EcoEnergy Campaign e-Handbook

ΕΝΕΡΓΕΙΑ

χθες, σήμερα, αύριο Οι Τοπικές Κοινωνίες έχουν τον λόγο

EcoEnergy Campaign

12 Ανοικτές Εκδηλώσεις 12 Περιφέρειες 12 Πόλεις

ΜΙΑ κΑΙΝότόΜόσ ΔΙΑΔΙκΑσΙΑ

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ

EcoEnergy Campaign

Ινστιτούτο Επιχειρηματικότητας & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΙΕΑ) Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη (CISD) Τηλ. Επικοινωνίας: 6937 434 697 - 6985 069 050

ΜΙΑ ΕκστΡΑτΕΙΑ ΕΝΑσ ΘΕσΜόσ ΜΙΑ ΕΝΙΑΙΑ ΘΕΜΑτόλόΓΙΑ

Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη - Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Ελληνικό Ινστιτούτο Επιχειρηματικότητας & Αειφόρου Ανάπτυξης

Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

EcoEnergy Campaign Ινστιτούτο Επιχειρηματικότητας & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΙΕΑ) Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη (CISD) Τηλ. Επικοινωνίας: 6937 434 697 - 6985 069 050 E-mail: info@cisd.gr Web-site: http://www.cisd.gr Συγγραφή Κειμένων: Μαργαρίτα Καραβασίλη, Αρχιτέκτων Μηχανικός d.p.lg., Χωροτάκτης, Πολεοδόμος Msc Δρ. Γιώργος Αγερίδης Μηχανολόγος Μηχανικός Ε.Μ.Π., Κωνσταντίνος Βασιλικός Μηχανολόγος Μηχανικός Ε.Μ.Π. Αντώνης Νάτσικας Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π. Περικλής Σαχίνης Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π. Επιστημονική ευθύνη: Μαργαρίτα Καραβασίλη, Δρ. Γιώργος Αγερίδης Επιμέλεια κειμένων: Περικλής Σαχίνης

Περιεχόμενα 1.

Εισαγωγή .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.1. Τι είναι η «ενέργεια». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.2. Το «περιβάλλον» και η «κλιματική αλλαγή».. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.3. Τι είναι η αειφόρος ανάπτυξη και γιατί επιζητείται.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2. Περί ενέργειας γενικά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.1. Ενέργεια και ανάπτυξη.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.2. Ορυκτά καύσιμα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.3. Ενεργειακή αποδοτικότητα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.4. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3. Ενεργειακές Πρώτες Ύλες.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3.1. Γαιάνθρακες.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3.1.1. Ανθρακίτης.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.1.2. Λιθάνθρακας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3.1.3. Λιγνίτης.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.1.4. Τύρφη.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.1.5. Τεχνολογίες αιχμής για την αξιοποίηση των Γαιανθράκων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.2. Υδρογονάνθρακες.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.2.1. Πετρέλαιο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.2.2. Φυσικό Αέριο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

3.2.3. Σχιστολιθικό Αέριο (shale gas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4. Περί πυρηνικής ενέργειας.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 5. Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

5.1. Ορισμός και Αρχές λειτουργίας.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

5.2. ΑΠΕ, κλιματική αλλαγή, κόστος παραγωγής κι οικονομική ύφεση.. . . . . . . . . . . . . . . . . 49

5.3. Πλεονεκτήματα ΑΠΕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

5.4. Μειονεκτήματα ΑΠΕ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

5.5. Τεχνολογίες ΑΠΕ και εφαρμογές.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

5.6. Εθνικοί Στόχοι: Η Οδηγία 2009/28/ΕΚ για τις ΑΠΕ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

5.7. Ενεργειακό δυναμικό / Διείσδυση ΑΠΕ & δυνατότητες

αξιοποίησης-εκμετάλλευσης.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 6. Ορθολογική χρήση & εξοικονόμηση ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση. . . . . . . . . . . . . . 60

6.1. Η σημασία της ορθολογικής χρήσης και εξοικονόμησης ενέργειας. . . . . . . . . . . . . . . . 60

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

7

Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

6.2.

6.3.

6.4.

6.5.

6.6.

Δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας (αστικό περιβάλλον, μεταφορές, κτίρια). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Υπάρχουσα νομοθεσία .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων – δυνατότητες .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Τι μπορούμε να κάνουμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Προγράμματα και δυνατότητες χρηματοδότησης.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

7. Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

7.1. Αξιοποίηση «καθαρής» - οικολογικής ενέργειας: Αντιδράσεις τοπικών κοινωνικών.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

7.2. Προβλήματα και επίλυσή τους.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

7.3. Το «μέλλον» – στόχοι και πλεονεκτήματα: «έξυπνοι μετρητές», «έξυπνα δίκτυα», αποθήκευση ενέργειας, «έξυπνες πόλεις». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

7.4. Κοινωνία – συμμετοχή – προσαρμογή – αποδοχή στις εφαρμογές και στα άμεσα και έμμεσα οφέλη.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

7.4.1. Διακυβέρνηση, συμμετοχή, διαβούλευση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

7.4.2. Τα εργαστήρια διαβούλευσης: Προσδιορίζοντας τις επιλογές του μέλλοντος.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 8. Συμπεράσματα

Ενέργεια-Περιβάλλον-Αειφόρος Ανάπτυξη: Η ώρα των επιλογών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

8.1. Ενέργεια, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

8.2. Κλιματική Αλλαγή.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

8.3. Ενέργεια, Κτίριο, Πόλη και Αειφόρος Ανάπτυξη.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Τα Παραρτήματα δημοσιεύονται στον σύνδεσμο http://wp.me/P3aqHD-wk ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: Κύριες Πηγές Πληροφορίας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: Ενεργειακό δυναμικό/Διείσδυση ΑΠΕ & δυνατότητες αξιοποίησης-εκμετάλλευσης ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: Επεμβάσεις ενεργειακής απόδοσης κτιρίων και βιοκλιματικός σχεδιασμός ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV: Υπάρχοντες κλαδικοί φορείς – Ελληνικοί και Ευρωπαϊκοί ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V: Προγράμματα και δυνατότητες χρηματοδότησης

8 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

1. Εισαγωγή 1.1. Τι είναι «ενέργεια» Έχετε αναρωτηθεί ποιος είναι ο σημαντικότερος παράγοντας, μετά τον άνθρωπο, για την επίτευξη της ανάπτυξης; Οι πρώτες ύλες? Τα οικονομικά κεφάλαια? Η καινοτομία? Η δημιουργία ή η είσοδος σε νέες αγορές? Όλα αυτά και άλλα – αλλά όλα αυτά χρειάζονται την ενέργεια. Τι είναι, όμως η «ενέργεια» και πόση σημασία έχει για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του?

«Eνέργεια είναι η έννοια του ενεργώ, είναι δράση, πράξη, λειτουργία, κίνηση που τείνει να αλλάξει μια υπάρχουσα κατάσταση». Στην ανθρώπινη ιστορία η ενέργεια – με τη μορφή της φωτιάς – έδωσε στον άνθρωπο ένα μεγάλο πλεονέκτημα στην εξέλιξη του πολιτισμού του. Μην ξεχνάμε ότι στην Ελληνική Μυθολογία ο Προμηθέας που έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους, τιμωρήθηκε με αιώνιο μαρτύριο, αφού εξομοίωσε τους ανθρώπους με τους θεούς.

Tο επόμενο σημαντικό ορόσημο στην ανθρώπινη ιστορία, που έβγαλε τον άνθρωπο από τον τεχνολογικό μεσαίωνα και το εισήγαγε στη σύγχρονη πραγματικότητα, ήταν η βιομηχανική επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα με την ευρεία χρήση του άνθρακα στις νέες τότε ατμομηχανές. Λίγο αργότερα, τέλη του 19ου αρχές του 20ου αιώνα, η ηλεκτροπαραγωγή με άνθρακα και η χρήση των υγρών ορυκτών καυσίμων για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και μεταφορικού έργου με τα οχήματα, αύξησαν την βιομηχανική παραγωγή και τη μεταφορά προϊόντων, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στις δυνατότητες και τις σχέσεις των ανθρώπων. Βέβαια, η ενέργεια που αξιοποίησε ο άνθρωπος δεν ήταν μόνο η φωτιά, το κάρβουνο και το πετρέλαιο. Από τους ιστορικούς χρόνους τα πλοία όργωναν τις θάλασσες με την ώθηση του ανέμου (αιολική ενέργεια), ο ήλιος ξέραινε αγροτικά προϊόντα (ηλιακή ενέργεια), η κίνηση του νερού κινούσε μηχανισμούς που άλεθαν σπόρους και καρπούς (υδραυλική ενέργεια), ενώ σε πολλές τοποθεσίες η θερμότητα από τα έγκατα της γης (γεωθερμική ενέργεια) ερμηνευόταν κατάλληλα για λατρευτικούς σκοπούς. Πέρα από τις παραπάνω «τεχνικές» αναφορές στην ενέργεια, ας μη ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος, όπως και όλα τα είδη του ζωικού και φυτικού βασιλείου χρειάζονται «τροφή» για την εσωτερική κατανάλωση ενέργειας, που είναι απαραίτητη για την κάλυψη των αναγκών τους για επιβίωση και ανάπτυξη. Έτσι λοιπόν, δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι η «ενέργεια» είναι θεμελιώδης παράμετρος για την επιβίωση και την ανάπτυξη του ανθρώπου.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

9

1 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

1.2. Το «περιβάλλον» και η «κλιματική αλλαγή» Καθώς είναι γνωστό πως όλα είναι καλά μόνο στον παράδεισο, έτσι και η ενέργεια δεν θα μπορούσε να μην έχει και αρνητικές πτυχές.

Η διεκδίκηση ενεργειακών πόρων ήταν πάντα αιτία ανθρώπινων συγκρούσεων και πολέμων και όποιος είχε πρόσβαση σε άφθονη και φθηνή ενέργεια, μπορούσε να επηρεάσει τις τύχες ανθρώπινων ομάδων ή και κρατών ολόκληρων. Αυτές οι στρατηγικές, γεωπολιτικές και οικονομικές διαστάσεις της ενέργειας είναι γνωστές, ειδικά στη νεότερη εποχή, αφού διαμόρφωσαν σε πολλές περιπτώσεις την ιστορία του ανθρώπινων γένους. Ωστόσο, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η διάσταση των επιπτώσεων ορισμένων πηγών ενέργειας στο περιβάλλον και η προοπτική της αλλαγής του φυσικού κλίματος, που επέτρεψε την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού, δημιουργούν θεμελιώδη ερωτήματα και επιβάλλουν τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα – διεθνές, κρατικό, επαγγελματικό και ατομικό. Το πρόβλημα προς το παρόν παρουσιάζεται ως ένας φαύλος κύκλος: • η ενέργεια είναι απαραίτητη για την επιθυμητή και επιδιωκόμενη ανάπτυξη, • οι κύριες πηγές ενέργειας μέχρι σήμερα είναι ο άνθρακας και οι ενώσεις του (ξυλεία, λιθάνθρακας, λιγνίτης, πετρέλαιο και φυσικό αέριο), η καύση των οποίων μας δίνει θερμική ενέργεια που τη χρησιμοποιούμε άμεσα ή τη μετατρέπουμε σε μηχανική ενέργεια και στη συνέχεια σε ηλεκτρική ή κινητική, • η καύση, όμως, παράγει καυσαέρια, τα οποία επιβαρύνουν και υποβαθμίζουν το τοπικό ή το ευρύτερο περιβάλλον, και • η περιβαλλοντική επιβάρυνση υποβαθμίζει την επιθυμητή ποιότητα ζωής και ουσιαστικά αναστέλλει την επιδιωκόμενη ανάπτυξη. Το πρόβλημα αυτό δεν είναι καινούργιο. Ιστορικά, τα πρώτα επεισόδια τοπικής περιβαλλοντικής ρύπανσης και η ανάγκη λήψης μέτρων αναφέρονται στο Λονδίνο των μέσων του 17ου αιώνα, όπου η ευρεία καύση ξύλων και κάρβουνου ανάγκασε τον Άγγλο βασιλιά να απαγορεύσει επί ποινή θανάτου τη συνέχιση της καύσης από τους πολίτες. Αργότερα η κατάσταση της χρήσης ορυκτών καυσίμων στις βιομηχανίες και στα οχήματα έγινε περισσότερο περίπλοκη.

10

Ας δούμε σύντομα τους κυριότερους «σταθμούς» της πορείας αυτή:

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

1|

• Εισαγωγή

• Η έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης και η εκβιομηχάνιση περιοχών της Αγγλίας, όπως το Μάντσεστερ, με την ευρεία καύση άνθρακα για την κίνηση των ατμοκίνητων μηχανών των εργοστασίων, έκανε γρήγορα φανερή την τοπική υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Στις ΗΠΑ, ανάλογες καταστάσεις δημιουργήθηκαν στο Πίτσμπουργκ με τις χαλυβουργίες και στο Ντιτρόιτ με τη λειτουργία μεγάλων βιομηχανικών μονάδων.

• Αργότερα, στις δεκαετίες του 1930 και 1950, θεωρήθηκε ότι η τοπική ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να περιοριστεί με την κατασκευή πολύ υψηλών καμινάδων και την απομάκρυνση των καυσαερίων με μεγάλη ταχύτητα και υψηλή θερμοκρασία. Οι μεταφορές ακόμη δεν αποτελούσαν περιβαλλοντικό πρόβλημα για τα αστικά κέντρα. Πράγματι, οι υψηλές καμινάδες διέχεαν τα καυσαέρια σε μεγαλύτερη έκταση, ενώ οι υψηλές θερμοκρασίες των καυσαερίων δεν θεωρούνταν απώλεια αξιοποιήσιμης θερμικής ενέργειας.

• Οι λύσεις αυτές, γρήγορα (δεκαετίες 1960 & 1970) διαπιστώθηκε ότι δημιουργούσαν νέα και περισσότερο σοβαρά προβλήματα. Διότι ναι μεν τα καυσαέρια διαχέονταν σε μεγαλύτερη έκταση, αλλά η άνοδός τους σε μεγάλα ύψη, σήμαινε και την παραμονή τους μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην ατμόσφαιρα και την ευκολότερη μεταφορά τους σε μεγάλες αποστάσεις. Οι συνθήκες αυτές, ευνοούσαν τη δημιουργία όξινης βροχής και την καταστροφή περιοχών μακριά από τις πηγές ρύπανσης. Έτσι, τα καυσαέρια από τις βιομηχανίες των κεντρικών Πολιτειών των ΗΠΑ κατέστρεψαν τα δάση του δυτικού Καναδά, από την Αγγλία τα δάση τις λίμνες της Σουηδίας και από τη Νοτιοανατολική Γαλλία τον Μέλανα Δρυμό της Βαυαρίας.

• Την ίδια χρονική περίοδο, μεγάλα ποτάμια της Ευρώπης (Τάμεσης, Ρήνος, Σηκουάνας, Δούναβης) είχαν μετατραπεί σε ανοιχτούς αγωγούς υγρών λυμάτων νεκρώνοντας σχεδόν το σύνολο της χλωρίδας και της πανίδας τους. Τα γεγονότα αυτά είχαν ως συνέπεια την επιβολή ορίων στην επιτρεπτή απόρριψη αερίων, υγρών και στεριών αποβλήτων από τη βιομηχανία, αλλά κυρίως την ανάπτυξη αποτελεσματικής αντιρρυπαντικής τεχνολογίας. Παράλληλα, μετά τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, αναπτύχθηκαν σημαντικά οι έννοιες και οι τεχνολογίες, της εξοικονόμησης ενέργειας, καθώς και της παραγωγής «καθαρής» ενέργειας από τις ανανεώσιμες πηγές. Η παγκοσμιοποίηση της παραγωγής και του εμπορίου, καθώς και η έκρηξη των μεταφορών και των μετακινήσεων από τη δεκαετία του 1980 και μετά, έκαναν πλέον κατανοητό ότι το πρόβλημα δεν ήταν η μεταφορά της ρύπανσης σε άλλες περιοχές, αλλά ο γενικός περιορισμός της. Η άμβλυνση των επεισοδίων σε μια περιοχή δεν ήταν πλέον η λύση. Το πρόβλημα είχε γίνει παγκόσμιο, αφού ο αποδέκτης «πλανήτης Γη» είχε φθάσει στα όριά του.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

11

1 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Η γενική επιβάρυνση του συνόλου της ατμόσφαιρας, των ποταμών, των λιμνών, των θαλασσών και του εδάφους, δημιουργούσε προβλήματα σε όλη την υφήλιο και η αντιμετώπιση έπρεπε να είναι συλλογική, άμεση και αποτελεσματική. Η «κλιματική αλλαγή» και η βιωσιμότητα του πλανήτη Γη ήταν πλέον κοινή επιδίωξη, τουλάχιστον θεωρητικά.

1.3. Τι είναι η αειφόρος ανάπτυξη και γιατί επιζητείται Μιλώντας με οικονομικούς όρους, θα λέγαμε ότι η βιομηχανική και η αγροτική παραγωγή πρέπει να αυξάνεται για να καλύπτει τις ολοένα μεγαλύτερες καταναλωτικές ανάγκες, ενώ τα περιβαλλοντικά προβλήματα μπορούν να αμβλυνθούν, εάν η παραγωγή μεταφερθεί σε περιοχές όπου το περιβάλλον δεν είναι επιβαρυμένο. Η άποψη αυτή είναι πλέον παρωχημένη και, με τα σημερινά δεδομένα, εσφαλμένη. Ο αποδέκτης «Γη», ως έδαφος, υδάτινες μάζες και ατμόσφαιρα, έχει κορεστεί. Οι αέριοι ρύποι σε μια περιοχή, δεν επιβαρύνουν το μικροκλίμα της περιοχής αυτής, αλλά το σύνολο της ατμόσφαιρας. Η τρύπα του όζοντος, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η αύξηση της θερμοκρασίας της Γης, το λιώσιμο των πάγων και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας δεν είναι τοπικά προβλήματα, αλλά μερικά από τα παγκόσμια προβλήματα που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα στο άμεσο μέλλον. Η εμμονή και επέκταση στο «δυτικό» μοντέλο διαβίωσης και κατανάλωσης, οδηγεί στην καταστροφή. Εάν το σύνολο του πληθυσμού της Γης ζούσε και κατανάλωνε όπως οι πολίτες των ΗΠΑ, θα χρειάζονταν για πρώτες ύλες και φυσικούς πόρους, είκοσι πέντε (25) «πλανήτες Γη». Αντίστοιχα, εάν ο πληθυσμός της Γης ακολουθούσε τα Ευρωπαϊκά πρότυπα, οι απαιτήσεις θα ήταν για επτάμισι (7,5) πλανήτες. Και αν πάρουμε υπόψη μας ότι: • η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού ζει πολύ μακριά από τα πρότυπα αυτά, • ενώ δεν είναι δυνατό να μην επιτραπεί στους πληθυσμούς αυτούς να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο (ηλεκτρικό ρεύμα, καθαρό νερό, υγιεινή και υγεία, εκπαίδευση και μόρφωση, κ.λπ.) βλέπουμε ότι η κατάσταση απλά «δεν βγαίνει». Αυτό σε επίσημη ορολογία λέγεται «μη βιώσιμη πορεία» ή «μη αειφόρος ανάπτυξη», δηλαδή η ανάπτυξη δεν είναι αυτοσυντηρούμενη με τις υπάρχουσες συνθήκες. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι η πολυσυζητημένη «αειφόρος ή βιώσιμη ανάπτυξη» δεν είναι κάτι θεωρητικό ή κάποιο «κόλπο» κάποιων κακόβουλων δυνάμεων για να καταδυναστεύσουν τον απλό κόσμο.

12 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

1|

• Εισαγωγή

Είναι το μέσο για να επιβιώσει το ανθρώπινο είδος. Αν πιστέψουμε τη «θεωρία της Γαίας» του Τζέιμς Λάβλοκ, αλλά εάν δούμε και στην προϊστορία του Πλανήτη Γη, κατά καιρούς η Γη υπέστη μεγάλες καταστροφές, η ζωή έφθασε στα όρια της εξαφάνισης και διάφορα είδη εξέλειπαν και άλλα αναπτύχθηκαν στη συνέχεια. Θα μπορούσε και πάλι να συμβεί κάτι παρόμοιο; Θα μπορούσε μια νέα παγκόσμια καταστροφή να εξαλείψει αυτή τη φορά το ανθρώπινο είδος; Μόνο η λογική και η δημιουργικότητα του ανθρώπου θα μπορούσε να αναστείλει τα αίτια που ο ίδιος δημιουργεί για μια τέτοια καταστροφή, χωρίς να περιορίσει τις «λογικές» και «πραγματικές» ανάγκες του, ακολουθώντας ένα μοντέλο «αειφόρου ανάπτυξης».

13 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

2 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

2. Περί ενέργειας γενικά 2.1. Ενέργεια και ανάπτυξη Είναι γνωστό ότι η ανάπτυξη χρειάζεται καινοτομίες (νέες ιδέες, εφευρέσεις, που περνούν στην παραγωγή), πρώτες ύλες και ενέργεια. Η ενέργεια έχει εξέχουσα θέση στην ανάπτυξη, αφού επιτρέπει την εξόρυξη και μεταφορά πρώτων υλών, την παραγωγή, μεταφορά, διανομή και συντήρηση προϊόντων, την παραγωγή υπηρεσιών, τη βελτίωση του επιπέδου εργασίας και διαβίωσης, τη διασκέδαση και την αναψυχή. Χωρίς αδιάλειπτη, άφθονη και φθηνή ενέργεια η ανάπτυξη καθυστερεί ή γίνεται μη βιώσιμη, λόγω υψηλού κόστους και χαμηλής ανταγωνιστικότητας.

14 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

2|

• Περί ενέργειας γενικά

Η χρήση της φωτιάς, η αξιοποίηση του ανέμου στις θαλάσσιες μετακινήσεις και στην άλεση σπόρων, η δημιουργία στέρεων κτιρίων και η παραγωγή μεταλλικών κατασκευών για πολεμικές επιχειρήσεις ή αγροτικές εργασίες, έδωσαν σε ομάδες ανθρώπων το συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι άλλων για ανάπτυξη ή και για επικυριαρχία. Ο τεχνολογικός μεσαίωνας τελείωσε για την ανθρωπότητα με την πρώτη βιομηχανική επανάσταση και την αξιοποίηση του ατμού, ενώ τα ορυκτά καύσιμα μας επέτρεψαν να δημιουργήσουμε τον πολιτισμό του 20ου αιώνα. Τα σημερινά προβλήματα με τον περιβάλλον και τη εκτιμώμενη εξάντληση των ορυκτών καυσίμων θα ξεπεραστούν με νέες ενεργειακές πηγές που ετοιμάζονται να περάσουν στο στάδιο της πλήρους εκμετάλλευσης (υδρογόνο που παράγεται από ανανεώσιμες πηγές) ή που βρίσκονται ακόμη σε ερευνητικό στάδιο (πυρηνική σύντηξη). Πέρα από τις υπάρχουσες στρεβλώσεις και ακρότητες του καταναλωτικού μοντέλου του δυτικού κόσμου του 20ου αιώνα, όπως η ζωή στον πλανήτη Γη οφείλεται στην ενέργεια από το Ήλιο, έτσι και ο ανθρώπινος πολιτισμός χρειάζεται την ενέργεια για να αναπτυχθεί, να εξαπλωθεί και να συντηρηθεί: πρώτες ύλες, παραγωγή, προϊόντα, μεταφορές, κατασκευές, μετακινήσεις, εργασία, υγεία, διαβίωση, διασκέδαση, καθημερινότητα, αλλά και εκπαίδευση, έρευνα, καινοτομία και εξερεύνηση νέων δρόμων και δυνατοτήτων απαιτούν ενέργεια. Έτσι, η ενέργεια που εμπεριέχεται άμεσα στα προϊόντα και τις κατασκευές και έμμεσα στις υπηρεσίες αυξάνεται συνεχώς, κάνοντας τον πολιτισμό μας να εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από αυτήν. Ιστορικά, οι μετακινήσεις των ανθρώπων, η δημιουργία αποικιών και οι πολεμικές συγκρούσεις είχαν ως αίτια τη εξεύρεση πηγών τροφής, πρώτων υλών και ζωτικού χώρου. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, σε αυτά τα αίτια προστέθηκε με κυρίαρχο ρόλο η εξασφάλιση ενεργειακών πηγών και της αδιάλειπτης μεταφοράς καυσίμων.

