Οικολογική Δόμηση

ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΙΕΚΕΜ-ΤΕΕ

Οικολογική Δόμηση Μάρτιος – Απρίλιος 2009

Υπεύθυνη Σεμιναρίου Μαργαρίτα Καραβασίλη

Κείμενα, σκίτσα, φωτογραφίες: Μαργαρίτα Καραβασίλη, Έλλη Γεωργιάδου,

1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μπροστά στην ολοένα εντεινόμενη περιβαλλοντική κρίση η ανθρωπότητα αναζητά βιώσιμες λύσεις για την κατασκευή των κτιρίων και την ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών, καθώς έχει αναγνωρισθεί ότι η λειτουργία των πόλεων και των κτιρίων ευθύνεται κατά πολύ για την κρίση, η οποία συνδέεται άμεσα με την κλιματική αλλαγή. Η περιβαλλοντική κρίση φωτίζεται όλο και περισσότερο από βαθύτερες έννοιες, στις οποίες μας παραπέμπει η οικολογία. Το επίθετο «ορθός» ή «ορθολογικός» ερμηνεύεται ως «φυσικός» ή «λογικός» και μπορεί να αντικατασταθεί με τον όρο «οικολογικός». Έτσι οι σύγχρονοι όροι «οικολογικός σχεδιασμός», «οικολογική δόμηση», «οικολογικό κτίριο» ή «οικολογική πόλη», που επαναλαμβάνονται όλο και πιο συχνά παραπέμπουν σε συνειδητές επιλογές και πράξεις που είναι αποτέλεσμα «ορθής», «λογικής» σκέψης και που βασίζονται στην αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση του έργου με τον περιβάλλοντα και τον ευρύτερο χώρο. Αυτή η τάση εντείνεται καθώς οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν στραφεί στην αναζήτηση βιώσιμων λύσεων σε κάθε τομέα και ιδιαίτερα στο θέμα της οικοδόμησης των σύγχρονων κτιρίων προκειμένου να ανταποκριθούν στις περιβαλλοντικές προκλήσεις. Η στροφή που επιχειρήθηκε προς «συμπαγείς» αστικές περιοχές υψηλών πυκνοτήτων και μικτών χρήσεων δεν κατέφερε να δώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, καθώς οι διαφορετικές προσεγγίσεις που εφαρμόσθηκαν, όπως έντονος λειτουργικός διαχωρισμός στη χρήση γης των πόλεων, ενίσχυσαν τελικά την ανάγκη μετακίνησης. Το ίδιο συνέβη και με το πολυσυζητημένο μοντέλο της πολυκεντρικής αστικής ανάπτυξης που επίσης συνέβαλε στην αυξανόμενη κινητικότητα. Και στο πλαίσιο αυτό υπάρχει μια συνειδητή στροφή προς την παράδοση για να διδαχθούν από τη «σοφία» των κοινωνιών αυτών, από τις παραδοσιακές τεχνικές που δημιούργησαν θαυμάσιους οικισμούς και αρχιτεκτονικά έργα, ώστε να παράγουν και πάλι γνήσια έργα, ικανά να «κατακτήσουν το διευρυμένο και σύνθετο οικουμενικό πλαίσιο, μέσα από τη μαγική ποικιλία των εκφράσεων που η αρχιτεκτονική μπορεί να δημιουργεί». Αυτό που ενδιαφέρει πλέον όλο και περισσότερο είναι οι τρόποι με τους οποίους θα μπορέσουν οι πόλεις να ανασυγκροτηθούν ώστε να απορροφήσουν την αστική ανάπτυξη και να μείνουν αειφόρες: πόλεις που θα προσφέρουν πολλαπλές ευκαιρίες ενώ ταυτόχρονα δεν θα θέτουν σε κίνδυνο τις μελλοντικές γενιές. Η ποιότητα της ζωής στις πόλεις επηρεάζεται καθοριστικά από την υφιστάμενη σχέση μεταξύ ελεύθερων χώρων και του κτιστού-τεχνητού περιβάλλοντος (κτίρια, οδικό δίκτυο), από την ποιότητα και την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, την δομή των πόλεων, τις λειτουργίες και βεβαίως το σύστημα κυκλοφορίας και μεταφορών. Κάθε νέος αστικός σχεδιασμός όπως και κάθε κατασκευή κτιριακού έργου, οφείλει να πάρει σοβαρά υπόψη του την περιβαλλοντική & την ενεγρειακή παράμετρο, με βασικό στόχο τη δημιουργία αειφόρων, βιώσιμων πόλεων. Αλλά και κάθε διαδικασία ανάπλασης του αστικού χώρου απαιτεί επανασχεδιασμό που αποσκοπεί στην αποκατάσταση κάθε «διαταραχής» που έχει επέλθει από την βίαιη ανθρώπινη παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον, που βαθμιαία επέδρασε, τις περισσότερες φορές, αρνητικά και καταστροφικά και άλλαξε τη φυσιογνωμία των πόλεων και βέβαια την αρμονία της φύσης και τις ισορροπίες της.

2

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ Δευτέρα 23-03-09 Γενική εισαγωγή – Παρουσίαση Σεμιναρίου. Η ανάπτυξη των πόλεων και η σύγχρονη περιβαλλοντική κρίση: Αιτίες και εκδηλώσεις της κρίσης. Επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής. Κτίρια και ενέργεια – Η κατάσταση των κτιρίων στην Ελλάδα. Η στροφή στην αειφόρο ανάπτυξη και στην αειφόρο – οικολογική δόμηση. Από την αστική οικολογία στον οικολογικό – περιβαλλοντικό σχεδιασμό με σκοπό την αειφόρο αστική ανάπτυξη. Τι είναι η οικολογική δόμηση. Εισαγωγή στις βασικές έννοιες του οικολογικού σχεδιασμού και της οικολογικής δόμησης (πολεοδομικός σχεδιασμός, έργα-κατασκευές, κτίρια, ελεύθεροι χώροι). Εισηγήτρια: Μαργαρίτα Καραβασίλη, αρχιτέκτων dplg, Msc. Πολεομόμο-Χωροτάκτη Τρίτη 24-03-09

Η περιβαλλοντική – ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και η ποιότητα ζωής στον αστικό χώρο. Ο ρόλος του βιοκλιματικού - οικολογικού σχεδιασμού. Τα βήματα του σχεδιασμού για εξοικονόμηση ενέργειας και νερού, προστασία από τον θόρυβος, για χρήση περιβαλλοντικά αποδοτικών υλικών και διαχείριση των αστικών αποβλήτων. Μικροκλίμα-αστικό περιβάλλον-Ελεύθεροι χώροι-Αστικό πράσινο. Βελτίωση μικροκλίματος: Τεχνικές και συστήματα. Εισηγήτρια: Μαργαρίτα Καραβασίλη, αρχιτέκτων dplg, Msc. Πολεομόμο-Χωροτάκτη

Πέμπτη 26-03-09 Κτίρια – Δομικά υλικά: Η ισχύουσα νομοθεσία για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, της ποιότητας των δομικών υλικών και του οικολογικού σχεδιασμού. Από την Οδηγία 2002/91/ΕΚ στο Νόμο 3661/08 για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων. Από την Οδηγία 89/106 για τα δομικά υλικά στις τροποποιήσεις αυτής και στην νέα Οδηγία για τον οικολογικό σχεδιασμό των δομικών προϊόντων. Προοπτικές στην αγορά. Οι πράσινες προμήθειες δημόσιων και άλλων έργων & τα συστήματα ΣΔΥΚ. Εισηγήτρια: Μαργαρίτα Καραβασίλη, αρχιτέκτων dplg, Msc. Πολεομόμο-Χωροτάκτη Δευτέρα 30-03-09 Κτίρια – Δομικά υλικά: Ο ρόλος της επιλογής των κατάλληλων δομικών υλικών. Η ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και των δομικών υλικών (σε όλο τον κύκλο ζωής τους). Εισαγωγή στις «καθαρές τεχνολογίες δόμησης». Ιστορικό εξέλιξης. Εφαρμογές. Έρευνα – προγράμματα ποιότητας και πιστοποίηση δομικών υλικών. Εισηγήτρια: Έλλη Γεωργιάδου, αρχιτέκτων Τρίτη 31-03-09

Κτίρια: Διασφάλιση ποιότητας και περιβαλλοντικής απόδοσης της κατασκευής: Ζητήματα εξοικονόμησης ενέργειας και άλλων φυσικών πόρων, υγιεινής, ασφάλειας και ποιότητας εσωτερικού αέρα. Η βιοκλιματική – οικολογική Αρχιτεκτονική. Παραδείγματα εφαρμογών. Εισηγήτρια: Έλλη Γεωργιάδου, αρχιτέκτων

Τετάρτη 01-04-09 Υλικά: Καθαρές τεχνολογίες δόμησης και φιλικά στο περιβάλλον οικοδομικά υλικά και υλικά επίστρωσης δημόσιων οδών και χώρων. Ορισμοί, έννοιες, χαρακτηριστικά. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Εφαρμογές. Οδηγός αγοράς. Εισηγήτρια: Έλλη Γεωργιάδου, αρχιτέκτων Πέμπτη 02-04-09 Εστίαση στις φυτεμένες στέγες και δώματα: Είδη – ορισμοί. Χαρακτηριστικά φυτεμένων στεγών και δωμάτων. Οφέλη για το κτίριο και για το αστικό περιβάλλον. Εφαρμογές: Παραδείγματα, κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Εισηγήτρια: Έλλη Γεωργιάδου, αρχιτέκτων

3

Παρασκευή 03-04-09:

Τα οικολογικά οικοδομικά υλικά. Από τη θεωρία στην πράξη. Παρουσίαση οικολογικών υλικών. Έρευνα, κατασκευές. Οι κατασκευές από πηλό. Παραδείγματα εφαρμογών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Εισηγήτρια: Έλλη Γεωργιάδου, αρχιτέκτων Δευτέρα 06-04-09Τα οικολογικά οικοδομικά υλικά: έρευνα αγοράς. Η χρήση τους στα κτίρια και στις διαμορφώσεις εξωτερικών χώρων. Οικολογική δόμηση, παρουσίαση εφαρμογών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Παρουσίαση νέων οικολογικών υλικών και χρήση τους στο εξωτερικό. Εισηγητής: Μενέλαος Ξενάκης, αρχιτέκτων Τρίτη 07-04-09

Περιβαλλοντικός – Οικολογικός σχεδιασμός. Γενικές αρχές και εφαρμογές. Κτίριο, οικοδομικό τετράγωνο και ελεύθεροι δημόσιοι χώροι. Παραδείγματα εφαρμογών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Εισηγητές: Νίκος Φιντικάκης – Μαργαρίτα Καραβασίλη, αρχιτέκτων dplg, Msc. Πολεομόμο-Χωροτάκτη

Παρασκευή 10-04-09

Κτίριο και ελεύθεροι χώροι: Ποιότητα εσωτερικού αέρα. Βελτίωση εσωτερικών και εξωτερικών μικροκλιματικών συνθηκών. Διαμόρφωση ελεύθερων δημόσιων χώρων: Ευνοϊκό μικροκλίμα. Βέλτιστες επιλογές χωροθέτησης κτιρίων και λοιπών χρήσεων. Στρατηγικές σχεδιασμού – διαμόρφωσης. Επιλογή κατάλληλης φύτευσης. Τεχνικές και συστήματα ηλιοπροστασίας, προστασίας από βορεινούς ανέμους μαι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, ηχοπροστασίας, διαχείρισης ενέργειας, νερού, απορριμμάτων. Φωτισμός. Υλικά. Παραδείγματα εφαρμογών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.Συμπεράσματα Σεμιναρίου

Εισηγήτρια: Μαργαρίτα Καραβασίλη, αρχιτέκτων dplg, Msc. Πολεομόμο-Χωροτάκτη

4

2. Κτίρια και Περιβάλλον: Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις λειτουργίας των κτιρίων και η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ένα αειφόρο αστικό περιβάλλον 2.1. Η σύγχρονη δόμηση Η δόμηση στις χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου ακολούθησε και υποστήριξε - κυρίως από τις αρχές του 20ου αιώνα και ιδιαίτερα από τα μέσα του- τις δομές που υπαγόρευε ο εκρηκτικός ρυθμός ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής. Σε πρωτόγνωρους για τα μέχρι τότε δεδομένα χρόνους συγκεντρώθηκαν τεράστιοι ανθρώπινοι πληθυσμοί σε υπερμεγέθη αστικά κέντρα υψηλών πυκνοτήτων. Από το 1920 ως το 2000 οι αστικοί πληθυσμοί αυξήθηκαν από 300.000.000 σε 3.000.000.000, το μισό δηλαδή των ανθρώπινων πληθυσμών. Οι σύγχρονες πόλεις συγκεντρώνουν πληθυσμούς ακόμα και άνω των 30.000.000 (Νέο Μεξικό, Τόκιο, Γιοκοχάμα). Δημιουργήθηκαν έτσι εκτεταμένες περιοχές γκέτο, παραγκουπόλεων, στρατοπέδων, αυθαιρέτων, βιομηχανικής κατοικίας αλλά και κατοικίας υπνωτηρίου, μεζονέταςφυσαρμόνικας χωρίς πολεοδομική δομή και με απόντα κοινωνικό ιστό. Το κτίριο εντάσσεται στην αλυσίδα της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής και μεταβάλλεται σε βιομηχανοποιημένο καταναλωτικό προϊόν. Αποπροσωποποιείται. Αποσυνδέεται από το χρήστη από τα ειδικά δεδομένα (τόπος, κλίμα) και από τις πραγματικές επιταγές, ανάγκες και δυνατότητες των κοινωνιών (πολιτισμός, οικονομία). Η ποιότητά του υπαγορεύεται από τα μινιμαλιστικά standards της παγκόσμιας ‘κοινωνίας της αφθονίας': Την τυποποίηση, την ομοιομορφία, την ισοπέδωση, την ευτελή κατασκευή, την συμπίεση του κόστους παραγωγής, την απώλεια κάθε στοιχείου ταυτότητας. Ταυτόχρονα υπαγορεύεται από το υπέρτατο χαρακτηριστικό αυτής της ‘αφθονίας' δηλαδή, από την εκτός πραγματικών κοινωνικών δυνατοτήτων αύξηση της τιμής για προϊόντα μιας χρήσης. Οι άνθρωποι και οι πληθυσμοί μεταβάλλονται σε αποστασιοποιημένους, αμέτοχους αποδέκτες και ανίδεους καταναλωτές του προϊόντος ‘κτιρίου' ή ‘δομημένος χώρος'. Ως βιομηχανικό προϊόν το κτήριο εναρμονίζεται με τις υλικές προδιαγραφές και τους νόμους του σύγχρονου τρόπου ανάπτυξης. Καταναλώνει αφειδώς ενέργεια ορυκτών καυσίμων και η κατασκευή του καθορίζεται από την τεχνολογία, από τα υλικά και προϊόντα της σκληρής χημικής βιομηχανίας των υδρογονανθράκων του πετρελαίου. Στο σύγχρονο κτιριακό απόθεμα αυτού του τύπου οφείλεται (σε ένα ποσοστό γύρω στο 50%) τα φαινόμενα του θερμοκηπίου, της καταστροφής του όζοντος και της κλιματικής μεταβολής. Το απόθεμα αυτό είναι επίσης υπεύθυνο σε ένα εξίσου σοβαρό ποσοστό (που δεν έχει υπολογιστεί επίσημα σε αριθμητικά μεγέθη) για την ρύπανση, την τοξίνωση της ατμόσφαιρας, των θαλασσών, του εδάφους, και του υπεδάφους. Συνεπακόλουθη είναι η προσβολή των ζωντανών οργανισμών από στρατηγικής βαρύτητας βλάβες (γενετικές ανωμαλίες και μεταλλάξεις, προσβολές του ανοσοποιητικού ή κεντρικού νευρικού συστήματος, καρκινογενέσεις κ.α.). Ο σύγχρονος δομημένος κόσμος, ο ανθρωπογενής χώρος που μας περιβάλει, προσβάλει τις περιβαλλοντικές ισορροπίες, τις ισορροπίες των ζωντανών οργανισμών, πάνω απ΄ όλα την ανθρώπινη υγεία, προσβάλει και βιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ψυχική ισορροπία, τις στοιχειώδεις αισθητικές, λειτουργικές και χρηστικές απαιτήσεις του σύγχρονου ανθρώπο.

2.2. Ενεργειακή απόδοση κτιρίων ως απάντηση στην κλιματική αλλαγή Τα κτίρια και το δομημένο περιβάλλον είναι τα εξ ορισμού στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος. Προσδίδουν σε μια πόλη χαρακτήρα και σημεία αναφοράς, τα οποία δίνουν αίσθηση και ταυτότητα στο χώρο της και τις κάνουν ελκυστικά μέρη όπου ο κόσμος θέλει να ζει και να εργάζεται.

5

Η ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος έχει επομένως ισχυρή επίδραση στην ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, η επίδραση όμως αυτή δεν είναι απλώς αισθητική αλλά πολύ βαθύτερη: Η θέρμανση και ο φωτισμός των κτιρίων και μόνον καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μερίδιο ενεργειακής κατανάλωσης (42%, από το οποίο το 70% είναι για τη θέρμανση) και παράγουν το 35% των συνολικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Στα κτίρια και το δομημένο περιβάλλον χρησιμοποιείται το ήμισυ των υλικών που λαμβάνονται από το φλοιό της Γης και δημιουργούνται 450 MT αποβλήτων κατασκευής και κατεδαφίσεων το χρόνο (περισσότερο από το ένα τέταρτο των συνολικά παραγόμενων αποβλήτων). Στην Ευρώπη, ο κόσμος περνά σχεδόν το 90% του χρόνου του μέσα σε κτίρια. Η κακή μελέτη και μέθοδοι κατασκευής τους επηρεάζουν σημαντικά την υγεία των ενοίκων και οδηγούν σε κτίρια δαπανηρά στη συντήρησή τους, τη θέρμανση και τον κλιματισμό τους, γεγονός που θίγει δυσανάλογα τους ηλικιωμένους και τις λιγότερο εύπορες κοινωνικές ομάδες. Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των υπαρχόντων κτιρίων είναι ένας από τους αποτελεσματικούς οικονομικά τρόπους τήρησης των δεσμεύσεων της Διάσκεψης του Κιότο για την αλλαγή του κλίματος. Η θερμομόνωση των παλαιότερων κτιρίων στην Ευρώπη θα μπορούσε να μειώσει τις εκπομπές CO2 και το αντίστοιχο ενεργειακό κόστος κατά 42%. Ενώ υπάρχει η τεχνογνωσία δόμησης σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας, τα περισσότερα νέα κτίρια δεν κατασκευάζονται με αυτές τις δοκιμασμένες τεχνικές. Ακόμη και εάν συνέβαινε αυτό, ο ρυθμός αντικατάστασης των υπαρχόντων κτιρίων (0,5 έως 2% ετησίως) είναι τόσο αργός, ώστε να χρειάζεται πολύς χρόνος για να γίνει πραγματικά αισθητός ο αντίκτυπος των νέων κτιρίων1. Ωστόσο, η προτεινόμενη αλλαγή στον τρόπο μελέτης, κατασκευής, ανακαίνισης και κατεδάφισης των κτιρίων και του δομημένου περιβάλλοντος αναμένεται να επιφέρει σημαντικές βελτιώσεις στις περιβαλλοντικές και οικονομικές επιδόσεις των πόλεων και στην ποιότητα ζωής των κατοίκων τους. Η εστίαση στα υπάρχοντα κτίρια και στην ανακαίνιση, που είναι πιο σύνθετη διαδικασία από την εκ νέου κατασκευή καθόσον για κάθε κτίριο απαιτείται διαφορετική λύση, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για διατηρητέα κτίρια παρουσιάζει αρκετά περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα σε σύγκριση με την κατεδάφιση και την εκ νέου κατασκευή, διότι διατηρούνται παραδείγματος χάριν η ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν. Επιπλέον, η αναστήλωση και η ανάπλαση ιστορικών κτιρίων και χώρων συντελεί στο αίσθημα υπερηφάνειας και κληρονομιάς στις τοπικές κοινότητες. Η σχετική οδηγία για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων απαιτεί τα νέα κτίρια να πληρούν ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης, που θα καθορίσει κάθε κράτος μέλος σύμφωνα με μια κοινή μεθοδολογία, ενώ τα υπάρχοντα κτίρια άνω των 1.000 τμ., που θα υποβάλλονται σε μεγάλης έκτασης ανακαίνιση, θα πρέπει επίσης να πληρούν αυτές τις ελάχιστες απαιτήσεις και, όταν κατασκευάζονται, πωλούνται ή μισθώνονται κτίρια, να εκδίδεται πιστοποιητικό επιδόσεων. Η αειφόρος δόμηση νέων κτιρίων και υποδομών και η αειφόρος ανακαίνιση των υπαρχόντων κτιρίων πρέπει να αρχίσει για να επιτευχθεί σημαντική βελτίωση στις περιβαλλοντικές επιδόσεις 2 των πόλεών μας και στην ποιότητα ζωής των κατοίκων έως τα μέσα της τρέχουσας εκατονταετίας . Υπάρχουν αρκετά κοινοτικά προγράμματα χρηματοδότησης για την ανάπτυξη, την επίδειξη και την εφαρμογή της διαχείρισης της ενεργειακής ζήτησης και για τη χρήση των ανανεώσιμων ενεργειών τόσο σε κάθε κτίριο μεμονωμένα όσο και στα κτιριακά σύνολα, όπως επίσης και για άλλες πτυχές της αειφόρου δόμησης. Η ΕΕ υιοθέτησε οδηγία για την προώθηση της ενεργειακής απόδοσης της τελικής χρήσης και την παροχή υπηρεσιών στον τομέα της ενέργειας, ώστε να υποστηριχθεί η ευρεία ανάπτυξη της ενεργειακής απόδοσης και οι φορείς παροχής στον τομέα της ενέργειας να μην πωλούν απλώς ενέργεια, αλλά να βοηθούν τους πελάτες τους να βελτιώσουν την ενεργειακή τους 1

Όπως τονίσθηκε στην 3η Διάσκεψη Eυρωπαίων Υπουργών για την αειφόρο κατοικία, τα υπάρχοντα κτίρια πρέπει επίσης να αποβούν πιο σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας με εκ των υστέρων παρέμβαση σε αυτά ή να εξασφαλισθεί προς το σκοπό αυτό ότι για την ανακαίνισή τους η αειφορία θα είναι η κύρια μέριμνα.

2 Η ομάδα εργασίας για την αειφόρο δόμηση, στην οποία συμμετέχουν αντιπρόσωποι της Επιτροπής, των κρατών μελών και του κλάδου, εκπόνησε το 2001 αναλυτική έκθεση με τίτλο «Aτζέντα για την αειφόρο δόμηση στην Ευρώπη», όπου προτείνεται ένα πρόγραμμα δράσεων και σειρά στοχοθετημένων συστάσεων.

6

απόδοση και τη διαχείριση των ενεργειακών τους αναγκών. Μακροπρόθεσμα, η οδηγία θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο διάθεσης της ενέργειας στην αγορά, οδηγώντας σε μεγάλη εξοικονόμηση ενέργειας. Παράλληλα, η οδηγία για τα δομικά προϊόντα3 καλύπτει θέματα υγείας και περιβάλλοντος και εκπονούνται εντολές προς την CEN για την κατάρτιση εναρμονισμένων προτύπων και τη δημιουργία μεθόδων δοκιμής για την ποιότητα του αέρα στους εσωτερικούς χώρους. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν δοκιμασμένες τεχνικές, τα περισσότερα κτίρια ούτε κατασκευάζονται ούτε ανακαινίζονται σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας. Το κύριο εμπόδιο είναι η έλλειψη ενδιαφέροντος από πλευράς κατασκευαστών και αγοραστών, οι οποίοι λανθασμένα θεωρούν την αειφόρο δόμηση δαπανηρή και δεν εμπιστεύονται τις νέες τεχνολογίες επειδή αμφιβάλλουν για την αξιοπιστία και την απόδοσή τους μακροπρόθεσμα. Τα μακροχρόνια οφέλη της αειφόρου δόμησης, όπως η μικρότερη συντήρηση και το χαμηλότερο κόστος λειτουργίας, η καλύτερη βιωσιμότητα και η υψηλότερη τιμή μεταπώλησης δεν φαίνονται αμέσως στην αρχή ή στην πρώτη αγορά (κατά μέσο όρο, η λειτουργία ενός κτιρίου κατά τη διάρκεια ζωής του κοστίζει έως 10 φορές περισσότερο από την κατασκευή του). Χρειάζεται επομένως δράση για να δοθεί έμφαση σε αυτά τα πιο μακροπρόθεσμα οφέλη, έτσι ώστε αγοραστές, τράπεζες και δανειοδοτικοί οργανισμοί να μπορούν να κάνουν διάκριση μεταξύ κτιρίων που μελετώνται και κατασκευάζονται με τις συνήθεις μεθόδους και εκείνων που μελετώνται και κατασκευάζονται με τεχνικές σύμφωνες με την αρχή της αειφορίας. Η οδηγία για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων υπήρξε σημαντικό βήμα για την προβολή της μακροπρόθεσμης οικολογικής απόδοσης. Η ΕΕ σκοπεύει να επεκτείνει αυτή την προσέγγιση, βαθμιαία, τόσο στα μικρότερα κτίρια, όσο και σε άλλα κύρια στοιχεία περιβάλλοντος και αειφορίας, όπως η ποιότητα του αέρα εσωτερικών χώρων, η δυνατότητα πρόσβασης, οι στάθμες θορύβου, η άνεση, η περιβαλλοντική ποιότητα των υλικών και το κόστους του κύκλου ζωής του κτιρίου, καθώς και στην ικανότητα του κτιρίου να ανθίσταται σε περιβαλλοντικούς κινδύνους, όπως οι πλημμύρες, οι καταιγίδες και οι σεισμοί, αναλόγως της τοποθεσίας του. Αυτό απαιτεί καταρχήν την ανάπτυξη κοινής μεθοδολογίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την αξιολόγηση της συνολικής αειφόρου απόδοσης των κτιρίων και της κατασκευής τους, συμπεριλαμβανομένου του κόστους τού κύκλου ζωής τους. Η μεθοδολογία αυτή στηρίζεται στην υπάρχουσα μεθοδολογία για την ολοκληρωμένη ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και σε άλλες υπάρχουσες πρωτοβουλίες και θα διαμορφωθεί σε συνεργασία με όλους τους αρμόδιους παράγοντες. Ωστόσο, η μεθοδολογία δεν θα εφαρμόζεται μόνο στα υπάρχοντα κτίρια αλλά και στις μελέτες νέων κτιρίων και στις μεγάλες ανακαινίσεις έργων, έτσι ώστε να τονωθεί η ενσωμάτωση των αειφόρων τεχνικών στο στάδιο της μελέτης. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται στο στάδιο αυτό είναι καθοριστικές για το κόστος του κύκλου ζωής, την ενεργειακή κατανάλωση, την ποιότητα του αέρα εσωτερικών χώρων και τη δυνατότητα ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης των αποβλήτων κατεδάφισης. Η κοινή μεθοδολογία, η οποία θα προσαρμοσθεί ανάλογα με το κράτος μέλος και θα υιοθετηθεί από αυτό, και οι αξιολογήσεις και το κόστος του κύκλου ζωής που θα προκύψουν, πρέπει στη συνέχεια να χρησιμεύσουν στην προώθηση της βέλτιστης πρακτικής σε συνδυασμό με την παροχή συγκεκριμένων κινήτρων. Παραδείγματος χάριν, το υψηλότερο επίπεδο αειφορίας θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε χαμηλότερους φόρους και ενδεχομένως την προσφορά ευνοϊκότερων όρων εκ μέρους των ασφαλιστικών εταιρειών και των πιστωτικών οργανισμών. Τα κτίρια θα είναι πιο ενδιαφέροντα σε αγοραστές και χρηματοδοτικούς οργανισμούς, εφόσον αποδειχθεί ότι έχουν χαμηλότερο κόστος κύκλου ζωής. Όταν καθιερωθεί πλέον η κατάλληλη μεθοδολογία, η Επιτροπή θα

3

Οδηγία 89/106/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21ης Δεκεμβρίου 1988 για την προσέγγιση των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών όσον αφορά τα προϊόντα του τομέα των δομικών προϊόντων

7

προτείνει για τη συμπλήρωση της οδηγίας 2002/91 και άλλες απαιτήσεις για την περιβαλλοντική απόδοση που δεν θα σχετίζονται με την ενέργεια. Παράλληλα θα πρέπει να ληφθούν πολλά και διάφορα μέτρα για να υποστηριχθεί η εφαρμογή των αειφόρων τεχνικών. Αρκετά κράτη μέλη έχουν υιοθετήσει πρόγραμμα αειφόρου δόμησης σε συνδυασμό με σχετικά προγράμματα δράσης, και αυτές οι θετικές πρωτοβουλίες πρέπει να γενικευθούν και να εφαρμόζονται συστηματικά. Οι τοπικές αρχές πρέπει να προωθήσουν την αειφόρο δόμηση. Δηλαδή η αειφορία πρέπει να ενσωματωθεί στους εθνικούς Γ.Ο.Κ., πρότυπα και κανονισμούς, όπου, εφόσον είναι δυνατόν, θα ακολουθείται μια προσέγγιση περισσότερο βασιζόμενη στην απόδοση παρά στην περιγραφή συγκεκριμένων προς εφαρμογή τεχνικών ή λύσεων. Τα κράτη μέλη και οι τοπικές αρχές πρέπει επίσης να δώσουν το παράδειγμα, θέτοντας τις δικές τους απαιτήσεις στην αγορά και τη χρήση των κονδυλίων του δημοσίου για την κατασκευή κατοικιών ή άλλων δημοσίων έργων, σύμφωνα με την έκκληση της 3ης Ευρωπαϊκής Υπουργικής Διάσκεψης για την αειφόρο κατοικία. Η ανάγκη εκπαίδευσης των επαγγελματιών που μετέχουν στη μελέτη και την κατασκευή σε θέματα μεθοδολογίας αειφόρου δόμησης και τεχνικών έχει τεθεί ως προτεραιότητα, όπως άλλωστε και η ανάγκη εργασίας των συνεργείων με διαφορετικό τρόπο, έτσι ώστε να υπερβληθούν τα συνήθη επαγγελματικά, μελετητικά και θεσμικά εμπόδια που τίθενται στην υιοθέτηση της αειφόρου δόμησης. Η διαφορετική ορολογία μπορεί επίσης να αποτελέσει εμπόδιο. Η υποστήριξη των έργων επίδειξης μέσω των κοινοτικών ερευνητικών προγραμμάτων πρέπει να συνεχισθεί, με εστίαση στα "κανονικά" έργα κατασκευής και ανακαίνισης, όπως τα τυπικά κτίρια αστικών κατοικιών, σχολείων, νοσοκομείων και γραφείων. Χρειάζεται επίσης έρευνα για να βελτιωθεί η πρακτική ανάπτυξης αειφόρων μεθόδων και τεχνικών για την κατασκευή ορισμένων υποδομών, όπως οι δρόμοι και τα δίκτυα διανομής4. Η Επιτροπή αναπτύσσει κοινή μεθοδολογία αξιολόγησης της συνολικής αειφορίας των κτιρίων και του δομημένου περιβάλλοντος, καθώς και δείκτες του κόστους του κύκλου ζωής, που θα μπορεί να εφαρμοσθεί στις μελέτες νέων κτιρίων και μεγάλων ανακαινίσεων. Η Επιτροπή θα προτείνει κατόπιν, προς συμπλήρωση της οδηγίας 2002/91 για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, και άλλες απαιτήσεις περιβαλλοντικής απόδοσης μη σχετιζόμενες με την ενέργεια, με βάση τη μεθοδολογία της οδηγίας. Στην ανακοίνωση της Επιτροπής για την ανταγωνιστικότητα του κατασκευαστικού κλάδου5 του 1997 τονίζονταν η σημασία και τα οφέλη του συνυπολογισμού των περιβαλλοντικών θεμάτων σε όλες της πτυχές της δόμησης. Στην αναλυτική έκθεση ομάδας εργασίας για την αειφόρο δόμηση (2001), με τίτλο «Aτζέντα για την αειφόρο δόμηση στην Ευρώπη» προτείνεται πρόγραμμα δράσεων και σειρά στοχοθετημένων συστάσεων. Tο έργο της ομάδας έχει εστιασθεί στα δομικά υλικά που είναι συμβατά με το περιβάλλον, στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, τη διαχείριση των αποβλήτων κατασκευής και κατεδαφίσεων και στο κόστος του κύκλου ζωής του δομημένου περιβάλλοντος. Tο έργο αυτό συνέβαλε στην κατάρτιση της πρόσφατης οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων.

2.3. Η δόμηση και η κατάσταση των κτιρίων στην Ελλάδα Το κτιριακό απόθεμα που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά, στις πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο, αποτελεί τον κύριο έως συντριπτικό όγκο των κτιρίων της χώρας. Είναι κτίρια εξαιρετικά ενεργοβόρα και κατά την επίσημη ορολογία ‘άρρωστα κτήρια’ (ρυπογόνα για το περιβάλλον, ανθυγιεινά για τους ενοίκους τους, με εμφάνιση άνισων κατανομών εσωτερικής θερμοκρασίας και υγρασίας και υψηλή τοξικότητα του εσωτερικού τους αέρα).

4

Στο πλαίσιο της θεματικής στρατηγικής για την πρόληψη και την ανακύκλωση των αποβλήτων, η Επιτροπή θα εξετάσει μέτρα για την αντιμετώπιση του αυξανόμενου όγκου των αποβλήτων κατασκευής και κατεδαφίσεων 5 COM(97) 539 τελικό

8

Ο υπερμεγέθης αστικός ιστός του πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας συγκεντρώνει τα μισά απ’ αυτά. Τα υπόλοιπα κατανέμονται στις μικρότερες πόλεις που ασφυκτιούν επίσης και σε μια κατακερματισμένη ύπαιθρο που ερημώνει προοδευτικά στα πλαίσια ενός ανύπαρκτου αναπτυξιακού και χωροταξικού και ενός άστοχου έως ανάπηρου πολεοδομικού σχεδιασμού. Οι δυνατότητες βελτιωτικών παρεμβάσεων στον κτιριακό αυτό όγκο είναι περιορισμένης κλίμακας. Στον τομέα της θέρμανσης - λόγω συνήθως ακατάλληλου προσανατολισμού και ελλιπούς ηλιασμού μπορούν να περιοριστούν συνήθως στην βελτίωση των μονώσεων. Στον τομέα του φυσικού δροσισμού προσφέρονται περισσότερες δυνατότητες βελτίωσης αρκεί να συνδυαστούν με μέτρα μετατροπής του μικροκλίματος των πόλεων (π.χ. φύτευση των υπαιθρίων χώρων και των κτιρίων). Στον τομέα της ‘εξυγίανσης’ των κατασκευών, οι δυνατότητες είναι ελάχιστες έως μηδενικές. Το κτιριακό αυτό απόθεμα, μη βιώσιμο και βασικός συντελεστής της κλιματικής μεταβολής κληροδοτείται από γενιά σε γενιά δημιουργώντας προοδευτικά όλο και δυσμενέστερες προϋποθέσεις συντήρησής του (εξάντληση οικονομικών και ενεργειακών πόρων) αλλά και επιβίωσης (προϊούσα ρύπανση, τοξικότητα). Κάθε νέο, σύγχρονης συμβατικής δόμησης κτίριο μικρό ή μεγάλο, μονώροφο ή πολυώροφο, δημόσιο ή ιδιωτικό, διογκώνει και αναπαράγει στο διηνεκές αυτό το αδιέξοδο. Η ελληνική πολιτεία αδιαφορεί για το πρόβλημα και απέχει επιδεικτικά, παρ’ όλες τις σχετικές σε διεθνές επίπεδο οδηγίες, δεσμεύσεις και πιέσεις και παραβαίνοντας ταυτόχρονα και επανειλημμένα και τις ανάλογες ευρωπαϊκές οδηγίες. Το θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο για τον κτηριακό τομέα εξακολουθεί να προσανατολίζεται στην εξυπηρέτηση των όρων της αντιπαροχής, των οργανωμένων οικοδομικών συμφερόντων και των ‘μεγάλων έργων’ και μόνο. Η τεχνική παιδεία όλων των βαθμίδων, η αρχιτεκτονική παιδεία, οι μηχανικοί της χώρας, εξακολουθούν (πλην ελάχιστων εξαιρέσεων) να δεσμεύονται από την μονοκρατορία της κατασκευής του οπλισμένου σκυροδέματος. Οριοθετούνται στα πλαίσια της υψηλής και ακριβής τεχνολογίας των οικοδομικών υλικών και προϊόντων των πετροχημικών (του πετρελαίου). Εγκλωβίζονται από την κατασκευαστική και οικονομική λογική της αντιπαροχής. Η οικολογική δόμηση στην Ελλάδα έχει κάνει τα τελευταία 20 χρόνια μόνο μικρά και περιορισμένης εμβέλειας βήματα που και αυτά πρόκυψαν μόνο μέσα από ιδιωτικές πρωτοβουλίες κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Αυτά τα δεδομένα γεννούν σήμερα την ανάγκη της επικοινωνίας, της σύμπτυξης και της συνεργασίας των ανθρώπων που θεωρούν ότι η δυναμική - έμπρακτη προώθηση της οικολογικής δόμησης μπορεί να δημιουργήσει τον αναγκαίο και ικανό προηγούμενο μοχλό πίεσης και να εγκαινιάσει ένα νέο δρόμο ανάπτυξης και μια νέα, διαφορετική και αειφόρο προοπτική δόμησης στον ελληνικό χώρο. Τα κτίρια ανήκουν στους πιο ρυπογόνους συντελεστές της πόλης. Οι δείκτες διοξειδίου του άνθρακα οφείλουν τα υψηλά ποσοστά στους στη γαλαντόμο συνεισφορά του αθηναϊκού κτιριακού αποθέματος, το οποίο ευθύνεται και για το 40% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης. Ο κτιριακός πλούτος της Αθήνας φαίνεται πως είναι φτωχός σε εφαρμοσμένες πρακτικές περιβάλλοντος, με συνέπεια να κατατάσσεται στους πλέον ενεργοβόρους. Δεν υπάρχει άλλη ευρωπαϊκή χώρα με τέτοιες κατασκευές, αφού θέματα περιβάλλοντος και ποιότητας ζωής δεν έχουν διεισδύσει στην κατασκευαστική διαδικασία. Ως αποτέλεσμα, η Ελλάδα ξοδεύει γιγαντιαία ποσά για ενέργεια και οι Ελληνες δεν διαβιούν σε καλό κτιριακό απόθεμα. Στις πρώτες θέσεις της ενεργειακής κατανάλωσης εδρεύουν τα παλιά κτίρια -ο κτιριακός πυρήνας της πόλης έχει ηλικία 40 ετών -τα γυάλινα που σε θέματα κλιματισμού απαιτούν 2-3 φορές περισσότερη ενέργεια από τα συμβατικά και τα κτίρια που οικοδομήθηκαν μέχρι το 1980, πριν από την εφαρμογή του κανονισμού θερμομόνωσης.