2.2. Ορυκτά καύσιμα Η πρώτη ουσιαστική πηγή ενέργειας ήταν τα ορυκτά καύσιμα. Βέβαια ο άνθρωπος αξιοποιούσε τη φωτιά (καύση ξύλων), τον άνεμο και τις υδατοπτώσεις, αλλά με περιορισμένες δυνατότητες και χωρίς να συνειδητοποιεί πλήρως τις δυνατότητές τους. Η αντιμετώπισή τους γινόταν με άμεση χρήση και όχι ως πηγών που μπορούν να αποδώσουν ενέργεια ωφέλιμη για άλλες χρήσεις. Τα πράγματα άλλαξαν με την ανακάλυψη της ατμομηχανής αρχικά και της μηχανής εσωτερικής καύσης μερικές δεκαετίες αργότερα. Με τις ατμομηχανές άρχισε η ευρεία χρήση του άνθρακα, ενώ με τις μηχανές εσωτερικής καύσης βρέθηκε τρόπος χρήσης του γνωστού μεν, αλλά προβληματικού μέχρι τότε πετρελαίου. Λίγο πριν την ευρεία χρήση των αυτοκινήτων με μηχανές εσωτερικής καύσης ανακαλύφθηκε ο ηλεκτρισμός και άρχισε ο εξηλεκτρισμός των μονάδων παραγωγής προϊόντων και των πόλεων, ενώ η έκρηξη των μεταφορών μετά την τρίτη δεκαετία του εικοστού αιώνα ανέβασε κατακόρυφα τη χρήση των ορυκτών καυσίμων.

15 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

2 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Μετά το 1980 στα καύσιμα αυτά προστέθηκε η ευρεία χρήση – κατανάλωση και του φυσικού αερίου με τα σημαντικά περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα έναντι του άνθρακα και των παραγώγων του πετρελαίου. Στα σημαντικά ενεργειακά πλεονεκτήματα των ορυκτών καυσίμων, πολύ σύντομα προστέθηκαν ορισμένα μειονεκτήματα που σε κάποιες περιπτώσεις είχαν σημαντικές επιπτώσεις: • Στη αρχή τα κοιτάσματα, ειδικά του πετρελαίου, διαπιστώθηκε ότι βρίσκονταν σε αφθονία σε ορισμένες μόνο περιοχές του πλανήτη. Το πρόβλημα οξύνθηκε όταν οι περιοχές αυτές παρουσίασαν αυξημένη πολιτική αστάθεια, ενώ παρόμοια προβλήματα παρουσιάστηκαν και στις διαδρομές μεταφοράς του πετρελαίου στις χώρες με μεγάλη κατανάλωση.

• Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 άρχισε να σοβαρεύει ο διάλογος για «την μετά το πετρέλαιο εποχή», καθώς ο ρυθμός κατανάλωσης αύξανε συνεχώς, ενώ τα νέα μεγάλα κοιτάσματα άρχισαν να σπανίζουν. Αργότερα, και μέχρι σήμερα, μάλλον επικρατεί η άποψη ότι δεν τελειώνει η εποχή του πετρελαίου, αλλά η εποχή του φθηνού πετρελαίου. Νέα κοιτάσματα ανακαλύπτονται συνεχώς, αλλά σε δυσπρόσιτες περιοχές και σε μεγάλα βάθη. Οι συνθήκες αυτές αυξάνουν το κόστος εξόρυξης και μεταφοράς, αλλά κυρίως αυξάνουν τους κινδύνους τεχνικών και περιβαλλοντικών ατυχημάτων, με συνέπεια την επείγουσα ανάγκη ανάπτυξης νέων τεχνολογιών και μεθοδολογιών, καθώς και νέων τεχνικών και δεξιοτήτων.

• Παρόμοια θέματα αντιμετωπίζονται και για το φυσικό αέριο, κυρίως όσον αφορά στη χωροθέτηση των κοιτασμάτων του και στην όδευση των αγωγών μεταφοράς του από την παραγωγή στις περιοχές κατανάλωσής του.

• Τα κοιτάσματα άνθρακα (σε όλες τις μορφές του – γαιάνθρακας, λιθάνθρακας, λιγνίτης, κ.λπ.) έχουν ευρύτερη γεωγραφική εξάπλωση και βρίσκονται σε μεγαλύτερη αφθονία. Η καύση του, όμως, είναι περισσότερο επιβαρυντική για το περιβάλλον και την επιτάχυνση της κλιματικής αλλαγής.

• Όλα αυτά τα «τεχνικά» και «περιβαλλοντικά» προβλήματα δημιουργούν συνθήκες ανάπτυξης γεωστρατηγικών σχεδιασμών και πολιτικοστρατιωτικών συμμαχιών, που σε συνδυασμό με κοινωνικές και θρησκευτικές διαφορές και ανισότητες, οδηγούν σε πολεμικές συρράξεις με όλες τις συνέπειες που οι τελευταίες έχουν κυρίως σε τοπικό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

2.3. Ενεργειακή αποδοτικότητα Η έννοια της ενεργειακής αποδοτικότητας άρχισε να αναπτύσσεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, αρχικά για οικονομικούς λόγους και στη συνέχεια (μετά την ενεργειακή κρίση του 1973) και για ενεργειακούς λόγους. Αποτελεί τον γενικό όρο που περιλαμβάνει την εξοικονόμηση και την ορθολογική χρήση της ενέργειας, όπου: • εξοικονόμηση ενέργειας είναι η ελάχιστη δυνατή κατανάλωση ενέργειας, ενώ • ορθολογική χρήση είναι η βέλτιστη αξιοποίηση των διατιθέμενων πηγών και ποσοτήτων ενέργειας

16 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

2|

• Περί ενέργειας γενικά

• για τη μέγιστη παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών και την επίτευξη και διατήρηση βέλτιστων συνθηκών διαβίωσης και μετακίνησης.

• Με την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας μπορούν να εξοικονομηθούν σημαντικές ποσότητες ενέργειας και καυσίμων, που με τη σειρά τους αντιστοιχούν σε εξοικονόμηση ενεργειακών πόρων και σε μειωμένες εκπομπές ρύπων στην ατμόσφαιρα.

• Η ενεργειακή αποδοτικότητα δεν είναι ιδιαίτερη τεχνολογία, αλλά εφαρμογή πολλών τεχνολογιών και συνδυασμός μέτρων συμπεριφοράς των τελικών χρηστών και καταναλωτών ενέργειας. Η ενεργειακή αποδοτικότητα μπορεί να εφαρμοστεί σε τρία επίπεδα: • στις υποδομές και αφορά στη χώρα, στις περιφέρειες ή στους δήμους, • στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών και αφορά στις επιχειρήσεις και στους φορείς, και • στην καθημερινότητα και αφορά στους πολίτες και κάθε άτομο χωριστά Οι εφαρμογές της καλύπτουν ευρύ φάσμα τομέων: • Κτίρια – οικιακός, τριτογενής και εμπορικός τομέας • Οικιστικά συγκροτήματα και δομημένο περιβάλλον • Μεταφορές και μετακινήσεις – εμπορικές και ατομικές • Παραγωγικές δραστηριότητες – βιομηχανία, βιοτεχνία, υπηρεσίες • Υποδομές – δίκτυα μεταφοράς (ηλεκτρισμού, καυσίμων, νερού), αθλητικές εγκαταστάσεις, αντλιοστάσια, βιολογικοί καθαρισμοί, κ.α. Σε όλα αυτά μπορούμε να προσθέσουμε και την έμμεση εξοικονόμηση ενέργειας με την εφαρμογή της ανακύκλωσης σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη έκταση. Ο στόχος όλων αυτών είναι: • να μειωθεί η καταναλισκόμενη ενέργεια για την παραγωγή των προϊόντων και των υπηρεσιών, • να εξοικονομηθούν φυσικοί πόροι και πρώτες ύλες, • να μειωθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα με τη μικρότερη επιβάρυνση του περιβάλλοντος, και • να εξοικονομηθούν οικονομικοί πόροι για άλλες επωφελείς χρήσεις

2.4. Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Λέγονται «ανανεώσιμες» διότι δεν εξαντλούνται, αφού ανανεώνονται συνεχώς μέσω φυσικών διαδικασιών. Λέγονται επίσης και «φιλικές προς το περιβάλλον», αφού σε κανένα στάδιο του κύκλου τους (παραγωγή, μεταφορά, διανομή και χρήση) δεν δημιουργούν καμία ή δημιουργούν πολύ μικρές επιπτώσεις στο περιβάλλον (πάντα σε

17 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

2 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

σύγκριση με τις παραδοσιακές πηγές ενέργειας, δηλαδή τα ορυκτά καύσιμα και την πυρηνική ενέργεια). Ως ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) θεωρούνται: • η αιολική ενέργεια • η ηλιακή ενέργεια – φωτοβολταϊκά, ενεργητικά και παθητικά συστήματα • η γεωθερμική ενέργεια • η μικροϋδραυλική ενέργεια • η βιομάζα, και • η κυματική και παλιρροϊκή ενέργεια Αιολική ενέργεια: Ο άνεμος μπορεί να τιθασευτεί από ανεμογεννήτριες παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια. Η ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από αιολικά συστήματα είναι πολλές φορές ανταγωνίσιμη με την παραγωγή από ανθρακικούς ή πυρηνικούς σταθμούς. Τα τελευταία χρόνια μεγάλη ανάπτυξη παρατηρείται στην εγκατάσταση αιολικών πάρκων στη θάλασσα και εκτιμάται ότι, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια θα μπορούσε να προέρχεται από τέτοια υπεράκτια αιολικά πάρκα. Ηλιακή ενέργεια: φωτοβολταϊκά, ενεργητικά και παθητικά συστήματα: Η ποσότητα της ηλιακής ενέργειας που φθάνει στην επιφάνεια της Γης είναι περίπου 3.000 φορές περισσότερη από την ενέργεια που συνολικά χρησιμοποιεί η ανθρωπότητα.

• Ο καλύτερος τρόπος να αξιοποιηθεί η ηλιακή ενέργεια είναι μέσω φωτοβολταϊκών (φ/β) στοιχείων. Ένα φ/β στοιχείο λειτουργεί μετατρέποντας το ηλιακό φως κατ’ ευθείαν σε ηλεκτρισμό. Οι φ/β εγκαταστάσεις μπορούν να ενσωματωθούν σε κτίρια και ακόμη να αποτελέσουν τμήματα ήδη χρησιμοποιούμενων δομικών κτιριακών στοιχείων (κεραμίδια, πλάκες πρόσοψης, κ.λπ.).

• Η ηλιακή ενέργεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απ’ ευθείας θέρμανση νερού με τη χρήση ειδικά σχεδιασμένων συλλεκτών. Ακόμη και το χειμώνα μπορεί να παραχθεί μία χρήσιμη ποσότητα ζεστού νερού από συλλέκτες τοποθετημένους στην οροφή ενός κτιρίου.

• Τέλος, ο πιο εύκολος τρόπος να χρησιμοποιηθεί η ηλιακή ενέργεια είναι με το σχεδιασμό και την κατασκευή κτιρίων που αξιοποιούν στο μέγιστο τον ήλιο και τις επιδράσεις του στην ατμόσφαιρα (βιοκλιματικά κτίρια). Αξιοποιώντας τις αρχές της «βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής» μπορεί να εξοικονομηθεί μεγάλο μέρος της ενέργειας που χρησιμοποιείται για θέρμανση, φωτισμό και κλιματισμό. Γεωθερμική ενέργεια: Η γεωθερμική ενέργεια προέρχεται από υπόγεια θερμά πετρώματα. Η ποσότητα της ενέργειας που είναι αποθηκευμένη στο 1% των ανώτερων 10 χλμ. του γήινου φλοιού είναι ισοδύναμη με 500 φορές την ενέργεια των συνολικών παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Σε μερικά σημεία του κόσμου φθάνουν στην επιφάνεια ατμοί, οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην κίνηση ατμοστροβίλων για την απ’ ευθείας παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Σε άλλες περιοχές, όπου υπάρχουν θερμά πετρώματα, μπορεί να διοχετευθεί νερό, να θερμανθεί και να δημιουργηθεί ατμός. Η γεωθερμική ενέργεια μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την παροχή ζεστού νερού και θέρμανσης σε κτίρια ή άλλες εγκαταστάσεις, όπως θερμοκήπια, αθλητικοί χώροι, κ.λπ.

18

Μικροϋδραυλική ενέργεια: Εδώ και πολλά χρόνια χρησιμοποιούνται υδροστρόβιλοι για την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Αν και οι περισσότερες θέσεις στην Ευρώπη για την εγκατάσταση μεγάλων υδροηλεκτρικών σταθμών έχουν ήδη αξιοποιηθεί, υπάρχει ακόμη

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

2|

• Περί ενέργειας γενικά

μεγάλο δυναμικό για μικρότερες εγκαταστάσεις. Αυτές μπορούν να χρησιμοποιήσουν είτε ένα μικρό φράγμα ή να λειτουργήσουν στη ροή του υδατορεύματος, δημιουργώντας ελάχιστες επιπτώσεις στο τοπικό περιβάλλον. Οι υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις εκπληρώνουν τις κύριες οικολογικές απαιτήσεις για τη διατήρηση της λειτουργίας των οικοσυστημάτων των ποταμών. Βιομάζα: Ως «βιομάζα» χαρακτηρίζεται κάθε οργανική ύλη που είναι διαθέσιμη σε ανανεώσιμη βάση, περιλαμβάνοντας αγροτικά προϊόντα, αγροτικά απόβλητα και υπολείμματα, ξυλεία και δασικά απόβλητα και υπολείμματα, ζωικά απόβλητα, αστικά απόβλητα και υδρόβια φυτά. Η βιομάζα, στον ενεργειακό τομέα, χρησιμοποιείται για την απ’ ευθείας μετατροπή της σε θερμική ενέργεια ή σε υγρό ή αέριο καύσιμο – τα βιοκαύσιμα (αιθανόλη, μεθανόλη, μεθάνιο, φυτικά έλαια, βιοντήζελ και υδρογόνο). Αγροτικά και δασικά υλικά ή ειδικά καλλιεργούμενα ενεργειακά φυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμο για τη λειτουργία ενεργειακών σταθμών. Καθώς τα φυτά αναπτύσσονται απορροφούν διοξειδίου του άνθρακα, το οποίο στη συνέχεια ελευθερώνεται όταν το υλικό καίγεται. Με τον τρόπο αυτό η βιομάζα θεωρείται ουδέτερη όσον αφορά στις εκπομπές CO2, καθώς δεν προσθέτει νέες ποσότητες στην ατμόσφαιρα. Οι ειδικά αναπτυσσόμενες «ενεργειακές καλλιέργειες» όχι μόνο παρέχουν μια ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, αλλά μπορούν επίσης να αποτελέσουν μία σημαντική εναλλακτική λύση για τους αγρότες. Κυματική και παλιρροϊκή ενέργεια: Μέχρι τώρα έχουν σχεδιασθεί διάφορες διατάξεις με στόχο τη δέσμευση μέρους των τεράστιων ενεργειακών αποθεμάτων των κυμάτων και της παλίρροιας, χωρίς όμως να ξεπεράσουν το πιλοτικό στάδιο και να γίνουν εμπορικές εγκαταστάσεις. Έτσι, οι σχετικές εφαρμογές είναι περιορισμένες και υπάρχουν κυρίως σε περιοχές όπου δημιουργείται υψομετρική διαφορά της επιφάνειας της θάλασσας μεταξύ παλίρροιας και άμπωτης.

19 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

3. Ενεργειακές Πρώτες Ύλες Το πρώτο καύσιμο που χρησιμοποιήθηκε για παραγωγή ενέργειας (φωτιά), και που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, είναι το ξύλο. Το ξύλο παράγεται συνεχώς από τη φύση και έτσι, θεωρητικά, θα πρέπει να διαρκέσει όσο και η ίδια η Γη, στην παρούσα μορφή της, εφόσον η ζήτηση αντικαθίσταται από την φυσική παραγωγή, ενδεχόμενο αναπόφευκτα επικίνδυνο καθώς ο πληθυσμός αυξάνεται και, αντίστοιχα, οι ποσότητες ξύλου που καταναλώνει. Πρώιμα ο άνθρωπος βρήκε τον γαιάνθρακα και τον χρησιμοποίησε για καύση (Υπάρχουν καταγραφές για την καύση γαιανθράκων στην Κίνα γύρω στο 1000 π.χ. στην Ελλάδα, στην Αμερική από τους προκολομβιανούς ιθαγενείς, κ.λπ.) και με τον τρόπο αυτό μείωσε την κατανάλωση του επιφανειακού φυσικού ξύλου. Με τον όρο ενεργειακές πρώτες ύλες χαρακτηρίζουμε • τα διάφορα είδη γαιανθράκων (ανθρακίτης, λιθάνθρακας, λιγνίτης), • τους υδρογονάνθρακες (φυσικό αέριο, πετρέλαιο) • τα ραδιενεργά μεταλλεύματα Οι ενεργειακές πρώτες ύλες βρίσκονται συγκεντρωμένες σε διάφορα βάθη από την επιφάνεια του πλανήτη μας και έχουν συγκρατήσει την ενέργεια (μηχανική, χημική, πυρηνική) που τις δημιούργησε. Οι ενεργειακές πρώτες ύλες είναι δυνατόν να σχηματίζουν φυσικές συγκεντρώσεις για άμεση βιομηχανική εκμετάλλευση οπότε μιλούμε για «κοιτάσματα» ή να είναι συγκεντρώσεις με ασήμαντη ποσότητα ή κακή ποιότητα και να χαρακτηρίζονται απλά ως «εμφανίσεις».

3.1. Γαιάνθρακες Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ορυκτοί άνθρακες που βρίσκονται σε εκτεταμένα κοιτάσματα σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Οι γαιάνθρακες σχηματίστηκαν στα έγκατα της γης σε διάφορες γεωλογικές περιόδους, με αργή απανθράκωση των φυτικών οργανισμών, με απουσία αέρα και με την επίδραση υψηλών θερμοκρασιών και μεγάλων πιέσεων. Στο τέλος της απανθράκωσης απέμεινε μείγμα από συμπαγείς ενώσεις του άνθρακα με τα στοιχεία οξυγόνου, υδρογόνου, αζώτου και θείου και με ορυκτά αυτών, που αποτελούν τη στάχτη που απομένει μετά την καύση τους.

20

Όσο παλαιότερα άρχισε η απανθράκωση των φυτικών οργανισμών, τόσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του άνθρακα στους γαιάνθρακες που σχηματίστηκαν.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

3.1.1. Ανθρακίτης Είναι ο αρχαιότερος και καθαρότερος γαιάνθρακας. Είναι σώμα στερεό, μαύρο, σκληρό και γυαλιστερό. Ο ανθρακίτης (Anthracite) εξάγεται απευθείας από τα ορυχεία, περιέχει ένα υψηλό ποσοστό του άνθρακα ( 90%), χαμηλή μεταβλητότητα και χαμηλή περιεκτικότητα σε θείο, που του προσδίδουν άριστες ιδιότητες για χρήση σε διεργασίες αναγωγής ή ως ειδική πηγή ενέργειας.

3.1.2. Λιθάνθρακας Σχηματίστηκε μετά τον ανθρακίτη κατά τη διάρκεια του Λιθανθρακοφόρου εποχής (πριν από 360-300 εκατομμύρια χρόνια), όταν σχηματίζονταν λιθάνθρακες σε λιμναία περιβάλλοντα της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. Την εποχή εκείνη η περιοχή της Ελλάδας είχε εκτεταμένες θάλασσες, με αποτέλεσμα να μη φιλοξενούμε κοιτάσματα λιθάνθρακα, παρά μόνο δύο-τρεις μικρές εμφανίσεις που σχηματίστηκαν κοντά στην ακτή (Χίος, Μονεμβασία, Κεντρική Εύβοια). Είναι σώμα στερεό, μαύρο και τρίβεται εύκολα. Περιέχει 75% περίπου άνθρακα. Καίγεται με μια γαλάζια φλόγα και χρησιμοποιείται ευρύτατα σαν καύσιμο υλικό. Με ξηρή απόσταξη του λιθάνθρακα παίρνουμε το κοκ, την λιθανθρακόπισσα, την αμμωνία και αέριες ενώσεις που αποτελούν το φωταέριο. Στο βιομηχανοποιημένο κόσμο μας δεν βλέπουμε συχνά λιθάνθρακα, γι’ αυτό μπορεί να φαίνεται ότι δεν υπάρχει στην καθημερινότητά μας. Ωστόσο, ο κόσμος μας λειτουργεί με ηλεκτρική ενέργεια και μεγάλο μέρος αυτής της ενέργειας προέρχεται από το λιθάνθρακα. Στην πραγματικότητα ο λιθάνθρακας παρέχει κατά μέσο όρο το 40% της παγκόσμιας ηλεκτρικής ενέργειας. Η καύση του λιθάνθρακα αποδίδει στην ατμόσφαιρα τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα (CO2) και διοξειδίου του θείου (SO2). Ειδικά το SΟ2 μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα τόσο από μόνο του όσο και από τις ενώσεις του με άλλους ρύπους. Εκτός από την όξινη βροχή το SΟ2 μπορεί να ενωθεί με οξείδια του αζώτου (ΝΟχ) και άλλα σωματίδια στην ατμόσφαιρα και να σχηματίσει αιωρούμενα σωματίδια. Επιπλέον, κατά τη καύση του, άλλες 67 τοξικές ουσίες αποδίδονται στον αέρα, όπως αρσενικό, βηρύλλιο, χρώμιο, μαγγάνιο, νικέλιο, υδράργυρος κλπ. Συγκεκριμένα 55 από αυτές αποδεδειγμένα επηρεάζουν την ανάπτυξη του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος των παιδιών ενώ 24 χαρακτηρίζονται καρκινογόνες. Οι επιπτώσεις στο Περιβάλλον από την καύση του Λιθάνθρακα είναι ποικίλες, έντονες και πολύμορφες. Οι μονάδες λιθάνθρακα, ενώ έχουν φθηνό κόστος πρώτης ύλης, προκαλούν μεγάλη επιβάρυνση στο περιβάλλον, πράγμα που με βάση το Πρωτόκολλο του Κιότο μεταφράζεται σε τεράστια χρηματιστηριακή συναλλαγή (πρόκειται για το διαβόητο εμπόριο ρύπων, δηλαδή τη δυνατότητα μιας χώρας να αγοράζει τη δυνατότητα να εκπέμπει CO2, το βασικό ρύπο που είναι υπεύθυνος για το φαινόμενο του θερμοκηπίου).