9

Οι συνήθεις μαύρες τρύπες των κτιρίων είναι η απουσία μόνωσης στο κέλυφος και την οροφή, η κακή ποιότητα κουφωμάτων και τζαμιών, η μη αεροστεγανότητα, η κακή συντήρηση του λέβητα και η έλλειψη θερμοστατικού ελέγχου. Η υπερκατανάλωση ενέργειας είναι συνώνυμη της πόλης εξαιτίας της «αυξανόμενης θερμικής υποβάθμισης, της εμμονής στη χρήση εμπειρικών και ξεπερασμένων τεχνικών σχεδιασμού του αστικού χώρου, της αποψίλωσης του αστικού και περιαστικού πρασίνου», όπως παρατηρούσε σε παλαιότερη έκθεση η Ομάδα Κτιριακού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατοικία: Τα ελληνικά νοικοκυριά παρουσιάζουν την μεγαλύτερη σχετική κατανάλωση, σχεδόν 30% μεγαλύτερη από της Ισπανίας και περίπου διπλάσια από της Πορτογαλίας. Οι κατοικίες στην Ελλάδα παράγουν περίπου 12-13 τόνους διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο το χρόνο. Την ίδια ώρα, η Αυστρία παράγει 9 ενώ η Νορβηγία και η Γερμανία 11. Η τιμή αυτή είναι μεγαλύτερη από όλες τις άλλες μεσογειακές χώρες (Πορτογαλία 8 τόνους, Ιταλία & Ισπανία 9 τόνους) και ίση με της Δανίας. Γραφεία: Το θερμικό φορτίο των κτιρίων γραφείων στην Ελλάδα (κιλοβατώρες/τ.μ.) είναι το υψηλότερο ανάμεσα σε δέκα χώρες. Καταναλώνουμε δηλαδή περισσότερη ενέργεια για θέρμανση από «παγωμένες» χώρες σαν τη Γερμανία, τη Δανία, τη Σουηδία και την Αυστρία. Νοσοκομεία: Η μέση κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση στα ελληνικά νοσοκομεία κυμαίνεται από 81-420 κιλοβατώρες/τ.μ./έτος. Το αντίστοιχο εύρος στην Δανία είναι 110-210 και στη Φινλανδία 100300. Η Ελλάδα εμφανίζει παρόμοιες τιμές με την Τσεχία. Σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή Ενεργείας (ΙΕΑ) και τη Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ (IPCC) η Ελλάδα συμβάλει και αυτή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, καθώς εκπέμπει κάθε χρόνο στην ατμόσφαιρα περίπου 100 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα (κυρίως) από την καύση ορυκτών καυσίμων. Τα κτίρια ευθύνονται για ένα μεγάλο μέρος των εκπομπών αυτών, καθώς τους αναλογεί τουλάχιστον το 40% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας στη χώρα μας. Αν και η χώρα δεσμεύτηκε με τον Ν.

3017/2002 (ΦΕΚ 117Α/2002) και με την ΠΥΣ 5/03 (ΦΕΚ 58Α/2003) να αυξήσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα κατά 25% μέχρι το 2012 (με βάση τα επίπεδα του 1990), η αύξηση αυτή ήδη έφτασε το 24,5% και αναμένεται να φτάσει το 58% μέχρι το 2012 αν δεν λάβει έγκαιρα όλα τα αναγκαία μέτρα στους τομείς που ευθύνονται για τις εκπομπές, κύρια, διοξειδίου του άνθρακα. Για να αντισταθμίσει η Ελλάδα τους επιπλέον ρύπους στο διεθνές χρηματιστήριο ρύπων πληρώνει εκατομμύρια ευρώ, που τα επωμίζεται, όπως πάντα, ο Έλληνας πολίτης, φορολογούμενος και καταναλωτής. Επίσης, η Ελλάδα, ως χώρα μέλος της ΕΕ, δεσμεύτηκε για μείωση 20% στην κατανάλωση ενέργειας μέχρι το 2020. Όμως, εξακολουθεί να μην εφαρμόζει την νομοθεσία για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, σύμφωνα με την Κοινοτική Οδηγία 2002/91, που έπρεπε να εφαρμόζεται από το 2006. Ακόμη και ο ισχύον Κανονισμός Θερμομόνωσης των κτιρίων (ΦΕΚ362Δ/4.7.1979, ΑΠ26354/476/19.9.1978) στην πράξη δεν εφαρμόζεται. Πάνω από το 50% των οικοδομών που χτίζονται σήμερα έχουν ελειπή θερμομόνωση. Τα νομοθετικά βήματα που έγιναν προς αυτή την κατεύθυνση (με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 21475/4707 – ΦΕΚ 880/Β/19-8-98 «Περιορισμός των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα με τον καθορισμό μέτρων και όρων για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων», ως συμμόρφωση με την κοινοτική οδηγία SAVE 93/76/EE) δεν καρποφόρησαν, δεδομένου ότι δεν εκδόθηκε ποτέ ο προβλεπόμενος Κανονισμός για την Ορθολογική Χρήση και την Εξοικονόμηση Ενέργειας, ωστόσο έκτοτε ολοένα και περισσότερο γίνεται συνείδηση στους σχεδιαστές των έργων η ανάγκη ενσωμάτωσης ορισμένων περιβαλλοντικών συνιστώσεων στο σχεδιασμό, στην κατασκευή, στη λειτουργία και στη συντήρηση των κτιρίων.

10

Έτσι στην Ελλάδα συνεχίζουμε τις πρακτικές του παρελθόντος, αγνοώντας τις δεσμεύσεις της Ευρώπης στην οποία ανήκουμε, ενώ σε άλλες χώρες, ήδη εδώ και δεκαετίες, εφαρμόζονται οι αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής και οικολογικής δόμησης και η παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στις οικοδομές. Ακόμη και η Αμερική, που δεν συμμετέχει στις δεσμεύσεις του Κιότο, κάνει τεράστια βήματα σε επίπεδο δήμων και πόλεων, ενώ αρχιτέκτονες ακολουθούν τα πρότυπα του προγράμματος LEED για εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια. Ωστόσο, η ανάγκη για στροφή της κατασκευής και λειτουργίας των κτιρίων προς υλικά, εξοπλισμούς και τρόπους οργάνωσης πιο φιλικούς προς το περιβάλλον σε σχέση με τους μέχρι σήμερα γνωστούς συμβατικούς, αποτελεί μια λογική και πρακτική, η οποία όχι μόνο θεωρείται αδιαμφισβήτητα επιθυμητή, αλλά άρχισε να εφαρμόζεται ήδη στην Ευρώπη κατά την τελευταία δεκαετία. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις, κυρίως όσον αφορά στην κατασκευή μεγάλων έργων είναι πια γεγονός που απασχολεί τους μελετητές και κατασκευαστές στην Ελλάδα. Αντιθέτως, οι περιβαλλοντικές συνιστώσες δεν απασχολούν συνήθως τους εκτελεστές των έργων ανέγερσης κοινών κτιρίων, εκτός εάν πρόκειται για μεγάλες μονάδες (ξενοδοχειακές, νοσοκομειακές, κλπ.). Το ενδιαφέρον στα κτιριακά έργα συγκεντρώνει μέχρι σήμερα η επιλογή των υλικών και οι μέθοδοι εξοικονόμησης νερού και ενέργειας. Η συνολική προσέγγιση των επιπτώσεων των κτιριακών έργων στο περιβάλλον σε όλη τη διάρκεια ζωής τους, ήδη από τη μελετητική φάση, είναι κάτι νέο. Με την έκδοση της Οδηγίας 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, που εφαρμόζεται σχεδόν σε όλη τη «γηραιά ήπειρο» στο πλαίσιο της τριετούς προσαρμογής που είχε θέσει η Ευρωπαϊκή Ενωση – έως το 2009 αναμένονται θεαματικές αλλαγές στον τομέα της μελέτης και κατσκευής των κτιρίων, ιδιαίτερα λόγω της θέσπισης της διαδικασίας ενεργειακής αξιολόγησης και πιστοποίησης των κτιρίων. Η αξιολόγηση των κτιρίων σε Λονδίνο και Παρίσι ξεκίνησε πέρυσι ενώ στη Λισαβόνα το 2007. Η Ελλάδα τερματίζει από τους τελευταίους (έχοντας ήδη καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο). Η ενεργειακή ταυτότητα θα καθορίσει σε βάθος χρόνου την αγοραστική δύναμη των κτιρίων, κυρίως όμως τις συνθήκες ζωής στο αστικό περιβάλλον. Μελέτες κτιριακής αναβάθμισης του ΚΑΠΕ την τελευταία δεκαετία έδειξαν ότι μια μετριοπαθής βελτίωση ενός κτιριακού συνόλου στην Αθήνα θα μείωνε την κατανάλωση ενέργειας κατά 25%. Ο ευκολότερος τρόπος μείωσης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των κτιριακών έργων είναι ο προσδιορισμός και η εκτίμησή τους στην πρώτη φάση του σχεδιασμού τους, μέσω μιας «περιβαλλοντικής – οικολογικής» θεώρησης που δεν θα προστίθεται ως «πράσινη» παράγραφος στην οριστική μελέτη κάθε έργου, αλλά θα δίνει νέα οπτική στο σχεδιασμό και στις λήψεις των αποφάσεων, προκειμένου να αποδοθούν οι βέλτιστες συνολικά λύσεις. Ο οικολογικός σχεδιασμός των κτιρίων είναι μέρος του συνολικού σχεδιασμού και δεν διαφέρει από οποιονδήποτε σχεδιασμό έργου.

2.4. Οι επιπτώσεις των κτιρίων στο περιβάλλον 2.4.1. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου Η θέρμανση της ατμόσφαιρας γίνεται με την απορρόφηση της υπέρυθρης ακτινοβολίας που εκπέμπεται από την επιφάνεια της γης, από ορισμένα «αέρια του θερμοκηπίου». Αυτά είναι το διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο, οξείδια του αζώτου, χλωροφθοράνθρακες (CFCs) και όζον. Αυτή η θέρμανση της ατμόσφαιρας είναι φυσικό φαινόμενο, το οποίο ενισχύεται από δραστηριότητες όπως καύση ορυκτών καυσίμων, ερημοποίηση και εντατικοποίηση της βιομηχανοποίησης, με αποτέλεσμα την απώλεια ισορροπίας και την αύξηση του επιπέδου αυτών των αερίων. Εάν υπάρχει σύνδεση μεταξύ των επιπέδων των αερίων του θερμοκηπίου και της αύξησης της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας, είναι πιθανό να συμβούν μεγάλες κλιματικές αλλαγές, που θα οδηγήσουν σε δραματικές αλλαγές στα καιρικά φαινόμενα και σε πλημμύρες παράκτιων περιοχών.

11

2.4.2. Η μείωση του όζοντος Το όζον συναντάται στη στρατόσφαιρα και στην τροπόσφαιρα. Οι χλωροφθοράνθρακες (CFCs), οι υδροχλωροφθοράνθρακες (ΗCFCs) και τα αλογόνα είναι χημικές ενώσεις, οι οποίες έχει διαπιστωθεί ότι καταστρέφουν το στρώμα του στρατοσφαιρικού όζοντος της γης. Δεν είναι σαφείς οι πλήρεις διαστάσεις του προβλήματος, αλλά μια αρχική επίπτωση είναι η αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας (UV) που εκπέμπεται από τον ήλιο. Αυτό συνδέεται με αύξηση του καρκίνου του δέρματος και του καταράκτη στα μάτια, μείωση της γεωργικής παραγωγής, βλάβες στα δέντρα και στους υδρόβιους οργανισμούς, αυξημένος ρυθμός καταστροφής ορισμένων οικοδομικών υλικών και βαφών. Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ αποτελεί παγκόσμια συμφωνία μείωσης των αερίων που καταστρέφουν το όζον.

2.4.3. Τα επίπεδα όζοντος και φωτοχημικής ρύπανσης στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας Παγκοσμίως τα επίπεδα του ατμοσφαιρικού όζοντος σήμερα είναι της τάξης των 20-50 ppb, δηλαδή μερικές φορές υψηλότερα από ό,τι πριν από έναν αιώνα. Το όζον στους χώρους εργασίας δημιουργείται από την υπεριώδη ακτινοβολία, από τη λειτουργία των φωτοτυπικών μηχανημάτων και των εκτυπωτών. Ακόμα και χαμηλά επίπεδα όζοντος μπορούν να επηρεάσουν την γεωργική παραγωγή και τα δασικά οικοσυστήματα. Οι επιπτώσεις στην υγεία αφορούν σε αναπνευστικά προβλήματα και βλάβες στη λειτουργία των πνευμόνων, καθώς και σε πιθανή συνέργεια με άλλα εισπνέοντα σωματίδια, με μακροχρόνιες συνέπειες στους πνεύμονες. Οι επιπτώσεις στη χλωρίδα αφορούν σε σημαντικές φθορές σε είδη μεγάλης διάρκειας ζωής, ιδιαίτερα σε μεγάλο υψόμετρο και στον επηρεασμό της ανάπτυξης και του μεταβολισμού των καλλιεργειών. Οι επιπτώσεις στα υλικά αφορούν σε οξείδωση του φυσικού και συνθετικού ελαστικού, στην καταστροφή των προστατευτικών επικαλύψεων και στο ξεθώριασμα των βαφών. Δεν υπάρχει όριο, κάτω από το οποίο δεν παρατηρείται καμμία επίπτωση στα υλικά. Η φωτοχημική ρύπανση, ή ο σχηματισμός του όζοντος είναι μια σύνθετη χημική διαδικασία, που απαιτεί την παρουσία:   

Πτητικών οργανικών ενώσεων που απελευθερώνονται από τη βενζίνη και τα διαλυτικά που χρησιμοποιούνται στις βαφές και στο τύπωμα Οξείδια του αζώτου από την καύση των ορυκτών καυσίμων Υπεριώδης ακτινοβολία από το φως του ήλιου

Επίσης ενισχύεται από τις υψηλές θερμοκρασίες. Όπως και στην περίπτωση του όζοντος, το νέφος συμβάλει στην αύξηση των επεισοδίων άσθματος.

2.4.4. Η όξινη βροχή Η όξινη βροχή δημιουργείται όταν διοξείδιο του θείου και οξείδια του αζώτου – που παράγονται από την καύση ορυκτών καυσίμων, ειδικά πετρέλαιο και κάρβουνο – διαλύονται στο νερό της βροχής και σχηματίζουν θειικό οξύ. Η παρουσία του όζοντος στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας συμβάλει στο πρόβλημα. Εάν το έδαφος είναι αρκετά αλκαλικό για να εξουδετερώσει το οξύ, τότε η όξινη βροχή έχει περιορισμένες επιπτώσεις. Σε εδάφη περισσότερο όξινα, ή όπου προκαλείται διαρροή μεταλλικών αλάτων, όπως άλατα του αργιλίου, η όξινη βροχή έχει επιπτώσεις στη ζωή στις λίμνες και τα ποτάμια. Επίσης έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στο νερό και στο έδαφος, στα δάση, στις καλλιέργειες και στα δομικά υλικά.

12

2.5. Επιπτώσεις στην υγεία Επιπτώσεις στην υγεία προέρχονται από: Σωματίδια: Οι μηχανές καύσης πετρελαίου οφείλονται για τις εκπομπές του 2/3 των σωματιδίων γνωστών ως ΡΜ10 (διαμέτρου μικρότερης από 10 μm), τα οποία προκαλούν καρκίνο. Μόλυβδος: Η μολυβδούχα βενζίνη περιέχει τετρααιθύλιο του μολύβδου. Ο μόλυβδος είναι υψηλά τοξικό μέταλλο που συσσωρεύεται στο σώμα. Μπορεί να επηρεάσει την αντίληψη και την προσήλωση των παιδιών. Αερισμός: Ο αέρας των εσωτερικών χώρων περιέχει πολλούς ρύπους, συνήθως σε υψηλότερες συγκεντρώσεις από το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτοί προέρχονται από υλικά και εξοπλισμό του κτιρίου, από τον αέρα που εισέρχεται στο κτίριο και από τους ίδιους τους κατοίκους. Ο καλύτερος τρόπος ελέγχου της ποιότητας του αέρα των εσωτερικών χώρων, είναι ο αερισμός, όμως θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και ο παράγοντας της εξοικονόμησης ενέργειας. Έτσι είναι προτιμότερος ο αερισμός από τα ανοίγματα του κτιρίου, ενώ τα κλιματιστικά μηχανήματα απαιτούν τακτική συντήρηση. Κάπνισμα: Το κάπνισμα στο σπίτι, στο γραφείο, ή σε δημόσιους χώρους είναι πολύ σημαντική πηγή ρύπανσης εσωτερικών χώρων, ενώ αποτελεί σημαντική ενόχληση για ο 70% των μη καπνίζοντων, και για πολλούς καπνίζοντες.Τα δύο συστατικά του καπνού είναι η πίσσα που περιέχει νικοτίνη, και τα αέρια όπως μονοξείδιο του άνθρακα, νιτρικό οξύ, αμμωνία, υδροκυάνειο και ακρολείνη. Επίσης ο καπνός του τσιγάρου περιέχει ουσίες που σε εργαστηριακούς ελέγχους φαίνεται να προκαλούν καρκίνο σε ζώα. Αυτές περιλαμβάνουν Ν-νιτροζαμίνες, πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες και βενζόλιο. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στις συγκεντρώσεις αυτών των ουσιών μεταξύ του καπνού που εισπνέει ο καπνιστής και αυτού που διαχέεται από το τσιγάρο στο χώρο. Υγρασία: Θα πρέπει να ελέγχεται η υγρασία στους κλειστούς χώρους, καθώς μπορεί να προκαλέσει αδιαθεσία, ιδιαίτερα σε μεγάλες θερμοκρασίες. Η χαμηλή υγρασία προκαλεί ξήρανση στους αδένες, με ενόχληση στα μάτια και στη μύτη, και κίνδυνο αναπνευστικής ασθένειας. Επίσης μπορεί να προκαλέσει αύξηση του στατικού ηλεκτρισμού. Η σχετική υγρασία θα πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 40 - 70%. Ωστόσο, εάν οι υγραντές προσβληθούν από μικροοργανισμούς, μπορούν να προκαλέσουν αναπνευστική δυσλειτουργία και αλλεργίες. Η πιο συχνή ασθένεια είναι ο πυρετός που προέρχεται από τους υγραντήρες. Αμίαντος: Η σκόνη του αμίαντου, εάν εισπνευσθεί, μπορεί να οδηγήσει σε καρκίνο του πνεύμονα. Δεν υπάρχει ακίνδυνο επίπεδο έκθεσης σε αμίαντο. Η χρήση του μπλε αμίαντου (κροκοδιλίτης), καφέ αμίαντου (αμοσίτης) και τα προϊόντα που τα περιέχουν, έχει απαγορευτεί σε ορισμένες χώρες, όμως ο λευκός αμίαντος επιτρέπεται ακόμα. Η χρήση υλικών που περιέχουν αμίαντο σε μορφή που να μπορεί να γίνει εκπομπή της σκόνης θα πρέπει να αποφεύγονται. Ορισμένες τεχνητές μεταλλικές ίνες μπορούν να προκαλέσουν ερεθισμό της άνω αναπνευστικής οδού, όμως δεν είναι γνωστό εάν προκαλούν μακροχρόνια προβλήματα στην υγεία. Φορμαλδεϋδη: Η φορμαλδεϋδη μπορεί να προκαλέσει άσθμα και δερματίτιδα, επίσης είναι πιθανά καρκινογενής. Περιέχεται σε πολλά μονωτικά υλικά και σε μοριοσανίδες. Νόσος των λεγεωναρίων: Η νόσος αυτή αρχικά αναγνωρίστηκε το 1976 και χαρακτηρίζεται κυρίως από πνευμονία. Έχει ποσοστό θνησιμότητας 12%. Σε μεγαλύτερο κίνδυνο βρίσκονται οι καπνιστές και τα ευπαθή άτομα, ενώ οι άνδρες κινδυνεύουν περισσότερο από τις γυναίκες. Φωτισμός: Ο φτωχός φωτισμός προκαλεί πονοκεφάλους και ενόχληση στα μάτια. Θόρυβος: Υπάρχουν αρκετές πηγές θορύβου: 13

   

Ο εξωτερικός θόρυβος που ακούγεται μέσα στο κτίριο Ο εσωτερικός θόρυβος που επηρεάζει τη συνομιλία, τις δραστηριότητες, την ιδιωτική ζωή, την ηρεμία Ο εσωτερικός θόρυβος που ενοχλεί το γειτονικό περιβάλλον Φτωχή ακουστική των χώρων, όταν για ορισμένες δραστηριότητες η επικοινωνία είναι σημαντική.

Ο θόρυβος στις διάφορες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει από δυσκολία στην επικοινωνία, μέχρι μείωση της παραγωγικότητας, ενόχληση και προβλήματα στην υγεία.

2.6.

Το σύνδρομο του « Άρρωστου Κτιρίου»

Συχνά σε μεγάλα κτίρια και κυρίως σε κτίρια γραφείων παρατηρούνται στους εργαζόμενους ή/και ενοίκους συμπτώματα, όπως πονοκέφαλοι, στεγνός λαιμός ή ενόχληση στα μάτια. Σε περιπτώσεις όμως όπου χωρίς σαφείς λόγους τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται συχνότερα από το σύνηθες, γίνονται σοβαρότερα όσο αυξάνεται η παραμονή στο κτίριο ενώ μειώνονται κατά την απομάκρυνση από αυτό. Στην περίπτωση αυτή αιτία είναι η κακή ποιότητα του εσωτερικού αέρα των κτιρίων, λόγω έλλειψης σωστού αερισμού-εξαερισμού και θεωρείται ότι το κτίριο παρουσιάζει το λεγόμενο «Σύνδρομο Άρρωστου Κτιρίου». Εκτιμάται ότι το 30-50% των νέων ή ανακαινισμένων κτιρίων επηρεάζεται από αυτό. Ειδικότερα τα κύρια συμπτώματα του φαινομένου είναι:    

Ξηροδερμία και κνησμός Ενόχληση και ξηρότητα στα μάτια, στη μύτη, στο λαιμό Ρινική καταρροή Πονοκέφαλος, υπνηλία, ευερεθιστότητα ή χαμηλός βαθμός συγκέντρωσης

Τα συμπτώματα είναι συνήθως ήπια και δε φαίνεται να είναι χρόνια. Σε όσους υποφέρουν όμως, μπορούν να προκαλέσουν σημαντική ενόχληση. Σε σοβαρότερες περιτπώσεις μπορούν να επηρεάσουν την απόδοση στην εργασία και να ζημιωθεί η επιχείριση ως προς: -

μειωμένη αποδοτικότητα των εργαζομένων αυξημένη απώλεια ωρών εργασίας αύξηση των διαλειμμάτων και μειωμένες υπερωρίες χάσιμο χρόνου για έκφραση παραπόνων

Το Σύνδρομο του Άρρωστου Κτιρίου δεν είναι αναγνωρισμένη ασθένεια. Είναι απλώς ένας όρος που περιγράφει κάποιο φαινόμενο, του οποίου η διάτγνωση δεν είναι ακριβής. Δεν θα πρέπει ασφαλώς να συγχέεται με συγκεκριμένες ασθένειες που συνδέονται με τους χώρους εργασίας, όπως πυρετός, νόσος των λεγεωναρίων, επιπτώσεις από έκθεση σε συγκεκριμένες τοξικές ουσίες στο χώρο εργασίες, ή σε μακροχρόνια συσσώρευση κινδύνου από ραδόνιο, αμίαντο. Δεν καλύπτει ενόχληση από αρνητικές περιβαλλοντικές συνθήκες στο χώρο εργασίας, όπως υπερβολικός θόρυβος, ζέστη ή κρύο. Παρά την συνεχή έρευνα, δεν είναι είναι σαφές τι προκαλεί το Σύνδρομο. Ωστόσο είναι πιθανό να οφείλεται σε συνδυασμό παραγόντων, των οποίων η σχετική σημασία δεν είναι πάντα η ίδια. Γενικά οι παράγοντες αυτοί εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες:  

Περιβαλλοντικοί ή φυσικοί παράγοντες – καλύπτουν συνθήκες όπως αερισμός, καθαρισμός και συντήρηση, και ανάπτυξη του χώρου εργασίας Εργασιακοί παράγοντες – όπως η ποικιλία και το ενδιαφέρον των διαφόρων εργασιών και η ικανότητα των εργαζόμενων να ελέγξουν τις συνθήκες της εργασίας και του χώρου τους

Ακολουθεί λίστα με τους παράγοντες που αναγνωρίζονται ως οι κυριότεροι, σύμφωνα με έρευνα που έγινε στην Αγγλία το 1992.

14

Σχεδιασμός του κτιρίου και των γραφείων: -

Ανοικτή διάταξη γραφείων με περισσότερους από 10 χώρους εργασίας Μεγάλοι χώροι ελαφριάς επίπλωσης με ανοικτά ράφια αρχειοθέτησης Καινούρια επίπλωση, μοκέτες και βαμένες επιφάνειες

Εξοπλισμός κτιρίου και συντήρηση: -

Κλιματισμός Φωτισμός (ειδικά ο τύπος και η θέση που προκαλεί αντανάκλαση και ) Ανεπαρκής έλεγχος των χρηστών για τον κλιματισμό, τη θέρμανση και το φωτισμό Φτωχός σχεδιασμός και συντήρηση του εξοπλισμού του κτιρίου Φτωχές προδιαγραφές των επισκευών Ανεπαρκείς ή όχι καλά οργανωμένες υπηρεσίες καθαρισμού των γραφείων

Περιβάλλον και ποιότητα της ατμόσφαιρας των εσωτερικών χώρων: -

Υψηλή θερμοκρασία ή μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της μέρας Πολύ χαμηλή ή πολύ υψηλή υγρασία Χημικοί ρύποι, όπως καπνός τσιγάρου, όζον, VOC από υλικά του κτιρίου και της επίπλωσης Μόρια σκόνης και ίνες στην ατμόσφαιρα

Εργασιακοί παράγοντες: -

Εργασίες ρουτίνας κλητήρων Εργασία με χρήση οθόνης

Πολλοί από αυτούς τους παράγοντες είναι αλληλοεξαρτώμενοι. Για παράδειγμα, ο κακός σχεδιασμός και η φτωχή συντήρηση του συστήματος κλιματισμού μπορεί να προκαλέσει προβλήματα αερισμού και ελέγχου της θερμοκρασίας και της υγρασίας. Με την καινούρια επίπλωση μπορεί να εκπέμπονται χημικοί ρύποι στην ατμόσφαιρα. Ανεπαρκείς υπηρεσίες καθαρισμού μπορούν να δημιουργήσουν ή να επιτείνουν τα προβλήματα σκόνης. Αυτά τα προβλήματα του περιβάλλοντος μπορούν να ενταθούν με την ελλειπή οργάνωση. Για παράδειγμα, η έλλειψη του προσωπικού ελέγχου των εργασιακών συνθηκών σε ανοικτούς χώρου ςεργασίας, ή η μικρή ποικιλία εργασίας, μπορούν να μειώσουν την δυνατότητα λήψης αποφάσεων και εργασιακής ικανοποίησης. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δεν συμβαίνουν όλοι οι παράγοντες σε όλες τις περιπτώσεις, ούτε απαραίτητα τα συμπτώματα εμφανίζονται όταν υπάρχουν οι παραπάνω παράγοντες. Συνήθως γίνεται συνδυασμός των παραγόντων σε ορισμένες περιπτώσεις, ο οποίος δημιουργεί τις συνθήκες εμφάνισης του Συνδρόμου Άρρωστου Κτιρίου. Ο σχεδιασμός μπορεί να αποτρέψει το Σύνδρομο του Άρρωστου Κτιρίου Πολλοί από τους παράγοντες που συνδέονται με το Σύνδρομο, σχετίζονται με τον εξοπλισμό του κτιρίου και τον σχεδιασμό του. Η πρόληψη του Συνδρόμου του Άρρωστου Κτιρίου μπορεί να γίνει αποτελεσματικότερα κατά τα πρώτα στάδια του σχεδιασμού του, κατά την αλλαγή της χρήσης του, ή κατά την αναδιοργάνωσή του, διαφορετικά οι αλλαγές μπορεί να απαιτήσουν μεγάλο κόστος. Δύο στόχοι που μπορούν να αναζητηθούν κατά τον σχεδιασμό του κτιρίου είναι (α) η συμφωνία με τους κανονισμούς κατασκευής κτιρίων και (β) η προσπάθεια για το καλύτερο δυνατό περιβάλλον εργασίας. Οι στόχοι αυτοί πρέπει να εφαρμοστούν συστηματικά στους ακόλουθους τομείς: 

Εξοπλισμός κτιρίου και περιβάλλον εσωτερικών χώρων: Ποιότητα αέρα, που περιλαμβάνει κλιματισμό, εισροή αέρα από το εξωτερικό περιβάλλον και κίνηση αέρα, θερμοκρασία, υγρασία, φωτισμός, θόρυβος, εξοπλισμός γραφείων και επίπλωση 15

 Συντήρηση: Συντήρηση κτιρίου και υπηρεσίες, εργασίες καθαρισμού  Παράγοντες εργασίας: Συστήματα διαχείρισης, οργάνωση εργασίας, συμπεριλαμβανόμενης αυτής με οθόνες Σημειώνεται ότι η καλή οργάνωση δεν είναι αρκετή. Πολύ σημαντική είναι η ακριβής εφαρμογή όλων των σχεδίων που αφορούν την κατασκευή, την ανακαίνιση, την εγκατάσταση του εξοπλισμού και των υπηρεσιών. Με κάθε αλλαγή στα αρχικά σχέδια θα πρέπει να εξεταστεί η αναμενόμενη συμπεριφορά του κτιρίου συνολικά, όπως π.χ. πόσο επηρεάζει η αλλαγή των υλικών την ποιότητα του αέρα των εσωτερικών χώρων.

3. Αειφόρος Δόμηση: Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική – Οικολογική δόμηση

Ζητούμενο σήμερα, αλλά και ένας από τους βασικούς στόχους της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το αστικό περιβάλλον, με σκοπό την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης, είναι η προώθηση της αειφόρου δόμησης – κατασκευής. Η αειφόρος δόμηση είναι διαδικασία κατά την οποία όλοι οι εμπλεκόμενοι παράγοντες (π.χ. ιδιοκτήτης οικοπέδου, χρηματοδότης, μηχανικός, αρχιτέκτονας, κατασκευαστής, προμηθευτής υλικών, αρμόδια για την έκδοση αδειών αρχή) πρέπει να συνδυάζουν τις λειτουργικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και ποιοτικές παραμέτρους για την ανέγερση και την ανακαίνιση κτιρίων και δομημένου περιβάλλοντος τα οποία να είναι ελκυστικά, ανθεκτικά, λειτουργικά, προσιτά και να προσφέρουν άνετες και υγιεινές συνθήκες διαβίωσης και χρήσης, προάγοντας την ευημερία όλων όσοι κατοικούν σ' αυτά. Αποτελεί συνιστώσα πολλών παραγόντων, που βασίζονται στον κατάλληλο, ορθό, αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, λαμβάνοντας υπόψη κριτήρια περιβαλλοντικής και ενεργειακής απόδοσης. Τα κτίρια του αύριο πρέπει να είναι αποδοτικά ως προς τους πόρους, ειδικότερα την ενέργεια, τα υλικά και το νερό, διευκολύνοντας τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και απαιτώντας ελάχιστη εξωτερική ενέργεια για να λειτουργήσουν, αξιοποιώντας κατάλληλα τα όμβρια και τα υπόγεια ύδατα, αντιμετωπίζοντας σωστά τα υγρά απόβλητα και χρησιμοποιώντας υλικά που είναι φιλικά προς το περιβάλλον, μπορούν να ανακυκλωθούν εύκολα ή να επαναχρησιμοποιηθούν, δεν περιέχουν επικίνδυνες ουσίες και επιδέχονται ακίνδυνη τελική διάθεση, σέβονται τον περίγυρο και την τοπική πολιτιστική και άλλη κληρονομιά και διατίθενται σε ανταγωνιστικές τιμές, ιδίως εάν ληφθούν υπόψη πιο μακροπρόθεσμες παράμετροι, όπως οι δαπάνες συντήρησης, η ανθεκτικότητα και οι τιμές μεταπώλησης. Είναι γεγονός ότι στον τομέα των κτιρίων υπάρχει, σε αρκετά κράτη μέλη – μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα – σημαντική υστέρηση ως προς το βαθμό επίτευξης ενεργειακής απόδοσης, παρά το γεγονός ότι υπάρχει τεχνογνωσία δόμησης σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας.

16

Ωστόσο, ακόμη και εάν συνέβαινε αυτό, ο ρυθμός αντικατάστασης των υπαρχόντων κτιρίων (0,5 έως 2% ετησίως) είναι τόσο αργός, ώστε να χρειάζεται πολύς χρόνος για να γίνει πραγματικά αισθητός ο 6 αντίκτυπος των νέων κτιρίων . Έτσι, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ενισχύσει τις θεσμικές ρυθμίσεις με δέσμη κοινοτικών Οδηγιών, που αφορούν κυρίως στα κτίρια διαμορφώνοντας νέα δεδομένα στον τρόπο μελέτης, κατασκευής, ανακαίνισης και κατεδάφισής τους που θα επιφέρουν σημαντικές βελτιώσεις στις περιβαλλοντικές και οικονομικές επιδόσεις των πόλεων και στην ποιότητα ζωής των κατοίκων τους. Τα περισσότερα κράτη μέλη έχουν ωστόσο υιοθετήσει ικανά προγράμματα αειφόρου δόμησης, σε συνδυασμό με σχετικά προγράμματα δράσης και ενσωμάτωσαν στους εθνικούς Γ.Ο.Κ. νέα πρότυπα και κανονισμούς, ακολουθώντας μια προσέγγιση που βασίζεται στην απόδοση παρά στην περιγραφή συγκεκριμένων προς εφαρμογή τεχνικών ή λύσεων, ενώ έχουν θέσει τις δικές τους απαιτήσεις στην αγορά και τη χρήση των κονδυλίων του δημοσίου για την κατασκευή κατοικιών ή άλλων δημοσίων έργων. Αποδίδεται ιδιαίτερη έμφαση στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των υπαρχόντων κτιρίων δεδομένου ότι μόνο με τη θερμομόνωση των παλαιότερων κτιρίων στην Ευρώπη μπορεί να μειωθούν οι εκπομπές CO2 και το αντίστοιχο ενεργειακό κόστος κατά 42%. Βεβαίως η ανακαίνιση, 7 όπου εστιάζονται όλες οι προσπάθειες , είναι πιο σύνθετη διαδικασία, η οποία όμως παρουσιάζει αρκετά περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα διότι διατηρούνται η ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν και αποδεδειγμένα θα επιφέρει σημαντική βελτίωση στις περιβαλλοντικές επιδόσεις των πόλεων και στην ποιότητα ζωής των κατοίκων έως τα μέσα της τρέχουσας εκατονταετίας8,9. Είναι απολύτως αναγκαία η καθοδήγηση των μελετητών, των κατασκευαστών και των πελατών τους και η καλύτερη και συστηματικότερη ενημέρωσή τους σχετικά με τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των υλικών κατασκευής. Η Επιτροπή θα αναπτύξει την περιβαλλοντική επισήμανση των δομικών υλικών μέσω των περιβαλλοντικών δηλώσεων προϊόντος (EPD) ή/και του οικολογικού σήματος της με βάση την κοινή μεθοδολογία αξιολόγησης της αειφορίας, θα εξετάσει επίσης και άλλες δράσεις ευαισθητοποίησης, όπως τα βραβεία αρχιτεκτονικής για αειφόρους λύσεις. Όλα τα κράτη μέλη και οι τοπικές αρχές οφείλουν να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν ένα εθνικό πρόγραμμα αειφόρου δόμησης και να θέσουν υψηλές απαιτήσεις απόδοσης με βάση ευρωπαϊκά εναρμονισμένα πρότυπα και τον Ευρωκώδικα. Όλα τα κράτη μέλη, οι τοπικές αρχές και άλλοι αγοραστές του δημοσίου θα ενθαρρυνθούν να εισαγάγουν απαιτήσεις σε ό,τι αφορά την αειφορία στις διαδικασίες προκήρυξης διαγωνισμών για κτίρια και άλλα κατασκευαστικά έργα και στη χρήση των δημοσίων κονδυλίων σε κτίρια και τέτοια έργα. Θα ενθαρρυνθούν να δημιουργήσουν φορολογικά κίνητρα για κτίρια περισσότερο σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας. Η Επιτροπή θα διερευνήσει τις δυνατότητες εκπαίδευσης, καθοδήγησης, ανταλλαγής πείρας και περαιτέρω έρευνας στην αειφόρο δόμηση.

6

Όπως τονίσθηκε στην 3η Διάσκεψη Eυρωπαίων Υπουργών για την αειφόρο κατοικία [45], τα υπάρχοντα κτίρια πρέπει επίσης να αποβούν πιο σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας με εκ των υστέρων παρέμβαση σε αυτά ή να εξασφαλισθεί προς το σκοπό αυτό ότι για την ανακαίνισή τους η αειφορία θα είναι η κύρια μέριμνα.

7 Η εστίαση στα υπάρχοντα κτίρια έχει αποβεί ιδιαίτερα σημαντική μετά τη διεύρυνση της ΕΕ δεδομένου ότι πάνω από 40% των κατοίκων των μεγαλύτερων πόλεων στις υπό ένταξη και τις υποψήφιες χώρες ζουν σε μεγάλα προκατασκευασμένα οικιστικά συγκροτήματα μαζικής παραγωγής.

8 Η ομάδα εργασίας για την αειφόρο δόμηση, στην οποία συμμετέχουν αντιπρόσωποι της Επιτροπής, των κρατών μελών και του κλάδου, εκπόνησε το 2001 αναλυτική έκθεση με τίτλο «Aτζέντα για την αειφόρο δόμηση στην. Ευρώπη», όπου προτείνεται ένα πρόγραμμα δράσεων και σειρά στοχοθετημένων συστάσεων.

9 Tο έργο της ομάδας έχει εστιασθεί στα δομικά υλικά που είναι συμβατά με το περιβάλλον, στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, τη διαχείριση των αποβλήτων κατασκευής και κατεδαφίσεων και στο κόστος του κύκλου ζωής του δομημένου περιβάλλοντος

17

3.1.

Η Αρχιτεκτονική

Η αρχιτεκτονική των λαών του κόσμου υπήρξε μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, άρρηκτα συνδεδεμένη με τον άνθρωπο, τις τοπικές κοινωνίες και τον ιδιαίτερο πολιτισμό τους, την οικονομία τους, τον κάθε τόπο, τα υλικά του και το κλίμα του. Απ’ αυτή τη ζωντανή σχέση ξεπήδησε η τεράστια ποικιλία έξοχων αισθητικά, μορφολογικά, και κατασκευαστικά αρχιτεκτονικών τύπων και μεθόδων δόμησης. Συσσωρεύτηκε ταυτόχρονα βαθιά γνώση και εμπειρία αιώνων για την κατασκευή των κτιρίων και των οικιστικών συνόλων, την εναρμόνισή τους με τις φυσικές ισορροπίες και τη βιωσιμότητά τους. Ο σύγχρονος ‘αναπτυγμένος’ κόσμος γκρέμισε οριστικά αυτή τη σχέση. Η αρχιτεκτονική αποκόπηκε από την βάση της και έτσι απώλεσε τα θεμέλια της δημιουργίας και της ανατροφοδότησης της. Σήμερα καλείται να υπηρετήσει τις επιταγές της απάνθρωπης αποπροσωποποίησης και υπερσυγκέντρωσης πληθυσμών, της παγκοσμιοποιημένης βιομηχανοποίησης και της αγοράς της σκληρής χημικής παραγωγής. Καλείται να εξωραΐσει ένα χωροταξικό μοντέλο και έναν δομημένο κόσμο αφιλόξενο, εχθρικό και επιθετικό προς τις στοιχειώδεις ανθρώπινες ανάγκες και τις φυσικές ισορροπίες. Η αρχιτεκτονική των λαών του κόσμου μετατράπηκε σε αρχιτεκτονική των αρχιτεκτόνων.Η αρχιτεκτονική ταυτότητα και έκφραση των κοινωνιών, της ιστορίας και των πολιτισμών τους εξαφανίζεται. Στη θέση της εγκαθίστανται η ταυτότητα του ανά τον κόσμο προσωπικού έργου επώνυμων αρχιτεκτόνων. Ο σύγχρονος αρχιτεκτονικός προβληματισμός συμπιέζεται κάτω από αδυσώπητα ερωτηματικά, αγωνιά, παραπαίει και χάνεται συχνά σε μονοπάτια αφηρημένων διανοητικών εφευρημάτων της αισθητικής έκφρασης ενός παγκόσμιας ισχύος βιομηχανικού – καταναλωτικού ‘marketing – design’. Ο βιοκλιματικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός επανατοποθετεί μεταξύ των κριτηρίων σχεδιασμού πρώτης προτεραιότητας (λειτουργικότητα, χρηστικότητα, κατασκευαστική και αισθητική αρτιότητα) την προσαρμογή στον τόπο και το κλίμα. Επιλέγει και αναπτύσσει μορφολογικά στοιχεία εναρμονισμένα με τα κλιματικά δεδομένα του κάθε χώρου. Αναζητά κατασκευαστικές λογικές συμβατές με τα ντόπια, γνωστά και προσιτά οικοδομικά υλικά, την υγιεινή, την θερμική, οπτική και ακουστική άνεση, την ευεξία και την ποιότητα ζωής μεταξύ των πρωταρχικών αγαθών της βιωσιμότητας. Προσεγγίζει ξανά και αναγνωρίζει τις τοπικές κοινωνίες, τα πολιτισμικά, αισθητικά, οικονομικά και κοινωνικά τους δεδομένα τα αξιοποιεί και τα αναδεικνύει. Επαναπροσδιορίζει την σχέση του δομημένου χώρου με το φυσικό, από μία σχέση ανταγωνιστικής αλληλοσυμπίεσης σε μία σχέση αλληλοϋποστήριξης, αλληλοσυμπλήρωσης και λειτουργικής ροής. Διέπεται από τη φιλοσοφία του συγκεκριμένου, του ειδικού, του ιδιαίτερου, της διαφοράς και της αρμονίας και έτσι δημιουργεί την υποδομή για την ανάδειξη μιας νέας, σύγχρονης αρχιτεκτονικής και αισθητικής εναρμονισμένης και συμφιλιωμένης με τον κόσμο, τη φύση και τη ζωή. Πρόκειται για ένα στοίχημα στην κατεύθυνση ενός νέου, αδόκιμου, παρθένου και δύσκολου αλλά προκλητικού προβληματισμού στο χώρο της αρχιτεκτονικής. Ένα στοίχημα που απαιτεί προσπάθεια, πειραματισμό και συσσώρευση εμπειρίας για να αποδώσει και για να ξαναδώσει περιεχόμενο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ως ζωντανή και ανελισσόμενη ανθρώπινη 18

δραστηριότητα. Η διείσδυση στην ανεξερεύνητη για μας γνώση της αρχιτεκτονικής αντίληψης, της φιλοσοφίας της κατασκευής και των κανόνων της δόμησης των αιώνων που προηγήθηκαν ανοίγει ένα απεριόριστο φάσμα ανατροφοδότησης και ουσιαστικού προβληματισμού. Η βαθιά γνώση των σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών δυνατοτήτων παρέχει πρωτοφανή εργαλεία στην σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία. Το πάντρεμα των δύο, μέσα από την οπτική της επανεφεύρεσης και εγκαθίδρυσης της αρμονικής σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, μεταξύ του δομημένου περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων φαίνεται να είναι η μοναδική δυνατότητα για μια βιώσιμη αρχιτεκτονική του τώρα και του αύριο. Μια αρχιτεκτονική που θα είναι επιστήμη και δημιουργία, εφαρμοσμένη τέχνη και κατασκευή στην υπηρεσία της ζωής και της βιώσιμης ανάπτυξης και που οι λαοί και οι πολιτισμοί μας θα μπορούν να είναι ξανά υπερήφανοι γι’ αυτήν.

3.2.

Βασικά συστατικά της οικολογικής δόμησης: Αστική Οικολογία και Παράδοση

Έχει αποδειχθεί περίτρανα ότι οι σύγχρονες λύσεις για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης κτιρίων και πόλεων περνούν μέσα από τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση φυσικών – ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Προς τούτο αρχίζει να γενικεύεται η κατασκευή ενεργειακά και περιβαλλοντικά αποδοτικών κτιρίων, καθώς και η χρήση κατάλληλων τεχνικών και συστημάτων ενεργειακής απόδοσης κατά τη διαδικασία ανακαίνισης κτιρίων, οικοδομικών τετραγώνων, περιοχών, πόλεων. Με γνώμονα τις πρακτικές και τεχνικές που ακολουθήθηκαν ιστορικά στο σχεδιασμό για τη θέρμανση, το δροσισμό, το ζεστό νερό και το φωτισμό των κτιρίων και των πόλεων, τα σύγχρονα κτίρια υιοθετούν και νέες καινοτόμες καθαρές τεχνολογίες και γίνονται ακόμη πιο αποδοτικά με απώτερο σκοπό την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την κατασκευή, λειτουργία και την κατεδάφιση των κτιρίων και κυρίως τον περιορισμό της κατανάλωσης συμβατικής ενέργειας, άρα και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θεμοκηπίου. Για να γίνει τούτο δυνατό βασικό ρόλο παίζει ο σχεδιασμός του κτιρίου, του κελύφους και των Η/Μ εγκαταστάσεων, με γνώμονα την εξοικονόμηση ενέργειας. Έτσι στις μέρες μας επανήλθε στο προσκήνιο ο όρος βιοκλιματική αρχιτεκτονική, ο οποίος έχει καταβολές από την αστική οικολογία, κατά τη δεκαετία 70-80, περίοδο της πρώτης μεγάλης ενεργειακής κρίσης, όπου αναγνωρίστηκε η σημασία της ορθής, σωστής αρχιτεκτονικής στην εξοικονόμηση ενέργειας. Τότε χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ο όρος «ηλιακή» ή «παθητική» αρχιτεκτονική και ακόμη και «οικολογική» αρχιτεκτονική για να καταδείξουν τη σημασία του παθητικού – ηλιακού σχεδιασμού στη βάση βασικών οικολογικών αξιών. Η αστική οικολογία αναπτύχθηκε στον αντίποδα της γιγάντωσης της περιβαλλοντικής κρίσης και ιδιαίτερα της ενεργειακής προκειμένου να δώσει απαντήσεις στα προβλήματα του αστικού χώρου, προβάλλοντας πρακτικές προστασίας του περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό η κατασκευή περιβαλλοντικά αποδοτικών κτιρίων είχε ένα μείζον ρόλο. Οι απόψεις αυτές ήρθαν και πάλι στην επικαιρότητα, πιο ολοκληρωμένες, μετά το 1990 και κυριαρχούν πλέον στην προβληματική της οικολογικής σκέψης για τα ζητήματα της αστικής ανάπτυξης. Ωστόσο αυτή η προσέγγιση προέρχεται από πολύ παλαιότερα. Έχει τις ρίζες της στην παράδοση, όταν ο συνδυασμός ιστορικών, οικονομικών, κοινωνικών ή και απλώς χρηστικών αναγκών, αλλά και οι κλιματικοί παράγοντες αποτελούσαν τη βάση για την ανάπτυξη τεχνικών και μεθόδων που είχαν σαν αποκλειστικό σκοπό την προστασία των ανθρώπων από τις καιρικές συνθήκες και την άνετη διαβίωση στις κατοικίες τους. Τότε η τεχνολογία ήταν ανύπαρκτη και οι τοπικοί τεχνίτες ή και οι λαϊκοί «αρχιτέκτονες» όφειλαν να βρουν βιώσιμες λύσεις με τα μέσα που διέθεταν. Η παρατήρηση της φύσης, των βασικών της νόμων απετέλεσε το βασικό εργαλείο για την προσαρμογή των κτισμάτων στην τοπογραφία κάθε περιοχής και την προστασία τους από τις δυσμενείς καιρικές 19

συνθήκες. Χρησιμοποιήθηκαν «παραδοσιακές» πρακτικές, που συνδέονταν με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, που δεν ανταποκρίνεται απόλυτα στα σημερινά δεδομένα, καθώς η παραδοσιακή δόμηση δεν εξασφαλίζει πάντοτε τις συνθήκες θερμικής άνεσης που είναι σήμερα αποδεκτές. Ωστόσο, κατάφεραν να δημιουργήσουν αποδεκτές συνθήκες και κυρίως να αντέξουν στον χώρο και στον χρόνο. Οι παραδοσιακοί οικισμοί και η αρχιτεκτονική στη χώρα μας υπακούουν σε αρχές που και σήμερα πήραν πρωτεύοντα ρόλο, τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Βεβαίως σήμερα κάνουμε, μέ έξυπνο τρόπο, χρήση της τεχνολογίας καθότι έχουμε να επιλύσουμε πιο σύνθετα ζητήματα. Ωστόσο είναι απολύτως απαραίτητο να συνδυάζουμε την σύγχρονη τεχνογνωσία και τεχνολογία με πρακτικές που προέρχονται από την εμπειρία της παράδοσης, ώστε να πετύχουμε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης και την βέλτιστη θερμική συμπεριφορά και ενεργειακή απόδοση με τον απλούστερο τρόπο και το λιγότερο κόστος. Στην Ελλάδα η λαϊκή εμπειρία και γνώση ενσωματώθηκαν στα κτίρια με απλούς και έξυπνους τρόπους, όταν οι παραδοσιακοί χτίστες ήταν αναγκασμένοι να προσαρμόσουν την κατοικία και τον οικισμό στα κλιματικά, τοπογραφικά και γενικότερα, περιβαλλοντικά δεδομένα του τόπου τους, ώστε να τους εξασφαλίσουν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και οικονομία δυνάμεων και πόρων. Αυτό το βλέπουμε ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, που αποτελούν περιοχή ιδιαίτερα αντιπροσωπευτική του μεσογειακού κλίματος (έντονη ηλιοφάνεια, δυνατοί εποχιακοί άνεμοι, μεγάλες περίοδοι ανομβρίας και μεγάλα ποσοστά υγρασίας) και όπου η αρχιτεκτονική κληρονομιά είναι μοναδικής ομορφιάς και τεχνογνωσίας. Τα σπίτια στους οικισμούς είναι χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο ή χωρίζονται από μικρά ασβεστωμένα καλντερίμια και αυλές. Υπέροχοι ανεμόμυλοι και παραδοσιακοί περιστεριώνες συμπληρώνουν αυτή τη γραφική εικόνα. Τα σπίτια έχουν λιτές γραμμές και είναι κυβόσχημα. Έχουν επίπεδες στέγες και είναι κατασκευασμένα με ντόπια υλικά: σκούρο ξύλο και γκρίζες πέτρες. Διαθέτουν ασβεστωμένους τοίχους και μακρόστενα παράθυρα. Τα σπίτια έχουν, συνήθως ένα καθιστικό, μία ή δύο κρεβατοκάμαρες και μία κουζίνα, ενώ στο εσωτερικό τους υπάρχει πάντοτε και το απαραίτητο τζάκι, η παραδοσιακή "πανώστρια". Είναι προφανές ότι η λαϊκή σοφία και το ένστικτο καθοδήγησε τους ανθρώπους στην ορθή επιλογή των κατάλληλων θέσεων και προσανατολισμών για τη δημιουργία των οικισμών. Η άμεση σχέση των ανθρώπων με τη φύση τους έκανε να γνωρίζουν με ακρίβεια ότι η τοποθέτηση των κτιρίων προς τον μεσημβρινό προσανατολισμό βοηθούσε στο να δέχεται ο οικισμός ηλιασμό και να τον αξιοποιεί κατά την μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας, ενώ παράλληλα έπρεπε να φροντίζουν για την εξασφάλιση δροσιάς το καλοκαίρι και αυτό το πετύχαιναν με την πυκνή δόμηση των οικισμών, όπου ο σκιασμός του ενός κτιρίου από το άλλο εμπόδιζε την εισροή θερμότητας στο εσωτερικό των σπιτιών και δημιουργούσε δροσερό μικροκλίμα στο επίπεδο του δρόμου λόγω της μάζας των κτιρίων. Οι παραδοσιακοί μας οικισμοί διακρίνονται επίσης από την διαπλοκή των όγκων, που εκτός από άριστο αισθητικό αποτέλεσμα, δημιουργεί και ποικίλα προστατευμένα μικροκλίματα. Έτσι οι ημιυπαίθριοι χώροι, τα εσωτερικά αίθρια, τα στεγασμένα περάσματα, οι στοές, όχι μόνο δημιούργησαν ενδιάμεσους χώρους κοινωνικής ζωής, αλλά παράλληλα εξισορρόπησαν το σκοτεινό και δροσερό εσωτερικό με την εκτυφλωτική θερμότητα στο εξωτερικό των κτιρίων. Σε κάθε περίπτωση ο προσανατολισμός των περισσότερων παραδοσιακών οικισμών και των κτιρίων της χώρας (της κύριας όψης τους και των μεγαλύτερων ανοιγμάτων τους) είναι προς τον νότο, ενώ συνήθως προστατεύονται από το βορρά είτε από το φυσικό ανάγλυφο (λόφοι) είτε από υψηλή φύτευση και παράλληλα παρατηρούμε ότι όλες οι βορινές όψεις των κτιρίων έχουν μικρά ανοίγματα, ενώ εκεί τοποθετούνται και οι βοηθητικοί χώροι για προστασία από τους ψυχρούς βόρειους ανέμους. Στην βόρεια πλευρά των κτιρίων τοποθετούνται κατακόρυφα πετάσματα από αειθαλή δέντρα, που προστατεύουν ιδιαίτερα από τους έντονους βόρειους ανέμους, χωρίς να 20

περιορίζουν τον αναγκαίο δροσισμό κατά τις πολύ θερμές ημέρες. Η χρήση συμπαγών υλικών, όπως η πέτρα και το χώμα και τοίχους με μεγάλο όγκο, βοηθάει πολύ στο να γίνεται η μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση της θερμικής μάζας του κτιρίου, που προκύπτει και να εξισορροπούνται οι θερμοκρασιακές μεταβολές, ενώ όταν αυτό είναι δυνατό γίνεται και πλήρης εκμετάλλευση της θερμικής αδράνειας του εδάφους (περίπτωση υπόσκαφων κτιρίων ή κτιρίων τοποθετημένων σε πλαγιές με μεγάλη κλίση). Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική πολλά υλικά και ο τρόπος εφαρμογής τους προσφέρουν άριστη θερμομόνωση, όπως οι στρώσεις από ξερά φύκια ή βούρλα, που έχουν μικρή θερμική διαπερατότητα. Το ίδιο αποτέλεσμα προσφέρουν και οι χρωματισμοί των εξωτερικών επιφανειών με λευκό χρώμα, το οποίο περιορίζει την θερμότητα που απορροφάται από τους τοίχους. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική έλαβε διαφορετικές μορφολογικές εκφράσεις με τη χρήση επιμέρους κατασκευαστικών στοιχείων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν τόσο για αισθητικούς-μορφολογικούς σκοπούς, όσο και για λειτουργικούς, που στην πραγματικότητα συνέβαλαν σε συγκεκριμένες βασικές βιοκλιματικές λειτουργίες, όπως ο αερισμός, ο δροσισμός, ο σκιασμός κλπ. Συνήθως οι τεχνικές αυτές είναι πολύ απλές: Τον αερισμό των κτιρίων, που είναι σημαντικός για την απομάκρυνση των θερμικών φορτίων και της υγρασίας, εξασφάλισαν τα μικρά ανοίγματα προς την βόρεια πλευρά ή οι φεγγίτες (διαμπερής αερισμός) ή τα ανοίγματα στην οροφή (καμινάδες), που αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα σε περιπτώσεις υπόσκαφων, κτισμάτων σε πλαγιές ή σε πυκνοδομημένους οικισμούς. Τον δροσισμό εξασφάλισε πρώτα η θερμική μάζα των κτιρίων (κατασκευασμένα από πέτρα), που διατηρεί τη θερμοκρασία στους εσωτερικούς χώρους σε σχετικά σταθερά ενδιάμεσα επίπεδα (κυκλική κίνηση αέρα από χώρο υπογείου) και η κατάλληλη φύτευση, που επιτρέπει να εισέρχεται στα κτίρια δροσερός αέρας καθώς διαπερνά πυκνά φυλλώματα ή σκιερούς εξωτερικούς χώρους πριν μπει στο κτίριο από τα ανοίγματα. Τον σκιασμό των κτιρίων εξασφάλισαν τα αναρριχητικά φυτά και τα φυλλοβόλα δέντρα, που το φύλλωμα τους δεν υπερθερμαίνεται -αντίθετα με τις περισσότερες επιφάνειες σκιασμού- και δεν παγιδεύει τον αέρα ή και η εξάτμιση. Τα φυλλοβόλα δέντρα ή αναρριχώμενα (όπως η μουριά ή η κληματαριά) τοποθετούνται σε οριζόντια θέση στην νότια πλευρά του κτιρίου, ενώ στους δυτικούς και ανατολικούς τοίχους τοποθετούνται κατακόρυφα αναρριχώμενα φυτά, ώστε να αποφεύγεται η συσσώρευση θερμότητας στους τοίχους. Την θέρμανση εξασφάλισαν επίσης το οθωμανικής επιρροής χαγιάτι ή λιακωτό, χώρος προσαρτημένος στον όγκο του κτιρίου ή ένας διάδρομος σε όροφο κλεισμένος με τζαμαρία, όπως τα σημερινά προσαρτημένα ηλιακά «θερμοκήπια». Στην παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική ακόμη και τα υαλοστάσια, που το χειμώνα είναι κλειστά παίζουν το ρόλο ενός «πρώιμου θερμοκήπιου», ενώ το καλοκαίρι ανοίγουν και λειτουργούν σαν ημιυπαίθριοι στεγασμένοι χώροι, που ταυτόχρονα προστατεύουν από τον ήλιο την μία πλευρά του κτιρίου. Τα υπόσκαφα και ημι-υπόσκαφα κτίρια, που αναπτύχθηκαν σε όλο τον κόσμο σε διάφορες περιοχές με παρόμοιο κλίμα, όπου το επέτρεπε το έδαφος (μαλακό και χωρίς-υγρασία) αποτελούν βέλτιστο παράδειγμα προσαρμογής στην τοπογραφία της περιοχής και εκμετάλλευσης των τοπικών δεδομένων για βέλτιστη προστασία από τις κλιματικές συνθήκες. Βασικό πλεονέκτημα η εκμετάλλευση του εδάφους που λόγω της μεγάλης θερμικής του αδράνειας διατηρεί σχεδόν ανεπηρέαστους τους εσωτερικούς χώρους από τις εξωτερικές μεταβολές της θερμοκρασίας. Τα ανοίγματα της μοναδικής όψης είναι μικρά και εμποδίζουν την εισχώρηση ακτινοβολίας και θερμότητας το καλοκαίρι και την απώλεια θερμότητας το χειμώνα. Η θολωτή στέγαση δίνει μεγάλο εσωτερικό ύψος που επιτρέπει την κυκλική κίνηση του αέρα. Μειονέκτημα αυτού του τρόπου δόμησης ο ελλιπής φωτισμός και η υγρασία. Η σχέση της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής με τους φυσικούς πόρους ήταν, σε κάθε περίπτωση, μια «φυσική» σχέση που δεν διατάρασσε την ισορροπία της φύσης και των οικοσυστημάτων της, δηλαδή μια σχέση που διέπεται από τις αρχές της οικολογίας.

21

Η χρήση της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής σε ανάλογες, δύσκολες, συνθήκες δεν αποτελεί καινοτομία. Από έρευνες των ανθρωπολόγων ξέρουμε πως, απέναντι και σε πολύ πιο δύσκολες συνθήκες, οι άνθρωποι έβρισκαν πάντοτε τον τρόπο να προσαρμόζονται. Ιδιαίτερα οι πρωτόγονοι λαοί οι οποίοι ήταν αναγκασμένοι να «δουλεύουν μέσα σε μια οικονομία των περιορισμένων πόρων», δεν είχαν το περιθώριο να κάνουν λάθη ή να σπαταλήσουν πολύτιμες πρώτες ύλες και αγαθά. Εξάλλου, οι τεχνολογίες τους ήταν τόσο ανεπτυγμένες όσο ακριβώς χρειαζόταν για να εξασφαλιστεί ένα μίνιμουμ επιβίωσης σε ένα πολύ πιο «εχθρικό» περιβάλλον. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι παραδοσιακές κοινωνίες αξιοποίησαν με σοφία αυτό που ήταν διαθέσιμο στη φύση. Πρότυπες εφαρμογές βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής είναι ενσωματωμένος στην αρχιτεκτονική των περισσότερων παραδοσιακών κατοικιών και οικισμών σε όλο τον κόσμο, αλλά και διακεκριμένων αρχιτεκτόνων και μελετητών, με έργα παραδείγματα (ή και πειραματισμούς) από τα οποία όχι μόνο προάγεται η γνώση, αλλά και αποδεικνύονται τα πολλαπλά οφέλη που προκύπτουν από τη συμβίωση του αρχιτεκτονικού έργου με το περιβάλλον και το κλίμα. Βασικά στοιχεία του βιοκλιματικού σχεδιασμού αποτελούν τα Ηλιακά συστήματα – παθητικά και ενεργητικά – που ενσωματώνονται στα κελύφη με στόχο την αξιοποίηση των περιβαλλοντικών πηγών για θέρμανση, ψύξη και φωτισμό.

O βιοκλιματικός σχεδιασμός, αν και είναι ενσωματωμένος στην αρχιτεκτονική που χαρακτηρίζει κάθε τόπο σε ολόκληρη τη γη, θεωρείται από πολλούς ως μία νέα θεώρηση στην αρχιτεκτονική και σχετίζεται με την οικολογία περισσότερο, παρά με την αρχιτεκτονική και την ενέργεια και την εξοικονόμηση που δύναται να επιφέρει. Παρά ταύτα, η βιοκλιματική αρχιτεκτονική έχει αποτελέσει παγκοσμίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες βασική προσέγγιση στην κατασκευή κτιρίων, ενώ στα περισσότερα κράτη αποτελεί πλέον βασικό κριτήριο σχεδιασμού μικρών και μεγάλων κτιρίων το οποίο λαμβάνεται υπόψη από όλους τους μελετητές αρχιτέκτονες και μηχανικούς. Και αυτό, λόγω των χαμηλότερων απαιτήσεων ενέργειας για τη θέρμανση, το δροσισμό και το φωτισμό των κτιρίων που προκύπτουν από την πρακτική της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής και τα πολλαπλά οφέλη που συνεπάγεται: ενεργειακά (εξοικονόμηση ενέργειας), οικονομικά (μείωση κόστους Η/Μ εγκαταστάσεων), περιβαλλοντικά (μείωση ρύπων) και κοινωνικά (θερμική και οπτική άνεση).

3.2.1. Η Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική Αναδείχθηκε έτσι περίτρανα η σημασία και ο ρόλος της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής στο σχεδιασμό όχι μόνο σύγχρονων κτιρίων, αλλά και προσωρινών μικρών κατοικιών με βάση το τοπικό κλίμα, που μπορεί να εξασφαλίσει συνθήκες θερμικής και οπτικής άνεσης, αξιοποιώντας την ηλιακή ενέργεια και άλλες περιβαλλοντικές πηγές αλλά και τα φυσικά φαινόμενα του κλίματος. Αντίθετα με την *ηλιακή* αρχιτεκτονική (Solar Archite-cture), ο βαθμός στον οποίο ο βιοκλιματικός σχεδιασμός σήμερα αξιοποιεί το τοπικό κλίμα ποικίλλει, γεγονός που παρέχει μία ευελιξία ως προς τους τρόπους αρχιτεκτονικής έκφρασης και τις δυνατότητες εφαρμογής (μέσα από πολύ απλές τεχνικές και επεμβάσεις έως και πολύπλοκα παθητικά ηλιακά συστήματα). Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από μια προσέγγιση που στηρίζεται στη λογική της οικονομίας της φύσης, δηλαδή είναι μια οικολογική προσέγγιση, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή έργων που αντέχουν στο χρόνο και κυρίως ελαχιστοποιούν τις επιπτώσεις που προκαλούν, από την κατασκευή, λειτουργία και κατεδάφισή τους, στο μικροκλίμα, το τοπικό περιβάλλον, το παγκόσμιο κλίμα (με την υπερθέρμανση του πλανήτη). Όπως και κατά το παρελθόν έτσι και σήμερα το σύγχρονο αρχιτεκτονικό έργο, για να επιζήσει στο χρόνο χωρίς να προκαλεί ζημιά στο περιβάλλον, πρέπει να εξασφαλίζει τη δυνατότητα επιβίωσης των φυσικών στοιχείων πόρων. Όσον αφορά στην εξοικονόμηση ενέργειας και φυσικών πόρων και τη χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας, μπορεί ένα βιοκλιματικό κτίριο να διαθέτει παθητικά ηλιακά συστήματα, όπως θερμοκήπιο και τοίχο Trombe-Michelle, ενεργειακό τζάκι ή λέβητα βιομάζας ή μονάδα συμπαραγωγής ή να αξιοποιεί τη γεωθερμία για ψύξη-θέρμανση. Να θερμαίνει το νερό με ηλιακό θερμοσίφωνα και να παράγει καθαρή ηλεκτρική ενέργεια από φωτοβολταϊκά πανέλα ή μικρή 22

ανεμογεννήτρια. Να διαθέτει εγκατάσταση "έξυπνου σπιτιού" για καλύτερη διαχείριση της ηλεκτρικής ενέργειας. Φυτεμένα δώματα για να μειώσει την απορροή των ομβίων υδάτων και το φαινόμενο της θερμικής νησίδας, στέρνα για να μαζεύει το (πολύτιμο πλέον) νερό της βροχής και βιολογικό καθαρισμό για την ανακύκλωση του νερού. Στην περίπτωση αυτή η οικοδομή θα κοστίσει περισσότερο από μια συμβατική. Όμως θα έχει εξασφαλίσει αυτονομία σε ενέργεια και φυσικούς πόρους, μηδενική κατανάλωση πετρελαίου και μηδενικές εκομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Μια αρχική επένδυση που εφασφαλίζει μεγάλη οικονομία στο συνολικό κόστος του κτιρίου και μικρό χρόνο απόσβεσης. Αν αναζητάμε ποιότητα ζωής, προστασία του περιβάλλοντος και ένα εξασφαλισμένο μέλλον για τα παιδιά μας, οφείλουμε πλέον να προσέχουμε ιδιαίτερα τις επιλογές μας, σχετικά με τα υλικά που θα χρησιμοποιούμε σε μια κατασκευή. Θα πρέπει να διαλέξουμε υλικά που συμβάλλουν στην ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, από την κατασκευή, λειτουργία και κατεδάφιση των κτιρίων. Δηλαδή υλικά, φιλικά στο περιβάλλον. Και πρέπει άμεσα να συνειδητοποιήσουμκε ότι η εξοικονόμηση ενέργειας και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι το μόνο μέλλον που έχουμε. Ας το σκεφτούμε από τώρα, διότι άμεσα εντός του 2009 η επιλογή θα είναι πλέον υποχρεωτική. Θα αναζητήσουμε και πάλι λύσεις όπου η αρχιτεκτονική παρέμβαση στο φυσικό χώρο, από αμυντική ή επιθετική που ήταν κατά περιόδους, θα γίνει και πάλι επέμβαση προσαρμογής σε αυτόν με σκοπό την εξασφάλιση της ισορροπίας ανάμεσα στις εσωτερικές δυνάμεις του έργου και στις εξωτερικές του περιβάλλοντος. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός των κτιρίων επανασυνδέει το κτίριο με το φυσικό χώρο και τους νόμους του. Εξασφαλίζει τη θέρμανση και το δροσισμό με την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας και του τοπικού μικροκλίματος. Κατανοεί και εφαρμόζει τους νόμους της θερμοδυναμικής, της γεωθερμίας, της φυσικής κίνησης των αιολικών ρευμάτων και αξιοποιεί τις θερμικές ιδιότητες των υλικών παρέχοντας μια νέα ποιότητα θερμικής άνεσης το χειμώνα και το καλοκαίρι (θαλπωρή δροσιά). Παράλληλα πετυχαίνει υψηλά ποσοστά εξοικονόμησης ενέργειας ορυκτών καυσίμων (60, 70 έως και 80% στο ελληνικό κλίμα) με απλούς ‘παθητικούς’ τρόπους. Αναδεικνύει παραγκωνισμένες αλλά και νέες αισθητικές και μορφολογικές αξίες, οικίες, αρμονικές και ζωογόνες για τον ανθρώπινο χώρο. Τα ενεργητικά συστήματα αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (φωτοβολταϊκά, ηλιακοί συλλέκτες, ανεμογεννήτριες, αντλίες θερμότητας, κτλ) συγκεντρώνουν και ενισχύουν την δυνατότητα ακόμα και της ολοκληρωτικής ενεργειακής αυτονομίας των κτιρίων και των οικιστικών συνόλων. Η εφαρμογή των σύγχρονων καθαρών τεχνολογιών δόμησης, η χρήση ‘καθαρών’ αβλαβών για το περιβάλλον και τον άνθρωπο υλικών και τεχνολογιών (χαμηλής πρωταρχικής ενέργειας, εξοικονόμησης σπάνιων φυσικών πόρων, ανακυκλώσιμων, αφομοιώσεων και κυρίως μη τοξικών) επαναφέρουν στο ακέραιο μη διαπραγματεύσιμους όρους ζωής που έχουν απαξιωθεί, εκπέσει και τελικά θυσιαστεί στο βωμό της σύγχρονης, μη βιώσιμης ‘τεχνολογικής ανάπτυξης’. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός, ο ενεργειακός σχεδιασμός, ο σχεδιασμός κτιρίων καθαρών τεχνολογιών δόμησης, χαμηλότερου κόστους και αυξημένου χρόνου ζωής, που εξοικονομεί κοινωνικούς και φυσικούς πόρους και αξιοποιεί τη φυσική ενέργεια, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κάποια από τις πολλές διαφορετικές προσφερόμενες δυνατότητες ειδικού σχεδιασμού. Είναι ο ολοκληρωμένος, ορθός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των επιταγών του σήμερα, της δόμησης που ανταποκρίνεται στις πιο απλές, πρωταρχικές και ριζικές ανάγκες του ανθρώπου για το χώρο του, ενός χώρου βιώσιμου εναρμονισμένου ξανά με τις φυσικές ισορροπίες και όχι πια σε αναγκαστική σύγκρουση με αυτές.

23

Α. Τα βήματα στον σχεδιασμό: Είναι γενικά γνωστό ότι κατά τη διαδικασία σχεδιασμού των κτιρίων, ο μελετητής - αρχιτέκτονας συνήθως - παίρνει υπόψη του μία σειρά παραμέτρους και καθορίζει κριτήρια και προτεραιότητες που επηρεάζουν καθοριστικά την "ιδέα" του κτιρίου. Έτσι, ξεκινώντας από το θεσμικό πλαίσιο (κανονισμούς και νόμους), το κτιριολογικό πρόγραμμα, τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του φορέα, το διαθέσιμο οικόπεδο, την έκταση του κτιρίου, προχωρά και παίρνει υπόψη του τα χαρακτηριστικά του μικροπεριβάλλοντος (δομημένο περιβάλλον, μορφολογία εδάφους, θέα), τα οικονομικά δεδομένα κ.α. Με τη συλλογή των παραπάνω πληροφοριών ο μελετητής διαμορφώνει την "κεντρική ιδέα του κτιρίου" μεταφέροντας παράλληλα και τις πρώτες σκέψεις του στο χαρτί. Με τη διαδικασία αυτή αρχίζει το κτίριο να αναπτύσσεται σε τρεις διαστάσεις (κατόψεις, όψεις, τομές) να εντάσσεται στο περιβάλλον του και να αποκτά μορφή. Τα τελευταία βέβαια χρόνια στο γενικότερο προβληματισμό για την αρχιτεκτονική σύνθεση μπήκε δυναμικά και ο ενεργειακός σχεδιασμός των κτιρίων. Πολύ λιγότερο ενδιέφερε να δειχθεί η αρμονική συνύπαρξη του ενεργειακού με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, στοχεύοντας στη δημιουργία ενός λειτουργικά και μορφολογικά άρτιου κτιρίου.

O ενεργειακός σχεδιασμός κτιρίων ή αν θέλετε ο βιοκλιματικός σχεδιασμός, ή η ορθολογική χρήση της ενέργειας, έννοιες σχεδόν ταυτόσημες, έχουν ένα και μοναδικό στόχο. Να διασφαλίσουν αποδεκτές εσωκλιματικές συνθήκες με τη σωστή θερμική συμπεριφορά του κτιρίου - χειμώνα καλοκαίρι - και συνεπώς να περιορίσουν την κατανάλωση ενέργειας, με όλα τα οφέλη που αυτό συνεπάγεται, οικονομικά, περιβαλλοντικά με τη μείωση των εκπομπών CO2, ποιότητα ζωής κ.λπ. O παραπάνω στόχος στην περίπτωση της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής επιτυγχάνεται με καθαρά σχεδιαστικούς χειρισμούς, ή με διάφορες τεχνικές στην κατασκευή του κτιρίου, περιορίζοντας μ' αυτόν τον τρόπο την εξάρτηση από το μηχανολογικό εξοπλισμό για τη θέρμανση ή ψύξη των κτιρίων. Για να επιτύχει κανείς τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας τη χειμερινή περίοδο, είναι αυτονόητο ότι θα πρέπει από τη μία πλευρά να περιορίσει τις θερμικές απώλειες του κτιρίου, (απώλειες με αγωγιμότητα και απώλειες αερισμού) και από την άλλη πλευρά να μεγιστοποιήσει κυρίως τα θερμικά ηλιακά κέρδη. Τη θερινή φυσικά περίοδο θα πρέπει να επιδιώκεται ο φυσικός δροσισμός του κτιρίου με την ελαχιστοποίηση των θερμικών κερδών και τη θερμική αποφόρτιση του κτιρίου μέσω του αερισμού και άλλων σχετικών μέτρων.