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

21

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

3.1.3. Λιγνίτης Πολλά εκατομμύρια χρόνια μετά τη δημιουργία του λιθάνθρακα, στη διάρκεια του Νεογενούς περιόδου, σε πολλές λίμνες ή τέλματα αλλά και σε παράκτιες περιοχές με περιοδικά υφάλμυρο νερό δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις σχηματισμού σημαντικών κοιτασμάτων λιγνιτών στη Βαλκανική με αποθέματα που υπολογίζονται σε δισεκατομμύρια τόνους και από αυτά μεγάλο ποσοστό εκτιμάται ότι μπορεί να εξορυχτεί και να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Στην Ελλάδα βρίσκεται σε πολλές περιοχές (Εύβοια, Αττική, Πελοπόννησο, Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη) και αποτελεί το μοναδικό γαιάνθρακα της χώρας μας.

Χαρακτηριστικά, ιδιότητες Ο Λιγνίτης περιέχει 65% περίπου άνθρακα. Είναι σώμα στερεό, καστανό έως μαύρο και εύθρυπτο. Συχνά έχει τη μορφή του ξύλου από το οποίο προέρχεται (ξυλίτης). Χρησιμοποιείται σε εργοστάσια και στην παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος. Η καύση του αφήνει τέφρα από ανόργανα υλικά που υπάρχουν στο ξύλο αλλά και στα συνοδευτικά, στείρα υλικά, όπως τα ονομάζουν οι γεωλόγοι, τα οποία αναγκαστικά καίγονται μαζί με τον λιγνίτη. Έτσι προκύπτουν άμορφες κυρίως ενώσεις από πυρίτιο, αργίλιο, ασβέστιο, σίδηρο, σε κοκκώδη μορφή, οι οποίες αποτελούν την τέφρα του λιγνίτη. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγόμενης τέφρας χρησιμοποιείται ως εσωτερική απόθεση σε εξοφλημένα ορυχεία λιγνίτη. Μικρό μέρος μεταποιείται σε βιομηχανικά υλικά. Λόγω των θειούχων και θειικών ενώσεων που περιέχονται στα ιζήματα που καίγονται μαζί με τον λιγνίτη ή το θείο της οργανικής ύλης η καύση του Λιγνίτη αποδίδει ενώσεις του θείου.

Αποθέματα Η λιγνιτική δραστηριότητα που αναπτύσσεται κυρίως στη Δ. Μακεδονία αλλά και στη Μεγαλόπολη, κατατάσσει την Ελλάδα στη 2η θέση μεταξύ των λιγνιτοπαραγωγών χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την 5η θέση σε παγκόσμια κλίμακα. Στη Δυτική Μακεδονία παράγονται ετησίως περίπου 60 εκατομμύρια τόνοι λιγνίτη. Μέχρι σήμερα έχουν εξορυχτεί 1,2 δις τόνοι λιγνίτη, ενώ με τα σημερινά τεχνικά και οικονομικά δεδομένα, τα εναπομείναντα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα της περιοχής, εκτιμώνται σε 2,4 δις τόνους. Η ποιότητα των ελληνικών λιγνιτών είναι χαμηλή. Η μέση υγρασία του λιγνίτη Πτολεμαίδας είναι 50-60%, η τέφρα 35% (επί ξηρού) και η κατώτερη θερμογόνος ικανότητα 1.300 kcal/kg. Σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα όμως, πέρα από την ασφάλεια εφοδιασμού, αποτελεί η χαμηλή περιεκτικότητα σε θείο.

Εξόρυξη του λιγνίτη

22

Οι τρόποι εξόρυξης γαιανθράκων, ανάλογα με το βάθος στο οποίο απαντάται το κοίτασμα είναι: Η Επιφανειακή εξόρυξη, που γίνεται με τη βοήθεια κλασικών εκσκαπτικών μηχανημάτων είτε για να απομακρυνθεί απλά το επιφανειακό λεπτό στρώμα ασύνδετων υλικών που καλύπτουν το κοίτασμα, είτε για την απευθείας εκσκαφή του κοιτάσματος. Είναι οικονομικός τρόπος εξόρυξης, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για επιφανειακά κοιτάσματα.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

Τα Ανθρακωρυχεία: Στις περιπτώσεις που το κοίτασμα βρίσκεται σε βάθος, απαιτείται η διάνοιξη στοών για την εξόρυξη των γαιανθράκων, που σχηματίζουν το ανθρακωρυχείο. Αρχικά διανοίγεται ένα κατακόρυφο φρέαρ, από το οποίο ξεκινούν παράλληλες, οριζόντιες στοές, από τις οποίες εξορύσσονται οι γαιάνθρακες. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των λιγνιτικών κοιτασμάτων της Πτολεμαίδας αποτελεί η συχνή εναλλαγή των οριζόντιων λιγνιτικών κοιτασμάτων και των ενδιάμεσων υλικών, τα οποία αποκαλούνται «στείρα» ή «άγονα». Η εκμετάλλευση των λιγνιτικών κοιτασμάτων γίνεται επιφανειακά με τη μέθοδο των «ορθών βαθμίδων». Σε ένα σύστημα συνεχούς λειτουργίας στο οποίο χρησιμοποιούνται ηλεκτροκίνητοι καδοφόροι εσκαφείς, ταινιόδρομοι και αποθέτες, το κοίτασμα του λιγνίτη εκσκάπτεται κατά στρώσεις. Η εξόρυξη των υπερκειμένων και στη συνέχεια του λιγνίτη, γίνεται με μεγάλα ηλεκτροκίνητα μηχανήματα συνεχούς λειτουργίας τους καδοφόρους εκσκαφείς. Από τα υλικά που εξορύσσονται, ο μεν λιγνίτης μεταφέρεται στους Ατμοηλεκτρικούς Σταθμούς (ΑΗΣ), τα δε υπερκείμενα και ενδιάμεσα υλικά μεταφέρονται και αποτίθενται κυρίως στις περιοχές στις οποίες έχει προηγηθεί εξόρυξη, ώστε μετά το τέλος της εκμετάλλευσης, η επίπτωση στο τοπίο της περιοχής να είναι η ελάχιστη δυνατή. Η μεταφορά του λιγνίτη και των στείρων, γίνεται με τους ταινιόδρομους οι οποίοι μπορούν να μεταφέρουν συνεχώς σε μακρινές αποστάσεις μεγάλες ποσότητες υλικών. Τέλος, η απόθεση των στείρων υλικών στις περιοχές όπου έχει αποληφθεί ο λιγνίτης, γίνεται με μεγάλα ηλεκτροκίνητα μηχανήματα - τα συνεχούς λειτουργίας που ονομάζονται αποθέτες. Εκτός από τον κύριο εξοπλισμό, η εξόρυξη και διαχείριση του λιγνίτη απαιτεί τη χρήση πολλαπλού εξοπλισμού όπως χωματουργικά μηχανήματα, φορτωτές εκσκαφείς, φορτηγά κλπ τα οποία περιγράφονται με τον γενικό όρο «βοηθητικός εξοπλισμός».

Χρήση του λιγνίτη στην παραγωγή ενέργειας Στη Δ. Μακεδονία είναι εγκατεστημένοι έξι (6) Σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύσιμο λιγνίτη. Η συνολική εγκατεστημένη ισχύς των Σταθμών είναι περίπου 4.500 MW. Κάθε Σταθμός αποτελείται από επιμέρους μονάδες ενώ στις περισσότερες των περιπτώσεων, ένας σταθμός αποτελείται από τέσσερις (4) μονάδες. Η χρήση των ατμοηλεκτρικών σταθμών γίνεται προκειμένου η θερμική ενέργεια του λιγνίτη να μετατραπεί σε ηλεκτρική. Η καύση του λιγνίτη λαμβάνει χώρα στο λέβητα της μονάδας όπου η θερμική ενέργεια που εκλύεται από την καύση του λιγνίτη ατμοποιεί το νερό με συνέπεια τη δημιουργία υπέρθερμου ατμού. Ο υπέρθερμος ατμός (Υ/Θ) εκτονώνεται στο στρόβιλο υψηλής πίεσης όπου και παράγεται χρήσιμο έργο. Στη συνέχεια, ο ατμός οδηγείται εκ νέου στο λέβητα προκειμένου να αναθερμανθεί, να αυξηθεί δηλαδή η θερμοκρασία του και ακολούθως εκτονώνεται στο στρόβιλο μέσης και χαμηλής πίεσης όπου παράγεται επιπλέον έργο. Κατόπιν, ο ατμός εισέρχεται στο ψυγείο της μονάδας όπου συμπυκνώνεται με τη βοήθεια ψυκτικού νερού. Ο συμπυκνωμένος πλέον ατμός, με τη βοήθεια αντλιών, προθερμαίνεται με τη χρήση εναλλακτών θερμότητας και οδηγείται μέσω αντλιών και πάλι στο λέβητα ολοκληρώνοντας έναν θερμικό κύκλο. Η θερμική ενέργεια που απάγεται από το ψυκτικό νερό αποβάλλεται στον πύργο ψύξης όπου με τη μέθοδο του καταιονισμού χάνεται μια ποσότητα νερού με τη μορφή ατμού και

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

23

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

σταγονιδίων. Στον άξονα του στροβίλου ο οποίος περιστρέφεται με 3000 στρ. /λεπτό, είναι συνδεδεμένη η γεννήτρια, η οποία μετατρέπει την κινητική ενέργεια σε ηλεκτρική. Για την παραγωγή 1 KWh απαιτείται η καύση 1,85 Kg λιγνίτη περίπου και η κατανάλωση 2,5 λίτρων ψυκτικού νερού. Τα καυσαέρια που παράγονται από την καύση του λιγνίτη οδηγούνται σε ογκώδεις διατάξεις κατακράτησης των αιωρούμενων σωματιδίων, τα ηλεκτροστατικά φίλτρα (Η/Φ). Στα φίλτρα αυτά, τα σωματίδια εκτίθενται σε συνεχές ηλεκτρικό πεδίο υψηλής τάσης, μετατρέπονται σε ιόντα και τελικά συλλέγονται στα φίλτρα. Για την αποφυγή εκπομπών ενώσεων του θείου στην ατμόσφαιρα, προβλέπεται «αποθείωση», με τριμμένο ασβεστόλιθο ή ασβέστη.

3.1.4. Τύρφη Είναι νεότατος γαιάνθρακας που προέρχεται από την απανθράκωση υδρόβιων φυτών. Περιέχει 55% περίπου άνθρακα. Έχει χρώμα καστανό, είναι πορώδης και καίγεται δύσκολα. Χρησιμοποιείται σαν καύσιμη ύλη κατώτερης ποιότητας.

3.1.5. Τεχνολογίες αιχμής για την αξιοποίηση των Γαιανθράκων Τα περισσότερα ευρωπαϊκά κοιτάσματα, ιδιαίτερα των λιθανθράκων και των ανθρακιτών, είναι υπόγεια και απαιτούν την κατασκευή ανθρακωρυχείων για την εξόρυξή τους. Η εργασία είναι δαπανηρή αλλά και επικίνδυνη, λόγω διαρροής αερίων (αναφλέξιμων ή δηλητηριωδών) στις στοές. Συχνή είναι, επίσης, η πτώση των τοιχωμάτων των στοών (παρά το ότι κατασκευάζονται κατάλληλα υποστυλώματα), λόγω διαβρώσεων. Η μετατροπή του άνθρακα σε αέριο για ενεργειακή χρήση, στο βάθος της γης, με ταυτόχρονη αποθήκευση του διοξειδίου του άνθρακα στις κοιλότητες που θα αφήσει ο αεριοποιημένος άνθρακας, αποτελεί την ελπίδα για την αξιοποίηση λιθάνθρακα αλλά και λιγνίτη με καθαρές τεχνολογίες και με τις μικρότερες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα της Ε.Ε., με τη συμμετοχή και Ελλήνων επιστημόνων, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και τα αποτελέσματά του αναμένονται το 2013-14. Πρόκειται για μία προσπάθεια συγκερασμού των τεχνολογιών αεριοποίησης του άνθρακα και αποθήκευσης αερίων του θερμοκηπίου που παράγονται κατά την καύση ορυκτών καυσίμων. Οι τεχνολογίες αυτές είναι γνωστές και δοκιμασμένες σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, ο συγκερασμός τους θα επιτρέψει την εκμετάλλευση τεράστιων κοιτασμάτων άνθρακα, με καθαρές τεχνολογίες, και μάλιστα κοιτασμάτων που λόγω βάθους ή άλλων τεχνικών προβλημάτων δεν μπορούν σήμερα να τύχουν εκμετάλλευσης.

24

Σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου το μισό της ηλεκτροπαραγωγής στηρίζεται στα ορυκτά καύσιμα, υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αναπτυχθούν παρόμοιες τεχνολογίες καθαρής καύσης, αφού μετά το 2013 οι ηλεκτροπαραγωγοί θα είναι υποχρεωμένοι να «αγοράζουν» όλο το διοξείδιο του άνθρακα που εκπέμπουν, αυξάνοντας έτσι το κόστος παραγωγής και καθιστώντας τον λιγνίτη λιγότερο έως και μη ανταγωνιστικό έναντι του φυσικού αέριου.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

3.2. Υδρογονάνθρακες

3.2.1. Πετρέλαιο Η λέξη πετρέλαιο προέρχεται από την ελληνική λέξη πέτρα και τη λατινική oleum που σημαίνει «λάδι» και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Γερμανό ορυκτολόγο Agricola, το 1556. Το πετρέλαιο ήταν ήδη γνωστό από την αρχαιότητα, ιστορικά όμως η βιομηχανική του παραγωγή και εκμετάλλευση άρχισε τον 19ο αι. και ως πρώτη γεώτρηση αναφέρεται εκείνη της Πενσιλβάνια των ΗΠΑ το 1859. Η ζήτηση πετρελαίου και πετρελαιοειδών αυξήθηκε αλματωδώς και το 1974 η συμμετοχή του πετρελαίου στην παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας ανήλθε στο 48%. Από τα τέλη του 20ού αιώνα η περιβαλλοντική ρύπανση που έχει δημιουργηθεί από την υπέρμετρη κατανάλωση προϊόντων πετρελαίου έχει οδηγήσει τα κράτη και τις επιχειρήσεις στη μείωση κατανάλωσης συμβατικών καυσίμων με στόχο να διασωθεί το φυσικό περιβάλλον που υπόκεινται σε μεγάλη δοκιμασία, όπως και η ποιότητα ζωής των πολιτών σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ωστόσο, το πετρέλαιο παραμένει η κυριότερη πρωτογενής πηγή ενέργειας.

Η δημιουργία του πετρελαίου Το πετρέλαιο δημιουργήθηκε με την αποσύνθεση θαλάσσιων, κυρίως, ζώων και φυτών, που θάφτηκαν κάτω από διαδοχικές στιβάδες λάσπης, πριν από 400 - 500 εκατομμύρια χρόνια. Η αρχική προϋπόθεση για μια τέτοια διαδικασία είναι μια ρηχή θάλασσα, με νερά πλούσια σε ζώα και φυτά. Η δεύτερη προϋπόθεση είναι ότι πεθαίνοντας οι οργανισμοί, βουλιάζουν στον βυθό και θάβονται σε λάσπη ποταμών. Το οξυγόνο στον βυθό πρέπει να είναι περιορισμένο, ώστε η αποσύνθεση των οργανισμών να είναι αργή.

25 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Με την πάροδο του χρόνου, λάσπη και πηλός κάθονται πάνω σ’ αυτές τις αποθέσεις, δημιουργώντας τεράστιες πιέσεις. Κάτω απ αυτές τις συνθήκες χημικές διεργασίες, πιθανόν ανεξάρτητες από βακτηριακή δράση, μετατρέπουν τους οργανισμούς σε πετρέλαιο και αέριο.

Ιδιότητες Το πετρέλαιο είναι υγρό ελαιώδες ή παχύρρευστο, με καστανό χρώμα, χαρακτηριστική δυσάρεστη οσμή, αδιάλυτο στο νερό και ελαφρότερο απ’ αυτό. Έχει πυκνότητα από 0,73gr/cm3 μέχρι 1,04gr/cm3 και η θερμαντική ικανότητά του φτάνει σε 10.400kcal/gr –11.000kcal/gr.Αποτελείται από υδρογονάνθρακες (ενώσεις άνθρακα και υδρογόνου που σε κανονικές θερμοκρασίες και πιέσεις μπορεί να είναι αέριες, υγρές ή στερεές, ανάλογα με την πολυπλοκότητα των μορίων τους) που βρίσκονται συγκεντρωμένοι σε διάφορα βάθη, κάτω από το έδαφος ή τη θάλασσα.

Χημικά χαρακτηριστικά Τα κύρια συστατικά του πετρελαίου είναι οι τρεις ομάδες υδρογονανθράκων • οι κεκορεσμένοι με δομή απλής αλυσίδας του τύπου CνH2ν+2, • οι ναφθένες με δομή κεκορεσμένου κλειστού δακτυλίου της πολυμεθυλενικής σειράς CνH2ν • οι αρωματικοί ακόρεστοι υδρογονάνθρακες με δομή κλειστού δακτυλίου του τύπου CvH2v-6.

• σε μικρές ποσότητες οξυγόνο, σε μορφή ιδίως ναφθενικών οξέων, άζωτο ενωμένο σε διάφορες βάσεις και θείο που βρίσκεται είτε σε ελεύθερη μορφή, είτε σαν συστατικό οργανικών ενώσεων.

• συχνά συναντάται και χλωριούχο νάτριο. Τα περισσότερα πετρέλαια είναι μίγματα παραφινέλαιων, ναφθέλαιων και αρωματικών σε διαφορετικές αναλογίες και κανένα πετρέλαιο δεν έχει την ίδια σύσταση με άλλο, αν προέρχονται από διαφορετικά κοιτάσματα. Οι πιο κοινοί υδρογονάνθρακες τόσο στο αργό πετρέλαιο όσο και στο φυσικό αέριο είναι οι παραφίνες. Το αργό πετρέλαιο μπορεί επίσης να περιέχει και μικρές ποσότητες από ανθεκτικά στην αποσύνθεση οργανικά υπολείμματα, όπως κομμάτια ξύλου, σπέρματα, ρητίνες, γαιάνθρακες και λιγνίτες, καθώς και πολλά άλλα υπολείμματα πρωτόγονων μορφών ζωής.

Διύλιση – Προϊόντα διύλισης

26

Επειδή το αργό πετρέλαιο περιέχει εκτός από τους υδρογονάνθρακες και άλλες ουσίες (θείο, μερκαπτάνες, νερό, οξυγόνο, άζωτο κ.α.) το καθιστούν πρακτικά άχρηστο σε ακατέργαστη μορφή. Αρχικά το αργό πετρέλαιο υφίσταται ειδική κατεργασία (αποθείωση) για την απομάκρυνση των προσμείξεων του θείου που περιέχει. Επειδή η αγορά χρειάζεται πετρελαϊκά υλικά με επακριβώς καθορισμένα χαρακτηριστικά (βενζίνες, κηροζίνη, ντίζελ, μαζούτ, λιπαντικά έλαια) το πετρέλαιο διυλίζεται για ττην δημιουργία τελικών προϊόντων. Τα τελικά προϊόντα της διύλισης διακρίνονται σε ενεργειακά (βενζίνες, καύσιμα στροβιλοαντιδραστήρων, ντίζελ και μαζούτ οικιακής χρήσης, βαρέα μαζούτ) και σε μη ενεργειακά (άσφαλτοι, λιπαντικά).

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

Η θεμελιώδης διεργασία της διύλισης είναι η συνεχής κλασματική απόσταξη, από την οποία προκύπτει μια δεκάδα βασικών πετρελαϊκών κλασμάτων με χαρακτηριστικά που βελτιώνονται κατόπιν σε άλλες εγκαταστάσεις για τον μετασχηματισμό ή τον εξευγενισμό. Συνοπτικά παράγει (σε φθίνουσα τάξη πτητικότητας) τα εξής προϊόντα: • καύσιμα αέρια • κλάσμα προπανίου • κλάσμα βουτανίου • ελαφριά βενζίνη • βαριά βενζίνη • κηροζίνη • δύο ή περισσότερες ποιότητες ντίζελ • διάφορα αποστάγματα • κατάλοιπο της απόσταξης

Ελληνικά πετρέλαια Σε διάφορες περιοχές της χώρας μας, στην ξηρά ή στη θάλασσα, υπάρχουν ενδείξεις παρουσίας υδρογονανθράκων και θετικά γεωλογικά στοιχεία για τον σχηματισμό και την παγίδευσή τους, αλλά ως τώρα το μόνο χειροπιαστό στοιχείο είναι το κοίτασμα της Θάσου στο οποίο, από το 1981, άρχισε η εκμετάλλευση του. Σύντομα η παραγωγή ανήλθε στα 26.000 βαρέλια ημερησίως, ποσότητα που ισοδυναμούσε περίπου με το 10% των ενεργειακών αναγκών της χώρας. Ωστόσο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η παραγωγή άρχισε να μειώνεται και το 1995 περιορίστηκε στα 10.000 βαρέλια την ημέρα. Σημαντικά κοιτάσματα πετρελαίου θεωρείται ότι υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή του Βορειοανατολικού Αιγαίου, ενώ έχουν εντοπιστεί και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου (Κατάκολο, Ζάκυνθο, Παξούς, Ηλεία) Στη Δυτική Ελλάδα υπάρχουν διαφυγές αερίων, πετρελαίου και πίσσας σε μια εκτεταμένη ζώνη που αρχίζει από τους Φιλιάτες Θεσπρωτίας, περνά από το Αιτωλικό, το Κατάκολο, την Κυλλήνη, τη Ζάκυνθο και καταλήγει στο Βρωμονέρι στα Φιλιατρά. Είναι μια περιοχή που φιλοξενεί πετρώματα βιογενούς προέλευσης που σχετίζονται με τη δημιουργία, τη μετανάστευση και τον εγκλωβισμό υδρογονανθράκων. Ήδη, έχει προωθηθεί συστηματική έρευνα για τον προσδιορισμό θέσης, μεγέθους και αποδοτικότητας κοιτασμάτων, τα αποτελέσματα της οποίας αναμένονται μετά το 2015.

Οικονομία – Πολιτική - Περιβάλλον Η Μέση Ανατολή προμηθεύει σήμερα το 30% της παγκόσμιας αγοράς σε πετρέλαιο, ενώ διαθέτει περισσότερο από τα μισά αποθέματα. Σήμερα, το 50% των ενεργειακών αναγκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλύπτονται από εισαγωγές, ενώ περίπου 70% των αναγκών της αναμένεται να καλύπτονται επίσης με εισαγωγές το 2030, αν βεβαίως οι σημερινές τάσεις συνεχιστούν. Οι αυξομειώσεις της τιμής του πετρελαίου καθορίζουν την πορεία των αγορών και της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η προσέγγιση για την αυξομείωση των τιμών του πετρελαίου γίνεται συνήθως βάσει των βασικών κανόνων της αγοράς. Η πραγματικότητα είναι πως οι αλματώδεις αυξήσεις στην τιμή του πετρελαίου επιβαρύνουν τις τιμές των αγαθών πρώτης ανάγκης για τους πολίτες, αλλά και των υπηρεσιών που βασίζονται στο πετρέλαιο.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

27

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Στα προηγούμενα τριάντα χρόνια, η τιμή του πετρελαίου τριπλασιάστηκε σε τέσσερις χρονικές περιόδους: το 1973, 1979, 1990 και το διάστημα 1999-2000. Οι αναταράξεις στην παγκόσμια οικονομία, ιδιαίτερα των αναπτυσσομένων χωρών, πιθανότατα δεν έχουν ακόμα ξεπερασθεί. Η παγκόσμια οικονομία είναι στενά συνδεδεμένη με το πετρέλαιο. Ωστόσο, οι πεπερασμένες ποσότητές του καθώς και η η χωρική συγκέντρωσή του δημιουργούν σημαντικούς κινδύνους καθώς: • απειλείται η παγκόσμια ενεργειακή ασφάλεια γιατί είναι ένας πεπερασμένος πόρος, χωρίς να έχει βρεθεί μέχρι σήμερα μια ξεκάθαρη διάδοχη κατάσταση, ενώ το χάσμα ανάμεσα στην παραγωγή και τη ζήτηση διαρκώς μεγαλώνει.