Oι παραπάνω δύο ομάδες θερμικών ροών από και προς το κτίριο, (θερμικές απώλειες - θερμικά κέρδη) συνθέτουν στην πραγματικότητα και το θερμικό τους ισοζύγιο. Στην περίπτωση που οι θερμικές πρόσοδοι τη χειμερινή περίοδο δεν επαρκούν για να καλύψουν τις θερμικές απώλειες και αυτό συμβαίνει σε πολύ μεγάλο βαθμό στα μη θερμομονωμένα συμβατικά κυρίως κτίρια, προσάγεται στους εσωτερικούς χώρους θερμότητα μέσω της εγκατάστασης θέρμανσης, έτσι ώστε να καλυφθεί η διαφορά στο ισοζύγιο. Συνεπώς το ζητούμενο σε αυτή την περίπτωση είναι να σχεδιαστεί και να κατασκευαστεί ένα κτίριο στο οποίο η παραπάνω διαφορά να είναι κατά το δυνατό μικρότερη.

Β. Αρχές βιοκλιματικού – οικολογικού σχεδιασμού Είναι γεγονός ότι η γνώση της επίδρασης των κλιματικών συνθηκών (ηλιακή ακτινοβολία, άνεμοι, θερμοκρασίες, ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα, κλπ.) στο κτίριο και κατά συνέπεια στις πόλεις και η παρατήρηση των φυσικών φαινομένων (κίνηση του ήλιου κατά τη διάρκεια του χρόνου) μπορούν να καθοδηγήσουν στη βέλτιστη επιλογή του κτιριακού όγκου, του σχήματος, του μεγέθους και κυρίως του κατάλληλου προσανατολισμού, ώστε να ελαχιστοποιήσουμε τις ενεργειακές ανάγκες των κτιρίων, διατηρώντας παράλληλα βέλτιστες συνθήκες θερμικής και οπτικής άνεσης. Η ηλιακή ακτινοβολία αποτελεί την κυριότερη φυσική πηγή ενέργειας, ενώ ο ουρανός το κυριότερο στοιχείο απορρόφησης ενέργειας. Αρκεί να σκεφτούμε ότι η γη δέχεται από τον ήλιο, σε μια μέρα, περισσότερη ενέργεια από αυτήν που καταναλώνουμε εμείς σε ένα έτος.

24

Αυτή η εντυπωσιακή ποσότητα θερμότητας αποβάλλεται προς τον ουρανό κυρίως μέσω της νυχτερινής επανακτινοβολίας. Η συνδυασμένη εκμετάλλευση πηγών φυσικής ενέργειας και στοιχείων απορρόφησης ενέργειας επιτρέπει την επίτευξη μιας πολύ ικανοποιητικής στάθμης άνεσης μέσα στα κτίρια, με περιορισμένη χρήση συμβατικών πηγών ενέργειας. Βασικές φυσικές πηγές ενέργειας είναι η ηλιακή ακτινοβολία, ο εξωτερικός αέρας (θερμοκρασίας άνω των 24 ο C), τα εσωτερικά κέρδη, η συμβατική θέρμανση και ο τεχνητός φωτισμός. Τα βασικά στοιχεία απορρόφησης ενέργειας είναι ο ουρανός, ο εξωτερικός αέρας (θερμοκρασίας κάτω των 24 ο C), οι υγρές επιφάνειες και η βλάστηση. Το πρώτο ζητούμενο στο σχεδιασμό των κτιρίων είναι η εξασφάλιση θερμικής άνεσης, που επιτυγχάνεται με τον βιοκλιματικό σχεδιασμό που βασίζεται στον τρόπο σχεδιασμού, την τοποθέτηση, τον προσανατολισμό, τη μορφή, τη χρησιμοποίηση παθητικών ηλιακών συστημάτων τα οποία συγκεντρώνουν, αποθηκεύουν, μεταδίδουν και διαχέουν θερμότητα και αποτελούν αναπόσπαστα μέρη των αρχιτεκτονικών στοιχείων, καθώς και στη χρήση ενεργητικών ηλιακών συστημάτων παραγωγής ζεστού νερού και θέρμανσης. Η Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική προσαρμόζεται στο τοπίο, αξιοποιεί τις φυσικές δυνάμεις, εξοικονομεί πόρους, εξασφαλίζει υγεία, θερμική άνεση όλο το χρόνο, άριστη ποιότητα εσωτερικού αέρα και δημιουργεί ευνοϊκό μικροκλίμα. Υπακούει στην οικολογική αντίληψη της συνολικής προσέγγισης, μέσα από τη διαπλοκή και τη σύζευξη διακριτών, μεταξύ τους, τομέων. Η διερεύνηση και κατανόηση των φυσικών και κλιματικών παραμέτρων που σχετίζονται με το κτίριο, της συμπεριφοράς του κτιρίου στο χώρο του, τις ιδιότητες των οικοδομικών υλικών, των κατασκευαστικών μεθόδων, των αρχιτεκτονικών προτύπων οδηγεί σε άριστες σχεδιαστικές λύσεις. Η εξοικονόμηση ενέργειας που επιτυγχάνεται από τον βιοκλιματικό σχεδιασμό και τη χρήση συστημάτων ηλιακής ενέργειας μπορεί να φτάσει σε υψηλά ποσοστά – έως και 80% - ενώ εφόσον γενικευτεί στα κτίρια η εφαρμογή μέτρων ενεργειακής απόδοσης μπορούμε να πετύχουμε εξοικονόμηση ενέργειας μέχρι και 35%.

Α. Μέτρα που αφορούν στη χειμερινή περίοδο. Σύμφωνα με τα παραπάνω, το ερώτημα που συνήθως τίθεται αφορά στα ενδεδειγμένα μέτρα για να ελαχιστοποιηθούν οι θερμικές απώλειες του κτιρίου και παράλληλα να μεγιστοποιηθούν τα θερμικά ηλιακά κέρδη. Κατά το στάδιο λοιπόν του σχεδιασμού και της κατασκευής θα έπρεπε να προβληματίσουν το μελετητή και να λυθούν ζητήματα όπως, η χωροθέτηση του κτιρίου στο οικόπεδο, ο προσανατολισμός, η σκίαση, η λειτουργική οργάνωση των χώρων, η μορφή του κτιρίου, η κατασκευή των εξωτερικών δομικών στοιχείων με τις κατάλληλες μονώσεις, η θερμοχωρητικότητα των δομικών στοιχείων, η εφαρμογή παθητικών ηλιακών συστημάτων για τη θέρμανση, δροσισμό και φωτισμό των χώρων με φυσικό τρόπο κ.ά. Χωροθέτηση κτιρίου στο οικόπεδο – προσανατολισμός Ο σωστός προσανατολισμός των κτιρίων είναι προϋπόθεση για την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας για τη θέρμανσή τους. Ο νότιος προσανατολισμός προσφέρει τις καλύτερες δυνατότητες. Εξασφαλίζει τις περισσότερες ώρες αποτελεσματικού ηλιασμού των κτιρίων το χειμώνα και ταυτόχρονα τη δυνατότητα σκιασμού τους το καλοκαίρι.

25

Χειμερινό ηλιοστάσιο Το χειμώνα ο ήλιος ανατέλλει και δύει νοτιότερα της Ανατολής και της Δύσης. Διαγράφει μικρή τροχιά. Κινείται χαμηλά, κοντά στον ορίζοντα και προς την πλευρά του Νότου. Τα κτίρια πρέπει να είναι στραμμένα προς Νότο, ώστε να δέχονται τη μέγιστη δυνατή ηλιακή ακτινοβολία βαθιά στο εσωτερικό τους.

Θερινό ηλιοστάσιο Το καλοκαίρι ο ήλιος ανατέλλει και δύει βορειότερα της Ανατολής και της Δύσης. Διαγράφει μεγάλη τροχιά. Κινείται πάλι προς την πλευρά του Νότου, αλλά ψηλά στο στερέωμα. Έτσι, οι νότιες όψεις μπορούν να σκιαστούν τελείως με μικρές οριζόντιες προεξοχές. Στοιχεία για τις θέσεις του ήλιου, για την κάθε ώρα και την κάθε μέρα του έτους, βρίσκονται είτε από σχετικούς πίνακες είτε από τους ηλιακούς χάρτες. Το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο μελετητής αφορά στα μεγάλα αστικά κέντρα, ή γενικότερα σε πυκνοδομημένες περιοχές, σε σχέση με τη χωροθέτηση των κτιρίων στο οικόπεδο, τον προσανατολισμό και το σκιασμό τους από τα απέναντι κείμενα. Η χάραξη των μεγάλων δρόμων κυκλοφορίας κατά τον άξονα Ανατολής - Δύσης ή Βορά - Νότου προδιαγράφει και τον κύριο προσανατολισμό των όψεων και το κυριότερο περιορίζει το πλεονέκτημα του νότιου προσανατολισμού, στην καλύτερη των περιπτώσεων, στο 25% των κτιρίων. Το τελευταίο έχει ως συνέπεια τη δυσκολία εκμετάλλευσης των θερμικών ηλιακών κερδών στην πλειοψηφία των κτιρίων, την υπερθέρμανση των εσωτερικών χώρων, κυρίως στα δυτικά, αλλά και ανατολικά προσανατολισμένα κτίρια τη θερινή περίοδο, αλλά βέβαια και την αναγκαστική απομόνωση των βόρεια προσανατολισμένων κτιρίων από τον ήλιο. Πολλές φορές πάλι ακόμη και όταν διασφαλίζεται ο Νότος, το πλεονέκτημα αυτό στην πράξη καταργείται, λόγω σκιασμού των όψεων από τα απέναντι κείμενα κτίρια (σχέση ύψους κτιρίων - πλάτους δρόμων).

26

Σε όλες λοιπόν τις περιπτώσεις που δεν διασφαλίζεται ο νότιος προσανατολισμός με αποδεκτή μέγιστη απόκλιση ±25° ανατολικά ή δυτικά, ο μελετητής θα μπορούσε, αντί να επιλέξει τις συμβατικές λύσεις του σχήματος 1α, να προτείνει κατ' αντιστοιχία αυτές του σχήματος 1β, έτσι ώστε όλα τα κτίρια να ηλιάζονται και να φωτίζονται ικανοποιητικά με φυσικό τρόπο, χωρίς παράλληλα να δημιουργούν δευτερογενή προβλήματα, όπως για παράδειγμα μείωση θερμικής ή οπτικής άνεσης. Γενικά θα πρέπει να προταθεί χωροθέτηση του κτιρίου στην πίσω βορινή πλευρά του οικοπέδου, ώστε να αυξηθεί η απόσταση από τα απέναντι κτίρια και να αποφευχθεί κατά το δυνατόν περισσότερο το ρίσκο του σκιασμού, το οποίο και καταργεί τα πιθανά ηλιακά οφέλη. Εφόσον είναι δυνατό προβλέπεται στη νότια πλευρά η ύπαρξη υδάτινων επιφανειών ή η ανάπτυξη χαμηλού και υψηλού πράσινου (φυλλοβόλα δέντρα) κάτω από τις βέλτιστες μικροκλιματικές συνθήκες, ώστε να παρέχεται ο επιθυμητός σκιασμός και εξατμιστικός δροσισμός τη θερινή περίοδο. Σκόπιμη θεωρείται η φύτευση αειθαλών δέντρων στη βορινή πλευρά, η οποία και επηρεάζεται κατά κανόνα από τους ψυχρούς ανέμους τη χειμερινή περίοδο, για την ανάσχεση των δυσμενών επιδράσεων. Αν το οικόπεδο είναι νότιο και επιπλέον ελεγχθεί ότι δεν υπάρχει πρόβλημα σκιασμού από διπλανά κτίρια, τότε κρίνεται σκόπιμο να αναπτυχθεί το κτίριο κατά τον άξονα Ανατολή - Δύση, ώστε να μεγιστοποιηθεί όσο είναι δυνατό η νότια όψη του. Μία απόκλιση της τάξης των ±25° θεωρείται ενεργειακά, οριακά αποδεκτή. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να εξεταστεί σοβαρά και η δυνατότητα εφαρμογής παθητικών ηλιακών συστημάτων, έτσι ώστε να ικανοποιηθεί και η δεύτερη απαραίτητη για μεγιστοποίηση των αδάπανων θερμικών ηλιακών κερδών. Παραδείγματα που εφήρμοσαν τη λογική που παραπάνω αναφέρθηκε, υπάρχουν πολλά τόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και στο διεθνή. Είναι προτιμητέο, προκειμένου να εφαρμοστεί το παθητικό ηλιακό σύστημα του θερμοκηπίου, να στρέψουμε τον μεγάλο άξονα του κτιρίου προς το Νότο, ενώ η εσωτερική αυλή είναι σκόπιμο να προβλεφθεί σε τέτοιο σημείο, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη νότια επιφάνεια για την κατασκευή και άλλου παθητικού ηλιακού συστήματος (τοίχοι trombe) για τη θέρμανση των εσωτερικών χώρων με φυσικό τρόπο. Σε οικόπεδα εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων, θεωρητικά ο μελετητής έχει μεγαλύτερη ελευθερία στη χωροθέτηση του κτιρίου, εκτός και αν συντρέχουν λόγοι, όπως αξιόλογη θέα, κλίση εδάφους, προσπέλαση κ.λπ. παράγοντες που μπορεί να αποτρέψουν την επιλογή του νότιου προσανατολισμού. Λειτουργική οργάνωση των εσωτερικών χώρων Κατά το σχεδιασμό της κάτοψης οι εσωτερικοί χώροι θα πρέπει να οργανωθούν και να ομαδοποιηθούν έτσι, ώστε αυτοί με μεγάλο χρόνο χρήσης και υψηλές επιθυμητές εσωτερικές θερμοκρασίες (καθιστικό, τραπεζαρία, γραφείο) να χωροθετηθούν στη νότια πλευρά του κτιρίου. Αντίθετα οι χώροι με περιορισμένο χρόνο χρήσης που απαιτούν συγκριτικά και χαμηλότερες θερμοκρασίες (W.C., υπνοδωμάτια) θα πρέπει να χωροθετούνται σε ενδιάμεση θερμική ζώνη.

Oι υπόλοιποι βοηθητικοί χώροι εάν υπάρχουν στη μελέτη (garage, αποθήκες κ.λπ. θα πρέπει να προβλεφθούν στη βορινή πλευρά, ώστε να λειτουργούν ως ζώνη θερμικής ανάσχεσης ανάμεσα στους θερμαινόμενους χώρους και το εξωτερικό περιβάλλον (σχ. 4). Με αυτόν τον τρόπο μειώνονται στην πραγματικότητα οι θερμικές απώλειες από τους βασικούς κύριους χώρους. Μορφή του κτιρίου: Το σχήμα και η θέση των κτιρίων Τα κτίρια πρέπει να εκθέτουν τις μεγάλες τους επιφάνειες στο Νότο. Οι βορινές τους επιφάνειες πρέπει να είναι μικρότερες ή καλά προστατευμένες από έδαφος, στέγες, ανεμοφράχτες ή από γειτονικά κτίρια.

27

Βιοκλιματικό κτίριο στην Ξάνθη Μελέτη Ε. Γεωργιάδου Ειδικά προς την πλευρά απ' όπου πνέουν χειμερινοί άνεμοι, τα κτίρια πρέπει να έχουν τη μικρότερη δυνατή έκθεση.

Σωστή θέση

Σωστό σχήμα

Σωστή θέση

Λάθος σχήμα

Λάθος θέση

Λάθος σχήμα

Το καλοκαίρι τα κτίρια πρέπει να δέχονται τους δροσερούς ανέμους και τις αύρες της περιοχής τους, να διαθέτουν εισόδους δροσερού αέρα από βορινές σκιασμένες αυλές και να σκιάζονται πολύ προσεκτικά στην ανατολική και δυτική τους πλευρά και στο δώμα. Από άποψη ενεργειακή η "μορφή του κτιρίου" παίζει αποδεδειγμένα καθοριστικό ρόλο στη θερμική του συμπεριφορά, καθώς προδιαγράφει μέσω του κελύφους που λειτουργεί ως φίλτρο, την ανταλλαγή θερμότητας με το περιβάλλον. Μία απόφαση του μελετητή για τη δημιουργία "ανοικτής" ή "κλειστής" μορφής κτιρίου, επιθετικής ή αμυντικής, με την έννοια του ανοικτού με μεγάλα ανοίγματα κτιρίου ή αντίστοιχα κλειστού με μικρά ανοίγματα, θα ήταν ενεργειακά σκόπιμο να παρθεί κάτω από ορισμένα κριτήρια, όπως ο προσανατολισμός των όψεων, οι κλιματικές συνθήκες της περιοχής, η χρήση του κτιρίου (γραφεία, κατοικία, εμπορικά καταστήματα, σχολεία κ.λπ.) και άλλα κριτήρια σχεδιασμού, όπως θέα, ασφάλεια, θόρυβος, κόστος κατασκευής κ.ά. Ενεργειακά και οι δύο γενικές περιπτώσεις "μορφής" θα μπορούσαν να οδηγήσουν στα ίδια αποτελέσματα, κάτω φυσικά από ορισμένες προϋποθέσεις. Συγκεκριμένα, μία ανοικτή μορφή θα μπορούσε να επιλεγεί μόνο στις περιπτώσεις που είναι διασφαλισμένος ο νότιος προσανατολισμός και επιπλέον δεν παρουσιάζεται

28

σκίαση των όψεων από παρακείμενα κτίρια ή άλλα εμπόδια. Στην περίπτωση αυτή, αυξάνει το όφελος από τη θερμική ηλιακή ενέργεια, είτε μέσω των ανοιγμάτων (άμεσο ηλιακό κέρδος), είτε μέσω της εφαρμογής ειδικών τεχνικών (παθητικά ηλιακά συστήματα). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις προσανατολισμού, σκόπιμη θεωρείται η επιλογή κλειστής μορφής κτιρίου με μικρά ανοίγματα, σωστή ηλιοπροστασία και αυξημένη μόνωση των δομικών στοιχείων για την περιστολή των θερμικών απωλειών. Εκτός από την παραπάνω επιλογή, στη γενικότερη έννοια της "μορφής" θα μπορούσε κανείς να εντάξει και τη σύνθεση των όγκων ενός κτιρίου ή ενός συγκροτήματος. Γενικά είναι γνωστό ότι για ένα δεδομένο όγκο κτιρίου και επιφάνεια σε κάτοψη, μπορεί να προταθούν μία σειρά εναλλακτικές λύσεις, οι οποίες και εξαρτώνται από τον ή τους μελετητές και τις αρχιτεκτονικές τους ιδέες. Ενεργειακά, θα μπορούσε όμως να ισχυριστεί κανείς με βεβαιότητα ότι κάθε συνθετική λύση παρουσιάζει και διαφορετική θερμική συμπεριφορά για τον απλό λόγο ότι διαφοροποιούνται οι εξωτερικές επιφάνειες με σταθερή επιφάνεια σε κάτοψη και θερμαινόμενο όγκο. Ένα πολύ απλό παράδειγμα των παραπάνω φαίνεται στα σχήματα 5 και 6. Πρόκειται για σύνθεση διαμερισμάτων των 108μ², σε μονώροφες και τριώροφες διατάξεις. Με βάση τα αποτελέσματα του σχήματος 6 διαπιστώνει κανείς πολύ εύκολα ότι ενώ η κατανάλωση ενέργειας σε ένα μονώροφο διαμέρισμα με πυλωτή σκαρφαλώνει στις 486 KWh/m² ετησίως, το αντίστοιχο ποσό σε τρεις τριώροφες πολυκατοικίες στη σειρά μειώνεται δραστικά στις 238 KWh/m² ετησίως (θερμαντική περίοδος). Σημειώνεται ότι σε όλες τις περιπτώσεις των τύπων κτιρίων, θεωρήθηκε ότι το κέλυφος είναι χωρίς μονώσεις, και βέβαια ότι επιτυγχάνεται μία θερμοκρασία άνεσης στους εσωτερικούς χώρους της τάξης των 21°C. Με την εφαρμογή θερμικών μονώσεων σύμφωνα με τις ελάχιστες απαιτήσεις του ισχύοντα "Κανονισμού" για κάθε τύπο κτιρίου, θα μπορούσε κανείς να περιορίσει τις καταναλώσεις στις 126 και 80 kWh/m² ετ. αντίστοιχα. Αν επιπλέον των παραπάνω έπαιρνε κανείς την απόφαση να εφαρμόσει ισχυρότερη θερμική προστασία και γενικά τις αρχές βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής και ειδικότερα τεχνικές παθητικής θέρμανσης, τότε και η θερμική συμπεριφορά των κτιρίων θα παρουσίαζε βελτίωση και οι καταναλώσεις θα συρρικνώνονταν ακόμη περισσότερο. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε πιο ψυχρά κλίματα όπως αυτό της Ελβετίας ή της Αυστρίας έχουν καταγραφεί καταναλώσεις σε ίδιες κατηγορίες κτιρίων που φθάνουν τις 17 ή τις 20 KWh/m² ετ. αντίστοιχα.

3.2.2. Το κέλυφος Η ισχυροποίηση της θερμικής προστασίας των συμπαγών δομικών στοιχείων του κελύφους πέραν της συμβατικής, αποτελεί ένα από τα πλέον σημαντικά μέτρα για τον περιορισμό των θερμικών απωλειών τη χειμερινή περίοδο και την διατήρηση των πιθανών θερμικών ηλιακών κερδών για μεγάλο διάστημα στους εσωτερικούς χώρους. Η επίδραση του πάχους μόνωσης των εξωτερικών τοιχοποιών και του δώματος στην εξοικονόμηση ενέργειας είναι σημαντική. Έρευνες του ΑΠΘ έχουν καταδείξει ότι με τα πρώτα 5 εκ. μόνωσης των εξωτερικών δομικών στοιχείων επιτυγχάνεται πολλαπλάσια εξοικονόμηση ενέργειας, συγκριτικά με τα επόμενα 5 εκ. Γενικά ως κανόνας θα μπορούσε να αναφερθεί ότι όσο πιο ελεύθερη είναι η αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου από άποψη σχήματος ή σύνθεσης όγκων, τόσο πιο ισχυρές θα έπρεπε να είναι και οι μονώσεις του περιβλήματός του, έτσι ώστε να αντισταθμιστούν και οι αυξημένες θερμικές απώλειες συγκριτικά με άλλα κτίρια συμπαγούς μορφής και να επιτευχθεί ένα άνετο εσώκλιμα με περιορισμένες καταναλώσεις. Σε ότι αφορά στα ανοίγματα, συνιστάται η ελαχιστοποίησή τους στις ανατολικές και δυτικές όψεις για την αποφυγή υπερθερμάνσεων τη θερινή περίοδο, όπως επίσης και στη βορινή για τον έλεγχο των θερμικών απωλειών. Στις τελευταίες περιπτώσεις οι διαστάσεις των ανοιγμάτων θα πρέπει να καλύπτουν τις απαιτήσεις των χώρων σε φυσικό φωτισμό και αερισμό. Σημειώνεται ιδιαίτερα ότι τα βορινά ανοίγματα βοηθούν σε μία καλή ποιότητα φωτισμού των χώρων, διότι δέχονται διάχυτο φως και όχι άμεσο, συνιστώνται για χώρους που χρησιμοποιούνται κυρίως τη θερινή περίοδο, (ξενοδοχεία, παραθεριστικές κατοικίες), ενώ μία υπερδιαστασιολόγησή τους σε κτίρια και χώρους που λειτουργούν και τη χειμερινή περίοδο θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του θερμικού τους φορτίου. Στις νότιες όψεις μία κάλυψη της επιφάνειας με 60% ανοίγματα αποτελεί μία ενεργειακά αποτελεσματική πρόταση για τη θέρμανση των χώρων με 29

φυσικό τρόπο από την ηλιακή ακτινοβολία. Σε κάθε περίπτωση όμως η χρήση θερμομονωτικών υαλοπινάκων με μικρό συντελεστή θερμοπερατότητας "κ", ή ακόμη καλύτερα η χρήση υαλοπινάκων προηγμένης τεχνολογίας (χαμηλής εκπομπής "Low-E") θεωρείται ένα από τα πλέον αποδοτικά μέτρα. Βασικό κριτήριο για την επιλογή του κατάλληλου ποιοτικά ανοίγματος, αποτελεί εκτός από το συντελεστή θερμοπερατότητας "κ" και ο συντελεστής μετάδοσης της θερμικής ηλιακής ενέργειας "g". Άστοχη επιλογή της ποιότητας των υαλοπινάκων, σε σχέση με τον προσανατολισμό και τις απαιτήσεις των χώρων, ενδέχεται να οδηγήσει σε αρνητικά αποτελέσματα (μπλοκάρισμα εισόδου της ηλιακής ακτινοβολίας στους εσωτερικούς χώρους την χειμερινή περίοδο, αύξηση απωλειών, μείωση φυσικού φωτισμού, οπτικής άνεσης κ.λπ. Είναι προφανές ότι όσο πιο μικρός είναι ο συντελεστής θερμοπερατότητας "κ" και όσο πιο μεγάλος ο συντελεστής διείσδυσης της συνολικής θερμικής ενέργειας "g", τόσο πιο αποτελεσματικό αποδεικνύεται το άνοιγμα σε νότιο προσανατολισμό. Σε ανατολικά και δυτικά ανοίγματα θα ενδιέφερε φυσικά μικρή τιμή και του συντελεστή "κ", αλλά και του "g".

O βαθμός επίδρασης της συνολικής μόνωσης του κελύφους στην τελική κατανάλωση ενέργειας διακρίνεται πολύ απλά στο παράδειγμα του σχήματος 9. Πρόκειται για 8 κτίρια κατοικιών σε κλιματικές συνθήκες της περιοχής Θεσσαλονίκης. Η πρώτη στήλη σε κάθε κτίριο αναφέρεται σε θερμικά απροστάτευτο κέλυφος, ενώ η δεύτερη στο ίδιο κτίριο με τη διαφορά ότι το κέλυφός του είναι θερμομονωμένο σύμφωνα με τις απαιτήσεις του ισχύοντα κανονισμού θερμομόνωσης. Τα αποτελέσματα αποδεικνύουν σαφώς την αποτελεσματικότητα του μέτρου καθώς παρατηρείται σε κάθε περίπτωση μία περιστολή της κατανάλωσης ενέργειας πλέον του 60%. Περαιτέρω βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς των κτιρίων θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν εφαρμόζονταν πιο ισχυρές μονώσεις στα εξωτερικά δομικά στοιχεία, ή αν επιπλέον γινόταν προσπάθεια εκμετάλλευσης των θερμικών ηλιακών κερδών, με εφαρμογή παθητικών τεχνικών. Οι εξωτερικοί τοίχοι Το κέλυφος του κτιρίου διαχωρίζει τον εσωτερικό χώρο από τον εξωτερικό κι επιτρέπει τη δημιουργία ενός άνετου εσωτερικού κλίματος για τους ενοίκους, τόσο το χειμώνα, όσο και το καλοκαίρι. Για να ανταποκριθεί σ' αυτό το ρόλο πρέπει να κατασκευάζεται έτσι ώστε να αναστέλλει τη μετάδοση θερμότητας από τον εσωτερικό στον εξωτερικό χώρο και αντίστροφα. Η αύξηση του πάχους των εξωτερικών τοίχων καθυστερεί σοβαρά τη μετάδοση θερμότητας

α. Κατοικία στο Κάιρο- Hassan β. Σύγχρονη κατοικία στο Fathy. Τοίχοι πάχους 1-1,5 μ. Πανόραμα. Τοίχοι πάχους 46 εκ.

γ. Μακρινίτσα. Το πάχος των τοίχων φαίνεται στα παράθυρα.

Η καλή εξωτερική μόνωση εμποδίζει τη γρήγορη ψύξη ή υπερθέρμανση του κελύφους Τα μονωτικά υλικά πρέπει να είναι τέτοια που να επιτρέπουν οπωσδήποτε την άδηλη αναπνοή του 30

κελύφους, πράγμα πολύ σημαντικό για την ποιότητα του εσωτερικού αέρα, για την υγιεινή των χώρων και για την αίσθηση ευεξίας των ενοίκων. Τα εξωτερικά κουφώματα - Αρμοί – Τζάμια Μεγάλο μέρος των απωλειών θερμότητας οφείλεται στη διείσδυση ψυχρού εξωτερικού αέρα ή τη διαφυγή θερμού εσωτερικού αέρα μέσω των αρμών των κουφωμάτων και της στέγης. Οι σταθεροί αρμοί είναι συνήθως οι πιο επικίνδυνοι. Πρέπει να αποφράσσονται με επιμέλεια, κατά προτίμηση με υλικά φυτικών ινών (γούτα, σιζάλ).

Μεγάλο μέρος της θερμότητας μεταδίδεται στο περιβάλλον μέσω των τζαμιών. Τα διπλά τζάμια με διάκενο αέρα μειώνουν σημαντικά αυτές τις απώλειες. Τα ανοίγματα του κτιρίου Τα νότια ανοίγματα: Τα νότια ανοίγματα του κτιρίου αποτελούν το χειμώνα την κύρια είσοδο της ηλιακής ενέργειας στον εσωτερικό του χώρο. Πρέπει να είναι μεγάλα και να μη σκιάζονται κατά τη χειμερινή περίοδο. Στη βόρεια Ελλάδα (Γ.Π. 40ο), 10m² νότιου ανοίγματος αρκούν για να θερμάνουν πλήρως, σε μία ηλιόλουστη μέρα, 20m² εσωτερικού χώρου.

α. Κατοικία στο Ελαιόρεμα

β. Κατοικία στο Πανόραμα

Τα ανατολικά και δυτικά ανοίγματα: Τα ανατολικά και δυτικά ανοίγματα δέχονται το χειμώνα μικρές ποσότητες ηλιακής ακτινοβολίας. Αντίθετα, το καλοκαίρι επιτρέπουν την είσοδο επιβαρυντικής ακτινοβολίας. Οι διαστάσεις τους πρέπει να είναι περιορισμένες και επίσης να σκιάζονται είτε από φυλλοβόλα δέντρα, είτε από κατακόρυφες τέντες ή παντζούρια. Τα βορινά ανοίγματα: Τα βορινά ανοίγματα πρέπει να είναι λίγα και μικρά, να κλείνουν καλά και να είναι προστατευμένα (παντζούρια).

3.2.3. Τα παθητικά ηλιακά συστήματα - Π.Η.Σ. Με την προϋπόθεση ότι έχουν διασφαλιστεί όλα τα μέτρα για την περιστολή των θερμικών απωλειών στα κτίρια που περιληπτικά αναφέρθηκαν και κυρίως ο νότιος προσανατολισμός και οι 31

ισχυρές μονώσεις στο κέλυφος του κτιρίου, ο μελετητής θα μπορούσε να προχωρήσει και να προτείνει την κατασκευή ειδικών συστημάτων για την εκμετάλλευση των ηλιακών κερδών. Τα συστήματα που εύκολα, με συμβατικά υλικά και χωρίς υψηλό κόστος, μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη είναι τα πλέον γνωστά, όπως: 1. το άμεσο ηλιακό κέρδος από νότια προσανατολισμένα ανοίγματα, 2. το προσαρτημένο θερμοκήπιο 3. ο τοίχος μάζας ή θερμικής αποθήκευσης 4. ο αεριζόμενος τοίχος Trombe 5. το ηλιακό αίθριο 6. το θερμοσιφωνικό πανέλο Συνθετότερα συστήματα, όπως οι αεροσυλλέκτες που απαιτούν δίκτυο σωληνώσεων ειδικά μελετημένων και διαστασιολογημένων, που ενσωματώνονται στα δάπεδα ή τις οροφές για τη μεταφορά της συλλεχθείσης θερμότητας σε απομακρυσμένους χώρους, οι οροφές θερμικής αποθήκευσης, ή ακόμη ο συνδυασμός συστημάτων (παθητικά συστήματα, φωτοβολταϊκά και ζεστού νερού χρήσης) κ.ά., αποτελούν αναμφισβήτητα δοκιμασμένες και αποτελεσματικές εναλλακτικές λύσεις, η εφαρμογή των οποίων απαιτεί ειδικές γνώσεις, σωστή εκτίμηση των απαιτούμενων φορτίων και βέβαια προσεγμένη κατασκευή. Τα Π.Η.Σ. είναι ορισμένες απλές αλλά ειδικά μελετημένες διατάξεις και συνδυασμοί υλικών και χώρων στη νότια περιοχή του κελύφους των κτιρίων που σκοπό έχουν να αυξήσουν τα θερμικά κέρδη, αξιοποιώντας στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την ηλιακή ακτινοβολία που δέχεται ένα κτίριο. Θερμοκήπιο: Το θερμοκήπιο είναι ένας υαλόφρακτος χώρος, προσαρμοσμένος στη νότια πλευρά του κτιρίου.

Σχηματική παράσταση λειτουργίας θερμοκηπίου Σε ένα σωστά σχεδιασμένο και κατασκευασμένο θερμοκήπιο μπορεί η θερμοκρασία να φτάνει, τους κρύους μήνες του χειμώνα, τους 35οC ή 40οC. Ο θερμός αέρας του θερμοκηπίου μεταφέρεται στον εσωτερικό χώρο μέσω των ανοιγμάτων του κτιρίου ή μέσω ειδικών θυρίδων. Το καλοκαίρι πρέπει να απομακρύνεται ένα μεγάλο μέρος των ανοιγμάτων του υαλοστασίου και το θερμοκήπιο να σκιάζεται.

32

α. Σουρωτή Μελέτη Ε. Γεωργιάδου

β. Ν. Ραιδεστός Μελέτη Ε. Γεωργιάδου

Το θερμοκήπιο αποτελεί έναν εξαιρετικά ευχάριστο ενδιάμεσο χώρο μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου κατά τους χειμερινούς μήνες. Διαφοροποιεί τη συνηθισμένη εσωστρεφή χειμερινή λειτουργία και προσθέτει μία νέα ποιότητα ζωής στα κτίρια. Τοίχος μάζας - Τοίχος Trombe: Ο τοίχος μάζας είναι ένας νότιος τοίχος του κτιρίου, σκούρου χρώματος, καλυμμένος από υαλοστάσιο τοποθετημένο σε απόσταση 10 εκ. περίπου από τον τοίχο.

Σχηματική παράσταση τοίχου μάζας

Ηλιοπροστασία και αερισμός τοίχου μάζας

Σχηματική παράσταση τοίχου Trombe Ο ήλιος θερμαίνει τον τοίχο που μεταφέρει τη θερμότητά του στον εσωτερικό χώρο. Ο τοίχος Trombe (πήρε το όνομά του από τον πρώτο κατασκευαστή του), μεταφέρει στον εσωτερικό χώρο και θερμό αέρα μέσω κατάλληλων θυρίδων. Τοίχος νερού: Ο τοίχος νερού είναι ένας τοίχος κατασκευασμένος από ένα πλαστικό ή μεταλλικό στεγανό δοχείο, σκούρου χρώματος, που περιέχει νερό. Τοποθετείται στη θέση του τοίχου μάζας ή του τοίχου Trombe και λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο.

33

α. Τομή στον τοίχο νερού κατοικίας στο β. Κατοικία στο Πανόραμα με τοίχους νερού Μελέτη Ε. Πανόραμα Γεωργιάδου Αεροσυλλέκτης: Ο αεροσυλλέκτης είναι μία θερμοαπορροφητική επιφάνεια (π.χ. λαμαρίνα), σκούρου χρώματος, τοποθετημένη στη νότια πλευρά του κτιρίου και καλυμμένη με υαλοστάσιο.

Σχηματική παράσταση διαφορετικών τύπων αεροσυλλέκτη Ο θερμός αέρας που παράγεται, διοχετεύεται στο κτίριο με τον ίδιο τρόπο όπως στο θερμοκήπιο και στον τοίχο Trombe. Επειδή η λειτουργία του αεροσυλλέκτη δεν προϋποθέτει θερμική μάζα, μπορεί να τοποθετηθεί σε χώρο ανεξάρτητο από το κτίριο. Στην περίπτωση αυτή ο θερμός αέρας που παράγουν οι αεροσυλλέκτες μεταφέρεται στο κτίριο μέσω καλά μονωμένων αγωγών.

Rock Bed

α. Το κύκλωμα θερμού - ψυχρού αέρα μεταξύ β. Κατασκευή Rock Bed θερμοκηπίου και Rock Bed Ο θερμός αέρας των Π.Η.Σ. μπορεί να διοχετευτεί με τη βοήθεια μικρών ανεμιστήρων σ' ένα 34

στρώμα σκύρων κάτω από το δάπεδο του ισογείου. Το στρώμα αυτό ονομάζεται Rock Bed και εξασφαλίζει υποδαπέδια θέρμανση των υπερκείμενων χώρων.