• απειλείται η πολιτική ασφάλεια με την υπονόμευση της ειρήνης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε πολλές περιοχές του πλανήτη.

• υπονομεύεται η κλιματική σταθερότητα επειδή η χρήση του ως κυρίαρχο καύσιμο παράγει περισσότερο από τα δύο πέμπτα των συνολικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, του σημαντικότερου αερίου του θερμοκηπίου που οφείλεται σε ανθρώπινα αίτια.

3.2.2. Φυσικό Αέριο Τι είναι το Φυσικό Αέριο και ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του Με τον όρο «Φυσικό Αέριο» χαρακτηρίζεται μία ολόκληρη οικογένεια μειγμάτων αέριων υδρογονανθράκων (δηλαδή χημικών ενώσεων του άνθρακα (C) και του Υδρογόνου (Η2)), οι οποίοι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε υπόγειους καρστικούς γεωλογικούς σχηματισμούς

28 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

και συνήθως συνυπάρχουν με υγρούς υδρογονάνθρακες (πετρέλαιο, κλπ) και άλλες στερεές ή υγρές ουσίες (θείον, αδρανείς στερεές ουσίες, νερό, κλπ) Ο χαρακτηρισμός του αερίου αυτού ως «Φυσικό» οφείλεται στο ότι αποτελεί φυσικό προϊόν και όχι προϊόν χημικής ή άλλης επεξεργασίας, όπως είναι για παράδειγμα το υγραέριο, το φωταέριο, κλπ. Το Φ.Α., αμέσως μετά την εξόρυξή του από το κοίτασμα, περιέχει διάφορες ουσίες ή χημικές ενώσεις οι οποίες θα πρέπει να αφαιρεθούν και να απομακρυνθούν, πριν το ΦΑ μεταφερθεί με αγωγούς ή πλοία ή φθάσει στον τελικό καταναλωτή. Οι ουσίες αυτές είτε είναι βλαβερές για τον άνθρωπο και το περιβάλλον (οξείδια του αζώτου ή του άνθρακα, υδρόθειο, κλπ), είτε διαβρωτικές για τις εγκαταστάσεις μεταφοράς και αποθήκευσης (υδρόθειο, υγρασία, κλπ), είτε είναι βαρύτεροι υδρογονάνθρακες σε υγρή κυρίως μορφή (προπάνιο, βουτάνιο, πεντάνιο, κλπ). Η αφαίρεση των ουσιών αυτών, η βελτίωση των ιδιοτήτων του ΦΑ ως καυσίμου και η ελαχιστοποίηση του κινδύνου διάβρωσης των εγκαταστάσεων μεταφοράς και αποθήκευσης, γίνεται σε ειδικές εγκαταστάσεις κοντά στον τόπο εξόρυξης, ώστε στη συνέχεια το ΦΑ να αποτελεί ένα έτοιμο για χρήση καύσιμο με την μέγιστη δυνατή θερμογόνο δύναμη, ασφαλές και αβλαβές για τον άνθρωπό και τις εγκαταστάσεις και με τις ελάχιστες δυνατές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Η σύσταση του φυσικού αερίου ποικίλλει ανάλογα με το κοίτασμα και την περιοχή από την οποία προέρχεται. Η σύστασή του καθορίζει και την «θερμογόνο δύναμή» του, δηλαδή την ποσότητα της θερμότητας την οποία αποδίδει κατά την καύση του. Οι διαφορές αυτές στην σύσταση είναι συνήθως μικρές και δεν επηρεάζουν σημαντικά την θερμογόνο δύναμη και τις άλλες ιδιότητές του ΦΑ. Μία ενδεικτική σύσταση του ΦΑ παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.

Πίνακας 1: Ενδεικτική Σύσταση Φυσικού Αερίου Χημικός Τύπος

Σύνθεση (κ.ο.)

Μοριακό Βάρος (Kg)

Πυκνότητα (Kg/m3)

Μεθάνιο

CH4

98,00%

16,042

0,7085

Αιθάνιο

C2H6

0,70%

30,068

1,3347

Προπάνιο

C3H8

0,21%

44,094

1,9662

n-βουτάνιο

C4H10

0,08%

58,120

2,6249

n-πεντάνιο

C5H12

0,07%

72,151

3,3026

Διοξείδιο του άνθρακα

CO2

0,12%

28,016

1,2411

Άζωτο

N2

0,82%

44,011

1,9399

Οξυγόνο

O2

0,00%

32,000

1,4105

16,516

0,730

Συστατικά

Φυσικό Αέριο

Όπως προκύπτει και από τον πίνακα αυτό, το ΦΑ αποτελείται κατά βάση από μεθάνιο (CH4) σε ποσοστά τα οποία συνήθως υπερβαίνουν το 95%.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

29

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Συνυπάρχουν σε αυτό αιθάνιο (C2H6), προπάνιο (C3H8), βουτάνιο (C4H10) και σε ελάχιστες ποσότητες άζωτο και διοξείδιο του άνθρακα. Το Φ.Α. είναι άχρωμο, άοσμο και ελαφρύτερο του ατμοσφαιρικού αέρα. Η χαρακτηριστική οσμή που όλοι αντιλαμβανόμαστε, του προσδίδεται τεχνητά με την προσθήκη ειδικών χημικών οσμητικών ουσιών, ώστε να καθίσταται εύκολη η ανίχνευση τυχόν διαρροών. Το φυσικό αέριο διακρίνεται, ανάλογα με την περιεκτικότητά του και σε άλλους υδρογονάνθρακες ή θείου και υδρόθειου, : • Σε ξηρά και υγρά φυσικά αέρια, ανάλογα με την χαμηλή ή υψηλή περιεκτικότητα βαρύτερων υδρογονανθράκων • Σε γλυκά και όξινα φυσικά αέρια, ανάλογα με την μικρή ή μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε υδρόθειο, κάτι το οποίο επηρεάζει την διαβρωτικότητά του στις εγκαταστάσεις μεταφοράς και αποθήκευσης. Δύο πολύ σημαντικές ιδιότητες του ΦΑ, οι οποίες επηρεάζουν καθοριστικά τα θέματα της ασφάλειας, της μεταφοράς και της χρήσης του είναι οι πιο κάτω: 1. Είναι ελαφρύτερο από τον ατμοσφαιρικό αέρα Έχει ειδικό βάρος 0,59 Kg/M3 έναντι 1,29 Kg/M3 του ατμοσφαιρικού αέρα και 1,6 Kg/ M3 περίπου του υγραερίου. Η ιδιότητα αυτή το καθιστά ασφαλέστερο του υγραερίου διότι (σε περίπτωση διαρροής) ανέρχεται και διαχέεται στην ατμόσφαιρα, ελαχιστοποιώντας τον κίνδυνο ανάφλεξης ή σχηματισμού εκρηκτικού μείγματος.

2. Το ΦΑ υγροποιείται μόνο με ψύξη σε πολύ χαμηλή θερμοκρασία (-160ο C) και όχι με τη συμπίεση. Το ΦΑ συμπιέζεται σε πίεση μέχρι και 100 ατμόσφαιρες για να μεταφερθεί με αγωγούς υψηλής πίεσης αλλά παραμένει σε αέρια μορφή, Για την μεταφορά του σε πολύ μεγάλες αποστάσεις και όταν είναι ασύμφορη οικονομικά ή αδύνατη τεχνικά η κατασκευή αγωγού, τότε ψύχεται στους (-160ο C) σε ειδικές κρυογενικές εγκαταστάσεις για να υγροποιηθεί και μεταφέρεται με ειδικά δεξαμενόπλοια (LNG Carriers) που διαθέτουν επίσης κρυογενικές εγκαταστάσεις για την διατήρηση της χαμηλής θερμοκρασίας κατά τον πλου. Στον τόπο κατανάλωσής του αποθηκεύεται σε ειδικές εγκαταστάσεις (Σταθμοί Υγροποιημένου ΦΑ - LNG Terminals), όπου αφ’ ενός διατηρείται σε υγρή μορφή και αφ’ ετέρου γίνεται με απόλυτα ελεγχόμενο τρόπο η επανα-αεριοποίησή του για να διοχετευθεί στην κατανάλωση. Η δυνατότητα μεταφοράς του ΦΑ σε μεγάλες αποστάσεις, σε υγρή μορφή, διά θαλάσσης με πλοία, το εξομοιώνει (από την πλευρά της εμπορευσιμότητας) με το πετρέλαιο, και επιτρέπει την τροφοδοσία με Φ.Α. χωρών οι οποίες βρίσκονται χιλιάδες μίλια μακριά από τις χώρες παραγωγής. Παρ’ όλα αυτά, σήμερα οι μεγαλύτερες ποσότητες Φ.Α. μεταφέρονται με αγωγούς υψηλής πίεσης, κυρίως λόγω του σημαντικά χα-

30 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

μηλότερου κόστους μεταφοράς ανά κυβικό μέτρο και του συγκριτικά πολύ μεγάλου αντίστοιχου κόστους του υγροποιημένου, που περιλαμβάνει τα κόστη υγροποίησης, μεταφοράς με πλοίο και αποθήκευσης στους σταθμούς υγροποιημένου ΦΑ. Από γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής άποψης η μεταφορά του ΦΑ με αγωγό ή με πλοίο επηρεάζει πολύ σημαντικά τις αποφάσεις εξόρυξης και εκμετάλλευσης, τις συμφωνίες προμήθειας και πώλησης και μειώνει την εξάρτηση που μπορεί να έχει μία χώρα από μία άλλη σε θέματα ενέργειας.

Πως δημιουργήθηκε, πως γίνονται οι έρευνες για την ανεύρεση κοιτασμάτων Φ.Α., πως εξορύσσεται, πως μεταφέρεται από τους τόπους παραγωγής στους τόπους κατανάλωσης και πως αποθηκεύεται 1. Πως δημιουργήθηκε Σύμφωνα με την επικρατούσα σήμερα θεωρία, το Φυσικό Αέριο προέρχεται από μικρούς ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς, οι οποίοι (σε μεγάλες ποσότητες) κατακάθισαν στον βυθό των θαλασσών, καλύφθηκαν από στερεά στρώματα εδάφους ή άλλων γεωλογικών σχηματισμών και, υπό την επίδραση βακτηριδίων, υπέστησαν φυσική και χημική μεταλλαγή. Η ανωτέρω διαδικασία ονομάζεται «πετρελαιογένεση» και εξελίσσεται σε τρία στάδια. Το πρώτο στάδιο ονομάζεται οργανική διαγένεση , κατά την διάρκεια της οποίας το οργανικό υπόλοιπο ζωικών και φυτικών οργανισμών υφίσταται μία βιολογική, φυσική και χημική μεταβολή, η οποία έχει ως τελικό αποτέλεσμα την παραγωγή του κυρογόνου. Χαρακτηριστικό του σταδίου αυτού είναι ότι οι επικρατούσες θερμοκρασίες είναι σχετικά χαμηλές (μέχρι περίπου 50ο C). Το δεύτερο στάδιο ονομάζεται καταγένεση, κατά την διάρκεια της οποίας το κυρογόνο διασπάται σε βιτουμένια και αυτά στη συνέχεια σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Χαρακτηριστικό του σταδίου αυτού είναι ότι οι επικρατούσες θερμοκρασίες είναι υψηλές και φθάνουν τους 200ο C). Το τρίτο στάδιο ονομάζεται μεταγένεση, κατά την διάρκεια της οποίας συνεχίζεται ο σχηματισμός μικρών ποσοτήτων μεθανίου (CH4) ενώ η υπόλοιπη οργανική ύλη μετατρέπεται σε γραφίτη (λιθάνθρακα, λιγνίτη, τύρφη, κλπ)

2. Πως γίνονται οι έρευνες για κοιτάσματα Φ.Α. Οι πρακτικές και οι μέθοδοι εντοπισμού κοιτασμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου έχουν τροποποιηθεί θεαματικά κατά τα τελευταία 20 χρόνια με την αξιοποίηση και χρήση εξαιρετικά προηγμένων και ευφυών τεχνολογιών. Αρχικά ο μόνος τρόπος εντοπισμού υπόγειων κοιτασμάτων στο υπέδαφος μιας περιοχής ήταν η ανεύρεση επιφανειακών ενδείξεων (φυσαλίδες ΦΑ, κηλίδες πετρελαίου, έντονη οσμή, κλπ), κάτι το οποίο έδινε μεγάλες πιθανότητες για την ύπαρξη κάποιου κοιτάσματος, χωρίς όμως να αντλούνται πληροφορίες σχετικά με την ακριβή θέση του, το βάθος του, τον όγκο του, την ποιότητά του, κλπ. Η αύξηση της ζήτησης για ορυκτά υγρά καύσιμα κατά τις τελευταίες 10-ετίες, αύξησε και την ανάγκη για περισσότερο ακριβείς μεθόδους εντοπισμού αυτών των κοιτασμάτων.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

31

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Η τεχνολογία έδωσε την δυνατότητα για μία σημαντική αύξηση των ποσοστών επιτυχούς εντοπισμού κοιτασμάτων με φυσικό αέριο και γενικά υδρογονάνθρακες. Όμως, παρά την ανάπτυξη των μεθόδων αυτών με την χρήση της τεχνολογίας, η διαδικασία έρευνας και ανεύρεσης κοιτασμάτων υδρογονανθράκων παραμένει μία χαρακτηριστικά αβέβαιη διαδικασία, εξ αιτίας κυρίως της πολυπλοκότητας αναζήτησης για κάτι το οποίο αφ’ ενός δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχει και αφ’ ετέρου, τις περισσότερες φορές, βρίσκεται χιλιάδες μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης ή κάτω από τον βυθό της θάλασσας. Οι έρευνες για Φ.Α. τυπικά αρχίζουν με την εξέταση της επιφανειακής δομής της γης από τους γεωλόγους και τον προσδιορισμό εκείνων των περιοχών των οποίων η γεωλογία παρέχει αυξημένες πιθανότητες για την ύπαρξη κοιτασμάτων πετρελαίου ή Φ.Α. Έχει διαπιστωθεί, από την αποκτηθείσα μέχρι σήμερα εμπειρία, ότι οι γεωλογικοί σχηματισμοί με αντίκλινα (πτυχώσεις των γεωλογικών στρωμάτων) παρουσιάζουν μία σημαντικά μεγάλη πιθανότητα για ύπαρξη κοιτασμάτων με υδρογονάνθρακες. Τα αντίκλινα αυτά με τις πτυχώσεις τους σχηματίζουν ένα «θόλο», όπου εγκλωβίζονται υγροί και αέριοι υδρογονάνθρακες, με την προϋπόθεση ότι οι υπερκείμενες γεωλογικές στρώσεις είναι στεγανές. Με την έρευνα και την χαρτογράφηση των επιφανειακών και υπόγειων χαρακτηριστικών μιας συγκεκριμένης περιοχής, οι γεωλόγοι έχουν την δυνατότητα να εξάγουν συμπεράσματα σχετικά με το ποιες περιοχές συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες να περιέχουν μία κοιλότητα με πετρέλαιο ή Φ.Α. Μετά από τον προσδιορισμό από τους γεωλόγους μιας περιοχής όπου, γεωλογικά, είναι πιθανόν να υπάρχει ένας σχηματισμός με πετρέλαιο ή Φ.Α., μπορούν να πραγματοποιηθούν περαιτέρω δοκιμές για να αποκτηθούν λεπτομερέστερα στοιχεία σχετικά με το δυναμικό του κοιτάσματος. Οι δοκιμές αυτές συνήθως γίνονται από γεωφυσικούς , οι οποίοι συχνά χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να βρουν και να χαρτογραφήσουν την υπόγεια στρωματογραφία.

32 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

Η μεγαλύτερη τομή στην εξερεύνηση των υδρογονανθράκων έγινε με την χρήση βασικών αρχών και μεθόδων της σεισμολογίας. Η σεισμολογία εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η σεισμική ενέργεια, υπό την μορφή σεισμικών κυμάτων, μεταδίδεται και μεταφέρεται μέσα στον φλοιό της γης και αντανακλάται με διαφορετικό τρόπο στους γεωλογικούς σχηματισμούς διαφορετικών μορφών και διαφορετικής σύστασης. Η πρώτη χρήση της σεισμικής επιστήμης στην εξερεύνηση υδρογονανθράκων έγινε το 1921. Η βασική αρχή της σεισμολογίας ήταν πολύ απλή. Καθώς ο φλοιός της γης αποτελείται από διαφορετικές στρώσεις, η κάθε μία των οποίων έχει τα δικά της χαρακτηριστικά και ιδιότητες, η ενέργεια (με την μορφή σεισμικών κυμάτων) η οποία «ταξιδεύει» υπόγεια, επηρεάζεται με διαφορετικό τρόπο όταν διέρχεται μέσα από κάθε παρόμοια στρώση. Οι γεωφυσικοί επιστήμονες, έχουν την δυνατότητα με την χρήση της σεισμολογίας να προκαλέσουν με τεχνητό τρόπο δονήσεις στην επιφάνεια και να καταγράψουν τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι δονήσεις αντανακλώνται πίσω στην επιφάνεια, αποκαλύπτοντας τις ιδιότητες της γεωλογίας κάτω από την επιφάνεια. Ένα παράδειγμα που δίνει μία αίσθηση του φαινομένου είναι αυτό της αναπήδησης μιας μπάλας. Μία λαστιχένια μπάλα που πέφτει επάνω σε μία επιφάνεια από μπετόν θα αναπηδήσει με τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι η ίδια μπάλα θα αναπηδήσει εάν πέσει επάνω σε άμμο. Κατά τον ίδιο τρόπο, τα σεισμικά κύματα που αποστέλλονται υπόγεια, θα αντανακλαστούν με πολύ διαφορετικό τρόπο σε συμπαγείς βραχώδεις γεωλογικές στρώσεις μεγάλης πυκνότητας από ότι σε στρώσεις με εξαιρετικά πορώδη πετρώματα, επιτρέποντας στους γεωλόγους να εξάγουν (από τα σεισμικά δεδομένα) ακριβή συμπεράσματα για το είδος, το βάθος και το πάχος των στρώσεων που υφίστανται κάτω από την επιφάνεια. Η σεισμική έρευνα σε χερσαίες περιοχές γίνεται με την χρήση ειδικών βαρέων οχημάτων, που είναι εξοπλισμένα με μηχανισμό πρόκλησης σεισμικών δονήσεων, χωρίς την χρήση εκρηκτικών και το σύστημα των σεισμογράφων, των γεώφωνων και των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών για τις μετρήσεις, την καταγραφή τους, την ανάλυση και την απεικόνιση των αποτελεσμάτων σε εικόνες δύο, τριών ή και τεσσάρων Η ίδια διαδικασία χρησιμοποιείται και στην σεισμική εξερεύνηση σε θαλάσσιες περιοχές, με την διαφορά ότι αντί για όχημα χρησιμοποιείται φυσικά ένα ειδικό πλοίο με τον κατάλληλο εξοπλισμό για την παραγωγή σεισμικών κυμάτων με την εκτόνωση πεπιεσμένου αέρα και την καταγραφή των αντανακλάσεων (υδρόφωνα) Επιπρόσθετα μπορεί να χρησιμοποιηθούν μαγνητόμετρα και βαρυτόμετρα για την μέτρηση των μεταβολών του μαγνητικού πεδίου της γης και της έντασης του πεδίου βαρύτητας, από τις οποίες μετρήσεις εξάγονται συμπληρωματικά στοιχεία για την γεωλογία της κάθε περιοχής. Στην τελική φάση μιας ερευνητικής διαδικασίας και εφ’ όσον από τα μέχρι τη στιγμή εκείνη συγκεντρωθέντα στοιχεία και πληροφορίες προκύπτουν ενθαρρυντικές ενδείξεις για την ύπαρξη κοιτασμάτων, τότε επιλέγεται η θέση μιας σειράς ερευνητικών γεωτρήσεων. Σημειώνεται ότι ο προσδιορισμός των θέσεων των ερευνητικών γεωτρήσεων είναι πολύ κρίσιμος και σημαντικός, αφ’ ενός λόγω της μεγάλης δαπάνης και αφ’ ετέρου διότι μπορεί να καθορίσει θετικά ή αρνητικά την όλη προσπάθεια. Οι γεωφυσικοί μελετούν και αξιολογούν όλα τα συγκεντρωθέντα στοιχεία και δημιουργούν ένα μοντέλο σχετικά με την δομή των υπόγειων στρώσεων της περιοχής.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

33

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Μία από τις μεγαλύτερες καινοτομίες στην ιστορία της εξερεύνησης των υδρογονανθράκων είναι η χρήση των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών για την σύνθεση και «συναρμολόγηση» των γεωλογικών δεδομένων και στοιχείων σε έναν κατανοητό χάρτη της υπόγειας περιοχής. Η τεχνολογία αυτή είναι γνωστή ως «CAEX», από τα αρχικά των λέξεων : Computer Assisted Exploration. Με την ανάπτυξη των μικρο-επεξεργαστών, κατέστη σχετικά εύκολη η επεξεργασία, η συνεξέταση και η τελική παρουσίαση των σεισμικών δεδομένων από την έρευνα στο πεδίο. Αυτό έδωσε την δυνατότητα επεξεργασίας και κατανοητής παρουσίασης τεράστιου όγκου δεδομένων, αυξάνοντας ταυτόχρονα την ακρίβεια και την λεπτομερειακή απεικόνιση, ενσωμάτωση και άντληση των δεδομένων ανά πάσα στιγμή, σε έναν χάρτη , με την χρήση και πολλών άλλων βοηθητικών προγραμμάτων (Geographical Information System, κλπ). Υπάρχουν τρία κύρια μοντέλα CAEX. Τα μοντέλα με απεικόνιση δύο διαστάσεων (2-D Model), τριών διαστάσεων (3-D Model) και το τεσσάρων διαστάσεων (4-D Model).

3. Πως εξορύσσεται το Φ.Α.