3.2.4. Η θερμική ενέργεια στο εσωτερικό του κτιρίου Για την αποθήκευση της θερμικής ενέργειας που συλλέγεται από τα παθητικά ηλιακά συστήματα, θα πρέπει να επιλεγούν δομικά στοιχεία με μεγάλη θερμοχωρητικότητα. Το μέτρο αυτό παίζει σημαντικό ρόλο κυρίως σε βιοκλιματικά κτίρια και χώρους συνεχούς χρήσης, καθώς και σε περιοχές με υψηλές θερμοκρασίες τη θερινή περίοδο. Η αποθηκευμένη θερμότητα μεταδίδεται στον εσωτερικό χώρο με χρονική καθυστέρηση, η οποία μπορεί να υπολογιστεί έτσι, ώστε να συμπέσει με τις βραδινές ώρες κατά τις οποίες παρουσιάζονται και οι μεγαλύτερες ανάγκες σε θέρμανση των χώρων. Σε πολλά παραδείγματα βιοκλιματικών κτιρίων, τα παθητικά συστήματα συνδυάζονται συνήθως με ειδικά σχεδιασμένες αποθήκες θερμότητας, το ρόλο των οποίων παίζουν, εκτός από τα ίδια τα δομικά στοιχεία του κελύφους (δάπεδα και τοιχοποιίες), ειδικά διαμορφωμένοι χώροι γεμάτοι με υλικά που έχουν την ικανότητα να αποθηκεύουν μεγάλα ποσά θερμότητας (λίθοι, δοχεία νερού κ.ά.), τα οποία και αποδίδουν στο χώρο τη θερμότητα είτε εξαναγκασμένα (με χρήση ανεμιστήρων) όποτε αυτό κριθεί αναγκαίο, είτε με φυσικό τρόπο. Η ύπαρξη, το είδος και η έκταση της θερμικής αποθήκης εξαρτάται κυρίως από τα αναμενόμενα θερμικά οφέλη από τα παθητικά συστήματα, από τη χρήση των χώρων ή του κτιρίου γενικότερα (συνεχόμενη ή διακοπτόμενη λειτουργία) και βέβαια από την ένταση των καιρικών φαινομένων τη θερινή περίοδο (ακτινοβολία, θερμοκρασίες). Αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας Η ηλιακή ακτινοβολία έχει μικρό μήκος κύματος, επειδή προέρχεται από πολύ θερμή πηγή - τον ήλιο. Γι' αυτό διαπερνά το τζάμι και θερμαίνει τον εσωτερικό αέρα, τους τοίχους και τα δάπεδα (τα δομικά στοιχεία). Η θερμική ακτινοβολία που εκπέμπουν τα δομικά στοιχεία, αφού θερμανθούν, έχει μεγάλο μήκος κύματος, γιατί προέρχεται από πηγή χαμηλής θερμότητας (25 οC). Γι' αυτό δεν διαπερνά το τζάμι προς τα έξω. Έτσι η ηλιακή ενέργεια παγιδεύεται στον εσωτερικό χώρο και μετατρέπεται σε θερμική ενέργεια. Η θερμική ενέργεια θερμαίνει το κτίριο στη διάρκεια της μέρας. Ένα μέρος της αποθηκεύεται και εξακολουθεί να θερμαίνει το χώρο κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αποθήκη θερμότητας είναι τα δομικά στοιχεία του κτιρίου που αποτελούνται από σκληρά, πυκνά, βαριά οικοδομικά υλικά (πέτρα, τούβλο, πλακάκι, μπετόν, κ.τ.λ.). Τα βαριά υλικά αποτελούν τη θερμική μάζα του κτιρίου. Το καλοκαίρι τα κτίρια που διαθέτουν αρκετή θερμική μάζα αργούν να θερμανθούν. Στη διάρκεια της μέρας, ο εσωτερικός χώρος διατηρείται δροσερός. Ο καλός νυχτερινός αερισμός απομακρύνει όση θερμότητα έχει συσσωρευτεί κατά την προηγούμενη μέρα στα δομικά στοιχεία.

Δύο κτίρια είναι δυνατό να διαθέτουν πολύ διαφορετικές ποσότητες θερμικής μάζας α) Αίγυπτος, β) Γερμανία

35

Τα κτίρια είναι αναγκαίο να διαθέτουν ικανοποιητική θερμική μάζα: Το εσωτερικό τού κελύφους τού κτιρίου, οι διαχωριστικοί τοίχοι, τα δάπεδα και οι οροφές των χώρων είναι καλό να κατασκευάζονται και να επιστρώνονται με σκληρά, βαριά υλικά. Εσωτερική διάρθρωση - κατανομή θερμότητας Η διάρθρωση των εσωτερικών χώρων στο κτίριο πρέπει να έχει ως κριτήριο τις θερμικές ανάγκες του κάθε χώρου. Οι χώροι κύριας χρήσης είναι καλό να τοποθετούνται στη νότια ζώνη των κτιρίων για να θερμαίνονται από τον ήλιο. Στη δεύτερη ζώνη, προς βορρά, τοποθετούνται οι χώροι που έχουν μικρότερη ανάγκη θέρμανσης ή που θερμαίνονται από τη λειτουργία οικιακών συσκευών ή τη χρήση ζεστού νερού (όπως κουζίνες και λουτρά). Στην τρίτη ζώνη τοποθετούνται, αν υπάρχουν, βοηθητικοί μη θερμαινόμενοι χώροι (όπως αποθήκες και garage) που προστατεύουν το υπόλοιπο κτίριο από το Βορρά.

Οι όροφοι πρέπει το χειμώνα να απομονώνονται μεταξύ τους για να μην μεταφέρεται όλος ο θερμός αέρας, λόγω άνωσης στον τελευταίο όροφο. Το καλοκαίρι, ένα ανοιχτό κλιμακοστάσιο, λειτουργεί ως καμινάδα κατακόρυφου δροσισμού όλου του κτιρίου. Το καλοκαίρι οι περισσότερο επιβαρυμένοι χώροι είναι αυτοί που βρίσκονται στην πλευρά της Δύσης, γιατί υπερθερμαίνονται. Όταν δεν υπάρχει δυτική θέα, μπορούν να τοποθετηθούν στη δυτική περιοχή βοηθητικοί χώροι ανάσχεσης. Αν όμως είναι αναγκαία η ύπαρξη κύριων χώρων προς τη Δύση, πρέπει να λαμβάνονται πολύ προσεκτικά όλα τα μέτρα προστασίας από υπερθέρμανση (αύξηση πάχους τοίχων / σκιασμός). Συμπληρωματική θέρμανση Κατά τη διάρκεια του χειμώνα εμφανίζονται συχνά διαστήματα συννεφιάς που διαρκούν πάνω από δύο συνεχόμενες μέρες. Η διάχυτη από τα σύννεφα ηλιακή ακτινοβολία δεν αρκεί για να θερμάνει τα κτίρια. Τα δομικά στοιχεία έχουν αποδώσει τη δεύτερη μέρα όλη τη θερμότητα που είχαν αποθηκεύσει. Για τις μέρες αυτές προκύπτει η ανάγκη συμπληρωματικής θέρμανσης. Πριν να καταφύγουμε στο πετρέλαιο μπορούμε να εξαντλήσουμε τις δυνατότητες θέρμανσης από άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας: την αιολική, τη γαιοθερμική και τη βιομάζα.

36

Αιολική ενέργεια

Γαιοθερμική ενέργεια

Βιομάζα

Η καύση βιομάζας είναι από τις πιο προσιτές μεθόδους συμπληρωματικής θέρμανσης, με εξασφαλισμένο το χαμηλό κόστος και τη γνωστή δοκιμασμένη τεχνολογία. Μπορεί να εφαρμοστεί με τη μορφή καυστήρα ξύλου ή με τη μορφή τζακιού που θερμαίνει το νερό της εγκατάστασης κεντρικής θέρμανσης. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η παραγωγή καυσαερίων από την καύση βιομάζας εντάσσεται μέσα στον φυσικό κύκλο της παραγωγής και ανακύκλωσης CO2 από τη χλωρίδα, συνεπώς δεν προσθέτει επιβαρυντικές, μη αφομοιώσιμες ποσότητες CO2 στην ατμόσφαιρα. Εφ' όσον υπάρχει εγκατάσταση καύσης πετρελαίου, είναι απαραίτητη η συστηματική της συντήρηση και η φροντίδα για την αποδοτική της λειτουργία. Μία σωστά ρυθμιζόμενη και συντηρημένη εγκατάσταση κεντρικής θέρμανσης μπορεί να εξοικονομήσει έως και 25% των αναγκαίων καυσίμων και να μειώσει ανάλογα την εκπομπή καυσαερίων στην ατμόσφαιρα. Αβαθής γεωθερμία

Το υπέδαφος θερμαίνει ή ψύχει το σπίτι Η τεχνολογία της «αβαθούς γεωθερμίας» βασίζεται σε ένα δίκτυο από υπόγειους σωλήνες. Το σύστημα που θερμαίνει ή ψύχει το κτίριο (συνήθως ενδοδαπέδιοι ή επιτοίχιοι αγωγοί) εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι το υπέδαφος παραμένει σε μια σταθερή θερμοκρασία χειμώνα καλοκαίρι. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει ελεύθερος χώρος στο οικόπεδο για να γίνουν οι γεωτρήσεις· 100 m2 στις οριζόντιες γεωτρήσεις και 40 m2 αν το υπόγειο σύστημα σωλήνων εγκατασταθεί κατακόρυφα. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ: Περιορισμός του κόστους για την ψύξη και τη θέρμανση της κατοικίας - με 37

μεγαλύτερη μείωση στις περιοχές όπου επικρατούν ακραίες θερμοκρασίες. Μετά το χρόνο απόσβεσης, η δαπάνη θέρμανσης είναι το 50% του κόστους του πετρελαίου. Αποτελεί επίσης φθηνότερη και πιο υγιεινή λύση δροσισμού σε σχέση με τα κλιματιστικά. Το σύστημα κοστίζει γύρω στα 30.000-40.000 ευρώ. Χρόνος απόσβεσης: 10 χρόνια. Τα τελευταία χρόνια, η γεωθερμία έχει γίνει αρκετά δημοφιλής στην Ελλάδα, με συνέπεια να έχει μειωθεί το κόστος επένδυσης. Βιομάζα: επιστροφή στο μέλλον Μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση για θέρμανση είναι η χρήση ενεργειακών τζακιών ή ενός κεντρικού λέβητα που θα καίει βιομάζα, όπως καυσόξυλα. Σήμερα διατίθενται στην αγορά πέλετς (συσσωματώματα από πριονίδια ξύλου ή γεωργικά κατάλοιπα), που μειώνουν ακόμη περισσότερο την κατανάλωση σε ξυλεία. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ: Οι ενεργειακές σόμπες δεν θυμίζουν σε τίποτα τις κλασικές ξυλόσομπες που γέμιζαν το χώρο με κάπνα· η τροφοδοσία τους γίνεται αυτόματα, ενώ διαθέτουν ρύθμιση θερμοκρασίας ώστε η λειτουργία τους να προγραμματίζεται ηλεκτρονικά. Η θερμική απόδοση των πέλετς φτάνει το 90%, ενώ μπορούν να συνδυαστούν με άλλες τεχνολογίες θέρμανσης εξασφαλίζοντας πλήρη απεξάρτηση από το πετρέλαιο. Η τιμή μιας σόμπας με πέλετς ξεκινά από τα 2.000 ευρώ, ενώ οι αντίστοιχοι λέβητες είναι 20% ακριβότεροι από τους καυστήρες πετρελαίου. Χρόνος απόσβεσης: περίπου 3 χρόνια. Μετά, το κόστος θέρμανσης φθάνει το 30-40% του κόστους κατανάλωσης πετρελαίου. Ζεστό νερό χρήσης Η αρχή λειτουργίας των θερμικών ηλιακών συστημάτων δεν διαφέρει από εκείνη του θερμοσίφωνα: ειδικοί συλλέκτες εκμεταλλεύονται τη θερμότητα του ήλιου για να ζεστάνουν νερό και να το κυκλοφορήσουν στο σύστημα θέρμανσης. Συνήθως επιλέγεται ενδοδαπέδιο σύστημα (σωλήνες που εγκαθίστανται στο δάπεδο και διατρέχουν τους εσωτερικούς χώρους). Καλύπτουν περίπου το 40% της κάτοψης του κτιρίου, ενώ το σύστημα διαθέτει μία επιπλέον θερμαντική πηγή για χειμωνιάτικες περιόδους με παρατεταμένη συννεφιά. Κάτι τέτοιο συμβαίνει σπάνια - το σύστημα διατηρεί το σπίτι ζεστό για 2-4 ημέρες χωρίς ήλιο.

Β. Μέτρα που αφορούν στη θερινή περίοδο Για την αποφυγή των υπερθερμάνσεων την περίοδο του καλοκαιριού, από τα πλέον αποτελεσματικά μέτρα που θα μπορούσε να προβλέψει κανείς ή και να ενισχύσει κατά το δυνατό περισσότερο αφορούν: 





στη βελτίωση των μικροκλιματικών συνθηκών με την κατάλληλη φύτευση για σκίαση και εξατμιστικό δροσισμό, στην επιλογή επιστρώσεων με υλικά μεγάλης ανακλαστικότητας, καθώς και στην πρόβλεψη υδάτινων επιφανειών για ενίσχυση και πάλι του εξατμιστικού δροσισμού. στην επιλογή των κατάλληλων ηλιοπροστατευτικών διατάξεων ανάλογα με τον προσανατολισμό των όψεων (οριζόντιες διατάξεις στο Νότο, κατακόρυφες στην Ανατολή και Δύση με σωστή κλίση σε σχέση με την πορεία των ηλιακών ακτίνων), έτσι ώστε να απομακρυνθεί η ηλιακή ακτινοβολία από το περίβλημα του κτιρίου. Για τον ίδιο σκοπό θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ειδικοί κρύσταλλοι στα παράθυρα και τις πόρτες, οι οποίοι να μειώνουν κυρίως τη διαπερατότητα της ηλιακής ακτινοβολίας μέσω των ευαίσθητων διαφανών στοιχείων (ανακλαστικοί, απορροφητικοί ή χαμηλής εκπομπής υαλοπίνακες). στην επιδίωξη διαμπερούς αερισμού των χώρων και κυρίως στην πρόβλεψη ή ενίσχυση του νυχτερινού αερισμού τους για την αποφόρτιση των δομικών στοιχείων από τη θερμότητα που συσσωρεύεται κατά τις ώρες αιχμής. Ιδίως για μεσογειακά κλίματα, όπου παρατηρούνται μεγάλες θερμοκρασιακές διαφορές μεταξύ ημέρας και νύχτας, το τελευταίο θεωρείται αναγκαίο για το φυσικό δροσισμό των κτιρίων.

38

Αν το μέτρο αυτό δεν μπορεί να ικανοποιηθεί από τα υπάρχοντα ανοίγματα στις όψεις του κτιρίου, τότε η χρήση ανοιγμάτων στην οροφή του κτιρίου, ή η κατασκευή ηλιακής καμινάδας για την επιτάχυνση απαγωγής του θερμού αέρα από το κτίριο, ή ανεμόπυργου για την εξαναγκασμένη κίνηση του αέρα, θα αποτελούσαν μερικές από τις δοκιμασμένες στην πράξη αποτελεσματικές τεχνικές. 

 

στη χρήση υλικών με μεγάλη θερμοχωρητικότητα. Το μέτρο αυτό συνεπάγεται, όπως ήδη αναφέρθηκε, τη χρονική καθυστέρηση μετάδοσης της θερμότητας στους εσωτερικούς χώρους, σε ώρες που μπορεί να υπολογιστούν, έτσι ώστε να συμπίπτουν με τη μείωση των εξωτερικών θερμοκρασιών τις βραδινές ώρες. Αν το παραπάνω συνδυαστεί και με το νυχτερινό αερισμό των χώρων, τότε πράγματι επιτυγχάνεται και ο δροσισμός των χώρων με φυσικό τρόπο, στην κατασκευή ανοιχτόχρωμων επιχρισμάτων, για την ελαχιστοποίηση της ηλιακής ακτινοβολίας που απορροφάται και τη μεγιστοποίηση της ανακλώμενης, στην ενίσχυση του φυσικού φωτισμού των χώρων, ώστε να περιοριστεί η χρήση του τεχνητού φωτισμού και συνεπώς να περιοριστούν τα εσωτερικά θερμικά φορτία. Στην ίδια κατεύθυνση συμβάλλει και η χρήση ηλεκτρικών και φωτιστικών στοιχείων υψηλής απόδοσης.

Σε ποιον τομέα θα αποφασίσει ο μελετητής να δώσει μεγαλύτερο βάρος, σε μέτρα για τη χειμερινή ή καλοκαιρινή περίοδο, εξαρτάται προφανώς από τα κλιματικά χαρακτηριστικά της περιοχής και φυσικά από τη χρήση του κτιρίου (ξενοδοχείο ή κατοικία θερινών διακοπών, μόνιμη κατοικία, κτίριο γραφείων κ.λπ.). Γενικά όμως θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ένα βιοκλιματικό κτίριο οφείλει να συμπεριφέρεται ορθά και στις δύο περιόδους. Βέβαια μεγάλη παράλειψη θα ήταν αν δεν αναφερόταν κανείς και στα μέτρα που θα έπρεπε να παρθούν για τη βελτίωση του φυσικού φωτισμού των εσωτερικών χώρων και συνεπώς για την περιστολή των καταναλώσεων και στον τομέα του τεχνητού φωτισμού. Το θέμα αυτό θα μπορούσε από μόνο του να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής παρουσίασης. Γενικά επισημαίνεται ότι σε έναν ολοκληρωμένο βιοκλιματικό σχεδιασμό, κανείς θα έπρεπε να ασχοληθεί σοβαρά και με τα τρία θέματα, δηλαδή την παθητική θέρμανση, το φυσικό δροσισμό και φωτισμό των κτιρίων, έτσι ώστε και η κατανάλωση ενέργειας να περιοριστεί και η ποιότητα ζωής στους εσωτερικούς χώρους να βελτιωθεί μέσα από ένα περιβάλλον που θα θερμαίνεται, θα ψύχεται και θα φωτίζεται με φυσικό κατά το δυνατό τρόπο. Και για τους τρεις βασικούς τομείς που εξετάζονται στα πλαίσια της βιοκλιματικής αντιμετώπισης των κτιρίων, ο μελετητής θα όφειλε να ελέγξει τις προτάσεις του και υπολογιστικά, έτσι ώστε να αποφευχθούν λάθη ή παραλείψεις που θα απομάκρυναν το κτίριο από το βασικό του στόχο, δηλαδή της ένταξής του στην κατηγορία των κτιρίων "χαμηλής κατανάλωσης ενέργεια". Το υπολογιστικό αυτό στάδιο, μέσω αξιόπιστων προσομοιωτικών μεθόδων, θεωρείται απαραίτητο ήδη από το στάδιο του σχεδιασμού, διότι οποιεσδήποτε βελτιωτικές παρεμβάσεις μετά την ολοκλήρωση του έργου αποδεικνύονται και οικονομικά ασύμφορες και δημιουργούν όχληση στην ομαλή λειτουργία του κτιρίου. Φυσικός δροσισμός Σε συμβατικά κτίρια, αλλά ακόμη περισσότερο σε βιοκλιματικά σχεδιασμένα κτίρια, όλες οι εφαρμοζόμενες στρατηγικές για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και την αναβάθμιση της ποιότητας αέρα του εσωτερικού περιβάλλοντος, μπορεί να αναιρεθούν στην περίπτωση αυξημένων θερμικών απωλειών, λόγω εκτεταμένου αερισμού (ventilation) ή διαφυγών αέρα από τους αρμούς των ανοιγμάτων (infiltration).

39

Έτσι θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα αεροστεγανό περίβλημα και γενικότερα να περιοριστεί και να ελεγχθεί ο αερισμός των χώρων, ανάλογα με τη χρήση των κτιρίων, χωρίς να γίνεται υπέρβαση των ορίων εναλλαγών αέρα ανά ώρα, όπως αυτές καθορίζονται από διάφορους διεθνείς κανονισμούς που παίρνουν υπόψη τους την υγεία και την ευεξία. Ανεξέλεγκτος ή εκτεταμένος χωρίς λόγο αερισμός λόγω άστοχης ενεργειακής συμπεριφοράς των ενοίκων, επιδρά αρνητικά στο θερμικό ισοζύγιο του κτιρίου σε βαθμό που μπορεί να υπερβεί ακόμη και το 100% της ενεργειακής κατανάλωσης. Τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών έχουν δείξει σαφώς ότι το ποσοστό αυτό ενδέχεται να επιδεινωθεί αν συνδυαστεί και με αυξημένες εσωτερικές θερμοκρασίες χώρων - πέραν των αποδεκτών για λόγους θερμικής άνεσης - ή ακόμη αν συνδυαστεί με χαμηλό βαθμό απόδοση της εγκατάστασης θέρμανσης ως αποτέλεσμα ελλιπούς συντήρησής της. Πολύ σημαντική για το φυσικό δροσισμό των κτιρίων είναι η κατασκευή ενός μεγάλου ανοίγματος στην υψηλότερη στάθμη τους, στο δώμα ή στη στέγη, απ' όπου το καλοκαίρι απάγεται ο θερμός εσωτερικός αέρας προς το εξωτερικό χώρο με φυσικό ελκυσμό.Τα μικρά βορινά ανοίγματα, ιδιαίτερα αυτά που βρίσκονται χαμηλά, κοντά στο έδαφος της βορινής αυλής, αντικαθιστούν το θερμό αέρα που απάγεται και τροφοδοτούν το κτίριο με δροσερό αέρα.

Κατακόρυφος αερισμός με φυσικό ελκυσμό λόγω διαφοράς α) πίεσης, β) θερμοκρασίας

3.2.5. Βλάστηση και αστικός χώρος - ο ρόλος της χλωρίδας Διαμόρφωση ευνοϊκού μικροκλίματος Το μικροκλίμα του κτιρίου είναι το κλίμα που επικρατεί στο άμεσα κοντινό του περιβάλλον. Στις αυλές των μικρών κτιρίων, στους ελεύθερους χώρους οικιστικών συνόλων (δρόμοι, πλατείες, ακάλυπτοι πολυκατοικιών), στις ταράτσες των πολυκατοικιών πυκνοδομημένων περιοχών, στους ελεύθερους χώρους δημόσιων κτιρίων (π.χ. σχολεία). Μπορούμε να βελτιώσουμε το μικροκλίμα με φυσικά και τεχνητά μέσα, ώστε να δημιουργήσουμε ένα ευνοϊκό περιβάλλον για το κτίριο.

40

α. Φύτευση για το σκιασμό και το δροσισμό - β. Ανεμοφράκτες (φυτικοί ή τεχνητοί) Ελαιόρεμα χειμερινής προστασίας - Ελαιόρεμα

Φύτευση στεγών και δωμάτων για τη χειμερινή και θερινή προστασία και μόνωση α) Γερμανία, β) Κυκλάδες - Άνδρος

Αναρριχόμενα σε τοίχους και πέργκολες για το σκιασμό και τη διατήρηση δροσερού αέρα γύρω από το κτίριο α) Γερμανία, β) Χίος Η χλωρίδα αποτελεί την προυπόθεση και το σοβαρότερο υποστηρικτικό σύστημα της πλανητικής ζωής. Η βιόσφαιρα τυλίγει την επιφάνεια της γης με έναν μανδύα αναλογικά τόσο λεπτό, όσο και η φλούδα του μήλου. 100 Km κάτω από την επιφάνεια της γης, η μάζα της γης έχει θερμοκρασία 3000οC. Σε ύψος 30 Km πάνω από την επιφάνειά της, το ψύχος δεν επιτρέπει την ανάπτυξη κανενός είδους ζωής. Ενδιάμεσα, εκτείνεται το πράσινο κάλυμμα του πλανήτη, με πάνω από 300.000 γνωστά (1 στα 6) είδη φυτών από τις τούνδρες μέχρι τα τροπικά δάση, που συγκεντρώνουν και τη μεγαλύτερη ποικιλία ζωντανών οργανισμών.

41

Φωτοσύνθεση: Τα φυτά φωτοσυνθέτουν. Δεσμεύουν την ηλιακή ενέργεια και τη μετατρέπουν σε χημική. Η διαδικασία της φωτοσύνθεσης: 1. Αποδεσμεύει το οξυγόνο στην ατμόσφαιρα και τροφοδοτεί το στρώμα του όζοντος στη στρατόσφαιρα.

2. Δεσμεύει το διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα.

3. Συνθέτει από ανόργανα στοιχεία τη γλυκόζη, την οργανική ουσία που είναι η βάση όλης της τροφικής αλυσίδας. Ρύθμιση του κύκλου του νερού: Τα φυτά ρυθμίζουν την κατανομή των υδάτινων πόρων (υγρασία, νερό) στην επιφάνεια της γης, στην ατμόσφαιρα και το υπέδαφος, μέσω του ριζικού τους συστήματος, της διαπνοής και του σκιασμού. Υποστήριξη οικοσυστημάτων: Η βλάστηση δημιουργεί και συντηρεί το γόνιμο έδαφος, υποστηρίζει τη συντήρηση και την αναπαραγωγή της βιόσφαιρας και την εξειδίκευση και διαφοροποίηση των ειδών. Ο θάνατος ενός φυτικού είδους μπορεί να οδηγήσει σε εξαφάνιση πάνω από 30 είδη ζώων. Διαμόρφωση μικροκλίματος: Η βλάστηση επηρεάζει τα επίπεδα θερμοκρασίας, τα ρεύματα του αέρα, τις βροχοπτώσεις και το επίπεδο υγρασίας, το σύνολο δηλαδή των κλιματικών συντελεστών. Συμβάλλει στη δημιουργία και τη σταθεροποίηση του μικροκλίματος ενός τόπου. Ταυτόχρονα, λειτουργεί μονωτικά στην εξωτερική επιφάνεια της γης και των κτιρίων και ως προς την υπερθέρμανση και ως προς το ψύχος. Απορρόφηση της ρύπανσης: Το φύλλωμα των φυτών παίζει ρόλο φίλτρου που καθαρίζει την ατμόσφαιρα. Τα σωματίδια της σκόνης προσκολλούνται πάνω στο φύλλωμα και δεσμεύονται ή πέφτουν μαζί του στη γη. Στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις έχει σχεδόν εξαφανιστεί το φυσικό έδαφος, λόγω της κάλυψής του από τα κτίρια, λόγω ασφαλτοστρώσεων και λόγω πλακόστρωσης των πεζοδρομίων και των υπαίθριων χώρων. Μαζί του εξαφανίστηκε η βλάστηση και στη συνέχεια όλες οι μορφές ζωής (έντομα, πουλιά, ζώα) εκτός από ορισμένα κατοικίδια ζώα. Ο εκτοπισμός της βιόσφαιρας με διαστάσεις πραγματικής ερήμωσης, έχει άμεσες επιπτώσεις στο κλίμα, στην αλλοίωση της σύνθεσης της ατμόσφαιρας και στην υγεία των πληθυσμών των μεγάλων αστικών κέντρων. Στην Ε.Ε. πραγματοποιούνται σήμερα μεγάλα προγράμματα κάλυψης των δωμάτων πολυκατοικιών με χώμα και φύτευσής τους σε εκτεταμένες περιοχές μεγαλουπόλεων (Βιέννη, Βερολίνο, Μαδρίτη), ώστε να ανακτηθεί το καλυμμένο από μπετόν έδαφος στο επίπεδο της άνω στάθμης των κτιριακών όγκων. Η αποκατάσταση της συνέχειας της βλάστησης μέσα στις πόλεις είναι εφικτή, με μία σειρά απλών και χαμηλού κόστους μέτρων, αρκεί να σχεδιαστούν, να προγραμματιστούν και να υλοποιηθούν συστηματικά:    

- Φύτευση δρόμων και υπαίθριων χώρων (δημόσιων, ιδιωτικών) - Φύτευση των κατακόρυφων επιφανειών των πολυκατοικιών αναρριχώμενα) - Φύτευση εξωστών (ζαρντινιέρες, πέργκολες) - Φύτευση στεγών και δωμάτων πολυκατοικιών

(ζαρντινιέρες,

42

3.3.

Καθαρές τεχνολογίες δόμησης

Οι σύγχρονες τεχνολογίες δόμησης και η 'διεθνής' αρχιτεκτονική του αναπτυγμένου κόσμου, όπως διαμορφώθηκαν στη διάρκεια του 20ού αιώνα, διέπονται από την αρχή του απόλυτου διαχωρισμού του δομημένου χώρου από τον φυσικό, την ακατάπαυστη μάχη για την επιβολή του πρώτου πάνω στο δεύτερο και την παγίωση μιας ανταγωνιστικότητας μεταξύ τους. Τα κτίρια μας, οι πόλεις και τα μεγάλα αστικά κέντρα εισβάλλουν στον φυσικό χώρο βίαια και επιθετικά. Τον εκτοπίζουν, τον απομυζούν, τον ρυπαίνουν και τον καταστρέφουν. Οι εκτεταμένες περιβαλλοντικές αλλοιώσεις που δημιουργούνται, ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, μπορούν να συνοψιστούν σε βασικές κατηγορίες, όπως:    

αλλοίωση της σύστασης της ατμόσφαιρας, των υδάτων, του εδάφους και του υπεδάφους (χημικές εκπομπές οικοδομικών υλικών, αστικά λύματα και απόβλητα, οικοδομικά απορρίματα, καυσαέρια), εξάντληση των φυσικών πόρων άκριτη και σπάταλη χρήση πετρωμάτων, μετάλλων και ορυκτών περιορισμένωναποθεμάτων κατά τη δόμηση), διακοπή της συνέχειας των οικοσυστημάτων και της αλυσίδας ανατροφοδότησης της ζωής (ερημοποίηση στις περιοχές και τις περιφέρειες των μεγάλων αστικών κέντρων, εξαφάνιση ειδών, πρόκληση ασθενειών), διατάραξη των βασικών κύκλων νερού, του οξυγόνου, του αζώτου και του διοξειδίου του άνθρακα, (πρόκληση ανεξέλεγκτων κλιματικών μεταβολών, τροποποίηση του φυσικού ανάγλυφου, αυξημένη ρύπανση με ταυτόχρονη αποδυνάμωση, εκτοπισμό ή καταστροφή των φυσικών αντισταθμιστικών μηχανισμών της πανίδας και της χλωρίδας.

Οι περιβαλλοντικές αλλοιώσεις αποτελούν όμως τη μία μόνο πλευρά του νομίσματος. Η άλλη πλευρά, εξίσου κρίσιμη, είναι η σταδιακή αλλά ταχύρυθμη απώλεια των βασικών όρων βιωσιμότητας του ίδιου του δομημένου χώρου. Προοδευτικά ορθώνονται απέναντί μας οι πόλεις και τα κτίρια μας ως χώροι εχθρικοί, ακατάλληλοι και επικίνδυνοι για τον ίδιο πια τον άνθρωπο από άποψη βιολογική, κοινωνική και ψυχολογική. Η εξαναγκαστική σύμβαση της παραμονής και διαβίωσης μας σ' αυτούς, συνοδεύεται πλέον από την, σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό, επίγνωση των καταστροφικών επιδράσεων, που από πολλές απόψεις ασκούν πάνω μας. Οι διαπιστώσεις αυτές αποτελούν σήμερα καθολική παραδοχή. Εκπορεύονται, με διαφορετική βέβαια μορφή και ένταση, από τον έγκυρο και καταξιωμένο ερευνητικό και επιστημονικό χώρο, από τα ανώτερα κέντρα της παγκόσμιας πολιτικής ηγεσίας και της χάραξης αναπτυξιακής πολιτικής αλλά και από την κοινή συνείδηση των πολιτών του βιομηχανικά αναπτυγμένου κόσμου. Ο Αιγύπτιος αρχιτέκτονας, Hassan Fathy, διατυπώνει το φιλοσοφικό υπόβαθρο αυτής της αλήθειας ως εξής: Ο κάθε ζωντανός οργανισμός ενσωματώνει διαρκώς τον εαυτό του στη ρευστότητα του περιβάλλοντος. Ένα αντικείμενο όμως φτιαγμένο από τον άνθρωπο, δεν έχει τη δυνατότητα να αναπροσαρμόζεται ' αυτήν τη ρευστότητα. Αυτή η ακαμψία της ανθρώπινης δημιουργίας είναι η αδυναμία και ταυτόχρονα η δύναμή της. Μία κατασκευή που δεν έχει ενταχθεί δυναμικά στην παγκόσμια εξέλιξη και που δεν έχει ενωθεί αρμονικά μ' αυτήν, μπορεί να απομονώσει και να εξωγηινοποιήσει την ανθρώπινη ζωή. Σε μία άλλη όμως κατασκευή, μπορεί να επιτευχθεί η ένωση του ιδιαίτερου και του μόνιμου με την παγκόσμια και συνεχή αλλαγή'. Η εξασφάλιση της βιωσιμότητας του δομημένου χώρου, ως προς το περιβάλλον και ως προς τον άνθρωπο, είναι δυνατή με την ανάπτυξη αρχών και μοντέλων χωροταξικών, πολεοδομικών, οικιστικών και κτιριακών, ικανών να τον επανεντάξουν οργανικά μέσα στο σύνολο των γήινων οικοσυστημάτων. Η προσαρμογή των κτιρίων στα κλιματικά δεδομένα του τόπου τους, με την προυπόθεση του 43

βιοκλιματικού σχεδιασμού, αποτελεί ένα σημαντικότατο βήμα αυτής της προσπάθειας. Η έρευνα και η ανάπτυξη του τομέα των 'καθαρών' οικοδομικών τεχνολογιών, που αφορούν τόσο στα οικοδομικά υλικά και στην παραγωγή τους, όσο και στην κατασκευή των κτιρίων, αποτελεί επίσης αναγκαίο και αναπόσπαστο μέρος της προσπάθειας για την αποκατάσταση της ισορροπίας στη συνύπαρξη φυσικού και δομημένου χώρου σε μια σχέση άμεσης και μακροπρόθεσμης δυναμικής αρμονίας. Στο διάστημα των τελευταίων δεκαετιών εμφανίζεται σ' όλο τον κόσμο μία διαρκώς επεκτεινόμενη και επιταχυνόμενη κίνηση στο πεδίο της έρευνας και της εφαρμογής 'καθαρών' οικοδομικών τεχνολογιών. Η έρευνα αυτή περιλαμβάνει την επανεξέταση της καταλληλότητας των οικοδομικών υλικών με στόχο τον έλεγχο των περιβαλλοντικών συνεπειών της χρήσης τους και τον εντοπισμό των παθογόνων χαρακτηριστικών τους. Περιλαμβάνει επίσης τον επανακαθορισμό οικοδομικών αρχών και κανόνων που αποσκοπούν στην εξυγίανση της κατασκευής. Επεκτείνεται στο πειραματισμό με νέα, φιλικά προς το περιβάλλον και ακίνδυνα υλικά, μεταξύ των οποίων πρωτεύουσα θέση καταλαμβάνουν τα φυσικά υλικά φυτικής και ζωικής προέλευσης. Επαναφέρει με σύγχρονους τεχνολογικούς όρους παραδοσιακά καταξιωμένα οικοδομικά υλικά που έχουν εκτοπιστεί, όπως το ξύλο και ο πηλός. Αξιοποιεί φυσικά στοιχεία ως δομικά συστατικά των κτιρίων (όπως η βλάστηση ως επικάλυψη των στεγών ή προστατευτική προέκταση των κτιρίων), ή ως λειτουργική συνέχεια της κατασκευής (όπως φίλτρα άμμου και φυτών για την ανακύκλωση των λυμμάτων της). Στην Ελλάδα παρατηρείται σ' αυτούς τους τομείς μια σοβαρή καθυστέρηση, οφειλόμενη κυρίως στα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του οικοδομικού τομέα. Παρ' όλα αυτά άρχισε πια να εμφανίζεται η πρώτη ζήτηση και οι πρώτες, πειραματικές εφαρμογές κτιρίων 'καθαρής' τεχνολογίας. Η καθαρότητα των οικοδομικών τεχνολογιών εξαρτάται από τέσσερις βασικούς παράγοντες: 1.

2.

3.

4.

από την ποσότητα ενέργειας ορυκτών καυσίμων που καταναλώνουν, από τις ποσότητες των εξαντλήσιμων φυσικών πόρων που απορροφούν, από τις ποσότητες των μη ανακυκλώσιμων απορριμάτων που παράγουν και από το βαθμό τοξικών και οικοτοξικών επιδράσεων που ασκούν.

Όσον αφορά στην οικολογική δόμηση, από τα οικολογικά υλικά που υπάρχουν σήμερα στην ελληνική αγορά ορισμένα είναι ελαφρά ακριβότερα και άλλα είναι κατά πολύ φθηνότερα από τα συμβατικά. Παραδείγματος χάριν, ένα σπίτι που θα κατασκευάσει ο ίδιος ο ιδιοκτήτης από ξύλο, αχυρόμπαλες και σοβά από λάσπη, κοστίζει μόλις το ένα δέκατο του κόστους ενός συμβατικού σπιτιού και επιβαρύνει ελάχιστα τον περιβάλλον. Υπάρχουν στην αγορά οικολογικοί σοβάδες που περιέχουν και χρώμα - συνεπώς δεν χρειάζονται βάψιμο και οικολογικά χρώματα που τα υπολείματά τους είναι τόσο φυσικά που γίνονται κομπόστ (λίπασμα)!

44

Στην ελληνική αγορά κυκλοφορεί μεγάλη γκάμα οικοδομικών προϊόντων, τα οποία όχι μόνο είναι πιο φιλικά στο περιβάλλον αλλά και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ενοίκων του. Μάλιστα βρίσκουν ολοένα μεγαλύτερη απήχηση, καθώς σήμερα ο Ελληνας γνωρίζει πλέον ότι πολλά από τα συνθετικά οικοδομικά υλικά, που χρησιμοποιούνται ευρέως, απελευθερώνουν πτητικές ενώσεις οι οποίες έχουν ενοχοποιηθεί για αρνητικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Συνήθως αυτά τα υλικά είτε χρειάζονται μεγάλη ενέργεια για να παραχθούν είτε προκαλούν σημαντική μόλυνση του περιβάλλοντος, γεγονός που αρχίζει και στη χώρα μας να θεωρείται μειονέκτημα. Για να χαρακτηρισθεί ένα υλικό φιλικό προς το περιβάλλον, θα πρέπει να πληροί επίσης και άλλα κριτήρια, όπως να είναι ανακυκλώσιμο ή να έχει αντοχή και μεγάλη διάρκεια ζωής. Τελικά η χρήση είναι αυτή που θα καθορίσει αν ένα προϊόν είναι όντως «πράσινο».

3.3.1. Η Ελληνική αγορά ΒΕΡΝΙΚΙΑ: Στην ελληνική αγορά διατίθενται φυσικά βερνίκια συντήρησης ξύλου, με τιμή που κυμαίνεται γύρω στα 20 ευρώ το κιλό. Επίσης, κυκλοφορεί εμποτισμένη ξυλεία που έχει υποστεί κατεργασία με οικολογικά υλικά. Υπάρχουν όμως και βερνίκια όχι απολύτως φυσικά, αλλά απαλλαγμένα από πολλά τοξικά, που είναι πολύ φθηνότερα. ΜΟΝΩΣΗ: Η συμβατική λύση είναι τα προϊόντα εξηλασμένης πολυστερίνης (XPS), τα οποία συνήθως κατεργάζονται με χημικά που καταστρέφουν το όζον. Αν και υπάρχουν προϊόντα XPS που δεν επιβαρύνουν την ατμόσφαιρα, μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει αμιγώς οικολογικά υλικά, όπως το βιοπολυμερές από καλαμπόκι (biofiber), το οποίο κοστίζει 5-12 ευρώ ανά τετρ. μέτρο. Μια εναλλακτική λύση είναι ο ηρακλίτης, ο οποίος αποτελείται κυρίως από ξυλόμαλλο και κοστίζει περίπου όσο η XPS - πιο συγκεκριμένα 7-14 το τετρ. μέτρο, ανάλογα με το πάχος. Ακόμη, φυσικά υλικά με θερμομονωτικές ιδιότητες είναι η τζίβα, η κυτταρίνη και ο φελλός, ενώ στο εμπόριο κυκλοφορούν προϊόντα θερμομόνωσης από κάνναβη (7-9 ευρώ ανά τετρ. μέτρο) και μαλλί προβάτου (9-15 ευρώ ανά τετρ. μέτρο). ΣΟΒΑΔΕΣ – ΜΠΟΓΙΕΣ: Στο εμπόριο κυκλοφορούν πολλές οικολογικές μπογιές και σοβάδες, τα οποία μπορεί να βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα χρωματοπωλεία. Η τιμή του πλαστικού είναι η ίδια. Στη λαδομπογιά η τιμή είναι περίπου 2,5 ευρώ παραπάνω από τη συμβατική. ΚΟΥΦΩΜΑΤΑ: Εκτός από ακριβότερα, τα ξύλινα παράθυρα χρειάζονται ανά τακτά διαστήματα συντήρηση. Το αλουμίνιο, αντίθετα, είναι πιο ανθεκτικό, ενώ η τιμή των παραθύρων από το συγκεκριμένο μέταλλο ξεκινά από τα 375 ευρώ το τετρ. μέτρο, μαζί με τα διπλά τζάμια. Επίσης, το αλουμίνιο επιτρέπει και την κατασκευή κουφωμάτων με θερμοδιακοπή, η οποία μπορεί να αυξήσει το κόστος τους έως και κατά 30%, αλλά προσφέρει καλύτερη θερμική μόνωση. «Αυτά που δεν θα πρέπει να επιλέγονται είναι τα παράθυρα από PVC, υλικό που αλλοιώνεται με το χρόνο. Αλλωστε,

45

καλό είναι το PVC να αποφεύγεται όσο το δυνατόν περισσότερο στις κατοικίες, επειδή η κατεργασία του γίνεται με χημικά επιβλαβή για την ανθρώπινη υγεία, ενώ με την καύση του απελευθερώνονται διοξίνες. ΠΛΑΚΑΚΙΑ: Η καλύτερη λύση είναι τα πλακάκια από κεραμικά υλικά, ενώ στην αγορά κυκλοφορούν κόλλες για πλακάκια με φυσικά συστατικά. Οι τιμές τους κινούνται γύρω στα 15 ευρώ το κιλό. ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΞΥΛΕΙΑΣ (ΠΟΡΤΕΣ - ΝΤΟΥΛΑΠΙΑ): Επειδή η λύση του μασίφ ξύλου είναι πολύ ακριβή, συνήθως χρησιμοποιούνται υλικά από ίνες ξύλου, όπως νοβοπάν ή MDF. Στα προϊόντα αυτά συχνά χρησιμοποιούνται ρητίνες ουρίας-φορμαλδεΰδης, οι οποίες ενοχοποιούνται για αναπνευστικά προβλήματα και αλλεργίες. Γι' αυτό θα ήταν καλύτερο να επιλέγει κανείς νοβοπάν και MDF κλάσης Ε1, δηλαδή χαμηλής εκπομπής σε φορμαλδεΰδη. Μια καλή λύση είναι επίσης το OSB, δηλαδή ξυλόπλακες που κατεργάζονται χωρίς παράγωγα φορμαλδεΰδης. Η τιμή του ξεκινά από 5 ευρώ ανά τετρ. μέτρο. ΔΑΠΕΔΟ: Με το ξύλο να αποτελεί την πιο διαδεδομένη λύση, εναλλακτικά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε φελλό ή λινόλαιο, το πρώτο κυρίως σε σημεία που δεν πατιούνται συχνά, αφού δεν είναι πολύ ανθεκτικό, ενώ το δεύτερο στους πιο κοινόχρηστους χώρους. Η τιμή του λινόλαιου είναι γύρω στα 11,5 ευρώ ανά τετρ. μέτρο, ενώ του φελλού στα 35 ευρώ.

3.4.

Φυτεμμένες στέγες και δώματα

Oι σύγχρονες πόλεις ασφυκτιούν, οι υπαίθριοι χώροι δεν επαρκούν, η διαθέσιμη γη περιορίζεται και η αξία της ανεβαίνει. Oι δημόσιοι χώροι μοιάζουν αδιαμόρφωτοι και σε αρκετές περιπτώσεις εγκαταλελειμμένοι, ενώ η αναλογία υπαίθριων χώρων πρασίνου στις ελληνικές πόλεις δυστυχώς παραμένει σε χαμηλά επίπεδα (2-3 τ.μ./κάτοικο) σε σχέση με τα διεθνή πρότυπα (8-12 τ.μ./κάτοικο). H ανάγκη για περισσότερο πράσινο και για βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων στις πόλεις οδήγησε διεθνώς στη δημιουργία νέων πράσινων χώρων σε ένα άλλο επίπεδο, λίγο πιο ψηλά, στη δημιουργία δηλαδή μιας πράσινης πόλης πάνω στην πόλη! Η ιδέα φύτευσης των ταρατσών ώστε να λειτουργούν ως φυσικά φίλτρα και ως πνεύμονες πρασίνου μέσα στον αστικό ιστό, κερδίζει συνεχώς έδαφος σε πολλές χώρες του κόσμου. Το συνολικό κόστος δεν είναι απαγορευτικό, αντίθετα τα οφέλη είναι αναμφισβήτητα. Σε κάποιες πόλεις μάλιστα, οι πράσινες στέγες επιβάλλονται και από τη νομοθεσία.

Tα φυτεμένα δώματα –οι πράσινες στέγες– oμορφαίνουν την πόλη, αλλά κυρίως τη βοηθούν να αναπνεύσει. H ιδέα ίσως είναι μία από τις πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις για την αναδιαμόρφωση των χώρων πρασίνου σε μια γκρίζα πόλη. Σε πολλές χώρες του κόσμου δεν είναι κάτι νέο. Στη Nέα Yόρκη και το Λονδίνο είναι τρόπος ζωής. Η αξία και ο ρόλος των φυσικών στοιχείων στον αστικό χώρο έχουν αναγνωριστεί εδώ και πολύ 46

καιρό και αποτελούν αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνητών, οι οποίοι ασχολούνται με τα στοιχεία του σχεδιασμού της πόλης. Αναμφίβολα, η «επαναφορά» της φύσης στα σημερινά αστικά κέντρα, αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα, η άσχημη εικόνα των οποίων είναι δύσκολο, αλλά όχι ακατόρθωτο να αναστραφεί. Ένας από τους λιγοστούς πλέον τρόπους παρέμβασης, είναι η δημιουργία φυτεμένων δωμάτων.

H ανάγκη για περισσότερο πράσινο και για βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων στις πόλεις οδήγησε διεθνώς στη δημιουργία νέων πράσινων χώρων σε ένα άλλο επίπεδο, λίγο πιο ψηλά, στη δημιουργία δηλαδή μιας πράσινης πόλης πάνω στην πόλη! Πώς γίνεται αυτό; Mε τη δημιουργία φυτεμένων δωμάτων, «πράσινων στεγών» και ταρατσόκηπων, όχι με μεμονωμένες γλάστρες, αλλά με ενιαία φύτευση του χώρου. Σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη εφαρμόζονται ειδικά προγράμματα επιδοτήσεων για την κατασκευή «πράσινων στεγών», τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα, όχι όμως και στην Eλλάδα. Το δώμα χωρίς προστασία υπόκειται τον χειμώνα και το καλοκαίρι στις ακραίες εξωτερικές θερμοκρασίες και στα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως το χιόνι, το χαλάζι, ο πάγος και η ακτινοβολία UV, παράγοντες που επιδρούν και στο εσωτερικό του κτιρίου. Όμως, όταν διαμορφώσουμε κήπο στο επίπεδο του δώματος όλοι αυτοί οι παράγοντες επιδρούν πάνω στην επιφάνεια του χώματος και όχι στις οικοδομικές επιφάνειες. Έτσι, προκειμένου να διαμορφώσουμε ένα επίπεδο δώμα, η φύτευσή του αποδεικνύεται η καλύτερη και αποδίδεται στη φύση και πάλι ό,τι της στερήσαμε μέσω της οικοδόμησης. Ως φυτοκαλυμμένο δώμα ή κήπος σε δώμα, μπορεί να χαρακτηριστεί κάθε κήπος, μεταξύ του οποίου και του εδάφους υπάρχει ένα κτίριο ή μια δομική κατασκευή. Στον ορισμό αυτό περιλαμβάνονται κήποι σε οποιαδήποτε στάθμη από το φυσικό έδαφος.

Mε τον όρο «πράσινες στέγες» εννοούμε την κάλυψη ενός δώματος, μιας ταράτσας ή μιας βεράντας με πράσινο, με ύψος κατασκευής από 10 εκ., ανάλογα με τη διαμόρφωση του χώρου και τις ανάγκες των ιδιοκτητών. Oι «πράσινες στέγες» ή φυτεμένα δώματα (greenroofs) κατηγοριοποιούνται διεθνώς σε δύο βασικές ομάδες: στον εκτατικό τύπο, όπου έχουμε συνολική κάλυψη επιφάνειας με πράσινο, είτε αυτό είναι φυτά εδαφοκάλυψης είτε χλοοτάπητας, με βάθος κατασκευής 10-15 εκ., και στον ημιεντατικόεντατικό τύπο, όπου οι επιλογές διευρύνονται και μπορούν να χρησιμοποιηθούν πόες, θάμνοι και δέντρα, αλλά και να κατασκευαστούν σημεία με νερό, πέργκολες, καθιστικά κλπ.

Tα οφέλη που προκύπτουν από τη δημιουργία μιας «πράσινης στέγης» είναι πολλά και αφορούν το κτίριο, τους κατοίκους του, αλλά και το περιβάλλον: Παρατείνει τη διάρκεια ζωής της υδατομόνωσης του κτιρίου έως και 40 χρόνια, επειδή την προστατεύει από την έκθεση σε ακραίες θερμοκρασιακές διαφορές. Eνισχύει τη θερμομόνωση, εξοικονομώντας ενέργεια (έως και 2 λίτρα πετρέλαιο/τ.μ.). Περιορίζει, στις υψηλές βροχοπτώσεις, την απότομη απορροή των όμβριων υδάτων. Tο αποτέλεσμα είναι ότι το 10-50% του νερού, αντί να καταλήξει στους υπονόμους, επιστρέφει στο φυσικό του κύκλο. Φιλτράρει και βελτιώνει τον αέρα της πόλης. Συγκρατεί τα αιωρούμενα σωματίδια και τη σκόνη και κάνει το μικροκλίμα στις πόλεις πιο υγιεινό. Aπορροφά, αντί να αντανακλά, το θόρυβο και την ηλιακή ακτινοβολία, αμβλύνοντας το φαινόμενο της λεγόμενης «αστικής νησίδας θερμότητας». Προσφέρει χώρο αναψυχής για τους κατοίκους του κτιρίου. Σημαντικό, επίσης, είναι ότι για την κατασκευή τους χρησιμοποιούνται ανακυκλώσιμα και ανακυκλωμένα υλικά. Συχνά οι φυτεμμένες στέγες και κυρίως τα δώματα, αναφέρονται με τον όρο «οροφόκηπος» ή «ταρατσόκηπος» και εννοείται «οποιοσδήποτε κήπος πάνω από την επιφάνεια της γης, είτε πρόκειται για φύτευση δένδρων-θάμνων είτε για σύνθεση σωμάτων, όπως γλάστρες, ζαρντινιέρες, παρτέρια και γενικότερα το σύνολο των υλικών και των στοιχείων που συνθέτουν έναν ολοκληρωμένο κήπο». Ανάσα δροσιάς για τους ενοίκους κάθε κτιρίου, αλλά σε τελική ανάλυση και για ολόκληρη την πόλη, μπορεί να δώσει, σύμφωνα με τους ειδικούς, ακόμα μια απλή παρέμβαση: η ανοιχτόχρωμη βαφή 47

του εξωτερικού του. Τα σκούρα χρώματα απορροφούν μεγάλα ποσά ηλιακής ακτινοβολίας, γι' αυτό και συνιστάται να αποφεύγονται. Σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη εφαρμόζονται ειδικά προγράμματα επιδοτήσεων για την κατασκευή «πράσινων στεγών», τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα, όχι όμως και στην Eλλάδα. Δυστυχώς η ανάπτυξη των φυτεμένων δωμάτων στην Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ αρχικό στάδιο. Τα φυτεμένα δώματα στην χώρα μας δεν είναι ακόμα αρκετά διαδεδομένες κατασκευές, με αποτέλεσμα να υπάρχουν χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα τσιμεντένιων ταρατσών ανεκμετάλλευτα, εγκαταλελειμμένα, χωρίς ουσιαστική χρήση και οι οποίες θα μπορούσαν ύστερα από σωστή μελέτη, να μετατραπούν σε νησίδες πρασίνου και να αποτελέσουν σημαντικό ρόλο στην αναβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Τι συμβαίνει στο εξωτερικό Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, το κράτος, αναγνωρίζοντας τις ευεργετικές για το περιβάλλον επιπτώσεις των «πράσινων στεγών», έχει καταρτίσει προγράμματα ενίσχυσης των πολιτών, ώστε να μετατρέψουν τις ταράτσες τους σε κήπους. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί η Κύπρος, όπου προβλέπεται επιδότηση της τάξης του 30% για κάθε κατοικία που θα εφαρμόσει οποιοδήποτε μέτρο εξοικονόμησης ενέργειας, όπως βελτίωση των εγκαταστάσεων και του κελύφους του κτιρίου και, βεβαίως, φύτευση οροφών. Ανάλογη πολιτική ακολουθείται και στη Γερμανία, όπου πάνω από 13 εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα ταρατσών «φιλοξενούν» κήπους. Στην Ελλάδα ο ιδιοκτήτης μιας οικοδομής μπορεί να βοηθηθεί οικονομικά, ώστε να καλύψει με φυτά την οροφή της, μόνο αν η κίνηση αυτή αποτελεί επαγγελματική επένδυση.

3.4.1. Φυτεμένες στέγες και δώματα – κατασκευή Στη μελέτη και την κατασκευή που απαιτείται για τη φύτευση πρέπει να ληφθούν υπ' όψιν τόσο οι τεχνικές δυνατότητες που προσφέρονται, όσο και ορισμένοι βασικοί όροι: Μορφή της επιφάνειας που φυτεύεται: Φύτευση μπορεί να γίνει πάνω σε δώματα και κεκλιμένες στέγες από μπετόν ή και πάνω σε ξύλινες κεκλιμένες στέγες, ακόμη και όταν οι κλίσεις είναι πολύ μεγάλες. Το ριζικό σύστημα των φυτών λειτουργεί ως οπλισμός στη μάζα του χώματος και το συγκρατεί αποτελεσματικά ακόμη και σε περιπτώσεις μεγάλης κακοκαιρίας. Κατασκευή υποδομής: Η πλάκα του μπετόν ή η ξύλινη στέγη πρέπει να προετοιμαστούν κατάλληλα για την υποδοχή της φύτευσης. Σε κάθε περίπτωση απαιτούνται: Μελέτη και έλεγχος των στατικών αντοχών σε σταθερά και κινητά πρόσθετα φορτία. Έλεγχος και βελτίωση της υπάρχουσας θερμομόνωσης. Προσεκτική κατασκευή στεγανώσεων, αποστραγγίσεων και απορροής υδάτων. Προστασία από τη διείσδυση του ριζικού συστήματος των φυτών. Εξασφάλιση της άδηλης αναπνοής και του αερισμού του δώματος ή της στέγης. Πάχος και σύνθεση του χώματος: Το πάχος και η σύνθεση του χώματος εξαρτάται από το ύψος και τις θρεπτικές ανάγκες της προβλεπόμενης βλάστησης. Ενδείκνυται το ελάχιστο πάχος για κάθε περίπτωση. Στην πορεία των χρόνων η μάζα του χώματος ρυπαίνεται, ενώ η αντικατάσταση και ο καθαρισμός μεγάλων όγκων του είναι δυσχερής. Επιλογή κατάλληλων φυτών: Η επιλογή των φυτών καθορίζεται από τον προσανατολισμό και τις χρήσεις των χώρων, από την αντοχή των φυτών στους επικρατούντες ανέμους και την ξηρασία ή την υγρασία, από το χρόνο ζωής τους, από τον τρόπο ανάπτυξης και αναπαραγωγής τους, από τη συμπεριφορά του ριζικού τους συστήματος, από τις απαιτήσεις συντήρησής τους. Είναι σημαντικός ο παράγοντας της εντοπιότητάς τους.

48

1. Χώμα, 2. Στήριξη ριζών, 3. Αποστραγγιστικό υπόστρωμα, 4. Αποστραγγιστική μεμβράνη DELTA DRAIN, 5. Γαιοΰφασμα, 6. Στεγάνωση και μόνωση δώματος Τύποι οροφόκηπων Ένα φυτεμένο δώμα αποτελείται από τρία επιμέρους τμήματα. Το δομικό τμήμα, το οποίο αποτελεί το υπόβαθρο της κατασκευής, το κηπευτικό τμήμα το οποίο είναι ουσιαστικά ο κήπος της στέγης και το φυτικό τμήμα το οποίο περιλαμβάνει τα φυτά. Τα τρία αυτά τμήματα μπορεί να είναι ανεξάρτητα και να αποτελούνται από τελείως διαφορετικά υλικά και σύσταση, στην ουσία όμως εξαρτώνται άμεσα το ένα από το άλλο. Αναμφίβολα, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζει τον τύπο φύτευσης του δώματος ενός κτιρίου, είναι η στατική επάρκεια του τελευταίου. Σε υφιστάμενα κτίρια, τα πιθανά προβλήματα από τα στατικά φορτία είναι λογικό να είναι περισσότερα από ότι σε ένα νεόδμητο κτήριο, στο οποίο μπορεί να προβλεφθεί εξαρχής το επιπλέον βάρος που απαιτείται για μια τέτοια κατασκευή. Τα συστήματα φύτευσης που έχουν αναπτυχθεί ανάλογα με την αντοχή και τη στατική επάρκεια ενός κτιρίου, μπορούν να διαχωριστούν στους εξής τρεις τύπους: Extensive (εκτατικός τύπος): Αποτελεί μια εύκολη και χαμηλού κόστους προσέγγιση. Πρακτικά ο τύπος αυτός δεν χρειάζεται καθόλου η χρειάξεται ελάχιστη συντήρηση. Το σύστημα αποτελείται από ένα ελαφρύ υπόστρωμα πάχους 8 έως 15 εκ. το οποίο μπορεί να καλύψει μια ταράτσα, δημιουργώντας μαζί με το φυτικό υλικό ένα μόνιμο οικοσύστημα για τη συντήρηση του οποίου απαιτείται ελάχιστη φροντίδα, δεδομένου ότι φιλοξενεί χλοοτάπητα και φυτά χαμηλής βλάστησης. Το φορτίο του υποστρώματος είναι ελάχιστο (κορεσμένο φορτίο :80-120 kg/m 2) και το ριζικό σύστημα των φυτών είναι επιφανειακό. Το περιορισμένο βάρος της κατασκευής στο σύνολο της επιτρέπει την εγκατάσταση της σχεδόν σε οποιαδήποτε οροφή με κλίση έως και 33%. Ιδανικά για αυτό το είδος είναι τα φυτά χαμηλής βλάστησης, όπως γρασίδι, αγριολούλουδα και φυτά εδαφοκάλυψης. Το σύστημα αποτελείται από πολυεπίπεδη διαστρωμάτωση υλικών με ελαφρύ υπόστρωμα ανάπτυξης φυτών ύψους 8 έως 15 εκ., το φορτίο του υποστρώματος είναι μικρό (κορεσμένο φορτίο ως 120 kg/m2) και το ριζικό σύστημα των φυτών επιφανειακό. Για τη φυτική κάλυψη χρησιμοποιούνται φυτά χαμηλής βλάστησης, όπως φυτά εδαφοκάλυψης, αγριολούλουδα κλπ. Εφαρμόζεται κυρίως σε μη προσβάσιμες στέγες κτιριακών εγκαταστάσεων ή πρανή και δεν χρειάζεται τακτική συντήρηση. Επιλέγονται φυτά ανθεκτικά στη ξηρασία, στον άνεμο και στο ψύχος. Ο σχεδιασμός είναι απλός όπως και οι εγκαταστάσεις που έχουν μικρά φορτία. Xαρακτηριστικά «πράσινης στέγης» εκτατικού τύπου είναι η μικρή συντήρηση, η περιοδική άρδευση, η φύτευση με φυτά εδαφοκάλυψης, ποώδη φυτά και ένα υπόστρωμα ύψους 8-15 εκ.

Simple intensive (απλός εντατικός τύπος): Το σύστημα αποτελείται από ένα ελαφρύ υπόστρωμα 49

πάχους 12 εώς 30 εκ. και με φορτίο 120-270kg/m2. Είναι ο ενδιάμεσος τύπος εντατικού και εκτατικού τύπου, εφαρμόζεται σε επικλινείς ή επίπεδες οροφές και απαιτεί συντήρηση( άρδευση, λίπανση κλπ). Η ποικιλία των ειδών που χρησιμοποιούνται στον τύπο αυτό είναι περιορισμένη σε σχέση με τις δυνατότητες που υπάρχουν στον εντατικό τύπο και μπορεί να είναι χλοοτάπητας, ποώδη φυτά και θάμνοι. Ημιεντατικός τύπος (Semi-intensive ): Πρόκειται για μια μέση κατάσταση με υπόστρωμα τυπικού πάχους 10-25 εκατοστών, όπου μπορούμε να έχουμε χλοοτάπητα, φυτά και θάμνους. Απαιτεί μια μικρή συντήρηση. Για τη δημιουργία ενός τοπίου με εναλλαγές καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ενδείκνυται η κατασκευή «πράσινης στέγης» ημιεντατικού τύπου. Το σύστημα αποτελείται από ένα ελαφρύ υπόστρωμα ύψους 10 έως 25 εκ. και με φορτίο 100-270 kg/m2. Στον ημιεντατικό τύπο φυτεμένου δώματος η φυτική κάλυψη μπορεί να είναι χλοοτάπητας, φυτά εδαφοκάλυψης και θάμνοι. Σε σχέση με τον εκτατικό τύπο στέγης έχει μεγαλύτερο ύψος υποστρώματος και συγκρατεί μεγαλύτερη ποσότητα νερού.

Xαρακτηριστικά «πράσινης στέγης» ημιεντατικού τύπου είναι: η περιοδική συντήρηση και άρδευση, η φύτευση με χλοοτάπητα, με φυτά εδαφοκάλυψης και χαμηλούς θάμνους και ένα υπόστρωμα ύψους 10-25 εκ.

Intensive( εντατικός τύπος): Το σύστημα αυτό συνίσταται στη δημιουργία ενός κήπου, σε υπόστρωμα 15-100 εκ. με αρχικό κορεσμένο φορτίο 270 kg/m2. Αυτός ο τύπος «πράσινης στέγης»/φυτεμένου δώματος απαιτεί τακτική συντήρηση (άρδευση, λίπανση, κλπ) και περιλαμβάνει ποικιλία φυτών, μικρών δένδρων και θάμνων. Τα δέντρα που θα χρησιμοποιηθούν συνιστάται να έχουν ελάχιστο βάθος ριζικού συστήματος 50 εκ. Ο εντατικός τύπος «πράσινης στέγης»/φυτοδώματος μπορεί να υποστηρίξει κατασκευές όπως μονοπάτια και στοιχεία νερού. Μπορούν να δημιουργηθούν καθιστικά, πέργκολες, παιδότοποι και να γίνουν κατασκευές όπως μονοπάτια, στοιχεία νερού, κα.

Xαρακτηριστικά «πράσινης στέγης» εντατικού τύπου είναι η τακτική συντήρηση και άρδευση, η φύτευση με χλοοτάπητα, με φυτά εδαφοκάλυψης, θάμνους και δένδρα και ένα υπόστρωμα ύψους 12-100 εκ. Άλλος ένα τρόπος διάκρισης μεταξύ πράσινων ταρατσών είναι η κλίση της στέγης: Κεκλιμένες: Οι κεκλιμένες οροφές καλύπτονται συνήθως από κεραμίδια η αντίστοιχο υλικό και δεν έχουν την ίδια μεγάλη ανάγκη φύτευσης όσο μια επίπεδη οροφή. Έχουν όμως φυσικό τρόπο (λόγω κλίσης) αποχέτευσης του νερού και συνεπώς το σχετικό κόστος τους είναι χαμηλότερο. Συνήθως όμως είναι δύσκολα εκμεταλλεύσιμη η επιφάνειά τους για χρήση. Επίπεδες: Η κλασσική ελληνική ταράτσα. Ασχέτως ύπαρξης μόνωσης, μπορούν εύκολα να φιλοξενήσουν μια πράσινη στέγη και να προσφέρουν εκμεταλλεύσιμο χώρο. Μπορεί να θελήσετε να έχετε και μια πέργκολα επάνω από την πράσινη στέγη σας για να μπορείτ ενα την χαίρεστε περισσότερο τους καλοκαιρινούς μήνες. Ωστόσο συνιστάται να πραγματοποιηθεί η κατασκευή εφαρμόζοντας τόσο υγρομόνωση, όσο και την αναγκαία θερμομόνωση. Κλιματικές συνθήκες της περιοχής του κτιρίου Ένας άλλος εξίσου σημαντικός παράγοντας που αναμφισβήτητα επηρεάζει την επιλογή και την ανάπτυξη των φυτών, είναι οι θερμοκρασιακές και οι υγρασιακές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Θέση κήπου: Η θέση του κήπου και συγκεκριμένα ο προσανατολισμός, το ύψος του από το φυσικό έδαφος και οι πιέσεις που δέχεται από τους ανέμους, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο για την επιλογή των φυτών.

50

Χρησιμότητα και αισθητική: Η φύτευση αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία διαμόρφωσης και αισθητικής ενός κήπου. Η χρήση που μπορεί να έχει τελικά ένα φυτεμένο δώμα μπορεί να ανήκει σε μια από τις εξής τρεις γενικές κατηγορίες: Απλή οικολογική παρουσία. Χώρος ανάπαυσης και κοινωνικής συνεύρεσης και μικρό πάρκο

3.4.2. Τα οφέλη Η μετατροπή των γκρίζων οροφών σε μικρές οάσεις έχει δοκιμαστεί σε αρκετές χώρες και έχει αποδώσει, αλλά στην Αθήνα και όλη την Ελλάδα παραμένει σχεδόν άγνωστη παρά τα σημαντικά πλεονεκτήματά της. Η φύτευση της ταράτσας έχει θετικό αντίκτυπο στη ζωή και την τσέπη των ενοίκων του κτιρίου. Υπολογίζεται ότι προσφέρει στους τελευταίους ορόφους εξοικονόμηση ενέργειας ύψους 30% κατά τους θερινούς μήνες και 20% το χειμώνα. Οι «θερμικές νησίδες» είναι περιοχές που εμφανίζουν υψηλότερη θερμοκρασία σε σχέση με τις γειτονικές τους, λόγω της εκπομπής τεράστιας ποσότητας θερμότητας από τα κτίρια, την άσφαλτο κ.λπ. Η θερμότητα αυτή είναι αποτέλεσμα των πολλαπλών αντανακλάσεων και των δομικών υλικών των οικοδομών. Οι πράσινες ταράτσες παρέχουν εξοικονόμηση ενέργειας για ψύξη-θέρμανση έως 30% στους τελευταίους ορόφους και 10% στους υπόλοιπους. Παράλληλα:     

Μειώνουν τη θερμοκρασία στην κάτω επιφάνεια κατά 6 έως 8 βαθμούς Κελσίου. Η ευεργετική αυτή επίδραση οφείλεται στον χλοοτάπητα και τη μόνωση. Συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας της ατμόσφαιρας, παράγοντας οξυγόνο, φιλτράροντας τη σκόνη και προσφέροντας εξαιρετική θερμο- υγρο- ηχομόνωση. Κατακρατούν μεγάλο μέρος του νερού της βροχής, λειτουργώντας ως αντιπλημμυρική ασπίδα. Προστατεύουν τα δομικά υλικά της στέγης από τη φθορά. Προστασία του κτιρίου

Και τα οφέλη δεν σταματούν εδώ. Το φυτεμένο δώμα προστατεύει τα δομικά υλικά της στέγης από τα καιρικά φαινόμενα, αυξάνοντας τη διάρκεια ζωής τους και κατακρατεί το νερό της βροχής, που σε άλλες περιπτώσεις απορρέει επιφανειακά και αυξάνει τα ποσοστά εξάτμισης. Ενεργειακά-οικονομικά οφέλη Οι πράσινες στέγες προσφέρουν εξαιρετική θερμομόνωση, υγρομόνωση και ηχομόνωση. Κατά την διάρκεια του καλοκαιριού, μειώνεται πολύ η απορρόφηση της ηλιακής ακτινοβολίας από την στέγη με αποτέλεσμα την μείωση της διείσδυσης της θερμότητας από το εξωτερικό περιβάλλον προς το κτίριο. Σε ένα καλά μονωμένο κτίριο η χρήση του κλιματιστικού και του καλοριφέρ μειώνεται. Η μείωση της κατανάλωσης πετρελαίου θέρμανσης υπολογίζεται σε 2 λίτρα για κάθε τετραγωνικό μέτρο πράσινης ταράτσας κάθε χρόνο. Μια πράσινη στέγη προστατεύει επίσης την ταράτσα από εξωτερικούς φθοροποιούς παράγοντες (ηλιακές ακτίνες UV, απότομες μεταβολές θερμοκρασίας, χαλάζι, ρύποι κλπ) και επιμηκύνει τη διάρκεια ζωής της κατά τουλάχιστον 40 χρόνια. Αποφεύγονται τα προβλήματα στην αποχέτευση του νερού καθώς συγκρατείται από την βλάστηση της πράσινης στέγης και δεν πέφτει με ορμή στην αποχέτευση ομβρίων του σπιτιού κατά την διάρκεια μιας νεροποντής. Παράλληλα, γίνεται καλύτερη αξιοποίηση της έκτασης του οικοπέδου του κτίσματος καθώς μια επιπλέον έκταση είναι καλύτερα αξιοποιήσιμη. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε από το National Research Council (NRC) του Καναδά, την άνοιξη και το χειμώνα του 2001, σε ένα συγκεκριμένο φυτεμένο δώμα, η συνολική θερμική ενέργεια που εισχώρησε στο κτίριο από το δώμα, ήταν κατά 85% μειωμένη και η θερμική ενέργεια που διέφυγε από το κτίριο το βράδυ ήταν περίπου 70% λιγότερη. (Liu, 2002). Η ίδια έρευνα έδειξε ότι 51

σε μία μέρα καύσωνα το καλοκαίρι του 2001, όταν η θερμοκρασία έφτασε στους 35°C, η επιφάνεια του δώματος χωρίς πράσινο, έφτασε του ς 70°C ενώ στην επιφάνεια του φυτεμένου δώματος η θερμοκρασία κυμάνθηκε από 25-30°C. Αυτό συνέβη επειδή τα φυτά έριχναν τη σκιά τους και παρείχαν θερμομόνωση στο κτίριο.Το καθημερινό εύρος διακύμανσης της θερμοκρασίας, μειώθηκε από 46°C στο μη φυτεμένο δώμα, σε 6°C μόλις!!! Αυτό έχει συνέπειες για τη ζωή του κτιρίου καθώς μειώνει σημαντικά τις καταπονήσεις από τις θερμικές συστολές και διαστολές. (Liu, 2002). Ο Dusty Gedge συνιδρυτής του livingroofs.org, δήλωσε σε ένα πρόσφατο συνέδριο ότι το Δημαρχείο του Σικάγο πλέον δε χρησιμοποιεί κλιματιστικά μηχανήματα λόγω της φύτευσης του δώματός του. Στη συνέχεια της ομιλίας του ανέφερε πως εταιρείες που έχουν τοποθετήσει πράσινα δώματα, δηλώνουν ότι έχουν μείωση της κατανάλωσης ενέργειας στο χώρο τους που βρίσκεται κάτω από το φυτεμένο δώμα, μεγαλύτερη από 25%. Σε σχετική έρευνα που διενήργησε η επιστημονική ομάδα του καθηγητή κου Σανταμούρη σε νηπιαγωγείο με φυτεμένο δώμα στην Αθήνα, βρέθηκε ότι η μείωση στην κατανάλωση ενέργειας (ηλεκτρικό ρεύμα και πετρέλαιο) για ολόκληρο το κτίριο κυμάνθηκε από 6-49% και για τον όροφο κάτω από το δώμα κυμάνθηκε από 12-87% ! Από μία άλλη έρευνα που έγινε από την ομάδα του καθηγητή κου Σπάλα του Παν/μίου των Ιωαννίνων, βρέθηκε μείωση κατά 40% του κόστους ψύξης σε κτίριο γραφείων στην Αθήνα, από την μετατροπή του συμβατικού δώματος σε φυτεμένο. Αισθητικά οφέλη Οι πράσινες στέγες ομορφαίνουν κτίρια και γειτονιές. Οι απρόσωπες ταράτσες γίνονται έργα τέχνης και οι τσιμεντένιες πόλεις μετατρέπονται σε ζωντανό περιβάλλον. Περιβαλλοντικά οφέλη

Οι πράσινες στέγες βελτιώνουν την ποιότητα του εισπνεόμενου αέρα (παράγουν οξυγόνο, φιλτράρουν τη σκόνη), συμβάλλουν στην άμβλυνση του φαινομένου της αστικής νησίδας θερμότητας (το φαινόμενο της αύξησης της θερμοκρασίας στο κέντρο της πόλης σε σχέση με τα προάστια λόγω απουσίας πράσινου και υπερβολικής παρουσίας τσιμέντου και ασφάλτου), συμβάλλουν στην ορθολογική διαχείριση του νερού και παρέχουν χρήσιμο χώρο στην εκτοπισμένη από τις πόλεις άγρια ζωή. Η ηχομόνωση του κτιρίου μπορεί να βελτιωθεί έως 8db προσφέροντας παράλληλα μείωση του θορύβου της πόλης καθώς ο ήχος απορροφάται από την μαλακή επιφάνεια της πράσινης ταράτσας και δεν αντανακλάται. Η ύπαρξη πράσινων στεγών σε μια πόλη είναι μεγαλύτερης αξίας από την ύπαρξη πάρκων αναφορικά με την επίτευξη θερμικής άνεσης στην πόλη. Επιστρέφουμε ένα μικρό

52

μέρος του φυσικού περιβάλλοντος στην φύση για να φιλοξενήσει έντομα και φυτά. Το βρόχινο νερό που πέφτει στην πράσινη στέγη επιστρέφει στο έδαφος καθαρισμένο από βαρέα μέταλλα και άλλους ρύπους. Σε μεγάλη κλίμακα, οι πράσινες στέγες βελτιώνουν την ποιότητα της ατμόσφαιρας (παράγουν οξυγόνο, φιλτράρουν τη σκόνη), αντιμετωπίζουν το φαινόμενο της Επίδρασης της Αστικής Θερμικής Νησίδας (το φαινόμενο της αύξησης της θερμοκρασίας στο κέντρο της πόλης σε σχέση με τα προάστια), και συμβάλλουν στην ορθολογική διαχείριση του νερού και στην ισόρροπη αστική διαβίωση (βιότοπος για πουλιά, πεταλούδες, ενδημικά φυτά). Κοινωνικά Οφέλη Οι πράσινες στέγες, αξιοποιώντας αχρησιμοποίητους χώρους (ταράτσες), παρέχουν μέρη για ψυχαγωγία, κοινωνικοποίηση και καινοτομία ωφελώντας με αυτόν τον τρόπο όλες τις αστικές κοινωνίες. Επενδυτικά Οφέλη Το χαμηλότερο ενεργειακό κόστος, το χαμηλότερο επίπεδο θορύβου, τα μειωμένα έξοδα συντήρησης και μεγάλη η αισθητική αναβάθμιση των (προηγουμένως) μη χρησιμοποιούμενων χώρων, αποτελούν απτά πλεονεκτήματα που ανεβάζουν την αξία κτιρίων ή και ολόκληρων συνοικιών. Μείωση του κόστους θέρμανσης και ψύξης του κτιρίου έως 50%: Η θερμοκρασία στην επιφάνεια μιας ταράτσας μπορεί να φθάσει τους 80°C. Η θερμοχωρητικότητα των δομικών υλικών αυξάνει την ενέργεια που απαιτείται για την ψύξη του κτιρίου. Τα φυτά σε ένα φυτεμένο δώμα απορροφούν τη ζέστη για τις ανάγκες του μεταβολισμού τους. Αποτέλεσμα Μείωση της επιφανειακής θερμοκρασίας της ταράτσας έως 45°C σε σχέση με ένα συμβατικό δώμα!!! (Επιφανειακή θερμοκρασία < 35°C !!!) Μείωση της εσωτερικής θερμοκρασίας του κτιρίου έως 10°C. Μείωση του κόστους θέρμανσης και δροσισμού του κτιρίου έως 50%. Απόσβεση κόστους τοποθέτησης ενός πρασίνου δώματος μέσα σε τρία με τέσσερα χρόνια με τις υπάρχουσες τιμές πετρελαίου. Προστασία από την Ηλεκτρομαγνητική Ακτινοβολία: Έρευνα που έγινε στο Μόναχο και στην πόλη Κάσσελ έδειξε ότι η διείσδυση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας και μικροκυμάτων σε κτίριο του οποίου φυτεύτηκε το δώμα μειώθηκε 99,4%!!