34

Πριν από την εξόρυξη του ΦΑ θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί οι ερευνητικές γεωτρήσεις και να έχει γίνει μία ρεαλιστική εκτίμηση του όγκου και της ποιότητας του αερίου. Στα δύο αυτά βασικά στοιχεία θα στηριχθεί η εκτίμηση για την βιωσιμότητα της επένδυσης και η τελική απόφαση για να αρχίσουν οι παραγωγικές γεωτρήσεις, η μελέτη και η κατασκευή των αναγκαίων εγκαταστάσεων και η έναρξη των διαπραγματεύσεων για τις σύνθετες και μεγάλες σε αριθμό εμπορικές συμφωνίες που θα πρέπει να υπογραφούν. Ένα κοίτασμα με μικρές ποσότητες ή με κακή ποιότητα αερίου, που θα απαιτήσει πολύ μεγάλες επενδύσεις για να γίνει ποιοτικά αποδεκτό και εντός των διεθνών προδιαγραφών, καθίσταται μη εκμεταλλεύσιμο εμπορικά, εφ’ όσον τα αναμενόμενα έσοδα δεν θα μπορέσουν να καλύψουν και να αποσβέσουν τις απαιτούμενες επενδύσεις. Οι γεωλόγοι και οι γεωφυσικοί προσδιορίζουν την περιοχή η οποία συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να έχει ΦΑ. Στη συνέχεια μία ομάδα μηχανικών ειδικών στις βαθιές γεωτρήσεις που εργάζονται σε μία ειδικευμένη εταιρεία επιβλέπει την πραγματοποίηση της γεώτρησης. Χρησιμοποιείται συνήθως περιστροφικό γεωτρύπανο. Μέσα στις σωληνώσεις του γεωτρύπανου εισάγεται με πίεση λάσπη, η οποία εξέρχεται από στόμια τα οποία υπάρχουν στην κεφαλή του γεωτρύπανου. Η λάσπη εξυπηρετεί τρεις σκοπούς: ψύχει την κεφαλή του γεωτρύπανου, απομακρύνει τα προϊόντα κοπής του πετρώματος από την αιχμή της γεώτρησης και στεγανοποιεί τα τοιχώματα της γεώτρησης για να εμποδίσει το μπάζωμά της από τα χαλαρά πετρώματα που διαπερνά. Όταν η γεώτρηση έχει ολοκληρωθεί και έχει επιβεβαιωθεί ότι υπάρχουν ικανοποιητικές ποσότητες ΦΑ που καθιστούν το κοίτασμα εκμεταλλεύσιμο, τότε η γεώτρηση θα πρέπει να συμπληρωθεί και να εξοπλισθεί πλήρως ώστε να μπορέσει να αρχίσει η ροή ΦΑ προς την επιφάνεια. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει: την «επένδυση» της γεώτρησης εσωτερικά με έναν χαλυβδοσωλήνα με την κατάλληλη διάμετρο, τον υπολογισμό της πίεσης και της θερμοκρασίας του κοιτάσματος και στην συνέχεια την εγκατάσταση του κατάλληλου εξοπλισμού ώστε να διασφαλισθεί μία επαρκής ροή του ΦΑ από το κοίτασμα προς την επιφάνεια.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

Ο σωλήνας αυτός, που τοποθετείται μέσα στη γεώτρηση, εγκαθίσταται τελευταίος και αποτελεί ένα στοιχείο πολύ σημαντικό για την γεώτρηση. Εκτός από την ενίσχυση των τοιχωμάτων αποτελεί τον αγωγό από τον οποίο θα μπορέσουν οι υδρογονάνθρακες να βγουν στην επιφάνεια χωρίς να αναμειγνύονται με άλλα υγρά, στα πετρώματα που βρέθηκαν κατά μήκος της γεώτρησης. Ο εσωτερικός αυτός σωλήνας επένδυσης της γεώτρησης βοηθά στο να εμποδιστεί μία ανεξέλεγκτη έκρηξη και δίνει την δυνατότητα να σφραγισθεί η γεώτρηση από την κορυφή, σε περίπτωση που τα επίπεδα της εσωτερικής πίεσης του κοιτάσματος αυξηθούν σε επικίνδυνο βαθμό. Στη συνέχεια ο σωλήνας αυτός «τσιμεντάρεται» από την εξωτερική του πλευρά για να στερεωθεί στα τοιχώματα της γεώτρησης και ακολουθεί η εγκατάσταση του συστήματος άντλησης του ΦΑ ή του πετρελαίου στην επιφάνεια. Τελικά τοποθετούνται οι σωλήνες που θα μεταφέρουν το ΦΑ στην επιφάνεια του εδάφους. Στην περίπτωση που το κοίτασμα είναι μέσα σε θαλάσσια περιοχή, σε απόσταση εκατοντάδων μιλίων από την πλησιέστερη ακτή, προκύπτουν αρκετά νέα θέματα για αντιμετώπιση σε σχέση με την χερσαία γεώτρηση. Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται για την κυρίως γεώτρηση παραμένει ο ίδιος. Όμως ο βυθός της θάλασσας στο σημείο της γεώτρησης μπορεί να είναι χιλιάδες μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και θα χρειασθεί η κατασκευή μιας πλωτής θαλάσσιας πλατφόρμας για την εγκατάσταση όλου του υπόλοιπου εξοπλισμού. Χρησιμοποιούνται διαφόρων ειδών θαλάσσιες εξέδρες ή πλατφόρμες, ανάλογα με τα βάθη της θάλασσας στο σημείο της γεώτρησης, όπως είναι οι εξέδρες με τηλεσκοπικά πόδια τα οποία εδράζονται στον πυθμένα της θάλασσας (για μικρά βάθη), οι πλωτές εξέδρες (για μικρά βάθη θάλασσας που όμως δεν μπορούν να καλυφτούν από τις προηγούμενες), οι ημι-βυθιζόμενες και οι βυθιζόμενες, Τέλος και για τα πολύ μεγάλα βάθη χρησιμοποιούνται ειδικά πλοία –γεωτρύπανα, τα οποία μπορούν και σταθεροποιούνται κατά τη διάρκεια της γεώτρησης είτε με ειδικά συστήματα αγκύρωσης στον βυθό είτε με την χρήση ενός συστήματος μηχανών το οποίο ονομάζεται « Δυναμικό Σύστημα Ελέγχου της θέσεως του Πλοίου» (Dynamic Positioning System). Σημειώνεται ότι στην περίπτωση κοιτασμάτων σε θαλάσσιες περιοχές (Βόρεια θάλασσα, Κόλπος του Μεξικού, Κασπία Θάλασσα, Νοτιο-Ανατολική Μεσόγειος, κλπ) για την εμπορική εκμετάλλευσή τους θα χρειασθεί η κατασκευή μόνιμων θαλάσσιων εξεδρών, οι οποίες είναι εξαιρετικά δαπανηρές. Όμως είναι ο μόνος τρόπος να οργανωθούν τα συστήματα και για την πραγματοποίηση των παραγωγικών γεωτρήσεων και για την άντληση και την μεταφορά του ΦΑ στην ξηρά για επεξεργασία, με υποθαλάσσιους αγωγούς σε μεγάλο βάθος και με μεγάλο μήκος.

4. Πως μεταφέρεται από τους τόπους παραγωγής στους τόπους κατανάλωσης Η μεταφορά του ΦΑ γίνεται με δύο κυρίως τρόπους. i. Με ειδικά δεξαμενόπλοια (LNG Carriers) σε υγρή μορφή με ψύξη στους (-160ο C) . Όπως προαναφέρθηκε στην αρχή του κειμένου αυτού, το ΦΑ υγροποιείται μόνον με ψύξη σε θερμοκρασία χαμηλότερη από τους (-160ο) C . Η υγροποίηση αυτή γίνεται σε ειδικές εγκαταστάσεις (κρυογενικές εγκαταστάσεις) κοντά στον τόπο παραγωγής του ΦΑ, προκειμένου να δοθεί η δυ-

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

35

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

νατότητα μεταφοράς του με πλοία σε χώρες και σε αγορές που βρίσκονται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις ή σε χώρες στις οποίες το ΦΑ δεν μπορεί να μεταφερθεί με αγωγούς για διάφορους λόγους (οικονομικούς, πολιτικούς, γεωγραφικούς, τεχνικούς, κλπ). Τα δεξαμενόπλοια μεταφοράς του υγροποιημένου ΦΑ (LNG) διαθέτουν ειδικές δεξαμενές και εγκαταστάσεις ψύξεως, ώστε να μπορούν να διατηρήσουν την χαμηλή θερμοκρασία του ΦΑ (τουλάχιστον στους -160ο ) κατά την διάρκεια του ταξιδιού προς το λιμάνι προορισμού. ii. Με χαλύβδινους αγωγούς υψηλής πίεσης (μέχρι και 100 ατμόσφαιρες) Η μεταφορά ΦΑ με αγωγούς υψηλής πίεσης είναι σημαντικά οικονομικότερη σε σχέση με την μεταφορά με δεξαμενόπλοια σε υγρή μορφή και προτιμάται σε κάθε περίπτωση, όταν οι γεωπολιτικές συνθήκες το επιτρέπουν ή δεν το καθιστούν ανέφικτο. Αποτελεί τον κανόνα για την μεταφορά του ΦΑ από μία χώρα παραγωγής στις όμορες ή φιλικές καταναλώτριες χώρες. Δεν εφαρμόζεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η χώρα παραγωγής βρίσκεται γεωγραφικά ή πολιτικά απομονωμένη. Οι αγωγοί υψηλής πίεσης διασχίζουν αρκετές φορές πολλά και διαφορετικά κράτη και απαιτούνται ειδικές συμφωνίες μεγάλης συνήθως διάρκειας, λόγω του μεγάλου ύψους των επενδύσεων και της ανάγκης απόσβεσης. Όπως αναφέρεται και πιο πάνω, στην περίπτωση κοιτασμάτων σε θαλάσσιες περιοχές , η μεταφορά του ΦΑ στη ξηρά για επεξεργασία θα πρέπει να γίνει με υποθαλάσσιους αγωγούς σε μεγάλο βάθος, με μεγάλο μήκος και με σημαντικό κόστος κατασκευής. Η ολοκλήρωση της μεταφοράς του ΦΑ στους μεγάλους καταναλωτές (μονάδες ηλεκτροπαραγωγής, χαλυβουργίες, μεγάλες βιομηχανίες, χημικές βιομηχανίες, βιοτεχνίες, κλπ) αλλά και στους μικρότερους καταναλωτές και στα νοικοκυριά πραγματοποιείται με ένα μεγάλο δίκτυο είτε χαλύβδινων αγωγών υψηλής ή μέσης πίεσης είτε πλαστικών αγωγών πολυαιθυλενίου χαμηλής πίεσης.

5. Πως αποθηκεύεται

36

Το ΦΑ μπορεί να αποθηκευτεί είτε σε αέρια μορφή σε μεγάλες υπόγειες στεγανές κοιλότητες (Under Ground Storage) είτε σε υγρή μορφή σε ειδικές κρυογενικές εγκαταστάσεις (LNG Terminals). i. Σε αέρια μορφή Για το σκοπό αυτό συμπιέζεται σε πολύ μεγάλη πίεση (200 έως και 250 ατμόσφαιρες) και οδηγείται σε υπόγειες κοιλότητες μεγάλης χωρητικότητας (Under Ground Storage). Οι κοιλότητες αυτές συνήθως προέρχονται από παλιά εξαντλημένα κοιτάσματα πετρελαίου ή ΦΑ, από παλιά αλατωρυχεία τα οποία έχουν την ιδιότητα να είναι στεγανά ή άλλα εγκαταλελειμμένα ορυχεία τα οποία όμως θα πρέπει να εξασφαλίζουν την στεγανότητά τους σε μεγάλες πιέσεις.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

ii. Σε υγρή μορφή Το ΦΑ σε υγρή μορφή αποθηκεύεται σε ειδικές μεγάλες δεξαμενές στους σταθμούς υγροποιημένου ΦΑ (LNG Terminals)

6. Πόσος χρόνος απαιτείται από την στιγμή της ανακάλυψης ενός κοιτάσματος ΦΑ μέχρι την έναρξη οικονομικής εκμετάλλευσης Ο χρόνος αυτός ποικίλλει και εξαρτάται από διάφορους οικονομικούς, τεχνικούς, εμπορικούς και γεωπολιτικούς παράγοντες. Οι οικονομικοί παράγοντες μπορεί να έχουν σχέση: • Με την χρηματοδότηση των ερευνών , των μελετών και των έργων όλων των εγκαταστάσεων • Με τον βαθμό ανάπτυξης ή ύφεσης της διεθνούς οικονομίας.

• Με το πολύ μεγάλο ύψος των απαιτούμενων επενδύσεων σε συνδυασμό με τον μικρό σχετικά όγκο του κοιτάσματος, που το καθιστά ασύμφορο για εκμετάλλευση με τις τρέχουσες διεθνείς τιμές. Οι τεχνικοί παράγοντες μπορεί να έχουν σχέση: • Με το πολύ μεγάλο βάθος του κοιτάσματος που δεν επιτρέπει (στην παρούσα φάση) την αξιοποίησή του, χωρίς όμως να την αποκλείει στο μέλλον • Με το πολύ μεγάλο βάθος της θάλασσας που καθιστά αδύνατες ή εξόχως δαπανηρές τις γεωτρήσεις , την κατασκευή των εξεδρών και των σωληνώσεων για την άντληση και την μεταφορά του ΦΑ στην ξηρά.

• Με την πολύ κακή ποιότητα του ΦΑ που καθιστά αντιοικονομική την επεξεργασία του και μη εμπορική την εκμετάλλευσή του. Οι εμπορικοί παράγοντες μπορεί να έχουν σχέση: • Με τις διεθνείς τιμές του προϊόντος • Με την διεθνή οικονομική κατάσταση • Με την ανεύρεση άλλων κοιτασμάτων ΦΑ, με χαμηλότερο κόστος εξόρυξης, τα οποία θα μπορέσουν να αναλάβουν την τροφοδοσία της αγοράς • Με την μη ύπαρξη αγοραστών είτε λόγω του ότι οι κοντινές αγορές είναι μικρές είτε διότι οι αποστάσεις μεταφοράς του αερίου είναι μεγάλες, επιβαρύνοντας την τιμή του υπερβολικά και καθιστώντας το μη εμπορεύσιμο. Οι γεωπολιτικοί παράγοντες μπορεί να έχουν σχέση: • Με το ότι η χώρα περιβάλλεται από μη φιλικές χώρες και δεν έχει διέξοδο προς τις αγορές.

• Με το ότι η χώρα δεν βρέχεται από θάλασσα και συνεπώς δεν έχει την δυνατότητα μεταφοράς του αερίου προς τις αγορές σε υγρή μορφή.

• Με το ότι το κοίτασμα ή τα κοιτάσματα βρίσκονται σε θαλάσσιες περιοχές για τις οποίες δεν έχουν υπογραφεί οι διακρατικές συμφωνίες για την ΑΟΖ και κατά συνέπεια καμία χώρα δεν μπορεί να τα εκμεταλλευθεί.

• Με το ότι η χώρα που διαθέτει τα κοιτάσματα δεν έχει την τεχνολογία να τα αξιοποιήσει και δεν θέλει για πολιτικούς ή οικονομικούς λόγους να χρησιμοποιήσει την τεχνολογία άλλων χωρών.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

37

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

• Με το ότι η χώρα που έχει τα κοιτάσματα είναι πολιτικά ασταθής και δεν μπορεί να στηρίξει ή να εξασφαλίσει μεγάλες επενδύσεις που απαιτούν μεγάλο χρόνο απόσβεσης και πολιτική και οικονομική σταθερότητα.

• Κλπ Σε κάθε περίπτωση η έναρξη της οικονομικής εκμετάλλευσής ενός κοιτάσματος χρειάζεται από 5-7 χρόνια για τις ώριμες αγορές και εφ’ όσον δεν υπάρχουν άλλοι δυσμενείς παράγοντες που επιδρούν επιβραδυντικά και μπορούν να φθάσουν στα 15-20 χρόνια εάν παρουσιασθούν διάφορες δυσκολίες που θα προκαλέσουν καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση όλων των ενεργειών, των μελετών, των έργων και των εμπορικών συμφωνιών που θα πρέπει να γίνουν.

Φυσικό Αέριο και Περιβάλλον: Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα σε σύγκριση με τα άλλα ορυκτά καύσιμα Το Φυσικό Αέριο σήμερα θεωρείται ως η πλέον βιώσιμη εναλλακτική λύση, τουλάχιστον για την επόμενη 20-ετία, για λόγους περιβαλλοντικούς και ασφαλείας, όσο και διαθεσιμότητας και κόστους. Στην προσπάθεια που έχει αναληφθεί παγκοσμίως αλλά και στη χώρα μας για την προστασία του περιβάλλοντος, με ελάχιστη διακύβευση της τεχνολογικής ανάπτυξης, το Φ.Α. έρχεται να προστεθεί στα όπλα μας, σε ότι αφορά την ποιότητα του αέρα. Το ΦΑ είναι ένα καθαρό καύσιμο επειδή η χημική του σύσταση περιλαμβάνει οργανικά μόρια με υψηλότερη αναλογία υδρογόνου προς άνθρακα (κυρίως CH4) και περιέχει ασήμαντες ποσότητες από επιβλαβείς ουσίες όπως ενώσεις του θείου ή του αζώτου, βαρέα μέταλλα, αρωματικές οργανικές ενώσεις, κλπ. Τα παραπάνω περιβαλλοντικά οφέλη, η υψηλή θερμική απόδοση, η ασφάλεια στη μεταφορά και την εκμετάλλευσή του, είχαν ως αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα το Φ.Α. μία υψηλής ποιότητας πηγή ενέργειας. Ανά τομέα χρήσης τα οφέλη που προκύπτουν για το περιβάλλον είναι ως ακολούθως:

1. Ηλεκτροπαραγωγή

38

Είναι ένας τομέας όπου μπορεί να υπάρξει (και υπάρχει) μεγάλη βελτίωση της ποιότητας του αέρα και ελάττωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από την εισαγωγή του Φ.Α., λόγω των τεράστιων ποσοτήτων καυσίμων που χρησιμοποιούνται. Η βελτίωση μπορεί να προκύψει από τους ακόλουθους λόγους: • Από την μείωση των συνολικών ποσοτήτων που χρειάζεται για την παραγωγή μιας ορισμένης ποσότητας ηλεκτρισμού, λόγω του μεγαλύτερου βαθμού απόδοσης ενέργειας. Περίπου το 55% της πρωτογενούς ενέργειας μετατρέπεται σε ηλεκτρισμό σε σταθμούς με καύσιμο Φ.Α. έναντι του 30% έως 40% σε ατμογεννήτριες στερεών ή υγρών καυσίμων.

• Από την καθαρότητα των καυσαερίων του Φ.Α. τα οποία δεν περιέχουν οξείδια του θείου ή σωματίδια αιθάλης.

• Από την μείωση των απωλειών μεταφοράς ηλεκτρισμού, εφ’ όσον οι μονάδες ηλεκτροπαραγωγής μπορούν να τοποθετηθούν κοντά ή πιο κοντά σε αστικά κέντρα, λόγω της καθαρότητας των καυσαερίων.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

• Από την συνεκμετάλλευση και της θερμικής ενέργειας σε αστικά κέντρα σε μεγάλες μονάδες κατανάλωσης (Νοσοκομεία, Ξενοδοχεία, Βιομηχανίες, κλπ) αφού όπως αναφέρθηκε οι μονάδες αυτές μπορούν να τοποθετηθούν πολύ κοντά.

2.

Βιομηχανία

Η υποκατάσταση του μαζούτ από Φ.Α. οδηγεί σε βελτίωση της ποιότητας του αέρα για τους ίδιους θεμελιώδεις λόγους, δηλαδή των καθαρότερων καυσαερίων και του αυξημένου βαθμού απόδοσης. Ο αυξημένος βαθμός απόδοσης οφείλεται κυρίως στο ότι τα καυσαέρια του Φ.Α. μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατ’ ευθείαν σε θερμικές διεργασίες χωρίς την μεσολάβηση ατμού ή ηλεκτρικής ενέργειας. Δεν προκαλούν διάβρωση στις σωληνώσεις καθώς δεν περιέχουν ενώσεις του θείου και δεν έχουμε αποθέσεις στις επιφάνειες των εναλλακτήρων θερμότητας, κλπ.

3. Αστικός Τομέας Το κύριο καύσιμο στον αστικό τομέα είναι το πετρέλαιο και τα παράγωγά του, τα οποία χρησιμοποιούνται τόσο για την θέρμανση των χώρων όσο και για την κίνηση των οχημάτων. Είναι γνωστό ότι η βασικότερη αιτία της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στα μεγάλα αστικά κέντρα είναι τα καυσαέρια που παράγονται από την καύση των υγρών υδρογονανθράκων για την θέρμανση και τις μεταφορές. Η αντικατάσταση αυτών με Φ.Α. θα μειώσει αισθητά το περιβαλλοντικό πρόβλημα λόγω της καθαρότητας των καυσαερίων και της υψηλής θερμικής απόδοσης. Πρέπει επίσης να τονισθούν για μια ακόμη φορά τα πλεονεκτήματα από την αντικατάσταση των υγρών καυσίμων στον τομέα των μεταφορών. Στον πιο κάτω πίνακα 2 εμφανίζεται η εκτιμώμενη μείωση των ρύπων που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα λόγω της χρήσης του Φ.Α. και της υποκατάστασης άλλων περισσότερο

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

39

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

ρυπογόνων καυσίμων (πετρέλαιο, μαζούτ, λιγνίτης, βενζίνη, κλπ) κατά τομέα χρήσης και συνολικά.

Πίνακας 2: Εκτίμηση μείωσης ρύπων κατά το έτος 2010 (σε χιλιάδες τόνους) λόγω υποκατάστασης άλλων καυσίμων με Φ.Α.

SO2

NOx

Ηλεκτροπαραγωγή

74.000

19.000

3.000

7.000.000

Συμπαραγωγή Ηλεκτρισμού και θερμότητας

15.000

2.500

600

1.000.000

Βιομηχανία

21.000

3.000

750

600.000

Εμπορικός/ Οικιακός Τομέας για την θέρμανση χώρων

3.500

1.200

50

650.000

Εμπορικός/ Οικιακός Τομέας για μαγείρεμα και παραγωγή ζεστού νερού

4.000

1.600

200

550.000

117.500

27.300

4.600

9.800.000

Σύνολο

Σωματίδια

CO2

Το φυσικό αέριο είναι η καθαρότερη μορφή πρωτογενούς ενέργειας, μετά τις ανανεώσιμες μορφές. Τα μεγέθη των εκπεμπόμενων ρύπων είναι σαφώς μικρότερα σε σχέση με τα συμβατικά καύσιμα, ενώ η βελτίωση του βαθμού απόδοσης μειώνει την συνολική κατανάλωση καυσίμου και συνεπώς περιορίζει την συνολική ατμοσφαιρική ρύπανση. Στον κατωτέρω Πίνακα εμφανίζονται οι εκπεμπόμενοι ρύποι σε σχέση με τα άλλα καύσιμα κατά την καύση σε μία μονάδα ατμο-παραγωγής ή ηλεκτροπαραγωγής, σε mg/MJ εισαγόμενης θερμότητας για καύση

Πίνακας 3: Εκπεμπόμενοι ρύποι από την καύση ΦΑ, Μαζούτ, Λιθάνθρακα, κλπ σε μία μονάδα ηλεκτροπαραγωγής

40

Τύπος Καυσίμου

Σωματίδια

Οξείδια του Διοξείδιο Αζώτου του Θείου

Μονοξείδιο του Άνθρακα Υδρογονάνθρακες

Κάρβουνο

1.092

387

2.450

13

2

Μαζούτ

96

170

1.400

14

3

Ντίζελ

6

100

220

16

3

Φυσικό Αέριο

4

100

0,3

16

1

Η χημική σύσταση του Φ.Α. καθώς και η σύσταση των καυσαερίων του, αποτελούν δύο παράγοντες με υψηλό ενδιαφέρον από την σκοπιά της λειτουργίας με υψηλό βαθμό απόδοσης και της εξοικονόμησης ενέργειας, ιδίως στις οικιακές εφαρμογές. Εξ αιτίας της απουσίας προσμείξεων επιβαρυντικών για τα λειτουργικά μέρη των συσκευών και των εγκαταστάσεων (καυστήρες, θάλαμοι καύσης, απαγωγή καυσαερίων, κλπ) είναι

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

απολύτως εφικτή η διατήρηση σταθερού βαθμού απόδοσης για ιδιαίτερα μεγάλες περιόδους. Επειδή τα προϊόντα καύσης του Φ.Α. αποτελούνται κυρίως από νερό (υδρατμούς) καθίσταται εύκολα δυνατή η αξιοποίηση της λανθάνουσας θερμότητας των καυσαερίων (διαδικασία συμπύκνωσης) με αποτέλεσμα την αύξηση πάνω από 20% της ωφέλιμης θερμότητας που λαμβάνεται από δεδομένη ποσότητα καυσίμου. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό πλεονέκτημα για τον τελικό καταναλωτή αφού μπορεί να εξυπηρετήσει την εγκατάστασή του με λιγότερο καύσιμο.