(Herman, 2003) Ο Προσδωκόμενος Χρόνος Ζωής του Δώματος (ταράτσας) διπλασιάζεται: Το πράσινο προστατεύει την επιφάνεια του δώματος και της στεγανωτικής στρώσης από:Βροχόπτωση, χιόνι, χαλάζι, Ακτινοβολία UV, Μηχανικές καταπονήσεις. Αποτέλεσμα Διπλασιασμός του χρόνου ζωής του δώματος και της στεγανωτικής στρώσης από 30 έτη σε πάνω από 60 έτη κερδίζοντας χρήματα για τον ιδιοκτήτη από το κόστος επαναστεγανοποίησης αλλά και την επισκευή του σκυροδέματος. Άρα σημαντική μείωση κόστους στη συντήρηση του κτιρίου. Πυροπροστασία Τα πράσινα δώματα προστατεύουν τα κτίρια από τη φωτιά. Έρευνα που διεξήχθη στο Βερολίνο για την αντίσταση ενός πράσινου δώματος στη φωτιά βρέθηκε ότι τα φυτεμένα δώματα εμποδίζουν τη φωτιά περισσότερο από δώματα με χαλίκι, στην εξάπλωσή της. Αυτό συμβαίνει από τη συγκράτηση νερού μέσα στα παχύφυτα που χρησιμοποιούνται για τη φύτευση. (Kohler,2004) Μάλιστα στο "καταφύγιο ταινιών" στο UFA Studios στο Babelsberg της Γερμανίας που χρησιμοποιήθηκαν στη 53

δεκαετία του '30 για την αποθήκευση σημαντικών έργων (όπως ταινίες της Μάρλεν Ντίντριχ), για πυρασφάλεια χρησιμοποίησαν εκτός από χοντρούς τοίχους για το διαχωρισμό των δωματίων, φυτεμένο δώμα για σίγουρη πυρασφάλεια. (Kohler, 2003) Αύξηση της αξίας του κτιρίου Βελτίωση της αισθητικής του κτιρίου. Δημιουργία χώρων αναψυχής-όμορφο roof top garden/ χώροι συγκέντρωσης. Αύξηση της εμπορικής αξίας των κτιριακών εγκαταστάσεων (εργοστάσια, αποθήκες, γραφεία κλπ) αλλά και της αντικειμενικής τους αξίας λόγω της υψηλής βαθμονόμησής τους στην ενεργειακή ταυτότητα του κτιρίου. Αισθητική αναβάθμιση της πόλης και της γειτονιάς, μέσα από την κάλυψη των δωμάτων από το πράσινο. Ηχομόνωση

Η «πράσινη στέγη» / φυτεμένο δώμα μπορεί να μειώσει την ένταση του ήχου που ανακλάται κατά 3 dB, και ταυτόχρονα βελτιώνει την ηχομόνωση του κτιρίου κατά 8 dB.

Παγιδευμένος στο υπόστρωμα και στα φυτά, αέρας και η πολυσχιδής επιφάνεια των φυτών έχει ηχομονωτική δράση, μειώνοντας τουλάχιστον κατά 10 Decibel περισσότερο από μία συμβατική μόνωση τον εξωτερικό θόρυβο.Ως αποτέλεσμα αποτελεί ιδανική λύση για κτίρια που βρίσκονται κοντά σε ισχυρές πηγές θορύβου (λεωφόρους, εργοστάσια, αεροδρόμια κλπ) Αντιπλημμυρική Προστασία Πάνω από το 75% των ομβρίων ενός άστεως καταλήγει άμεσα στα φρεάτια. Αυτό δημιουργεί πλημμύρες (σε ισχυρή καταιγίδα( με πολύ μεγάλο κόστος για τους Δήμους. Παράλληλα μεταφέρεται και όλη η μόλυνση της ατμόσφαιρας και των επικαθημένων βαρέων σωματιδίων στη θάλασσα αλλά ακόμη και μέσα στο πόσιμο νερό. Ένα φυτεμένο δώμα κατακρατά και φιλτράρει τα όμβρια (75% της ποσότητάς τους) παρέχοντας αντιπλημμυρική προστασία στην πόλη αλλά και προστατεύοντας από τη μόλυνση το νερό. Λύση στο πρόβλημα των θερμικών νησίδων Το φαινόμενο των θερμικών νησίδων μεταβάλει το μικροκλίμα μιας πόλης. Το δομημένο αστικό τοπίο απορροφά την ηλιακή θερμική ακτινοβολία και λειτουργεί ουσιαστικά σαν φούρνος.Συγχρόνως τα οχήματα και τα κλιματιστικά μηχανήματα επιβαρύνουν με την λειτουργία τους τη θερμοκρασία της πόλης. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να δημιουργείται μια θερμοκρασιακή διαφορά 6-10° C ανάμεσα στο πυκνοδομημένο αστικό χώρο και τα προάστειά του. Τα πράσινα δώματα θερμομονώνουν και σκιάζουν τα κτίρια βοηθώντας στο δροσισμό τους και κατ' επέκταση της πόλης, συμβάλλοντας δραματικά στην επίλυση του φαινομένου των θερμικών νησίδων. Βελτίωση στην ποιότητα του αέρα Τα φυτά μειώνουν το διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και παράγουν οξυγόνο. Τα πράσινα 54

δώματα μειώνουν το φαινόμενο των θερμικών νησίδων που είναι μία πηγή για τη δημιουργία του όζοντος που επιβαρύνει την πόλη.Τα φυτεμένα δώματα κατακρατούν τα βαρέα μέταλλα από την ατμόσφαιρα καθώς τα φυτά τρέφονται από αυτά.Με τον τρόπο αυτό τα βαρέα αυτά μέταλλα δεν εισέρχονται στον κύκλο του νερού και από εκεί στο νερό που πίνουμε. Βελτίωση Εταιρικού Περιβαλλοντικού Προφίλ Στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα οι οργανισμοί χρησιμοποιούν τα φυτεμένα δώματα για τη βελτίωση του φιλοπεριβαλλοντικού τους προφίλ. Δήμοι, Τράπεζες, Aσφαλιστικές εταιρείες και μεγάλες βιομηχaνίες φυτεύουν τα δώματα των κτιρίων τους τόσο στη Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ και Ιαπωνία με αυξανόμενους σε ταχύτητα ρυθμούς.

4. Η Οδηγία 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και η ενσωμάτωσή της στο εθνικό δίκαιο - Νόμος 3661/2008 Η Οδηγία 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων προβλέπει τη θέσπιση ελάχιστων απαιτήσεων ενεργειακής απόδοσης για τα νέα κτίρια, βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των υφιστάμενων κτιρίων άνω των 1.000 τ.μ. όταν ανακαινίζονται και την ενεργειακή πιστοποίηση των κτιρίων. Με τον Νόμο 3661-’Μέτρα για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης των κτιρίων’ ΦΕΚ 89/19 Μαΐου 2008, εναρμονίζεται η ελληνική νομοθεσία με την Οδηγία 2002/91/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 16ης Δεκεμβρίου 2002 «Για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων» (ΕΕ L1 της 4.1.2003). Ο Νόμος 3661 ενσωματώνει όλες τις διατάξεις της Οδηγίας και διακρίνει πέντε βασικές θεματικές ενότητες, οι οποίες αφορούν στον καθορισμό των ελάχιστων απαιτήσεων ενεργειακής απόδοσης και στη μέθοδο υπολογισμού της ενεργειακής απόδοσης (άρθρο 3) νέων και υφιστάμενων κτιρίων (άρθρα 4 και 5), στην έκδοση πιστοποιητικού ενεργειακής απόδοσης (άρθρο 6), στις επιθεωρήσεις των λεβήτων και των εγκαταστάσεων κλιματισμού (άρθρα 7 και 8) και στην πρόβλεψη ειδικευμένων και διαπιστευμένων ενεργειακών επιθεωρητών (άρθρο 9). Τα άρθρα 4, 5, 6 και 9 του Ν. 3661 αφορούν σε νέα αλλά και σε υφιστάμενα ανακαινιζόμενα κτίρια, επιβάλλουν την έκδοση Πιστοποιητικού Ενεργειακής Απόδοσης και ορίζουν ότι η πιστοποίηση της ενεργειακής τους απόδοσης θα διεξάγεται από ειδικευμένους διαπιστευμένους ενεργειακούς επιθεωρητές. Συγκεκριμένα: Άρθρο 4 - Νέα κτίρια: ‘Τα νέα κτίρια πρέπει να πληρούν τις ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης που ορίζονται στον Κανονισμό’. Άρθρο 5 - Υφιστάμενα κτίρια: ‘Στα κτίρια συνολικής επιφάνειας άνω των χιλίων (1.000) τ.μ. που υφίστανται ριζική ανακαίνιση, η ενεργειακή απόδοσή τους αναβαθμίζεται, στο βαθμό που αυτό είναι τεχνικά, λειτουργικά και οικονομικά εφικτό, ώστε να πληροί τις ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης, όπως αυτές καθορίζονται στον Κανονισμό’. Άρθρο 6 - Πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης: ‘Μόλις ολοκληρωθεί η κατασκευή νέου κτιρίου ή η ριζική ανακαίνιση υφιστάμενου κτιρίου κατά το άρθρο 5, ο ιδιοκτήτης υποχρεούται να ζητήσει την έκδοση πιστοποιητικού ενεργειακής απόδοσης. Κατά την πώληση ή τη μίσθωση κτιρίων διατίθεται από τον ιδιοκτήτη στον αγοραστή ή τον μισθωτή αυτών πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης. Το πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης κτιρίου εκδίδεται από τους επιθεωρητές του άρθρου 9’. Άρθρο 9 - Επιθεωρητές κτιρίων και επιθεωρητές λεβήτων και εγκαταστάσεων κλιματισμού: ‘Η πιστοποίηση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και η επιθεώρηση των λεβήτων και εγκαταστάσεων κλιματισμού διεξάγονται από ειδικευμένους και για το σκοπό αυτόν διαπιστευμένους ενεργειακούς επιθεωρητές’.

Η νέα ευρωπαϊκή οδηγία βασίζεται στη θέσπιση του ενεργειακού Πιστοποιητικού (ενεργειακή ταυτότητα των κτιρίων), με ημερομηνία εκκίνησης εφαρμογής το 2009 και θέτει νέα δεδομένα για το κτιριακό στοκ της Αθήνας.

55

«Πρόκειται για την αποτύπωση της ενεργειακής συμπεριφοράς ενός κτιρίου από εντεταλμένους επιθεωρητές. Τι κατανάλωση δηλαδή παρουσιάζει μια ιδιοκτησία σε θέρμανση, ψύξη, υδροδότηση και φωτισμό», εξηγεί η αρχιτέκτονας – μηχανικός Λένα Λαμπροπούλου του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Η αυτοψία -την οποία υποχρεούται να πραγματοποιήσει ο ιδιοκτήτης σε περίπτωση ενοικίασης ή πώλησης του ακινήτου- δείχνει το κατά πόσο είναι «πράσινη» η συμπεριφορά ενός κτιρίου ή αν είναι αρκούντως ενεργοβόρο, ώστε να του αποδοθεί… κίτρινη κάρτα. Οι επεμβάσεις για αναβάθμιση της ιδιοκτησίας (ανάλογα με τις απώλειες) ωστόσο έγκεινται στη διακριτική ευχέρεια του ιδιοκτήτη, αν και εφόσον θέλει να διατηρήσει την αξία του ακινήτου του. «Τα κριτήρια μέχρι τώρα ήταν αισθητικά και λειτουργικά. η ευρωπαϊκή οδηγία μάς δίνει ένα επιπλέον εργαλείο για την ενεργειακή απόδοση μιας κατοικίας. Ο πολίτης οφείλει να γνωρίζει σε ποιο σπίτι θα κατοικήσει, τι ύψους έξοδα κατανάλωσης θα κληθεί να πληρώσει και ποια θα είναι η ποιότητα ζωής του μέσα σε αυτό», τονίζει ο αναπληρωτής καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ματθαίος Σανταμούρης. Την ώρα που η οδηγία εφαρμόζεται σχεδόν σε όλη τη «γηραιά ήπειρο» στο πλαίσιο της τριετούς προσαρμογής που είχε θέσει η Ευρωπαϊκή Ενωση -η αξιολόγηση των κτιρίων σε Λονδίνο και Παρίσι ξεκίνησε πέρυσι ενώ στη Λισαβόνα το 2007 – η Ελλάδα τερματίζει από τους τελευταίους (έχοντας ήδη καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο). Η ενεργειακή ταυτότητα θα καθορίσει σε βάθος χρόνου την αγοραστική δύναμη των κτιρίων, κυρίως όμως τις συνθήκες ζωής στο αστικό περιβάλλον. Μελέτες κτιριακής αναβάθμισης του ΚΑΠΕ την τελευταία δεκαετία έδειξαν ότι μια μετριοπαθής βελτίωση ενός κτιριακού συνόλου στην Αθήνα θα μείωνε την κατανάλωση ενέργειας κατά 25%.

4.1. Το περιεχόμενο του Νόμου 3661/08 Θεσπίστηκαν μέτρα για την περαιτέρω βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις κλιματολογικές, όσο και τις τοπικές συνθήκες, καθώς και τις κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό του κτιρίου και την σχέση κόστους / οφέλους, παράλληλα με άλλες βασικές απαιτήσεις για τα κτίρια, όπως η ευχέρεια πρόσβασης στην αρχή της προφύλαξης και η χρήση για την οποία προορίζεται το κτίριο. Η ενεργειακή απόδοση των κτιρίων θα υπολογίζεται στη βάση μεθοδολογίας, που διαφοροποιείται σε περιφερειακό (εθνικό) επίπεδο και περιέχει, εκτός της θερμομόνωσης και άλλους παράγοντες, που διαδραματίζουν ολοένα και περισσότερο σημαντικό ρόλο, όπως οι εγκαταστάσεις θέρμανσης /κλιματισμού ή εφαρμογής ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και κυρίως τον σχεδιασμό του κτιρίου. Τα μέτρα είναι υποχρεωτικά για τα νέα κτίρια, ωστόσο προωθείται ιδιαίτερα και η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των υφιστάμενων, όπου υπάρχουν σημαντικά περιθώρια εξοικονόμησης ενέργειας. Για το λόγο αυτό σε κάθε περίπτωση αποδοτικών ανακαινίσεων υφιστάμενων κτιρίων άνω των 1.000 τ.μ. (όπου άνω του 25 % του κελύφους του κτιρίου ανακαινίζεται και το συνολικό κόστος θα υπερβαίνει το 25 % της αξίας του κτιρίου, μη συνυπολογιζόμενης της αξίας του οικοπέδου) θα γίνεται υποχρεωτικά ενεργειακή επέμβαση, που δεν συνεπάγεται πάντα συνολική ανακαίνιση, αλλά και μερική ανακαίνιση στα μέρη εκείνα που αφορούν κατ' εξοχήν την ενεργειακή απόδοση του κτιρίου και τα οποία παρουσιάζουν ευνοϊκή σχέση κόστους-οφέλους. Τα επιπλέον έξοδα της ανακαίνισης θα πρέπει να μπορούν να ανακτηθούν σε λογικό χρονικό διάστημα σε σχέση με την αναμενόμενη τεχνική διάρκεια ζωής της επένδυσης με μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας. Ως ένα από τα πλέον σημαντικά μέσα για την επίτευξη των στόχων της οδηγίας είναι η ενεργειακή πιστοποίηση, που θα διενεργείται από ιδιώτες επιθεωρητές ή/και εταιρείες παροχής υπηρεσιών 56

ενέργειας. Τα κράτη μέλη θα πρέπει επίσης να διευκολύνουν τη χρήση κινήτρων. Θα εκδίδονται πιστοποιητικά όπου θα περιγράφεται η τρέχουσα ενεργειακή απόδοση του κτιρίου και το οποίο θα μπορεί να αναθεωρείται αναλόγως. Κατά την κατασκευή, την πώληση ή την εκμίσθωση κτιρίων θα διατίθεται πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης στον ιδιοκτήτη και από τον ιδιοκτήτη στον υποψήφιο αγοραστή ή μισθωτή, δεκαετούς ισχύος κατ' ανώτατο όριο. Το πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης κτιρίων θα περιλαμβάνει τιμή αναφοράς, όπως ισχύουσες νομικές απαιτήσεις και κριτήρια συγκριτικής αξιολόγησης, ώστε να επιτρέπει στους καταναλωτές να συγκρίνουν και να αξιολογούν την ενεργειακή απόδοση του κτιρίου. Το εν λόγω πιστοποιητικό θα συνοδεύεται από συστάσεις για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης σε σχέση με το κόστος. Ο σκοπός των πιστοποιητικών θα περιορίζεται στην παροχή πληροφοριών και οι πιθανές συνέπειες των πιστοποιητικών αυτών όσον αφορά νομικές άλλες διαδικασίες αποφασίζονται σύμφωνα με τους εθνικούς κανόνες Σε κτίρια συνολικής ωφέλιμης επιφανείας άνω των 1 000 m2 τα οποία χρησιμοποιούνται από δημόσιες αρχές και από ιδρύματα που παρέχουν δημόσιες υπηρεσίες σε μεγάλο αριθμό ατόμων και που ως εκ τούτου δέχονται συχνά τις επισκέψεις των ατόμων αυτών, θα τοποθετείται σε θέση ευδιάκριτη από το κοινό πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης, όχι παλαιότερο των δέκα ετών. Επιπλέον, για τα παραπάνω κτίρια μπορεί επίσης να αναγράφεται ευκρινώς η κλίμακα των θερμοκρασιών που συνιστώνται και αυτών που σημειώνονται στο εσωτερικό τους και, όπου απαιτείται, άλλοι σχετικοί κλιματικοί παράγοντες. Έτσι, τα δημόσια κτίρια θα αποτελέσουν το παράδειγμα στα περιβαλλοντικά και ενεργειακά ζητήματα. Προτεραιότητα δίνεται σε στρατηγικές που βελτιώνουν τη θερμική συμπεριφορά των κτιρίων το καλοκαίρι και ως εκ τούτου ευνοείται η ανάπτυξη τεχνικών παθητικής ψύξης των κτιρίων, και πρωτίστως εκείνων που συμβάλουν στη βελτίωση της ποιότητας του κλίματος στο εσωτερικό των κτιρίων, καθώς και του μικροκλίματος πέριξ του κτιρίου, καθότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται όλο και μεγαλύτερη διάδοση των συσκευών κλιματισμού στις χώρες της Νοτίου Ευρώπης. Τούτο προκαλεί σοβαρά προβλήματα σε ώρες αιχμής φορτίου, με συνέπεια την αύξηση του κόστους της ηλεκτρικής ενέργειας και την διατάραξη της ενεργειακής ισορροπίας στις χώρες αυτές. Ειδικές ρυθμίσεις προβλέπονται επίσης για την τακτική συντήρηση των λεβήτων και των εγκαταστάσεων κλιματισμού, από ειδικευμένο προσωπικό, που συμβάλλει στη διατήρηση της σωστής τους ρύθμισης σύμφωνα με τα πρότυπα του προϊόντος και διασφαλίζει τη βέλτιστη απόδοση από την άποψη του περιβάλλοντος, της ασφάλειας και της ενέργειας. Η τιμολόγηση, προς τους ενοίκους των κτιρίων, των δαπανών θέρμανσης, κλιματισμού και παροχής ζεστού νερού, υπολογιζόμενων με βάση την πραγματική κατανάλωση, θα μπορούσε να συμβάλει στην εξοικονόμηση ενέργειας στον τομέα της κατοικίας. Οι ένοικοι θα πρέπει να είναι σε θέση να ρυθμίζουν οι ίδιοι την κατανάλωση θέρμανσης και ζεστού νερού που πραγματοποιούν, εφόσον τα μέτρα αυτά είναι οικονομικώς συμφέροντα.

10

Σύμφωνα με τις αρχές της επικουρικότητας και της αναλογικότητας , θα θεσπισθούν σε κοινοτικό επίπεδο γενικές αρχές, που θα προβλέπουν σύστημα απαιτήσεων ενεργειακής απόδοσης και τους στόχους του, αλλά η λεπτομερής εφαρμογή θα ανατεθεί στα κράτη μέλη, επιτρέποντας έτσι σε κάθε 10

όπως ορίζονται στο άρθρο 5 της συνθήκης,

57

κράτος μέλος να επιλέξει το καθεστώς, που ανταποκρίνεται καλύτερα στην κατάσταση του. Η οδηγία περιορίζεται στα ελάχιστα απαιτούμενα για την επίτευξη των στόχων αυτών και δεν υπερβαίνει τα αναγκαία όρια για τον σκοπό αυτό. Προβλέπεται επίσης η δυνατότητα ταχείας προσαρμογής της μεθοδολογίας υπολογισμού και τακτικής αναθεώρησης, εκ μέρους των κρατών μελών των ελάχιστων απαιτήσεων στον τομέα της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, έχοντας υπόψη την τεχνική πρόοδο, μεταξύ άλλων, όσον αφορά στις μονωτικές ιδιότητες (στην ποιότητα) των υλικών κατασκευών και τις μελλοντικές εξελίξεις στην τυποποίηση. Η κοινή προσέγγιση στη διαδικασία αυτή, που θα εκτελείται από εξειδικευμένους ή/και διαπιστευμένους εμπειρογνώμονες, των οποίων η ανεξαρτησία θα πρέπει να εξασφαλίζεται βάσει αντικειμενικών κριτηρίων, θα συμβάλλει στη δημιουργία ισότιμων όρων σε ότι αφορά στις προσπάθειες που καταβάλλονται στα κράτη μέλη για εξοικονόμηση ενέργειας στον κτιριακό τομέα και θα εισάγει διαφάνεια για τους υποψήφιους ιδιοκτήτες, και χρήστες αναφορικά με την ενεργειακή απόδοση στην κοινοτική αγορά ακινήτων. Για τον υπολογισμό των ενεργειακών απαιτήσεων κτιρίων σε θέρμανση και ψύξη απαιτούνται, τόσο για τη μέθοδο ημισταθερής κατάστασης, όσο και για την απλή μέθοδο ωριαίου βήματος, όπως ορίζονται στο ISO13790:2008(E). Και για τις δύο μεθόδους απαιτούνται τα εξής δεδομένα:      

Γνώση των χαρακτηριστικών του κτιρίου (γεωμετρία, προσανατολισμός, δομικά υλικά, στοιχεία επιφανειών) Καθορισμός θέσης, προσανατολισμού και εξωτερικής σκίασης του κτιρίου Γνώση μετεωρολογικών δεδομένων της περιοχής και εκτίμηση εξωτερικών συνθηκών σχεδιασμού Εκλογή εσωτερικών συνθηκών σχεδιασμού (θερμοκρασία, ρυθμός ανανέωσης αέρα) Γνώση της λειτουργίας των χώρων Υπολογισμός των διαφόρων συνιστωσών των ενεργειακών απαιτήσεων για θέρμανση και ψύξη των χώρων, δηλαδή των: o Θερμικών απωλειών λόγω μεταφοράς θερμότητας από τις επιφάνειες των στοιχείων (εξωτερικοί τοίχοι, οροφή, δάπεδο, παράθυρα) o Θερμικών απωλειών χώρων λόγω μηχανικά ελεγχόμενου αερισμού και φυσικού αερισμού ή διείσδυσης αέρα (μη ελεγχόμενου αερισμού) o Εσωτερικών θερμικών κερδών o Ηλιακών θερμικών κερδών από υαλοστάσια κελύφους o Ηλιακών θερμικών κερδών από παθητικά ηλιακά συστήματα

Ειδικότερα: Τα νέα κτίρια θα πρέπει να ικανοποιούν τις ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης, που θα δίνονται στον Κανονισμό Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων (ΚΕΝΑΚ), προσαρμοσμένες στο τοπικό κλίμα. Οι ορθές πρακτικές στον τομέα αυτών θα αποσκοπούν στην βέλτιστη χρήση των παραγόντων που έχουν σχέση με τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Ωστόσο, επειδή εν γένει δεν έχουν αξιοποιηθεί πλήρως οι δυνατότητες εφαρμογής εναλλακτικών συστημάτων του ενεργειακού εφοδιασμού θα πρέπει να εξετασθεί η τεχνική, περιβαλλοντική και οικονομική σκοπιμότητα εναλλακτικών συστημάτων. Τούτο μπορεί να γίνει άπαξ από το κράτος μέλος με μελέτη που παράγει ένα κατάλογο μέτρων ενεργειακής διατήρησης, για τιμές σε συνθήκες αγοράς με κριτήρια κόστους/οφέλους. Πριν από την έναρξη της κατασκευής, ενδέχεται να απαιτηθούν ειδικές μελέτες σχετικά με το αν το μέτρο ή τα μέτρα είναι όντως σκόπιμα.

58

Οι μεγάλης κλίμακας ανακαινίσεις υφιστάμενων κτιρίων μεγαλύτερων από ένα συγκεκριμένο μέγεθος θα πρέπει να θεωρούνται ευκαιρία για τη λήψη οικονομικά αποδοτικών μέτρων για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Πρόκειται για ανακαινίσεις κατά τις οποίες το συνολικό κόστος της ανακαίνισης, που αφορά στο κέλυφος του κτιρίου ή/και τις εγκαταστάσεις ενέργειας, όπως η θέρμανση, η παροχή θερμού ύδατος, ο κλιματισμός, ο αερισμός και ο φωτισμός υπερβαίνει το 25 % της αξίας του κτιρίου, μη συνυπολογιζόμενης της αξίας του οικοπέδου, όπου άνω του 25 % του κελύφους του κτιρίου ανακαινίζεται. Οι απαιτήσεις ανακαίνισης για τα υφιστάμενα κτίρια δεν θα πρέπει να αντιβαίνουν στην επιδιωκόμενη λειτουργία, ποιότητα και χαρακτήρα του κτιρίου. Τα επιπλέον έξοδα της ανακαίνισης θα πρέπει να μπορούν να ανακτηθούν σε λογικό χρονικό διάστημα σε σχέση με την αναμενόμενη τεχνική διάρκεια ζωής της επένδυσης με μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας. Με την οδηγία θεσπίζεται η ενεργειακή πιστοποίηση, που θα υποστηρίζεται από προγράμματα για τη διευκόλυνση της ισότιμης πρόσβασης στην βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, ενώ θα βασίζεται σε συμφωνία μεταξύ οργανώσεων των ενδιαφερομένων και σωματίων οριζόμενων από το κράτος μέλος. Θα μπορεί να διενεργείται και από εταιρείες παροχής υπηρεσιών ενέργειας οι οποίες θα συμφωνούν να αναλάβουν τις απαραίτητες επενδύσεις, ενώ τα σχέδια θα εποπτεύονται και θα ελέγχονται από τα κράτη μέλη, τα οποία θα πρέπει επίσης να διευκολύνουν τη χρήση κινήτρων. Στο μέγιστο δυνατό βαθμό, το πιστοποιητικό θα πρέπει να περιγράφει την τρέχουσα ενεργειακή απόδοση του κτιρίου και μπορεί να αναθεωρείται αναλόγως. Τα δημόσια κτίρια και τα κτίρια τα οποία επισκέπτεται συχνά το κοινό θα πρέπει να αποτελέσουν το παράδειγμα στα περιβαλλοντικά και ενεργειακά ζητήματα, και, κατά συνέπεια, θα πρέπει να υπόκεινται σε τακτική ενεργειακή πιστοποίηση. Απαραίτητη θα είναι και η δημοσίευση των πληροφοριών σχετικά με την ενεργειακή απόδοση. εσωτερικού περιβάλλοντος (θερμοκρασιακή άνεση ) σε σχέση με την εξωτερική θερμοκρασία. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται όλο και μεγαλύτερη διάδοση των συσκευών κλιματισμού στις χώρες της Νοτίου Ευρώπης. Τούτο προκαλεί σοβαρά προβλήματα σε ώρες αιχμής φορτίου, με συνέπεια την αύξηση του κόστους της ηλεκτρικής ενέργειας και την διατάραξη της ενεργειακής ισορροπίας στις χώρες αυτές. Για το λόγο αυτό η οδηγία δίνει προτεραιότητα σε στρατηγικές που βελτιώνουν τη θερμική συμπεριφορά των κτιρίων το καλοκαίρι, αλλά και κατευθύνσεις για την περαιτέρω ανάπτυξη τεχνικών παθητικής ψύξης των κτιρίων. Θεσπίζονται διατάξεις για την τακτική συντήρηση των λεβήτων και των εγκαταστάσεων κλιματισμού από ειδικευμένο προσωπικό, που θα συμβάλλει στη διατήρηση της σωστής τους ρύθμισης σύμφωνα με τα πρότυπα του προϊόντος και θα διασφαλίζει τη βέλτιστη απόδοση από την άποψη του περιβάλλοντος, της ασφάλειας και της ενέργειας. Η οδηγία δίνει κατευθύνσεις για μια μεθοδολογία υπολογισμού, καθώς και για τη δυνατότητα ταχείας προσαρμογής της και τακτικής αναθεώρησης, εκ μέρους των κρατών μελών, στη βάση ελάχιστων απαιτήσεων στον τομέα της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, έχοντας υπόψη την τεχνική πρόοδο και τις μελλοντικές εξελίξεις στην τυποποίηση. Ειδικότερα οι νέες ελάχιστες απαιτήσεις που εισάγονται αφορούν: 

Στο γενικό πλαίσιο για μια μεθοδολογία υπολογισμού της ολοκληρωμένης ενεργειακής απόδοσης κτιρίων·

59



Στην εφαρμογή ελαχίστων απαιτήσεων για την ενεργειακή απόδοση των νέων κτιρίων·



Στην εφαρμογή ελαχίστων απαιτήσεων για την ενεργειακή απόδοση μεγάλων υφισταμένων κτιρίων στα οποία γίνεται μεγάλης κλίμακας ανακαίνιση·



Στην ενεργειακή πιστοποίηση των κτιρίων και



Στην τακτική επιθεώρηση των λεβήτων και των εγκαταστάσεων κλιματισμού κτιρίων και, επί πλέον, μια αξιολόγηση των εγκαταστάσεων θέρμανσης, των οποίων οι λέβητες είναι παλαιότεροι των 15 ετών.

Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να μην καθορίσουν ή να μην εφαρμόσουν τις απαιτήσεις για κτίρια και μνημεία επισήμως προστατευόμενα λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, ιστορικής τους αξίας, εφόσον η συμμόρφωση προς τις απαιτήσεις θα αλλοίωνε απαράδεκτα τον χαρακτήρα και την εμφάνισή τους, για κτίρια χρησιμοποιούμενα ως χώροι λατρείας, θρησκευτικών δραστηριοτήτων, για προσωρινά κτίρια με, εκ σχεδιασμού, προβλεπόμενη διάρκεια χρήσης το πολύ δύο ετών, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, εργαστήρια, αγροτικά κτίρια, πλην κατοικιών με χαμηλές ενεργειακές απαιτήσεις και αγροτικά κτίρια, πλην κατοικιών, τα οποία χρησιμοποιούνται από τομέα καλυπτόμενο από εθνικοτομεακή συμφωνία για την ενεργειακή απόδοση, για κτίρια κατοικιών, τα οποία προβλέπεται να χρησιμοποιούνται λιγότερο από τέσσερις μήνες το χρόνο και για μεμονωμένα κτίρια με συνολική ωφέλιμη επιφάνεια κάτω των 50 m2. Α. Νέα κτίρια: Νέα κτίρια συνολικής ωφέλιμης επιφάνειας άνω των 1 000 m2, τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι η τεχνική, περιβαλλοντική και οικονομική σκοπιμότητα εγκατάστασης εναλλακτικών συστημάτων, όπως, αποκεντρωμένων συστημάτων παροχής ενέργειας, που βασίζονται σε ανανεώσιμες πηγές, ΣΠΗΘ, συστημάτων θέρμανσης, ψύξης σε κλίμακα περιοχής/οικοδομικού τετραγώνου, εάν υπάρχουν και αντλιών θέρμανσης, υπό ορισμένες συνθήκες, μελετάται και συνυπολογίζεται πριν από την έναρξη της ανέγερσης. Β. Υφιστάμενα κτίρια: Κτίρια συνολικής ωφέλιμης επιφάνειας άνω των 1 000 m2 υφίστανται ριζική ανακαίνιση, η ενεργειακή απόδοσή τους αναβαθμίζεται, ώστε να πληρούν τις ελάχιστες απαιτήσεις, στο βαθμό που αυτό είναι τεχνικά, λειτουργικά και οικονομικά εφικτό. Γ. Πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης: Κατά την κατασκευή, την πώληση ή την εκμίσθωση κτιρίων θα διατίθεται πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης στον ιδιοκτήτη και από τον ιδιοκτήτη στον υποψήφιο αγοραστή ή μισθωτή. Το πιστοποιητικό θα είναι δεκαετούς ισχύος κατ' ανώτατο όριο. Η πιστοποίηση διαμερισμάτων ή μονάδων, που σχεδιάζονται για χωριστή χρήση σε συγκροτήματα μπορεί να βασίζεται σε κοινή πιστοποίηση ολόκληρου του κτιρίου για συγκροτήματα με κοινόχρηστο σύστημα θέρμανσης και στην αξιολόγηση άλλου αντιπροσωπευτικού διαμερίσματος του ιδίου συγκροτήματος. Το πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης κτιρίων περιλαμβάνει τιμή αναφοράς, όπως ισχύουσες νομικές απαιτήσεις και κριτήρια συγκριτικής αξιολόγησης, ώστε να επιτρέπει στους καταναλωτές να συγκρίνουν και να αξιολογούν την ενεργειακή απόδοση του κτιρίου. Το πιστοποιητικό συνοδεύεται από συστάσεις για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης σε σχέση με το κόστος. Ο σκοπός των πιστοποιητικών περιορίζεται στην παροχή πληροφοριών και οι πιθανές συνέπειες των πιστοποιητικών αυτών όσον αφορά νομικές άλλες διαδικασίες αποφασίζονται σύμφωνα με τους εθνικούς κανόνες Δ. Δημόσια κτίρια: Σε κτίρια συνολικής ωφέλιμης επιφανείας άνω των 1 000 m2 τα οποία 60

χρησιμοποιούνται από δημόσιες αρχές και από ιδρύματα που παρέχουν δημόσιες υπηρεσίες σε μεγάλο αριθμό ατόμων και που ως εκ τούτου δέχονται συχνά τις επισκέψεις των ατόμων αυτών, να τοποθετείται σε θέση ευδιάκριτη από το κοινό πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης, όχι παλαιότερο των δέκα ετών. Επιπλέον, για τα παραπάνω κτίρια μπορεί επίσης να αναγράφεται ευκρινώς η κλίμακα των θερμοκρασιών που συνιστώνται και αυτών που σημειώνονται στο εσωτερικό τους και, όπου απαιτείται, άλλοι σχετικοί κλιματικοί παράγοντες. Ε. Επιθεώρηση λεβήτων: θεσπίζεται η υποχρεωτική τακτική επιθεώρηση λεβήτων ωφέλιμης ονομαστικής ισχύος 20 έως 100 kW οι οποίοι θερμαίνονται με μη ανανεώσιμα υγρά ή στερεά καύσιμα. Η επιθεώρηση αυτή μπορεί να γίνει και σε λέβητες που χρησιμοποιούν άλλο καύσιμο. Οι λέβητες ωφέλιμης ονομαστικής ισχύος μεγαλύτερης των 100 kW επιθεωρούνται τουλάχιστον ανά δύο έτη. Για τους λέβητες αερίου, η περίοδος δύναται να επεκταθεί σε τέσσερα έτη. Για εγκαταστάσεις θέρμανσης με λέβητες ωφέλιμης ονομαστικής ισχύος μεγαλύτερης των 20 kW οι οποίοι είναι παλαιότεροι των 15 ετών, τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα απαραίτητα μέτρα για την καθιέρωση μιας και μοναδικής επιθεώρησης ολόκληρης της εγκατάστασης. Με βάση την επιθεώρηση αυτή, που θα περιλαμβάνει αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του λέβητα και των διαστάσεων του σε σύγκριση με τις ανάγκες του κτιρίου, οι εμπειρογνώμονες συνιστούν στους χρήστες την πιθανή αντικατάσταση των λεβήτων, άλλες τροποποιήσεις στο σύστημα θέρμανσης και εναλλακτικές λύσεις. Παράλληλα τα κράτη μέλη οφείλουν να εξασφαλίσουν την παροχή συμβουλών στους χρήστες σχετικά με την αντικατάσταση λεβήτων, άλλες τροποποιήσεις στο σύστημα θέρμανσης και εναλλακτικές λύσεις, που μπορεί να περιλαμβάνουν επιθεωρήσεις για την αξιολόγηση της απόδοσης και των διαστάσεων του λέβητα. Το συνολικό αποτέλεσμα της προσέγγισης αυτής θα πρέπει σε γενικές γραμμές να είναι ισοδύναμο με εκείνο των διατάξεων του στοιχείου. Τα κράτη μέλη που επιλέγουν τη δυνατότητα αυτή, υποβάλλουν ανά διετία έκθεση στην Επιτροπή σχετικά με την ισοδυναμία της προσέγγισης τους. ΣΤ. Επιθεώρηση συστημάτων κλιματισμού: θεσπίζεται η υποχρεωτική τακτική επιθεώρηση εγκαταστάσεων κλιματισμού ωφέλιμης ονομαστικής ισχύος μεγαλύτερης των 12 kW. Η επιθεώρηση περιλαμβάνει αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του κλιματισμού και των διαστάσεων του σε σύγκριση με τις ανάγκες του κτιρίου. Στους χρήστες παρέχονται κατάλληλες συμβουλές για πιθανή βελτίωση ή αντικατάσταση του συστήματος κλιματισμού και εναλλακτικές λύσεις. Ζ. Ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες και επιθεωρητές: Η πιστοποίηση των κτιρίων, η σύνταξη των συνοδευτικών συστάσεων και η επιθεώρηση των λεβήτων και συστημάτων διεξάγονται με ανεξάρτητο τρόπο από ειδικευμένους ή/και διαπιστευμένους εμπειρογνώμονες, είτε αυτοί είναι ελεύθεροι επαγγελματίες είτε υπάλληλοι δημόσιων ή ιδιωτικών οργανισμών. Η. Αξιολόγηση: Η Επιτροπή αξιολογεί την οδηγία βάσει της εμπειρίας που αποκτάται κατά την εφαρμογή της και, εφόσον απαιτείται, υποβάλλει προτάσεις όσον αφορά, μεταξύ άλλων, α) ενδεχόμενα συμπληρωματικά μέτρα για τις ανακαινίσεις κτιρίων ολικής ωφέλιμης επιφάνειας κάτω των 10 000 m2· β) τη θέσπιση γενικών κινήτρων για την εφαρμογή περαιτέρω μέτρων για την βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων. Θ. Μεταφορά στην εθνική νομοθεσία: Η ενσωμάτωση στο εθνικό δίκαιο κάθε κράτους μέλους πρέπει να έχει γίνει το αργότερο μέχρι τις 4 Ιανουαρίου 2006, και να πληροφορήσουν αμέσως την Επιτροπή σχετικά. Τα Κ-Μ μπορούν να κάνουν χρήση πρόσθετης περιόδου τριών ετών για την πλήρη εφαρμογή διατάξεων των άρθρων περί πιστοποίησης, σε περίπτωση που δεν είναι διαθέσιμοι ειδικευμένοι ή/και διαπιστευμένοι εμπειρογνώμονες. Στην περίπτωση αυτή τα Κ-Μ 61

ενημερώνουν την Επιτροπή και παρέχουν τα απαραίτητα δικαιολογητικά στοιχεία μαζί με χρονοδιάγραμμα της περαιτέρω εφαρμογής της οδηγίας.