4. Παράμετροι διαμόρφωσης της τιμής του Φ.Α. – Γεωστρατηγικές Παράμετροι Οι τιμές του Φ.Α. διεθνώς είναι συνάρτηση της διεθνούς προσφοράς και ζήτησης. Λόγω των περιορισμένων εναλλακτικών δυνατοτήτων που υπάρχουν βραχυπρόθεσμα στον τομέα της κατανάλωσης ή στον τομέα της παραγωγής, ακόμη και μικρές μεταβολές στην παραγωγή ΦΑ ή στην ζήτηση, σε σύντομα χρονικά διαστήματα, μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες μεταβολές των τιμών, μέχρις ότου αποκατασταθεί μία νέα ισορροπία στην διεθνή αγορά. Παράγοντες οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν τις τελικές τιμές του ΦΑ είναι: 1. Μεταβολές στις παραγόμενες ποσότητες Φ.Α. Μία απότομη μείωση στις παραγόμενες ποσότητες ΦΑ από μία ή περισσότερες χώρες, η οποία μπορεί να προκύψει είτε λόγω πολιτικών εξελίξεων, πολιτικής αστάθειας, τοπικών ή ευρύτερων συρράξεων ή άλλων γεγονότων. Ένα παράδειγμα αποτελεί η κρίση στις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας το 2007-2008, όταν οι Ρώσοι έκλεισαν τις βάνες των αγωγών που διέρχονται από την Ουκρανία και μέσω των οποίων η Ευρώπη προμηθεύεται το 35% περίπου των αναγκών της σε ΦΑ. Απότομη μείωση της παραγωγής και της προμήθειας ΦΑ μπορεί να προκύψει από ατυχήματα σε μεγάλες εγκαταστάσεις παραγωγής, όπως ήταν το ατύχημα στις εγκαταστάσεις υγροποίησης ΦΑ στην Αλγερία, πριν από 4-5 χρόνια. Μείωση στις διεθνείς τιμές μπορεί να προκύψει επίσης εάν σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα, μία χώρα αυξήσει την εγχώρια παραγωγή ΦΑ λόγω ανάπτυξης μιας νέας τεχνολογίας, όπως συνέβη το 2005 στην Αμερική, η οποία διπλασίασε την εγχώρια παραγωγή της αξιοποιώντας το ΦΑ των σχιστόλιθων (Shale Gas), μειώνοντας δραστικά τις εισαγωγές της (κυρίως σε LNG) και επηρεάζοντας την διεθνή αγορά μέχρις ότου οι παραγωγές χώρες προσαρμόσουν την παραγωγή τους στα νέα δεδομένα.

2. Ο όγκος του ΦΑ που εισάγεται ή/και εξάγεται από μία χώρα 3. Οι ποσότητες του ΦΑ που είναι αποθηκευμένες σε υπόγειες ή σε υπέργειες εγκαταστάσεις αποθήκευσης (Under Ground Storage ή LNG Terminals) 4. Το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης ή ύφεσης

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

41

3 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Η διεθνής οικονομική ύφεση έχει οδηγήσει σε μείωση της κατανάλωσης και σε μία σχετική πτώση των διεθνών τιμών του ΦΑ.

5.

Οι μεταβολές των καιρικών συνθηκών κατά τον χειμώνα και το καλοκαίρι

6.

Οι τιμές του πετρελαίου Ένα παράδειγμα απότομης αύξησης της εσωτερικής ζήτησης και συνεπώς αύξησης των τιμών ήταν το ατύχημα στην Φουκοσίμα της Ιαπωνίας το 2011 (στην μονάδα ηλεκτροπαραγωγής με πυρηνική ενέργεια) αμέσως μετά τον σεισμό και το Τσουνάμι που ακολούθησε. Η Κυβέρνηση της Ιαπωνίας τότε έλαβε μία πολιτική απόφαση για την σταδιακή αντικατάσταση μέχρι το 2020 των πυρηνικών μονάδων με μονάδες ΦΑ. Οι τιμές στην εσωτερική αγορά της κάθε χώρας επηρεάζονται κυρίως από την προσφορά.

5. Σύγκριση θερμογόνου δύναμης και τιμής ΦΑ σε σχέση με τα άλλα καύσιμα Παρατίθεται πιο κάτω στον Πίνακα 4 η κατώτερη θερμογόνος δύναμη του ΦΑ και άλλων καυσίμων καθώς και οι συντελεστές που εκφράζουν τον λόγο των αντίστοιχων κατώτερων θερμογόνων δυνάμεων. Ως συμπέρασμα συνάγεται ότι, πχ, ένα Μ3 Φυσικό Αέριο έχει κατώτερη θερμογόνο δύναμη ίση με το 81,4% της θερμογόνου δύναμης ενός κιλού προπανίου, κλπ

Πίνακας 4: Κατώτερη Θερμογόνος δύναμη καυσίμων και σύγκριση μεταξύ τους Κατώτερη θερμιδική Προπάνιο Βουτάνιο αξία (kcal) (kg) (kg)

Φυσικό Αέριο (m3)

9.100

0,814

0,823

Μείγμα LPG

Diesel Diesel Φυσικό κίνησης θέρμανσης Μαζούτ Αέριο

(kg)

(lt)

(kg)

(kg)

(m3)

0,821

1,063

0,882

0,938

1,000

6. Ποια χρήση του ΦΑ αποδίδει καλύτερα οικονομικά και περιβαλλοντικά: βιομηχανική, οικιακή, δημοτική, κλπ Η χρήση του ΦΑ που παρουσιάζει τα περισσότερα πλεονεκτήματα και από οικονομικής και από περιβαλλοντικής άποψης, είναι η παραγωγή θερμότητας και κυρίως η υποκατάσταση της ηλεκτρικής ενέργειας. Το οικονομικό όφελος στην περίπτωση αυτή φθάνει και το 60%. Το ΦΑ είναι επίσης κατά 20% πιο οικονομικό από το πετρέλαιο.

42

Αν λάβει κανείς υπ’ όψη και τα έμμεσα οφέλη που προκύπτουν από την μείωση του κόστους συντήρησης των εγκαταστάσεων, από την κατάργηση των δεξαμενών αποθήκευσης του πετρελαίου ή του υγραερίου και το ότι η πληρωμή του γίνεται μετά την κατανάλωσή του, σε αντίθεση με το πετρέλαιο, κλπ, το ΦΑ αποτελεί μία ιδανική λύση και για το περιβάλλον και για την οικονομία.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

3|

• Ενεργειακές Πρώτες Ύλες

3.2.3. Σχιστολιθικό Αέριο (shale gas) Το φυσικό αέριο από σχιστόλιθο είναι ένα αντισυμβατικό ορυκτό καύσιμο που βρίσκεται μέσα σε φυσικές ρωγμές και υπόγεια κατάγματα. Το σχιστολιθικό αέριο (shale gas) παράγεται ραγδαία την τελευταία δεκαετία από τις ΗΠΑ ως υποκατάστατο του φυσικού αερίου. Η άντλησή του γίνεται με υδραυλικό σπάσιμο των πετρωμάτων, με τη χρήση νερού το οποίο διοχετεύεται με τρομακτική πίεση, ώστε να προκληθούν όσο το δυνατόν περισσότερα σχίσματα στα πετρώματα. Στη συνέχεια χρησιμοποιούνται βλαπτικά χημικά, για να σταθεροποιηθούν τα πετρώματα στη θέση τους. Με τη μέθοδο αυτή, που έχουν εξελίξει την τελευταία δεκαετία οι ΗΠΑ (που έχουν και την πλέον εξελιγμένη τεχνολογία), προκαλούνται επιπλέον και γεωλογικά προβλήματα στις περιοχές άντλησης σχιστολιθικού αερίου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το φυσικό αέριο σχιστόλιθου αντιπροσωπεύει ήδη το 16% της παραγωγής φυσικού αερίου και μερικοί αναλυτές προβλέπουν ότι θα μπορούσε να αυξηθεί στο 50% εντός 20 ετών. Μέχρι πρόσφατα, δεν υπήρχε καμία μέθοδος ασφαλούς μεταφοράς του στην επιφάνεια. Αυτός είναι και ο λόγος που η Ε.Ε. είχε θεσμοθετήσει σοβαρούς περιορισμούς, παρά την ανάγκη της Ευρώπης να έχει δικές της πηγές ενέργειας. Ωστόσο, αντλώντας νερό, άμμο και χημικά σε βραχώδεις σχηματισμούς υπό υψηλή πίεση μέσω μιας τεχνικής γνωστής ως υδραυλικό σπάσιμο («fracking») οι ενεργειακές εταιρείες πιστεύουν ότι έχουν βρει ένα μέρος της απάντησης για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Το «Fracking» ή «υδραυλικό σπάσιμο» είναι μια μέθοδος άντλησης νερού, άμμου και χημικών σε βραχώδεις σχηματισμούς υπό υψηλή πίεση και χρησιμεύει για την εξόρυξη σχιστολιθικού αερίου. Η μέθοδος παραμένει έντονα αμφιλεγόμενη λόγω των πιθανών περιβαλλοντικών κινδύνων, συμπεριλαμβανομένων της μόλυνσης των υπόγειων υδάτων και των υψηλότερων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε σχέση με το παραδοσιακό φυσικό αέριο ενώ υπάρχει ανησυχία ότι αυξάνει τον κίνδυνο σεισμού. Για τους υποστηρικτές, το φυσικό αέριο σχιστόλιθου αντιπροσωπεύει μια έως τώρα ανεκμετάλλευτη και ευπρόσδεκτη εναλλακτική πηγή ενέργειας από τα παραδοσιακά ορυκτά καύσιμα. Σε επίπεδο ΕΕ το ζήτημα του «fracking» και η προστασία του περιβάλλοντος ευρίσκονται υπό εξέταση, με προφανή πρόθεση την θεσμοθέτησή του. Στην Ελλάδα οι πρώτες ενθαρρυντικές ενδείξεις για την ύπαρξη σχιστολιθικού αερίου αφορούν στη Θράκη και στην Ήπειρο.

43 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

4 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

4. Περί Πυρηνικής Ενέργειας Πυρηνική ενέργεια ή ατομική ενέργεια ονομάζεται η δυναμική ενέργεια που είναι εγκλεισμένη στους πυρήνες των ατόμων λόγω της αλληλεπίδρασης των σωματιδίων που τα συνιστούν. Η πυρηνική ενέργεια απελευθερώνεται κατά τη σχάση ή σύντηξη των πυρήνων και εφόσον οι πυρηνικές αντιδράσεις είναι ελεγχόμενες (όπως συμβαίνει στην καρδιά ενός πυρηνικού αντιδραστήρα) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να καλύψει ενεργειακές ανάγκες.

Αρχή λειτουργίας Σε έναν τυπικό πυρηνικό αντιδραστήρα για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ο πυρήνας του αντιδραστήρα (reactor core) αποτελείται από 80 με 100 τόνους ουρανίου σε παραπάνω από 30.000 ράβδους καυσίμων. Οι ράβδοι καυσίμων αποδίδουν τη θερμότητα που παράγουν στο νερό, σε μια σειρά ατμοπαραγωγών (boiler) ή άμεσα (το δοχείο του αντιδραστήρα είναι και δοχείο ατμοπαραγωγής). Ο ατμός συνεχίζει την πορεία του για την κίνηση ατμοστροβίλων (τουρμπίνες) που συνδέονται με μια ηλεκτρική γεννήτρια. Ακολουθεί ψύξη του κορεσμένου ατμού που εξέρχεται από τους ατμοστροβίλους, ο οποίος συμπυκνώνεται και διοχετεύεται και πάλι στο σύστημα. Ο διαχωρισμός του νερού ψύξης σε δακτυλίους συμβάλει στην ελαχιστοποίηση του ρίσκου να φτάσει το μολυσμένο νερό στο περιβάλλον.

44 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

4|

• Περί πυρηνικής ενέργειας

Ιστορικά Μόλις το 1951 χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά πυρηνικός αντιδραστήρας για μη στρατιωτικούς σκοπούς και συγκεκριμένα για τη δοκιμαστική παραγωγή μικρής ποσότητας ηλεκτρικού ρεύματος (ΗΠΑ, Αϊντάχο). Στις 27 Ιουνίου 1954 πρώτη φορά πυρηνικός αντιδραστήρας συνδέθηκε με εθνικό δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας (ΕΣΣΔ, Ομπνίσκ) παρέχοντάς του σε μόνιμη βάση ηλεκτρικό ρεύμα. Στη διάρκεια της δεκαετίας του ‘50 ήταν διάχυτη η αισιοδοξία ότι η πυρηνική αποτελούσε τη νέα «μαγική» ενέργεια που θα κάλυπτε τις παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες με πολύ χαμηλό κόστος. Μάλιστα ο πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ Λιούις Στράους έμεινε στην ιστορία για τη λανθασμένη του πρόβλεψη «στο μέλλον η πυρηνική ενέργεια θα είναι τόσο φθηνή, που δεν θα κάνουμε τον κόπο να την κοστολογούμε». Ο Λιούις είχε επίσης προβλέψει ότι το 2000 στις ΗΠΑ θα λειτουργούσαν 1000 πυρηνικοί σταθμοί. Έπεσε και σε αυτό έξω (λειτουργούν 104), καθώς η κατασκευή νέων πυρηνικών σταθμών ουσιαστικά ανεστάλη λόγω του ατυχήματος στο Three Mile Island το 1979, αλλά και επειδή η παραγωγή ηλεκτρισμού με φυσικό αέριο ήταν φτηνότερη. Άλλο ζήτημα που καθιστά την πυρηνική ενέργεια λιγότερο δημοφιλή από όσο τη φαντάζονταν επιστήμονες και πολιτικοί πενήντα χρόνια πριν, είναι το κόστος της επεξεργασίας και αποθήκευσης των πυρηνικών αποβλήτων.

Η διάδοση των πυρηνικών σήμερα Σήμερα 31 χώρες διαθέτουν συνολικά 439 πυρηνικούς αντιδραστήρες σε λειτουργία παράγοντας το 14% του ηλεκτρισμού του κόσμου. Η Γαλλία, χάρη στους 58 αντιδραστήρες της αναδεικνύεται πρωταθλήτρια στον τομέα (ποσοστό ενεργειακής κάλυψης 78%). Για να τους «κινήσει» καταναλώνει περίπου 10.000 τόνους ουρανίου καυσίμου το χρόνο. Σήμερα σε όλο τον κόσμο κατασκευάζονται γύρω στους 64 αντιδραστήρες, οι 26 εκ των οποίων στην Κίνα, με δεύτερη τη Ρωσία με 10, και τρίτη την Ινδία με 6. Αρκετές ακόμα χώρες διαθέτουν πυρηνικούς αντιδραστήρες μικρής ισχύος για ερευνητικούς σκοπούς. Ανάμεσά τους η Ελλάδα με τον αντιδραστήρα ισχύος 5ΜW στο Κέντρο Έρευνας «Δημόκριτος».

Πυρηνικά ατυχήματα Το πρώτο πυρηνικό ατύχημα με διαρροή ραδιενέργειας συνέβη στον Καναδά, το 1952. Ήταν ωστόσο μικρής κλίμακας και δεν προκάλεσε θύματα ή αξιόλογη ρύπανση. Από τότε έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 25 μικρής ή μεσαίας σημασίας ατυχήματα και ένα σοβαρό, αυτό στο Τσερνόμπιλ στις 26 Απριλίου 1986 (ΕΣΣΔ, τώρα Ουκρανία). Το 1964 ένας αμερικανικός δορυφόρος εφοδιασμένος με πλουτώνιο 238 για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας δεν κατόρθωσε να μπει στην προγραμματισμένη τροχιά και κατά την επάνοδό του στη Γη καταστράφηκε απελευθερώνοντας στην ατμόσφαιρα αρκετή ραδιενέργεια ώστε να μετρηθεί με τα μέσα της εποχής. Τον Φεβρουάριο του 2011 μετά από τον σεισμό στα ανοιχτά της Ιαπωνίας, που προκάλεσε το τσουνάμι που έπληξε σφοδρά την περιοχή της Φουκουσίμα, έγινε ατύχημα στους τέσσερις πυρηνικούς αντιδραστήρες του εργοστασίου παραγωγής ενέργειας της Φουκουσίμα. Τεράστιες ποσότητες ραδιενέργειας εκλύθηκαν στην περιοχή αλλά και στη θάλασσα και στον αέρα. Οι επιπτώσεις πήραν παγκόσμιες διαστάσεις και το ατύχημα χαρακτηρίστηκε εξίσου σοβαρό, αν όχι σοβαρότερο, με το Τσερνόμπιλ.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

45

4 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Πυρηνική Ενέργεια και Αειφόρος Ανάπτυξη Η πυρηνική ενέργεια δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί αειφόρος πηγή ενέργειας, για τους ακόλουθους λόγους: • Στο σύνολό της, η αλυσίδα επεξεργασίας (των πυρηνικών πρώτων υλών που προέρχονται από εξόρυξη) - λειτουργίας (των σταθμών παραγωγής πυρηνικής ενέργειας) - μεταφοράς και διάθεσης (των πυρηνικών αποβλήτων) - τελικής επανεπεξεργασίας είναι γεμάτη διαρροές και αφήνει μια εξαιρετικά τοξική κληρονομιά.

• Η αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων από πυρηνικά δημιουργεί ένα μείζον περιβαλλοντικό πρόβλημα στη θέση κάποιου άλλου. Είναι σαφές ότι η πυρηνική ενέργεια εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη και δύσκολο να τεθεί υπό έλεγχο. Αυτό έχει αποδειχθεί περίτρανα με τα ατυχήματα στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας το 1986 και στην Τοκαϊμούρα της Ιαπωνίας το 1999.

• Οι επενδύσεις σε προγράμματα πυρηνικής ενέργειας μπορεί να απορροφήσουν πόρους που είναι απολύτως απαραίτητοι σε προγράμματα ενεργειακής αποδοτικότητας και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τα περισσότερα από τα οποία παρουσιάζουν σημαντικά χαμηλότερο ειδικό κόστος για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου σε σχέση με τη πυρηνική ενέργεια.

• Η πυρηνική τεχνολογία δε δημιουργεί κίνητρα για την εξοικονόμηση ενέργειας. Πρόκειται για μια τεχνολογία βασικού φορτίου (base-load), της οποίας η ενεργειακή παραγωγή δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε συγκεκριμένη ζήτηση από μεριάς καταναλωτών και βιομηχανίας.

46 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

4|

• Περί πυρηνικής ενέργειας

• Η συμπερίληψη του κόστους κλεισίματος και διαχείρισης των τοξικών αποβλήτων αυξάνουν υπέρμετρα το κόστος κατασκευής μιας πυρηνικής μονάδας και την καθιστούν ασύμφορη σε σχέση με άλλες μονάδες π.χ. από ΑΠΕ.

• Η παραγωγή και η χρήση της πυρηνικής ενέργειας παρουσιάζουν μια ποικιλία αρνητικών επιπτώσεων. Οι παράγοντες αυτοί μπορεί να σταθούν εμπόδιο στην καινοτομία στον τομέα παραγωγής ενέργειας και στην αποδοτικότητα από πλευράς ζήτησης. Σε αυτούς συγκαταλέγονται: ❑❑ Η διατήρηση μεγάλων μη αποδοτικών δικτύων μεταφοράς ενέργειας. ❑❑ Η απομάκρυνση των επενδύσεων από περισσότερο αποδοτικά συστήματα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας μικρής κλίμακας και υπηρεσίες παροχής ενέργειας. ❑❑ Ο περιορισμός των δυνατοτήτων απασχόλησης μόνο σε εξαιρετικά εξειδικευμένο προσωπικό σε έναν βιομηχανικό τομέα μεγάλης εντάσεως κεφαλαίου. Η πυρηνική ενέργεια, στις περισσότερες, αν όχι σε όλες τις περιπτώσεις, είναι ακριβότερη σε σύγκριση με άλλες δυνατότητες για την προμήθεια ενέργειας. Αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους που, επί του παρόντος, και μέχρι περίπου το 2010, δεν σχεδιάζονται πια, ούτε βρίσκονται πια υπό κατασκευή στις χώρες του ΟΟΣΑ, καινούριοι πυρηνικοί αντιδραστήρες - εκτός από έναν στην Φιλανδία. Οι περισσότερες από τις ενεργειακές εταιρείες υπηρεσιών κοινής ωφέλειας που βασίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην πυρηνική ενέργεια (π.χ. η British Energy στο Ηνωμένο Βασίλειο ή η EdF στη Γαλλία) λαμβάνουν είτε άμεσες είτε έμμεσες επιδοτήσεις από το κράτος. Στη Ρωσία, οι πυρηνικοί αντιδραστήρες ανήκουν στο κράτος και δεν αποτελούν τμήμα εταιρείας υπηρεσιών κοινής ωφέλειας που να λειτουργεί σε ελεύθερες αγορές.

47 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

5. Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας 5.1. Ορισμός και Αρχές λειτουργίας Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) είναι οι μη ορυκτές ενεργειακές πηγές ενέργειας, δηλαδή η αιολική, η ηλιακή, η υδραυλική ενέργεια, η γεωθερμική ενέργεια, η ενέργεια των κυμάτων, η παλιρροϊκή ενέργεια, τα αέρια τα εκλυόμενα από χώρους υγειονομικής ταφής, από εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού και τα βιοαέρια, όπως ορίζει η ΟΔΗΓΙΑ 2001/77/ΕΚ. Οι ΑΠΕ δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον καθώς για την εκμετάλλευσή τους δεν απαιτείται κάποια ενεργητική παρέμβαση, όπως εξόρυξη, άντληση ή καύση, όπως με τις συμβατικές μορφές ενέργειας, αλλά απλώς η εκμετάλλευσή της ήδη υπάρχουσας ροής ενέργειας στη φύση. Επιπλέον, προκειται για καθαρές μορφές ενέργειας, φιλικές στο περιβάλλον, που δεν αποδεσμεύουν υδρογονάνθρακες, διοξείδιο του άνθρακα ή τοξικά και ραδιενεργά απόβλητα όπως οι λοιπές πηγές ενέργειας που χρησιμοποποιούνται σε μεγάλη κλίμακα. Έτσι οι ΑΠΕ θεωρούνται ως η λύση στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Οι ΑΠΕ βασίζονται κατ’ ουσίαν στην ηλιακή ακτινοβολία, με εξαίρεση την γεωθερμική ενέργεια, η οποία είναι ροή ενέργειας από το εσωτερικό της γής, και την παλιρροιακή ενέργεια που είναι αποτέλεσμα της βαρύτητας (οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ότι οφείλονται και αυτές σε ηλιακή δραστηριότητα) και για αυτό θεωρούνται πρακτικά ανεξάντλητες.

48 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

5.2. ΑΠΕ, κλιματική αλλαγή, κόστος παραγωγής και οικονομική ύφεση Οι ΑΠΕ προσφέρουν έναν μοναδικό συνδυασμό λύσεων στην κοινωνία, στην εθνική οικονομία και στον πλανήτη. Συγκεκριμένα οι προσφέρουν: • Λύση στο ενεργειακό πρόβλημα – ανεξάρτητα από όσες πηγές υδρογονανθράκων κι αν ανακαλυφθούν, η εξάντλησή τους είναι δεδομένη και το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής μπροστά μας.