4.2.

Ενεργειακές επιθεωρήσεις και Ενεργειακή Πιστοποίηση

Προκειμένου να ελεγχθεί εάν τα νέα ή τα υφιστάμενα ανακαινιζόμενα κτίρια πληρούν τις απαιτήσεις των άρθρων 4 και 5, να αξιολογηθεί η ενεργειακή τους απόδοση, να καταταγούν σε ενεργειακές κατηγορίες και να πιστοποιηθούν, απαιτείται ενεργειακή επιθεώρηση, η οποία θα πραγματοποιείται μετά την αποπεράτωση των εργασιών. Για την πραγματοποίηση της ενεργειακής επιθεώρησης θα ακολουθείται συγκεκριμένη διαδικασία που προτείνεται με την έκδοση του κατάλληλου θεσμικού παλισίου (αναμένεται). Η Ενεργειακή Επιθεώρηση διενεργείται από κατάλληλα άτομα που έχουν εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις σε θέματα Κτιριακών Εγκαταστάσεων (Κελύφους και συστημάτων Η/Μ). Ο αριθμός των Ενεργειακών Επιθεωρητών και ο χρόνος που απαιτείται για μια Επιθεώρηση εξαρτάται από το μέγεθος του κτιρίου, το αντικείμενο και το σκοπό της επιθεώρησης. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, ο Ενεργειακός Επιθεωρητής χρειάζεται βοήθεια και συνεργασία από τον Ιδιοκτήτη ή τον Διαχειριστή του κτιρίου ή το προσωπικό της επιχείρησης που ασχολείται με τη συντήρηση και τη λειτουργία του κτιρίου και των συστημάτων Θέρμανσης, Ψύξης, Φωτισμού και Ζεστού Νερού Χρήσης. Προκειμένου να αποκτήσει καλύτερη γνώση του κτιρίου και των ενεργοβόρων συστημάτων, ο Επιθεωρητής (ή η ομάδα των Επιθεωρητών) πρέπει να συλλέξει πληροφορίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά λειτουργίας του κτιρίου και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του εξοπλισμού/ συστημάτων. Οι αποδόσεις τους πρέπει να προσδιοριστούν με τον έλεγχο των αρχείων συντήρησης και λειτουργίας, με επιτόπια επιθεώρηση και με τη διεξαγωγή μετρήσεων. Στη συνέχεια ο Επιθεωρητής προσδιορίζει τα πεδία που μπορούν να βελτιωθούν, συντάσσει έκθεση Ενεργειακής Επιθεώρησης με τα αποτελέσματα της επιθεώρησης και προτάσεις βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης. Η έκθεση αποτελείται από το συμπληρωμένο έντυπο καταγραφής στοιχείων, περιλαμβανομένων των συστάσεων για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης του συστήματος. Ειδικότερα για τις ενεργειακές επιθεωρήσεις κτιρίων, πέραν της έκθεσης Ενεργειακής Επιθεώρησης, ο επιθεωρητής εκδίδει Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης του κτιρίου. Το Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης παραδίδεται στον Ιδιοκτήτη/ Διαχειριστή του κτιρίου, ενώ καταχωρείται παράλληλα στην ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων των Ενεργειακών Επιθεωρήσεων του ΥΠ.ΑΝ, με επισυναπτόμενο το συμπληρωμένο έντυπο της ενεργειακής επιθεώρησης, για λόγους τήρησης αρχείου αλλά και δυνατότητας ελέγχου της ποιότητας των ενεργειακών επιθεωρήσεων. Η έκθεση επιθεώρησης λεβήτων και εγκαταστάσεων θέρμανσης καθώς επίσης και η έκθεση επιθεώρησης εγκαταστάσεων κλιματισμού, παραδίδονται στον Ιδιοκτήτη / Διαχειριστή του κτιρίου, ενώ καταχωρούνται παράλληλα στην ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων των Ενεργειακών Επιθεωρήσεων του ΥΠ.ΑΝ.

62

4.2.1. Μετρητικός εξοπλισμός Ενώ πολλά από τα δεδομένα και χαρακτηριστικά του εξοπλισμού/ συστημάτων μπορούν να δοθούν είτε από τον διαχειριστή του κτιρίου είτε από το προσωπικό συντήρησης και λειτουργίας, οι πληροφορίες μπορεί να μην είναι οι κατάλληλες ώστε να παρέχουν την πλήρη εικόνα λειτουργίας. Για να συλλεχθούν ακριβή στοιχεία για τις συνθήκες λειτουργίας και την απόδοση του εξοπλισμού/ συστημάτων, ο επιθεωρητής θα πρέπει να διαθέτει τον απαραίτητο μετρητικό εξοπλισμό για τη γεωμετρική αποτύπωση, τη μέτρηση θερμοκρασίας, πίεσης, ροής, στάθμης φωτισμού, κτλ. Στον πίνακα που ακολουθεί δίδεται ενδεικτικός κατάλογος μετρητικών οργάνων που χρησιμοποιούνται ευρέως. Εξοπλισμός

Παράμετροι μέτρησης

Γεωμετρικά χαρακτηριστικά

Μέτρο - Κορδέλα

Διαστάσεις

Μετρητής αποστάσεων laser

Διαστάσεις

Πυξίδα

Προσανατολισμός όψεων

Θερμικά χαρακτηριστικά

Μετρητής συντελεστή θερμοπερατότητας

Ολικός συντελεστής θερμοπερατότητας (U) τοιχοποιίας

Μετρητής συντελεστή θερμοπερατότητας

Ολικός συντελεστής θερμοπερατότητας (U) υαλοπίνακα

5. Συμπεράσματα

Η οικολογική δόμηση δεν θέλει κόπο ούτε στοιχίζει μια περιουσία. Για την ακρίβεια, δεν στοιχίζει σχεδόν τίποτα. Αντίθετα, αν έχει προηγηθεί μελετημένος σχεδιασμός, η τσέπη μας θα επωφεληθεί από την πρώτη κιόλας μέρα. Γιατί το καλοκαίρι δεν θα χρειαζόμαστε κλιματιστικά, ενώ το χειμώνα το σπίτι μας θα ζεσταίνεται σε ποσοστό 60% έως και 70% από τον ήλιο.

63

Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική λαμβάνει υπόψη το μικροκλίμα της περιοχής και αξιοποιεί τα στοιχεία της φύσης, για να εξοικονομήσει μέρος της ενέργειας που απαιτείται για τη λειτουργία των κτιρίων που σχεδιάζονται με βάση τις αρχές της. Αφού λοιπόν συμφέρει, γιατί δεν χτίζουν όλοι οι Ελληνες τα σπίτια τους έτσι; «Γιατί ο κόσμος δεν γνωρίζει αυτή την επιλογή. Πιστεύει ότι είναι ακριβή, οπότε δεν τη συζητά καν», λέει η αρχιτέκτοναςμηχανικός Ελλη Γεωργιάδου. «Ωστόσο, αυτοί που ξέρουν, έρχονται σε μας με τα μάτια κλειστά. Γι' αυτό και ο κλάδος μας δεν έχει επηρεαστεί ιδιαίτερα από την οικονομική κρίση. Οι άνθρωποι που θέλουν να ζήσουν σε βιοκλιματικό σπίτι είναι -δυστυχώς- μέχρι στιγμής συγκριτικά λίγοι, αλλά επειδή τους ενδιαφέρει το θέμα, ψάχνουν και μας βρίσκουν από όλα τα μέρη της Ελλάδας...». Η κατασκευή ενός βιοκλιματικού σπιτιού μπορεί να στοιχίσει όσο και ενός συμβατικού, δηλαδή περίπου 1.000 ευρώ/τ.μ. Oπως και σε ένα συμβατικό σπίτι, από εμάς εξαρτάται πόσα χρήματα θα ξοδέψουμε. Π.χ., η επιλογή τεντών αντί ηλεκτρονικών μεταλλικών περσίδων είναι πιο οικονομική. Αντίστοιχα, η αντιστάθμιση του κόστους εγκατάστασης ενός απλού εξωτερικού θερμοκηπίου (ενδεικτική τιμή 3.000-5.000 ευρώ ανάλογα με την επιφάνεια) μπορεί να επιτευχθεί με την επιλογή οικονομικότερων υλικών στο μπάνιο ή στην κουζίνα, κ.ο.κ. Υπολογίστε μια επιβάρυνση στην αμοιβή του αρχιτέκτονα-μηχανικού, που και αυτή εξαρτάται από το γραφείο που θα επιλέξετε. Στην αμοιβή συμπεριλαμβάνεται τόσο η μελέτη όσο και η επίβλεψη της οικοδομής. Εκ των πραγμάτων, η επίβλεψη κατά την ανέγερση βιοκλιματικών κτιρίων είναι πιο απαιτητική, συνεπώς να αναμένετε μια προσαύξηση της τάξης του 30% κατά μέσον όρο. Είναι ευκολότερος ο σχεδιασμός ενός βιοκλιματικού σπιτιού σε ημιαστικές περιοχές, γιατί μέσα στις πόλεις η ρυμοτομία (και κατ' επέκταση ο προσανατολισμός δρόμων και οικοπέδων) είναι συγκεκριμένη. Αν π.χ. το οικόπεδο βρίσκεται σε δρόμο προσανατολισμένο δυτικά- ανατολικά, είναι δύσκολο να τοποθετηθεί η μεγάλη πλευρά του κτιρίου στο Νότο ώστε το σπίτι να εκμεταλλεύεται τα πλεονεκτήματα των μεγάλων νότιων ανοιγμάτων (παραθύρων) τους χειμερινούς μήνες. Παρ' όλα αυτά, βιοκλιματικές επεμβάσεις μπορούν να γίνουν οπουδήποτε.

Οι ενιαίοι εσωτερικοί χώροι στη νότια και νοτιοανατολική πλευρά του σπιτιού διευκολύνουν την απρόσκοπτη κίνηση του αέρα προς τα πάνω. Για παράδειγμα το μαλκάφ ή πύργος ανέμου λειτουργεί σαν φυσικό κλιματιστικό. Το χαρακτηριστικό του είναι ένα μεγάλο άνοιγμα απέναντι στο σταθερό άνεμο της περιοχής. Ο αέρας μπαίνει από αυτό και κατεβαίνοντας με ορμή προς τα κάτω, εμπλουτίζεται με υγρασία από έναν μικρό ανεμιστήρα νερού και ψύχεται. Τους χειμερινούς μήνες ο ήλιος εισέρχεται στο σπίτι μέσα από τα κλειστά τζάμια του ηλιακού θερμοκηπίου και αποθηκεύεται στο πάτωμα, το οποίο έχει κατασκευαστεί με θερμοσυσσωρευτικά υλικά (συμπαγή κεραμικά τούβλα).

Μια βασική αρχή της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής είναι ο προσανατολισμός. Με προϋπόθεση την καλή μόνωση, τα μεγάλα νότια ανοίγματα ευνοούν τη διείσδυση του ήλιου τον χειμώνα, διατηρώντας τους εσωτερικούς χώρους θερμούς. Για να συσσωρεύσουμε την ηλιακή ενέργεια, χρησιμοποιούμε υλικά με θερμοσυσσωρευτικές ικανότητες, π.χ. τα συμπαγή κεραμικά τούβλα. Η προσθήκη παθητικών ηλιακών συστημάτων, π.χ. ηλιακών θερμοκηπίων, με κατάλληλη ηλιοπροστασία το καλοκαίρι, συμβάλλει σημαντικά, όπως και η απρόσκοπτη κυκλοφορία του αέρα 64

στους εσωτερικούς χώρους, η οποία επιτυγχάνεται με τη σωστή διάταξη των χώρων του σπιτιού στη νότια πλευρά. Οσο περισσότεροι τοίχοι υπάρχουν, τόσο δυσκολεύεταιο ' αέρας να κυκλοφορήσει. Αντίστοιχα, πρέπει τα ανοίγματα στο Βοριά να είναι μικρά ή η δυτική πλευρά κλειστή. Όσο και να προσπαθήσουμε να δροσίσουμε τους εσωτερικούς χώρους, δεν θα τα καταφέρουμε αν δεν σκιάσουμε τα σημεία από τα οποία μπαίνει ο ήλιος. Επειδή το καλοκαίρι ο ήλιος κινείται ψηλά, μπορούμε να «προστατεύσουμε» τη νότια πλευρά με μικρά προστεγάσματα (π.χ. πέργκολες) και τη δυτική-ανατολική με κατακόρυφα σκίαστρα (π.χ. κατακόρυφες τέντες). Αποτελεσματική λύση, αν διαθέτουμε κήπο, είναι η φύτευση φυλλοβόλων και πλατύφυλλων δέντρων. Το χειμώνα που ρίχνουν τα φύλλα τους, επιτρέπουν τη διείσδυση του ήλιου, ενώ το καλοκαίρι απορροφούν την ηλιακή ενέργεια, ρίχνοντας την εξωτερική θερμοκρασία και προσφέροντας σκιά. Ο νυχτερινός αέρας ψύχει τους τοίχους, διατηρώντας την εσωτερική θερμοκρασία στους 23, 25 ή το πολύ 27 βαθμούς Κελσίου. Αντίστοιχα, κατά τη διάρκεια της μέρας τα παράθυρα πρέπει να είναι κλειστά. Αυτό είναι ίσως το μοναδικό στοιχείο που απαιτεί τη συμμετοχή των κατοίκων του. Μια έξυπνη, όσο και παλιά, ιδέα είναι το εσωτερικό αίθριο. Πρόκειται για έναν κήπο που λειτουργεί σαν επέκταση του σαλονιού. Τη νύχτα, κλείνουμε την εξωτερική περίμετρο του σπιτιού και ανοίγουμε τα εσωτερικά με θέα στο αίθριο παράθυρα. Αυτό αναλαμβάνει το ρόλο «παγίδας ζεστού αέρα», με αποτέλεσμα το σπίτι να «εκτονώνει» τη ζέστη του στο χώρο του αιθρίου.

Βιβλιογραφικές αναφορές.

1. Νιόβη Ν. Χρυσομαλλίδου: Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική Τεχνικές Εξοικονόμησης Ενέργειας στον Κτιριακό Τομέα 2. Ν. Χρυσομαλλίδου: "Θερμική συμπεριφορά κτιρίων - Παθητικά συστήματα θέρμανσης" Ηλιακή ενέργεια και εξοικονόμηση ενέργειας σε κτίρια αστικού περιβάλλοντος - ΚΕΝΕ 1994 σελ. 19-35 3. Ν. Χρυσομαλλίδου: "Παράμετροι σχεδιασμού, κατασκευής και χρήσης των κτιρίων που επηρεάζουν την ενεργειακή τους συμπεριφορά. Oικονομική αξιολόγηση με συσχετισμό της δυνατότητας εξοικονόμησης ενέργειας και των πρόσθετων σχετικών δαπανών" Διδακτορική διατριβή Πολυτεχνική Σχολή ΑΠΘ 1987 4. Μ. Παπαδόπουλος - Ν. Χρυσομαλλίδου - Γ. Oικονομίδης - Α. Παπαδόπουλος "Η επίδραση της ενεργειακής συμπεριφοράς των ενοίκων στο θερμικό ισοζύγιο των κτιρίων" 4ο Εθνικό Συνέδριο ΙΗΤ "Ήπιες μορφές ενέργειες" σελ. ΗΕΠ 25-31 Τόμος Α' 5. Μαργαρίτα Καραβασίλη: Κτίρια για Έναν Πράσινο Κόσμο: Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική, Οικολογική δόμηση, π-Systems, Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη, 1999 6. Οδηγία 2006/32/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση κατά την τελική χρήση και τις ενεργειακές υπηρεσίες και για την κατάργηση της οδηγίας 93/76/ΕΟΚ 7. Πράσινη Βίβλος της Επιτροπής, της 22ας Ιουνίου 2005, με τίτλο «Η ενεργειακή απόδοση ή περισσότερα αποτελέσματα με λιγότερα μέσα» [COM(2005) 265 τελικό.

8. Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συμβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και στην Επιτροπή των Περιφερειών, της 26ης Απριλίου 2000, με τίτλο «Σχέδιο δράσης για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα» [COM(2000) 247 τελικό.

65

9. Ανακοίνωση της Επιτροπής, της 29ης Απριλίου 1998, με τίτλο «Η ενεργειακή απόδοση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα: προς μια στρατηγική ορθολογικής χρήσης της ενέργειας» [COM (1998) 246 τελικό.

10. Ανακοίνωση της Επιτροπής, με τίτλο: «Προς μια θεματική στρατηγική για το αστικό περιβάλλον».

11. Απόφαση αριθ. 1600/2002/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 22ας Ιουλίου 2002, για τη θέσπιση του έκτου κοινοτικού προγράμματος δράσης για το περιβάλλον.

12. Οδηγία 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων 13. Τεχνική Επιτροπή ΚΑΠΕ: «Μελέτες προετοιμασίας για την εφαρμογή της Οδηγίας για την ενεργειακή αποδοτικότητα των κτιρίων», 2008 14. ΚΑΠΕ-Επιτροπή κανονιστικών και διαχειριστικών διατάξεων: «Μελέτη εξειδίκευσης ρυθμίσεων, των οποίων την έκδοση εξουσιοδοτεί ο Νόμος 3661/2008, με τον οποίο ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο η Οδηγία 2002/91/ΕΚ για την Ενεργειακή Αποδοτικότητα των κτιρίων» 15. Μαργαρίτα Καραβασίλη: Υλικό για Σεμινάριο ΙΕΚΕΜ-ΤΕΕ «Βιοκλιματικός – Ενεργειακός Σχεδιασμός», Φεβρουάριος, Μάρτιος 2009 16. Φοίβη Ε.Π.Ε. – Κέντρο καθαρότερης παραγωγής και περιβάλλοντος: «Εγχειρίδιο Οδηγιών Εκτίμησης Περιβαλλοντικής Ταυτότητας Κτιρίων κατά την κατασκευή και λειτουργία» - τελικό, ΥΠΕΧΩΔΕ/ΔΟΠΚ, Απρίλιος 2000 17. Έλλη Γεωργιάδου: Βιοκλιματικός Σχεδιαμός, Οικολογική Δόμηση (από ιστοσελίδα της ανέλιξης) 18. Ηλίας Μεσσίνας: ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟ 2009, άρθρο 19. Σκαρλάτος Π. Κήποι στα δώματα - Χρησιμότητα & αισθητική. Περιοδικό Κτίριο. http://www.ktirio.gr

20. Αραβαντινός Δ., Ευμορφοπούλου Α. Αφιέρωμα με θέμα: Φυτεμένα Δώματα. Περιοδικό Κτίριο. Ιούνιος 2006. σελ. 87-113.

21. Μαυράκης Δ., Γεωργίου Κ., Οικονομίδης Γ., Τσιλένης Σ., Νεοφύτου Γ., Βασιλά Α., Χατζηγιωργάκη Ε. Πάσσαρη Τ. Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κέντρο Ενεργειακής Πολιτικής και Ανάπτυξης. Μελέτη για τη φύτευση δωμάτων δημόσιων κτηρίων. Οδηγός μελέτη – Εφαρμογή σε δυο κτήρια. Αθήνα 2003.

21. ZinCo . Σύγχρονη τεχνολογία κατασκευής πράσινων στεγών & roof- gardens.

22. Μίκα Μιχαλάκη, αρχιτέκτων, Τα φυτεμένα δώματα και η συμβολή τους στον αστικό χώρο.

23. Ελένη Παγκάλου: Γιατί να φτιάξετε «πράσινες» στέγες, άρθρο

66

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πέραν της απαρχαιωμένης βιοκλιματικής... (ή το πρώτο βήμα για μία "πράσινη" πολιτεία) Οικολογικά υλικά και η εφαρμογή τους στην ελληνική αγορά (της Δήμητρας Σιατίτσα, Αρχιτέκτονα μηχανικού)

Η συζήτηση για την οικολογική δόμηση έχει ανοίξει και στην Ελλάδα εστιάζοντας κυρίως στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, μια παράμετρος του περιβαλλοντικού σχεδιασμού που αφορά κυρίως τον σωστό προσανατολισμό για ηλιασμό και σκιασμό, την καλή θερμική θωράκιση του κελύφους με την χρήση μονωτικών υλικών, διπλών υαλοστασίων και την εφαρμογή ηλεκτρομηχανολογικού εξοπλισμού βέλτιστης ενεργειακής απόδοσης, συμβατικής ή πιο υψηλής τεχνολογίας. Η ενεργειακή απόδοση των κτιρίων είναι όντως πολύ σημαντική, σε μια περίοδο όπου εκτός από την περιβαλλοντική κρίση βιώνουμε και το τέλος της εποχής του πετρελαίου και επομένως η σωστή διαχείριση της ενέργειας σε όλα τα επίπεδα είναι εξίσου σημαντική με την αναζήτηση εναλλακτικών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επιπλέον δε, τα ποσοστά εξοικονόμησης ενέργειας στα οποία στοχεύει η ευρωπαϊκή οδηγία που ενσωματώθηκε πρόσφατα με μεγάλη καθυστέρηση στο ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο, μπορούν κάλλιστα να επιτευχθούν με την καλή μόνωση και ανανέωση του μηχανολογικού εξοπλισμού του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος. Αυτή η προοπτική δεν είναι καθόλου αμελητέα, αφήνει όμως έξω από την κουβέντα (ή δεν εντάσσει με εξίσου επιτακτικό τρόπο) μια άλλη, εξίσου κρίσιμη, διάσταση του οικολογικού σχεδιασμού που αφορά τα υλικά κατασκευής και συγκεκριμένα τις καθαρές τεχνολογίες δόμησης. Μια προσέγγιση που θέτει υπό αμφισβήτηση την αλόγιστη και συνεχή ανάπτυξη της βιομηχανίας παραγωγής χημικών προϊόντων και υψηλής τεχνολογίας στο όνομα της εξοικονόμησης ενέργειας χωρίς να λαμβάνονται υπόψη ζητήματα κατασπατάλησης των φυσικών πόρων, της χημικής ρύπανσης, αλλά και της υγιεινής των κτιρίων. Είναι σημαντικό κλείνοντας αυτή την εισαγωγή να επισημάνουμε ότι η οικολογική δόμηση έχει πρωτίστως να κάνει με την αμφισβήτηση των κυρίαρχων προτύπων διαβίωσης κάτι που σχετίζεται άμεσα με το πως φανταζόμαστε την κατοικία μας και τα όρια που βάζουμε σε αυτό που θεωρούμε βασικές ανάγκες. Πως ορίζουμε τα οικολογικά υλικά; Ο ορισμός των οικολογικών υλικών είναι αρκετά σύνθετος. Το πόσο περιβαλλοντικά φιλικό είναι ένα υλικό έχει να κάνει με μία σειρά από παραμέτρους και σε κάθε περίπτωση τα τοπικά δεδομένα (τόσο περιβαλλοντικά όσο και κοινωνικο-οικονομικά) είναι καθοριστικά. Υπάρχουν κάποια κριτήρια που αν τα λάβουμε υπόψη μπορούμε να ορίσουμε ποια υλικά είναι καταλληλότερα από περιβαλλοντική άποψη για τον κάθε τόπο. Το πρώτο κριτήριο έχει να κάνει με τις επιπτώσεις στο περιβάλλον που προκύπτουν από την εξόρυξη του υλικού ή της πρώτης ύλης για την παραγωγή του καθώς και από την επεξεργασία του υλικού. Οι επιπτώσεις στο περιβάλλον είναι πολλαπλές κάθε φορά, σχετίζονται με την ρύπανση και την μόλυνση που προξενούν στην ατμόσφαιρα, το έδαφος το υπέδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα, τις ποσότητες σπάνιων ή αναντικατάστατων φυσικών πόρων που απορροφούν, τις ποσότητες των μη αφομοιώσιμων, μη ανακυκλώσιμων ή τοξικών οικοδομικών απορριμμάτων που παράγουν και τέλος τις επιπτώσεις στο φυσικό τοπίο. Το δεύτερο κριτήριο αφορά την συνολική εμπεριεχόμενη (ή αλλιώς γκρίζα) ενέργεια του υλικού, δηλαδή την ενέργεια που απαιτείται για την αποκομιδή, μεταφορά και επεξεργασία 67

του. Το αλουμίνιο για παράδειγμα που είναι ένα πλήρως ανακυκλώσιμο υλικό απαιτεί τεράστια ποσά ενέργειας κατά την κατεργασία και την επεξεργασία του. Η μεταφορά ενός εξαιρετικά οικολογικού υλικού από την άλλη άκρη του κόσμου έχει τελικά αρνητικό ενεργειακό (και οικονομικό) ισοζύγιο. Ένα τρίτο κριτήριο έχει να κάνει με την έκλυση βλαβερών για την υγεία ρύπων (όπως η φορμαλδεΰδη) και τις τοξικές επιδράσεις που ασκούν, τόσο κατά την χρήση τους αλλά και κατά την καύση τους ή καταστροφή τους. Τέλος, πολύ σημαντικά είναι ο αναμενόμενος χρόνος ζωής ενός υλικού και η δυνατότητα επανάχρησης, ανακύκλωσης ή επιστροφής των πρώτων υλών στο φυσικό έδαφος με τις μικρότερες δυνατές απώλειες. Χημική ρύπανση & πράσινη χημεία Ένας τομέας στον οποίο στηρίζεται κατά πολύ η σύγχρονη τεχνολογία δόμησης είναι η χημική βιομηχανία, που με την επεξεργασία της μοριακής δομής των υδρογονανθράκων πετρελαίου δημιούργησε νέες πρώτες ύλες (με χαμηλό κόστος και εξαιρετικές ιδιότητες) τα συνθετικά πολυμερή. Η χημική ρύπανση που προκαλείται, όμως, παράλληλα με την ανάπτυξη αυτού του τομέα έχει σαφώς συμβάλει στην περιβαλλοντική υποβάθμιση και την κλιματική αλλαγή, καθώς τα χημικά προϊόντα έχουν αποδεδειγμένα καταστροφικές επιδράσεις τόσο στον τόπο παραγωγής τους όσο και κατά την χρήση τους. Εναλλακτικά εξελίσσεται εδώ και αρκετά χρόνια ο τομέας της πράσινης ή ήπιας χημείας που επιδιώκει τον περιορισμό της χρήσης παραγώγων του πετρελαίου και την αντικατάσταση τους με φυσικά υλικά με παρόμοιες ιδιότητες έχοντας σαν γνώμονα την υγεία του ανθρώπου, τόσο κατά την παραγωγή όσο και κατά την χρήση. Είναι σαφές ότι τα κριτήρια επιλογής των υλικών οικολογικής δόμησης είναι πολυδιάστατα και ότι κατά την επιλογή μπορεί να βρεθούμε μπροστά σε διλήμματα σχετικά με το πιο κριτήριο είναι πιο σημαντικό. Πάντως, το ζήτημα της υγιεινής των κτιρίων που κατοικούμε αν και πρωτεύον κριτήριο επιλογής υλικών, πρέπει να συνδυάζεται με μια συνολικότερη θεώρηση των επιπτώσεων της παραγωγής και διακίνησης των υλικών στο περιβάλλον, είτε το άμεσο είτε το παγκόσμιο, σε όλο τον κύκλο ζωής τους: Για παράδειγμα η χρήση τροπικής ξυλείας μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες για οικοσυστήματα όπως ο Αμαζόνιος, αλλά και η μεταφορά εισαγόμενων «πράσινων» υλικών από μεγάλες αποστάσεις μειώνει ίσως την θετική επίδρασή τους στο περιβάλλον. ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣΗΣ Ξύλο Το ξύλο συχνά θεωρείται το πλέον περιβαλλοντικά κατάλληλο υλικό, όμως αυτό ισχύει μόνο όταν η χρήση του σε έναν τόπο συνοδεύεται από ελεγχόμενες και πιστοποιημένες δασικές καλλιέργειες. Η μαζική χρήση του ξύλου στην Ελλάδα θα προϋπέθεται και την αντίστοιχη ανάπτυξη καλλιεργειών οικοδομικής ξυλείας με αυστηρά πρότυπα διαχείρισης. Επίσης βασική προϋπόθεση είναι κατά την επεξεργασία των προϊόντων ξυλείας να χρησιμοποιούνται φυσικά αβλαβή παρασιτοκτόνα (όπως το βορικό άλας) και μη τοξικά υλικά φυτικής προέλευσης (φυτικά έλαια, κερί, φυτικές ρητίνες). Χώμα/ Πηλός/ Άργιλος Τα συμβατικά κεραμίδια και τα τούβλα (οπτόπλινθοι) που χρησιμοποιούμε στην οικοδομή αν και εμπεριέχουν αρκετή γκρίζα ενέργεια (απαιτείται αρκετή ενέργεια και εκλύεται πολύ θερμότητα κατά την παραγωγή τους) είναι υλικά με πρώτη ύλη τον άργιλο και έχουν αρκετά θετικά χαρακτηριστικά (δεν είναι τοξικά είναι ανακυκλώσιμα και έχουν καλές θερμικές ιδιότητες).

68

Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν οι κατασκευές από ωμό πηλό (από άργιλο, άμμο και ίλη) ο οποίος παρουσιάζει εξαιρετικές ιδιότητες (θερμοχωρητικότητα, εξισορρόπιση υγρασίας, μεγάλο χρόνο ζωής, εύκολη συντήρηση, αντοχές, πλαστικότητα). Έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνικές δόμησης με ωμό πηλό όπως η δόμηση με καλουπωτές πλίνθοι φυσικά ή τεχνητά ξηραμένων (adobe) ή η κατασκευή χυτού καλουπωτού πηλού (pise). Η πέτρα είναι ένα παραδοσιακό φυσικό υλικό δόμησης που παρέχει και ένα πολύ καλό κέλυφος από θερμική άποψη λόγω της μεγάλης θερμοχωρητικότητάς της. Περιβαλλοντικά προβλήματα από την χρήση της προκύπτουν όταν πρέπει να μεταφερθεί σε πολύ μάκρυνες αποστάσεις ή όταν γίνεται υπερεκμετάλλευση των χώρων εξόρυξής της με αποτέλεσμα την χωρίς επιστροφή καταστροφή του φυσικού τοπίου. ΜΟΝΩΤΙΚΑ Το ζήτημα της μόνωσης είναι κρίσιμο και αρκετά περίπλοκο. Η σωστή μόνωση του κελύφους είναι ο κύριος παράγοντας που καθορίζει την ενεργειακή συμπεριφορά ενός κτιρίου από την άλλη όμως τα περισσότερα μονωτικά και στεγνωτικά υλικά είναι τα κατεξοχήν υλικά που παράγονται από την χημική βιομηχανία. Στην Ελλάδα χρησιμοποιούνται αφρώδεις μονώσεις (εξηλασμένης) πολυστερίνης και πολυουρεθάνης, υλικά που προέρχονται από μη ανανεώσιμες πηγές (υδρογονάνθρακες), είναι εξαιρετικά τοξικά (τόσο κατά την παραγωγή όσο και κατά την χρήση αλλά και την καύση τους), δεν ανακυκλώνονται και τέλος δεν επιτρέπουν την αναπνοή του κτιρίου (βασική παράμετρος για την υγιεινή των εσωτερικών χώρων και την εξισορρόπιση της υγρασίας). Ο υαλοβάμβακας ή ο πετροβάμβακας οι οποίοι επίσης συναντώνται στην ελληνική αγορά, παράγονται από φυσικές ορυκτές ίνες, είναι ανακυκλώσιμες και διαπερατές. Το μειονέκτημά τους είναι ότι απελευθερώνουν ίνες που θεωρούνται επιβλαβείς για την υγεία, γι' αυτό θέλει προσοχή κατά την τοποθέτηση και καλό εγκλωβισμό στα δομικά στοιχεία της κατασκευής. Το Heraklith ή ξυλόμαλλο είναι ένα μονωτικό υλικό σε πλάκες που παράγεται από ίνες ξύλου με συνδετικό υλικό το τσιμέντο. Είναι ένα υλικό που μπορεί να βρεθεί στην ελληνική αγορά, δεν έχει χημικές προσμίξεις δεν απαιτεί πολύ ενέργεια και είναι ανακυκλώσιμο. Έχει κάποια προβλήματα στην τοποθέτηση λόγω του σχετικά μεγάλου βάρους. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται στην αγορά όλο και περισσότερα δομικά προϊόντα από φυσικές πρώτες ύλες. Υλικά από φελλό, φυτικές και ζωικές ίνες (λινάρι, κλωστική κάνναβη, γιούτα κα), φυσικές ρητίνες και πολυμερή (κυτταρίνη, οι πρωτεΐνες και η ουρίας), θεωρούνται φυσικά ανανεώσιμα και πλήρως αποδομήσιμα. Είναι μια αγορά που δεν είναι ιδιαίτερα (έως καθόλου) ανεπτυγμένη στην Ελλάδα αλλά συναντάμε πάρα πολλές εφαρμογές (αρκετά προσβάσιμες από άποψη κόστους) σε άλλες χώρες. Όπως και στην περίπτωση του ξύλου το ζήτημα της τοπικής παραγωγής και της υπέρμετρης ζήτησης είναι κρίσιμο και απαιτείται πολύ προσεκτική διαχείριση και προς τις δύο κατευθύνσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε μονωτικά παπλώματα ή ίνες από λιναρόμαλλο, κλωστική κάνναβη, κοκκοφοίνικα, υπολείμματα βαμβακιού και μαλλί πρόβατου, φυτικές ίνες (γιούτας, σιζάλ, κάνναβης) για την στεγάνωση αρμών, μόνωση ή πατώματα από φελλό, μόνωση από διογκωμένο ανακυκλωμένο χαρτί (ouate de cellulose), διογκωμένο (σε κόκκους) άργιλο. Επιχρίσματα Χρώματα Τέλος αξίζει να αναφέρουμε την παραγωγή επιχρισμάτων και χρωμάτων με όσο το δυνατό λιγότερες χημικές προσμίξεις και την επιστροφή σε παραδοσιακές μεθόδους: τα χρώματα και οι σοβάδες με βάση τον ασβέστη, η χρήση αδρανών και ενισχυτικών υλικών όπως οι ποζολάνες ή το κεραμάλευρο, οι σοβάδες από άργιλο με φυτικές ίνες (άχυρο) κα.

69

Η αμφισβήτηση, πόσο μάλλον η αλλαγή, οποιασδήποτε συνήθειας είναι ένας πολύ δύσκολος στόχος, ιδιαίτερα δε όταν σχετίζεται με χρόνια εδραιωμένες τεχνικές παραγωγής κατοικίας και την ύπαρξη ενός αντίστοιχου (ισχυρού) κλάδου οικοδομικών υλικών. Ωστόσο, αξίζει να φανταστούμε και έχουμε κάποια δείγματα προς την συνολική «αλλαγή παραδείγματος» στον τομέα της κατασκευής με την ανάπτυξη μιας πράσινης βιομηχανίας υλικών και την ευρεία εφαρμογή τους στην παραγωγή κατοικίας. Ωστόσο, μια τέτοια βιομηχανία πράσινων υλικών δεν θα πρέπει να λειτουργήσει απλά συπληρωματικά με την υπάρχουσα, απλά "πρασινίζοντας" την εικόνα των βιομηχανιών ή παράγοντας πολύ ακριβά υλικά που θα απευθύνονται σε λίγους. Αντίθετα, η ανάπτυξη μιας πράσινης βιομηχανίας υλικών και η αλλαγή των τρόπων παραγωγής κατοικίας (αλλά και των προτύπων διαβίωσης) είναι ένας κοινωνικός στόχος που απαιτεί την συμμετοχή του δημοσίου και συλλογικών κοινωνικών φορέων, ώστε να αντικαταστήσει τα σημερινά αντιπεριβαλλοντικά μοντέλα. Από την άλλη, η οικολογική δόμηση μπορεί να μην απαιτεί την πλήρη ανατροπή της ήδη ανεπτυγμένης οικοδομικής τεχνογνωσίας και πρακτικής. Εξάλλου, η τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα, κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα και πλήρωση με τούβλα δεν είναι από μόνη της υπερβολικά περιβαλλοντικά επιβλαβής και αποτελεί πιθανά μια καλή βάση για να προχωρήσουμε σε ένα πιο οικολογικό μοντέλο. Η υπερμεγένθυνση των κατασκευών και των "βασικών" απαιτήσεων για τους χώρους διαβίωσης καθώς και η συνεχής επέκταση του κτισμένου στο φυσικό περιβάλλον είναι ένα ακόμα πιο κρίσιμο ζήτημα.

Δήμητρα Σιατίτσα

Αρχιτέκτονας Μηχανικός (econ3 Magazine)

70