• Λύση στο διογκούμενο πρόβλημα της απαιτούμενης μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που ευθύνονται για τις κλιματικές αλλαγές – που υπενθυμίζουν την παρουσία τους με τα διαρκώς συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα.

• Λύση στην αύξηση του κόστους του ρεύματος με το οποίο επιβαρύνεται τελικά ο καταναλωτής εξαιτίας των απίθανων στρεβλώσεων της αγοράς ενέργειας και της συνεχιζόμενης υστέρησης της ανάπτυξης των ΑΠΕ.

• Λύση στη μείωση των λοιπών εκπομπών ρύπων που συνδέονται με την χρήση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας – που καταστρέφουν το τοπικό περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων.

• Λύση στην συνεχιζόμενη οικονομική ύφεση. Όσο κι αν ψάξει κανείς δεν θα βρει άλλη επένδυση που να υλοποιείται άμεσα και να προσφέρει τόσα πολλά σε τοπική, εθνική και παγκόσμια οικονομία και εν τέλει στην ανάπτυξη.

Πίνακας με οφέλη διαφόρων πηγών ενέργειας έναντι άλλων Οφέλη Εγχώρια

Υδρ/κή Αιολική Φωτ/κή Πυρηνική ενέργεια ενέργεια ενέργεια Βιομάζα Γεωθερμία Λιγνίτης Αέριο ενέργεια ü

ü

ü

ü

ü

Ανανεώσιμη

ü

ü

ü

ü

ü

Αποδοτικότερη

ü

Προσιτή

ü

ü

Χαμηλότερο κόστος παραγωγής

ü

ü

Διάρκεια ζωής

ü

Πολλαπλή χρήση

ü

Ιδιωτική επένδυση

ü

ü

ü

ü

ü

Τοπική Οικονομία

ü

ü

ü

ü

ü

Εγχώρια προστιθέμενη αξία

ü

ü

ü

ü

ü

?

?

ü

ü

ü

ü

49 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

5.3. Πλεονεκτήματα ΑΠΕ: • είναι άφθονες και ανεξάντλητες, δεν πρόκειται να εξαντληθούν ποτέ, σε αντίθεση με τα ορυκτά καύσιμα.

• είναι εγχώριες πηγές ενέργειας, συμβάλλουν στην ενεργειακή ανεξαρτησία,, στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού σε εθνικό επίπεδο, στη γεωπολιτική ισορροπία και στην ειρήνη • δεν χρειάζονται στρατιωτικές εκστρατείες για να τις εξασφαλίσεις ούτε μπορούν να απειληθούν από τρομοκρατικές ενέργειες...

• δεν ρυπαίνουν, αλλά αντίθετα υποκαθιστούν ορυκτά καύσιμα που ρυπαίνουν κατά την εξόρυξη ή άντληση, μεταφορά, αποθήκευση και καύση τους • δεν εκπέμπουν αέρια του θερμοκηπίου, αλλά αντίθετα υποκαθιστούν πηγές που εκπέμπουν αέρια του θερμοκηπίου • δεν προκαλούν βλάβες στην υγεία • είναι συμβατές με άλλους αναπτυξιακούς στόχους όπως είναι ο τουρισμός και η αξία γης • Είναι γεωγραφικά διεσπαρμένες και οδηγούν στην αποκέντρωση του ενεργειακού συστήματος. Έτσι, δίνετε η δυνατότητα να καλύπτονται οι ενεργειακές ανάγκες σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, ανακουφίζοντας τα συστήματα υποδομής ενώ παράλληλα μειώνονται οι απώλειες μεταφοράς ενέργειας.

• Έχουν χαμηλό λειτουργικό κόστος, το οποίο επιπλέον δεν επηρεάζεται από τις διακυμάνσεις της διεθνούς οικονομίας και ειδικότερα των τιμών των συμβατικών καυσίμων.

• Οι επενδύσεις των ΑΠΕ είναι εντάσεως εργασίας, δημιουργώντας πολλές θέσεις εργασίας ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, συμβάλλοντας στην περιφερειακή ανάπτυξη • Μπορούν να αποτελέσουν σε πολλές περιπτώσεις πυρήνα για την αναζωογόνηση υποβαθμισμένων, οικονομικά και κοινωνικά, περιοχών και πόλο για την τοπική ανάπτυξη, με την προώθηση επενδύσεων που στηρίζονται στη συμβολή των ΑΠΕ.

• Είναι φιλικές προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο και η αξιοποίησή τους είναι γενικά αποδεκτή από το κοινό.

• Με την επιλογή του κατάλληλου μίγματος είναι δεδομένο ότι οι ΑΠΕ μειώνουν την τιμή προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας τόσο πολύ, που άνετα μπορούν να χρηματοδοτήσουν την ανάπτυξή τους και επιπλέον να επιδοτήσουν τον καταναλωτή.

5.4. Μειονεκτήματα ΑΠΕ

50

• Μέχρι την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, η ανάπτυξή τους εξαρτάται από την εκάστοτε πολιτική που εφαρμόζεται.

• Είναι επενδύσεις εντάσεως κεφαλαίου, συνήθως έχουν υψηλό κόστος κατασκευής και εξαρτώνται πλήρως από το υφιστάμενο χρηματοπιστωτικό περιβάλλον.

• Το διεσπαρμένο δυναμικό τους είναι δύσκολο να συγκεντρωθεί σε μεγάλα μεγέθη ισχύος ώστε να μεταφερθεί και να αποθηκευθεί.

• Έχουν χαμηλή πυκνότητα ισχύος και ενέργειας και συνεπώς για μεγάλη παραγωγή απαιτούνται συχνά εκτεταμένες εγκαταστάσεις.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

• Παρουσιάζουν συχνά διακυμάνσεις στη ποιότητα της ενέργειας και στην διαθεσιμότητά της που μπορεί να είναι μεγάλης διάρκειας απαιτώντας την εφεδρεία άλλων ενεργειακών πηγών ή γενικά δαπανηρές μεθόδους αποθήκευσης.

• Η χαμηλή διαθεσιμότητά τους συνήθως οδηγεί σε χαμηλό συντελεστή χρησιμοποίησης των εγκαταστάσεων εκμετάλλευσής τους.

• Πιθανά περιβαλλοντικά προβλήματα (υποκειμενικά και αντικειμενικά): ❑❑ Κίνδυνος για χλωρίδα και πανίδα ❑❑ Οπτική όχληση-Αισθητική ❑❑ Υποβάθμιση περιβάλλοντος ❑❑ Θόρυβος ❑❑ Εκπομπή ακτινοβολίας –κίνδυνοι για την υγεία ❑❑ Διάθεση παραγόμενων υποπροϊόντων (π.χ. τέφρας) ❑❑ Δέσμευση παραγωγικών εκτάσεων για άλλες χρήσεις

5.5. Τεχνολογίες ΑΠΕ και εφαρμογές Αιολική Ενέργεια: η κινητική ενέργεια που παράγεται από τη δύναμη του ανέμου και μετατρέπεται σε απολήψιμη μηχανική ενέργεια ή / και σε ηλεκτρική ενέργεια (μέσω των ανεμογεννητριών) Ηλιακή Ενέργεια: Περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Ενεργητικά Ηλιακά Συστήματα: μετατρέπουν την ηλιακή ακτινοβολία σε θερμότητα. Φωτοβολταϊκά Ηλιακά Συστήματα: μετατρέπουν την ηλιακή ενέργεια άμεσα σε ηλεκτρική ενέργεια. Βιοκλιματικός σχεδιασμός και παθητικά ηλιακά συστήματα: αφορούν αρχιτεκτονικές λύσεις και χρήση κατάλληλων δομικών υλικών για τη μεγιστοποίηση της απ’ ευθείας εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας για θέρμανση, κλιματισμό ή φωτισμό. Υδροηλεκτρική Ενέργεια: Τα Μικρά Υδροηλεκτρικά Έργα (μέχρι 15 MW ισχύος) αξιοποιούν την δυναμική και κινητική ενέργεια του νερού, με στόχο την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ή και το μετασχηματισμό της σε απολήψιμη μηχανική ενέργεια. Η δέσμευση/ αποθήκευση ποσοτήτων ύδατος σε φυσικές ή τεχνητές λίμνες, για ένα Υδροηλεκτρικό Σταθμό, ισοδυναμεί πρακτικά με αποθήκευση ηλεκτρικής ενέργειας. Βιομάζα: είναι το βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα των προϊόντων, αποβλήτων και υπολειμμάτων που προέρχονται από τη γεωργία, (συμπεριλαμβανομένων των φυτικών και των ζωικών ουσιών), τη δασοκομία και τις συναφείς βιομηχανί-

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

51

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

ες, καθώς και το βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα των βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων, όπως ορίζει η ΟΔΗΓΙΑ 2001/77/ΕΚ. Ως βιομάζα ορίζεται η ύλη που έχει βιολογική (οργανική) προέλευση. Πρακτικά περιλαμβάνεται σε αυτήν οποιοδήποτε υλικό προέρχεται άμεσα ή έμμεσα από τον φυτικό κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, με τον όρο βιομάζα εννοούμε τα φυτικά και δασικά υπολείμματα (καυσόξυλα, κλαδοδέματα, άχυρα, πριονίδια, ελαιοπυρήνες, κουκούτσια), τα ζωικά απόβλητα (κοπριά, άχρηστα αλιεύματα), τα φυτά που καλλιεργούνται στις ενεργειακές φυτείες για να χρησιμοποιηθούν ως πηγή ενέργειας, καθώς επίσης και τα αστικά απορρίμματα και τα υπολείμματα της βιομηχανίας τροφίμων, της αγροτικής βιομηχανίας και το βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα των αστικών απορριμμάτων. Η βιομάζα χρησιμοποιείται κυρίως για την παραγωγή θερμικής και ηλεκτρικής ενέργειας. Ειδικότερα μπορεί να αξιοποιηθεί για την κάλυψη ενεργειακών αναγκών (θέρμανσης, ψύξης, ηλεκτρισμού κ.λπ.) και ακόμα για την παραγωγή υγρών βιοκαυσίμων (βιοαιθανόλη, βιοντήζελ κ.λπ.). Βιοκαύσιμα είναι υγρά ή αέρια καύσιμα κίνησης τα οποία παράγονται από βιομάζα, όπως ορίζει η Οδηγία 2009/28/ΕΚ. Ειδικότερα, όπως ορίζει ο Νόμος 3468/2006, Βιοκαύσιμα θεωρούνται και τα ακόλουθα καύσιμα: Βιοντίζελ (πετρέλαιο βιολογικής προέλευσης) είναι οι μεθυλεστέρες λιπαρών οξέων (ΜΛΟ – FAME) που παράγονται από φυτικά ή ζωικά έλαια και λίπη και είναι ποιότητας πετρελαίου ντίζελ, για χρήση ως Βιοκαύσιμο. Βιοαιθανόλη είναι η αιθανόλη που παράγεται από Βιομάζα ή από βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα αποβλήτων, για χρήση ως Βιοκαύσιμο. Βιοαέριο είναι το καύσιμο αέριο που παράγεται από Βιομάζα ή βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων, το οποίο μπορεί να καθαριστεί και να αναβαθμιστεί σε ποιότητα φυσικού αερίου, για χρήση ως Βιοκαύσιμο, ή το ξυλαέριο. Βιομεθανόλη είναι η μεθανόλη που παράγεται από Βιομάζα, για χρήση ως Βιοκαύσιμο. Βιο-ΕΤΒΕ είναι ο αιθυλο-τριτοταγής-βουτιλαιθέρας (ΕΤΒΕ) που παράγεται από βιοαιθανόλη, για χρήση ως Βιοκαύσιμο. Το κατ’ όγκο ποσοστό Βιο-ΕΤΒΕ που υπολογίζεται ως Βιοκαύσιμο είναι 47% επί του συνόλου του. Βιο-ΜΤΒΕ είναι ο μεθυλο-τριτοταγής-βουτιλαιθέρας (ΜΤΒΕ) που παράγεται από μεθανόλη, για χρήση ως Βιοκαύσιμο. Το κατ’ όγκο ποσοστό Βιο-ΜΤΒΕ που υπολογίζεται ως Βιοκαύσιμο είναι 36% επί του συνόλου του. Γεωθερμία: Γεωθερμική ενέργεια ονομάζεται η θερμική ενέργεια που προέρχεται από το εσωτερικό της γης και εμφανίζεται με τη μορφή θερμού νερού ή ατμού. Η ενέργεια αυτή σχετίζεται με την ηφαιστειότητα και τις ειδικότερες γεωλογικές και γεωτεκτονικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Είναι μια ήπια και σχετικά ανανεώσιμη ενεργειακή πηγή, που με τα σημερινά τεχνολογικά δεδομένα μπορεί να

52 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

καλύψει σημαντικές ανάγκες θέρμανσης και ψύξης, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις να παράγει ηλεκτρική ενέργεια. Οι εφαρμογές της γεωθερμικής ενέργειας ποικίλουν ανάλογα με τη θερμοκρασία του ρευστού και περιλαμβάνουν ηλεκτροπαραγωγή, θέρμανση χώρων, ύξη και κλιματισμό, θέρμανση θερμοκηπίων και εδαφών, ιχθυοκαλλιέργειες, βιομηχανικές εφαρμογές όπως αφαλάτωση θαλασσινού νερού ή ξήρανση αγροτικών προϊόντων, θερμά λουτρά.

Συμπαραγωγή Συμπαραγωγή Ηλεκτρικής Ενέργειας & Θερμότητας (ΣΗΘ) είναι η ταυτόχρονη παραγωγή Θερμικής και Ηλεκτρικής ή και Μηχανικής Ενέργειας στο πλαίσιο μιας μόνο διαδικασίας. (βλ. Ν 3468/2006) Συμπαραγωγή Ηλεκτρικής Ενέργειας Υψηλής Απόδοσης (ΣΗΘΥΑ, σύμφωνα με τον Ν.3468/2006) είναι η συμπαραγωγή που εξασφαλίζει εξοικονόμηση Πρωτογενούς Ενέργειας σε ποσοστό τουλάχιστον 10%, σε σχέση με τη Θερμική και Ηλεκτρική Ενέργεια που παράγεται στο πλαίσιο διακριτών διαδικασιών, καθώς και η παραγωγή από Μονάδες Μικρής και Πολύ Μικρής Κλίμακας που εξασφαλίζει εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας, ανεξάρτητα από το ποσοστό εξοικονόμησης. Ο υπολογισμός της εξοικονόμησης πρωτογενούς ενέργειας, όπου αυτός απαιτείται, γίνεται σύμφωνα με τα οριζόμενα στην περίπτωση β’ του Παραρτήματος ΙΙΙ της Οδηγίας 2004/8/ΕΚ (L 52)

Παραγωγή ηλεκτρισμού με μικρά συστήματα ΑΠΕ & ΣΗΘ Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στόχων για την ενέργεια και το κλίμα, τον περίφημο 20/20/20, ο κτιριακός τομέας αποτελεί ένα βασικό πεδίο προς διερεύνηση, καθώς αφενός

53 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

54

αποτελεί ένα μεγάλο καταναλωτή ενέργειας, και αφετέρου διαθέτει ένα σημαντικότατο δυναμικό για την ενσωμάτωση των μικρής κλίμακας συστημάτων θέρμανσης ή/και ηλεκτροπαραγωγής που χρησιμοποιούν ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). Μικρής κλίμακας συστήματα ΑΠΕ μπορούν να χρησιμοποιηθούν για συμπλήρωση ή και για πλήρη κάλυψη των τοπικών ηλεκτρικών ή θερμικών αναγκών, τα οποία θα βρίσκονται κοντά στο σημείο όπου η ενέργεια χρησιμοποιείται, παρέχοντας έτσι σημαντικά πλεονεκτήματα (αυξημένη απόδοση, ανεξαρτητοποίηση, αυτονομία, μείωση κόστους, κλπ) Τα συστήματα αυτά είναι ιδανικά για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών στην περίπτωση αυτόνομων εγκαταστάσεων, ενώ παράλληλα μπορούν να λειτουργήσουν ως συστήματα παραγωγής παρέχοντας ηλεκτρική ενέργεια στο δίκτυο με το οποίο συνδέονται. Τα Αυτόνομα Συστήματα είναι κατάλληλα για περιοχές όπου δεν υπάρχει πρόσβαση στο ηλεκτρικό δίκτυο ή το κόστος σύνδεσης με το ηλεκτρικό δίκτυο είναι υψηλό και συνδυάζονται με ηλεκτροπαραγωγό ζεύγος (Η/Ζ) ή γεννήτρια. Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται σήμερα για παραγωγή ηλεκτρισμού από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) & Συμπαραγωγή Ηλεκτρισμού και θερμότητας (ΣΗΘ) σε μικρή κλίμακα, είναι: • Μικρές Ανεμογεννήτριες (0,5-10 kW) για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας • Φωτοβολταϊκά συστήματα (1-5 KW) για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας • Θερμικά ηλιακά για θέρμανση χώρων και για παραγωγή ζεστού νερού χρήσης • Συμπαραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού μικρής κλίμακας (από βιομάζα) • (αβαθής) Γεωθερμία για ψύξη και θέρμανση χώρων Η ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από τα φωτοβολταϊκά πάνελ ή και την ανεμογεννήτρια αποθηκεύεται σε συσσωρευτές (μπαταρίες) και στην συνέχεια διοχετεύεται μέσω ενός αντιστροφέα στις ηλεκτρικές συσκευές.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

Συνδυασμός των παραπάνω (υβριδικά συστήματα) με πιθανό συνδυασμό αντλιών θερμότητας για την 100% κάλυψη των ενεργειακών και θερμικών αναγκών μέσω κεντρικού συστήματος διαχείρισης.

5.6. Εθνικοί στόχοι – Η Οδηγία 2009/28/ΕΚ για τις ΑΠΕ Στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης ευρωπαϊκής πολιτικής για την κλιματική αλλαγή και την ενέργεια όπου τίθενται σε επίπεδο Ε.Ε., οι στόχοι για τη μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τη διείσδυση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (Α.Π.Ε.) και την Εξοικονόμηση πρωτογενούς ενέργειας (γνωστοί ως στόχοι 20-20-20), υιοθετήθηκε από τα κράτη μέλη ένα ευρύ νομοθετικό «πακέτο». Εκεί περιλαμβάνεται και η Οδηγία 2009/28/ΕΚ για την προώθηση της χρήσης ενέργειας από Ανανεώσιμες Πηγές που θέτει τον νομικά δεσμευτικό στόχο 20% για συμμετοχή των Α.Π.Ε. στην τελική κατανάλωση ενέργειας της ΕΕ-27 μέχρι το 2020, ενώ για την Ελλάδα ο αντίστοιχος στόχος προσδιορίζεται στο 18%. Σύμφωνα με την οδηγία προβλέπεται: 20% μείωση των εκπομπών Αερίων του Φαινομένου του Θερμοκηπίου (ΑΦΘ) σε σχέση με το 1990 20% Συμμετοχή ΑΠΕ στο ενεργειακό ισοζύγιο του 2020 10% συμμετοχή των ανανεώσιμων καυσίμων στις μεταφορές 20% εξοικονόμηση ενέργειας για πρώτη φορά αξιοποίηση των Α.Π.Ε. σε όλες τις ενεργειακές χρήσεις (ηλεκτροπαραγωγή, ψύξη/ θέρμανση, μεταφορές/ βιοκαύσιμα) Η εξειδίκευση σε εθνικούς στόχους στηρίζεται στο ΑΕΠ με σημείο εκκίνησης το ποσοστό συμμετοχής των Α.Π.Ε. σε κάθε κράτος-μέλος κατά το έτος 2005, με το συγκεκριμένο ποσοστό για την Ελλάδα να προσδιορίζεται στο 18%. Για την Ελλάδα, ο δεσμευτικός στόχος για τη διείσδυση των Α.Π.Ε. καθορίσθηκε σε 18% της τελικής κατανάλωσης ενέργειας το 2020 σύμφωνα με την Οδηγία 2009/28. Σε εναρμόνιση με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, η Ελληνική νομοθεσία με το Νόμο 3851/2010 «Επιτάχυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και άλλες διατάξεις σε θέματα αρμοδιότητας του Υπουργείου Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής» (ΦΕΚ Α’ 85), έθεσε υψηλότερους στόχους για το ελληνικό ενεργειακό σύστημα το 2020, ως εξής: Συμμετοχή της ενέργειας που παράγεται από Α.Π.Ε. στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας

20%

Συμμετοχή της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από Α.Π.Ε. στην ακαθάριστη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας

40%

Συμμετοχή της ενέργειας που παράγεται από Α.Π.Ε. στην τελική κατανάλωση ενέργειας στις μεταφορές

10%

Συμμετοχή της ενέργειας που παράγεται από Α.Π.Ε. στην τελική κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση και ψύξη

20%

55 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Παράλληλα, στο πλαίσιο εφαρμογής της Οδηγίας 2009/28/ΕΚ, εκπονήθηκε και υποβλήθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, που αποτελεί το κατεξοχήν εργαλείο ενεργειακού σχεδιασμού μέχρι το 2020. Υπογραμμίζεται ότι η Ευρώπη έχει δεσμευτεί για επιπλέον μείωση των εκπομπών Αερίων Φαινομένου Θερμοκηπίου (Α.Φ.Θ.) ώστε αυτή να φθάσει το 30% το 2020 σε σχέση με το 1990, εφόσον και άλλες αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες οικονομίες συμμετάσχουν στη κοινή προσπάθεια. Οι Ευρωπαϊκοί στόχοι για το 2020 είναι μεσοπρόθεσμοι στόχοι (εξισορρόπησης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου) στα πλαίσια μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής που για το 2050 αποβλέπει σε μειώσεις εκπομπών της τάξης του 50-60%. Ο τρόπος, επομένως, που τα Eυρωπαϊκά κράτη-μέλη καλούνται να τους ικανοποιήσουν θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από προνοητικότητα, δυναμικότητα και καινοτομία. Σε κάθε περίπτωση, η ποσοτική μετάφραση αυτών των στόχων είναι σημαντική για το ελληνικό ενεργειακό σύστημα. Ειδικά για την ηλεκτροπαραγωγή, ο στόχος για συνολική συμμετοχή 20% Α.Π.Ε. στο ενεργειακό ισοζύγιο, σημαίνει παραγωγή πράσινης ηλεκτρικής ενέργειας ίσης περίπου με 40% της εγχώριας εθνικής κατανάλωσης ηλεκτρισμού. Έτσι σήμερα, ο στόχος του 29% που για πρώτη φορά νομοθετήθηκε επίσημα από την Ελληνική Βουλή με το Ν.3468/2006, φαντάζει ήδη συντηρητικός. Με εξουσιοδότηση του ν.3851/2010, εκδόθηκε κατ’ η Υπουργική Απόφαση 19598/1-102010 (ΦΕΚ 1630 Β’/11.10.2010), με θέμα την «Επιδιωκόμενη αναλογία εγκατεστημένης ισχύος και την κατανομή της στο χρόνο μεταξύ των διαφόρων τεχνολογιών Α.Π.Ε.» με σκοπό την εκτίμηση της κατανομής ανά τεχνολογία ΑΠΕ και το συνολικό μέγεθος σταθμών Α.Π.Ε. που πρέπει να λειτουργούν το 2020, προκειμένου η Ελλάδα να επιτύχει το δεσμευτικό της ευρωπαϊκό στόχο. Τα παραπάνω στρατηγικά κείμενα αναφοράς διαμορφώνουν το βασικό πλαίσιο πολιτικής για την προώθηση των Α.Π.Ε. στη χώρα μας.

56 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

5.7. Ενεργειακό δυναμικό/Διείσδυση ΑΠΕ & δυνατότητες αξιοποίησηςεκμετάλλευσης Στον Πίνακα που ακολουθεί καταγράφεται το ενεργειακό μείγμα ανά τεχνολογία και κατηγορία παραγωγού όπως προσδιορίζεται στη σχετική Απόφαση.

Πίνακας 1. Επιδιωκόμενη αναλογία εγκατεστημένης ισχύος και κατανομή της στο χρόνο μεταξύ των διαφόρων τεχνολογιών Α.Π.Ε. Χρονική περίοδος

Τεχνολογία

2014

2020

Υδροηλεκτρικά

3700

4650

Μικρά (0-15MW)

300

350

Μεγάλα (>15MW)

3400

4300

Φωτοβολταϊκά

1500

2200

Εγκαταστάσεις από επαγγελματίες αγρότες της περίπτωσης (β) της παρ.6 του άρθ.15 του ν.3851/2010

500

Λοιπές Εγκαταστάσεις

1000

1450

Ηλιοθερμικά

120

250

4000

7500

200

350

Αιολικά (περιλαμβανομένων των θαλασσίων) Βιομάζα

750

Η επιδιωκόμενη εγκατεστημένη ισχύς από Φωτοβολταϊκά Συστήματα που αναφέρεται στον πιο πάνω Πίνακα δεν περιλαμβάνει την παραγόμενη ενέργεια η οποία θα εγχέεται στο Δίκτυο ως αποτέλεσμα της εφαρμογής του «Ειδικού Προγράμματος Ανάπτυξης Φωτοβολταϊκών Συστημάτων σε κτηριακές εγκαταστάσεις» με το οποίο χορηγείται ενίσχυση με τη μορφή της επιδότησης της kWp, με σκοπό την συμμετοχή κατά το δυνατό περισσότερων πολιτών στην επίτευξη του εθνικού στόχου συμμετοχής των Α.Π.Ε. στην τελική κατανάλωση ενέργειας στο 20% το έτος 2020. Στον Πίνακα 1.1 δεν περιλαμβάνεται, επίσης, η συμμετοχή της «Γεωθερμικής ηλεκτροπαραγωγής» στο ενεργειακό μείγμα της χώρας και δεν συνυπολογίζεται κατά την εκτίμηση της ενδεχόμενης υπερκάλυψης των ορίων ισχύος που έχουν καθοριστεί για τα έτη 2014 & 2020 τονίζοντας, έτσι, την προτεραιότητα που πρέπει να δοθεί στην αξιοποίηση της γεωθερμίας. Διείσδυση ΑΠΕ: Δυνατότητες αξιοποίησης – εκμετάλλευσης Στον επόμενο Πίνακα αποτυπώνονται τα βασικά μεγέθη των ΑΠΕ, όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί μέχρι 16/04/2013, σύμφωνα με το Ενημερωτικό Δελτίο του ΛΑΓΗΕ και η αναπόφευκτη σύγκριση τους με τα όρια που τέθηκαν σύμφωνα με την ΥΑ 19598/1-10-2010.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

57

5 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Πίνακας 2. Βασικά μεγέθη των ΑΠΕ, μέχρι 16/04/2013, σε σύγκριση με τα όρια της ΥΑ 19598/1-10-2010. εγκατεστημένη ισχύς σύμφωνα με ΥΑ 19598

ΛΑΓΗΕ (έως 31/12/2012)

Τεχνολογία

2014

2020

Μέση τιμή ενέργειας Σε σχέση Σε σχέση Ισχύς Ενέργεια Πληρωμές (€/ με το με το (MW) (MWh) (m€) ΜWh) Ισχύς (MW) 2014 2020

Μικρά Υδροηλεκτρικά (0-15MW)

300

350

213

Φωτοβολταϊκά

1500 2200 1.536 1.694

Εγκαταστάσεις από επαγγελματίες αγρότες της 500 περίπτωσης (β) της παρ.6 του άρθ.15 του ν.3851/2010

750

670

59,6

89,3

218

760

448,8

2.337

???

???

???

???

1.238

1.415

606,8

428,8

1.996

298

279

153,5

549,9

341

Αιολικά (περιλαμβανομένων 4000 7500 1.753 3.850 των θαλασσίων)

354,7

92,1

1.782

Βιομάζα/βιοαέριο

Λοιπές Εγκαταστάσεις

1000 1450

Eιδικό πρόγραμμα ------ -----στεγών Ηλιοθερμικά

ΣΗΘΥΑ

ΣΥΝΟΛΟ

58

Απόκλιση ΛΑΓΗΕ από στόχο ΥΑ (έως 19598 16/04/2013) (έως 16/04/2013)

120

250

72,7%

62,3%

155,8% 106,2%

???

???

199,6% 137,7%

------- ------44,6%

23,8%

200

350

45

197

20,4

104

45

90

149

25,3

170,2

90

n/a

1.220

186,0

4.472

73,1%

42,0%

6.120 10.650 3.637 6.560

22,50% 12,86% n/a

Με βάση τα αποτελέσματα του παραπάνω Πίνακα, προκύπτει ότι το Εθνικό Σχέδιο 2020 που καταρτίσθηκε πριν 3 έτη, έχει ήδη ξεπεραστεί και απαιτείται άμεσος επανασχεδιασμός του έτσι ώστε να διορθωθούν στρεβλώσεις που έχουν δημιουργηθεί. Απαιτείται η λήψη άμεσων μέτρων με στόχο: • Τον επανακαθορισμό της διείσδυσης τεχνολογιών που έχουν ξεπεράσει ήδη ακόμη και τους στόχους του 2020.

• την προώθηση των τεχνολογιών που παρουσιάζουν σημαντική υστέρηση • την υλοποίηση των απαιτήσεων για τα βιοκαύσιμα ή για τις λοιπές Α.Π.Ε. στις άλλες χρήσεις, • Την επίτευξη του στόχου της εξοικονόμησης ενέργειας

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

5|

• Περί ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

• Τον επανακαθορισμό του ενεργειακού μίγματος Σε κάθε περίπτωση, με βάση το υφιστάμενο ενεργειακό μίγμα, είναι σαφές ότι πρέπει να σχεδιαστεί κατάλληλα και να υλοποιηθεί άμεσα η απαιτούμενη ανάπτυξη του ηλεκτρικού ενεργειακού συστήματος. Παράλληλα πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που αναπτύσσονται και αδειοδοτούνται οι επενδύσεις Α.Π.Ε.. Το νέο περιβάλλον για τις Α.Π.Ε., όπως αυτό διαμορφώνεται, οδηγεί σε ρυθμίσεις (θεσμικές-διαρθρωτικές-λειτουργικές-ποσοτικές) που επηρεάζουν σημαντικά τη βραχυπρόθεσμη εξέλιξη ολόκληρου του ενεργειακού τομέα στη χώρα μας. Απαιτούνται ριζοσπαστικές αλλαγές στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο για τις Α.Π.Ε., προκειμένου η χώρα μας να συμμορφωθεί με τις νομικές δεσμεύσεις που απορρέουν από την ευρωπαϊκή νομοθεσία έως το 2020. Τα εμπόδια στην ανάπτυξη των Α.Π.Ε. είναι πολλά, γνωστά και δυστυχώς συνεχώς αυξανόμενα λόγω και της οικονομικής ασφυξίας που έχει δημιουργηθεί το τελευταίο διάστημα. Σημαντικό επίσης παραμένει το πρόβλημα της προβληματικής αδειοδοτικής διαδικασίας, η οποία παραμένει εξαιρετικά χρονοβόρα, πολυδαίδαλη και προσφέρει περιθώρια για αυθαιρεσίες. Παρά τις αλλεπάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις, η ετήσια νέα εγκατεστημένη ισχύς Α.Π.Ε. (πλην ΦΒ) τα τελευταία χρόνια βρίσκεται μακριά από τα επιθυμητά όρια. Το θολό και συνεχώς μεταβαλλόμενο θεσμικό τοπίο, όπου οι διαδικασίες αδειοδότησης αποτελούν μια ατέρμονη υπόθεση, οι ασάφειες του χωροταξικού σχεδιασμού, οι στρεβλώσεις της ενεργειακής αγοράς, η συνεχής εφαρμογή αναδρομικών οικονομικών αντικινήτρων χωρίς ξεκάθαρη στόχευση, η ανεπαρκής γνώση και αντίληψη των αιτιών και των ιδιαιτεροτήτων των προβλημάτων και η επιλογή αποσπασματικών λύσεων χωρίς συνολικό σχεδιασμό, δεν παρέχουν εχέγγυο για την επίτευξη φιλόδοξων στόχων. Πρόσθετα προβλήματα είναι η έλλειψη υποδομών (κυρίως δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας ιδιαίτερα σε περιοχές με υψηλό δυναμικό Α.Π.Ε.) και το ανελαστικό έως απαγορευτικό πλαίσιο για ανάπτυξη τέτοιων υποδομών από την ιδιωτική πρωτοβουλία. Στα παραπάνω προβλήματα πρέπει να προστεθούν και τα προβλήματα κοινωνικής αποδοχής των έργων που σχετίζονται με την περιβαλλοντική ωφελιμότητα των επενδύσεων αυτών.

59 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

6. Ορθολογική Χρήση & Εξοικονόμηση Ενέργειας – Ενεργειακή Απόδοση 6.1. Η σημασία της ορθολογικής χρήσης και εξοικονόμησης ενέργειας

60

Η εξοικονόμηση ενέργειας είναι αναμφίβολα ο πλέον ταχύς, οικονομικός και αποτελεσματικός τρόπος για την μείωση της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και του περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα εξαιτίας της χρήσης τους. Η εξοικονόμηση ενέργειας επιτυγχάνεται με την μείωση της ζήτησης ενέργειας και συνεπώς την μείωση της κατανάλωσης καυσίμων, με σειρά μέτρων που μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας, βελτιώνουν την ενεργειακή απόδοση του εξοπλισμού που καταναλώνει ενέργεια και ταυτόχρονα διασφαλίζουν τις συνθήκες άνεσης των χρηστών. Τα οφέλη από την εξοικονόμηση καυσίμων είναι σημαντικά, όπως μείωση του κόστους μεταφοράς, με άμεση συνέπεια στην αύξηση των διαθέσιμων οικονομικών πόρων, αλλά και της εξάρτησης από το πετρέλαιο και τους εξωγενείς ενεργειακούς πόρους και βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίου παράλληλα με μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα και του ρυθμού της κλιματικής αλλαγής και των επικίνδυνων υποπροϊόντων καύσης και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Στην βιομηχανία η εξοικονόμηση ενέργειας επιτυγχάνεται από την ελαχιστοποίηση των απαιτήσεων & καταναλώσεων των βιομηχανικών μονάδων και περιλαμβάνουν τόσο ενεργητικές όσο και παθητικές εφαρμογές μετά από ολοκληρωμένες και αναλυτικές μετρήσεις σχετικά με τις ενεργειακές ανάγκες αυτών των μονάδων. Στις μεταφορές (επίγειες χερσαίες, θαλάσσιες και αεροπορικές), τομέας που αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και υψηλής κατανάλωσης ενέργειας, η εξοικονόμηση ενέργειας επιτυγχάνεται μέσω της ορθολογικής, επιλεκτικής και βέλτιστης χρήση των διαθέσιμων μέσων μεταφοράς, αλλά και της χρήσης μεταφορικών μέσων τα οποία ενσωματώνουν τεχνολογίες υψηλής απόδοσης. Βασικός τομέας παρέμβασης είναι οι επίγειες μεταφορές, όπου υπάρχει η δυνατότητα για διείσδυση στο ενεργειακό τους μείγμα και άλλων πηγών ενέργειας, όπως είναι η ηλεκτρική ενέργεια, τα ανανεώσιμα καύσιμα, κύρια τα βιοκαύσιμα βιοντίζελ και βιοαιθανόλη, τα οποία εκτοπίζουν σταθερά τα συμβατικά καύσιμα από τη χρήση τους. Η δράση για την κατανάλωση των αυτοκινήτων και η προώθηση καθαρότερων εναλλακτικών μεταφορών αποτελούν ουσιαστικούς παράγοντες για την επίλυση των προβλημάτων. Επιπλέον, η οικονομική, περιβαλλοντικά φιλική και ασφαλής οδήγηση επιτυγχάνει την εξοικονόμηση καυσίμων, την μείωση των αερίων ρύπων και της ηχορύπανσης καθώς και την βελτίωση της ασφάλειας των οδικών μεταφορών (αειφόρος κινητικότητα, βιώσιμη διαχείριση οδικών μεταφορών, αλλαγή συνηθειών στον τρόπο μετακίνησης, μέσα μαζικής μεταφοράς, οικονομικότερα οχήματα, car-sharing, ποδήλατο κλπ.).

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

Τέλος σε επίπεδο διαχειριστών μεταφορικού έργου (π.χ. λεωφορεία, οχήματα διανομής αγαθών κλπ.) περιλαμβάνει εφαρμογές διαχείρισης στόλου με αποδοτικά επιχειρησιακά σχέδια, χρήση οικονομικότερων και «καθαρότερων» οχημάτων κλπ. Στο τομέα της γεωργίας υπάρχουν διαθέσιμες τεχνολογικές λύσεις σε θέματα θέρμανσης θερμοκηπίων και γενικότερα γεωργικών εφαρμογών με βιομάζα και γεωθερμία και υπηρεσίες υπό τη μορφή μελετών και μετρήσεων για την αξιολόγηση διαφόρων ενεργειακών καλλιεργειών σε συγκεκριμένες περιοχές, καθώς και την αποτίμηση του δυναμικού βιομάζας σε αυτές που παρέχουν σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας. Στον τομέα των κτιρίων, που αποτελούν επίσης ένα μεγάλο ενεργειακό καταναλωτή, είναι δυνατό να διασφαλισθεί σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας με τη χρήση κατάλληλων τεχνικών και οικονομικά αποτελεσματικών τεχνολογιών με αντίστοιχα περιβαλλοντικά και κοινωνικά οφέλη, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο τομέας αυτός διαθέτει ένα πολύ υψηλό δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας. Ιδιαίτερη σημασία για την ενεργειακή συμπεριφορά ενός κτιρίου έχει η χρήση τεχνικών βιοκλιματικού σχεδιασμού. Με τον όρο αυτό περιγράφεται ο σχεδιασμός, ο οποίος, λαμβάνοντας υπόψη το τοπικό κλίμα, επιδιώκει την επίτευξη των βέλτιστων συνθηκών εσωτερικής άνεσης, με την αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πηγών και την ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας. Ο ενεργειακός σχεδιασμός με βιοκλιματικές αρχιτεκτονικές μελέτες, μελέτες φωτισμούαερισμού – θέρμανσης- ψύξης, όσο και με ολοκληρωμένες προτάσεις εφαρμογών συστη-

61 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

μάτων ΑΠΕ σε κτιριακές εγκαταστάσεις, αλλά και η διενέργεια ενεργειακών επιθεωρήσεων υπαρχόντων κτιρίων συμβάλλουν σε σημαντική εξοικονόμηση ενέργειας. Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται και λύσεις εφαρμογής συστημάτων ενεργειακής διαχείρισης των κτιρίων και μέτρα αναφορικά με τον Η/Μ εξοπλισμό αυτών.

6.2. Δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας (αστικό περιβάλλον, μεταφορές, κτίρια)

62

Ιδιαίτερα στην χώρα μας, όπου η εξοικονόμηση ενέργειας δεν αποτέλεσε ουσιαστική προτεραιότητα, το δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας είναι πολύ σημαντικό σε κάθε τομέα, στη βιομηχανία, στις μεταφορές και ιδιαίτερα στα κτίρια, όπου εκτείνεται σε ένα ευρύ πεδίο, ξεκινώντας από το δημόσιο τομέα και προχωρώντας σε δυναμικούς ιδιωτικούς οργανισμούς της χώρας την ίδια στιγμή που η μείωση των λειτουργικών δαπανών και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων αποτελούν πλέον το βασικό ζητούμενο για την ανάπτυξη της χώρας. Αναφορικά με τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ο τομέας των μεταφορών εκπέμπει το 23% (Odyssee 2004) περίπου του συνολικού CO2 στην Ελλάδα ενώ τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται ραγδαία αύξηση των εκπομπών υποξειδίου του αζώτου (Ν2Ο). Οι εκπομπές επικίνδυνων αέριων ρύπων όπως το μονοξείδιο του άνθρακα (CO), τα οξείδια του αζώτου (ΝΟx), οι πτητικές οργανικές ενώσεις (VOC), οι άκαυστοι υδρογονάνθρακες, το

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

βενζόλιο και τα σωματίδια (PM) που προέρχονται από τις μεταφορές αποτελούν την κύρια αιτία ατμοσφαιρικής ρύπανσης στα αστικά κέντρα. Δευτερεύουσες αλλά επίσης σημαντικές περιβαλλοντικές συνέπειες που απορρέουν από τις οδικές μεταφορές σε αστικό ή περιαστικό επίπεδο, είναι το όζον, ο θόρυβος, η κατάληψη γης για υποδομές μεταφορών και η διάθεση των οχημάτων που αποσύρονται από την κυκλοφορία. Η σημαντικότερη εξοικονόμηση ενέργειας μπορεί να πραγματοποιηθεί καταρχήν σε κατοικίες και εμπορικά κτίρια (τριτογενής τομέας) με δυναμικό μείωσης που εκτιμάται από 27% έως 30%, καθώς επίσης στην μεταποιητική βιομηχανία, με δυνατότητες εξοικονόμησης περίπου 25%, και στον τομέα των μεταφορών, με δυνατότητες μείωσης που εκτιμώνται στο 26%. Εκτιμάται ότι η τομεακή μείωση της κατανάλωσης ενέργειας αντιστοιχεί σε συνολική εξοικονόμηση της τάξης των 390 εκατομμυρίων τόνων ισοδυνάμου πετρελαίου (ΤΙΠ) ετησίως, δηλαδή 100 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως έως το 2020. Επιπλέον αντιστοιχεί σε μείωση των εκπομπών CO2 κατά 780 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Η δυνητική αυτή εξοικονόμηση μπορεί να προστεθεί στη μείωση της κατανάλωσης, η οποία υπολογίζεται σε 1,8% ή 470 εκατομμύρια ΤΙΠ ετησίως και προκύπτει μεταξύ άλλων από τα ληφθέντα μέτρα και από την κανονική αντικατάσταση του τεχνικού εξοπλισμού. Οι παραγωγοί ενέργειας, η βιομηχανία, οι μεταφορές, ο τριτογενής τομέας (δημόσιος και ιδιωτικός), αποτελούν τα κατεξοχήν πεδία εφαρμογής μέτρων εξοικονόμησης ενέργειας, καθώς και οι τομείς τουρισμού, υγείας και εμπορίου, που λόγω της ανάπτυξης και του δυναμικού τους έχουν τεράστια περιθώρια για δράσεις ορθολογικής χρήσης και διαχείρισης ενέργειας. Σημαντικό ρόλο παίζει και η εξοικονόμηση ενέργειας από ενεργοβόρες συσκευές και τεχνικό εξοπλισμό, μέσω αποτελεσματικής δράσης σε συνδυασμό των προτύπων ενεργειακής απόδοσης των συσκευών και του κατάλληλου μηχανισμού σήμανσης και αξιολόγησης των ενεργειακών τους επιδόσεων μέσω της θέσπισης ελάχιστων προτύπων οικολογικού σχεδιασμού. Ο δεσμευτικός στόχος μείωσης των ρυπογόνων εκπομπών των αυτοκινήτων, έτσι ώστε να επιτευχθεί το όριο των 120 g CO2/km έως το 2012, επιτυγχάνεται μέσω σημαντικών επεμβάσεων σε δομοστοιχεία των αυτοκινήτων της προώθησης αποδοτικών οχημάτων ως προς την ενεργειακή κατανάλωση, της ενίσχυσης των κανόνων σήμανσης, της διάδοση καλών πρακτικών και της αποκτηθείσας εμπειρίας, κλπ. Επίσης, υπάρχουν τρόποι μείωσης της ενεργειακής κατανάλωσης και των άλλων μέσων μεταφοράς – σιδηροδρομικών, εναέριων και πλωτών, ενώ αναμένεται να περιληφθεί ο τομέας των αεροπορικών μεταφορών στο μηχανισμό εμπορίας εκπομπών, να βελτιωθεί η διαχείριση της εναέριας κυκλοφορίας (SESAR), να εφαρμοστεί η τρίτη δέσμη μέτρων για τον σιδηροδρομικό τομέα καθώς και την ηλεκτροδότηση ελλιμενισμένων πλοίων από την ξηρά. Το δυναμικό βελτίωσης είναι σημαντικό και στον τομέα της ενεργειακής μετατροπής, που αναλώνει περίπου το ένα τρίτο της πρωτογενούς ενέργειας, ενώ ο βαθμός ενεργειακής απόδοσης των εγκαταστάσεων μετατροπής ανέρχεται κατά μέσο όρο στο 40%. Η μεταφορά και διανομή ηλεκτρισμού προκαλούν επίσης απώλειες, οι οποίες μπορούν να αντιμετωπιστούν. Επιπλέον εξοικονόμηση ενέργειας επιτυγχάνεται με την εφαρμογή ελάχιστων δεσμευτικών απαιτήσεων για το βαθμό ενεργειακής απόδοσης των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής, θέρμανσης και ψύξης ισχύος μικρότερης των 20 MW και, ενδεχομένως, για μεγαλύτερες μονάδες παραγωγής, καθώς και από ορθές λειτουργικές πρακτικές με αποδέκτες τόσο τις υφιστάμενες μονάδες όσο και τον κλάδο προσφοράς και διανομής ενέργειας, παράλληλα

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

63

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

με την προώθηση της συμπαραγωγής και της σύνδεσης των αποκεντρωμένων μονάδων ηλεκτροπαραγωγής. Σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, ο τομέας των κτιρίων αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς οικονομικούς τομείς με κύκλο εργασιών που αγγίζει τεράστια ποσά και αντιπροσωπεύει περίπου το 10% της παγκόσμιας οικονομίας. Τα κτίρια αντιπροσωπεύουν το 50% των παγκόσμιων επενδύσεων. Στην Ελλάδα, οι ετήσιες ενεργειακές δαπάνες μόνο των δημόσιων κτηρίων ξεπερνούν τα 450 εκ. ευρώ. Συνολικά, ο κτιριακός τομέας στη χώρα μας, που είναι υπεύθυνος για το 45% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης, περιλαμβάνει πάνω από 3.700.000 κτίρια που έχουν κατασκευαστεί πριν τη χρονιά ισχύος του κανονισμού θερμομόνωσης (1980), άρα είναι ενεργειακά σπάταλος και μάλιστα πολύ πιο σπάταλος από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μόνο για εισαγωγή πετρελαίου θέρμανσης κάθε χρόνο η χώρα δαπανά 2 δις ευρώ. Άρα ένας ρεαλιστικός στόχος εξοικονόμησης ενέργειας της τάξης του 20-25% στη θέρμανση σημαίνει εξοικονόμηση 500.000.000 ευρώ κάθε χρόνο και αυτό στην πιο σπάταλη ενεργειακά χώρα ολόκληρης της Ευρώπης.

H προώθηση δράσεων εξοικονόμησης ενέργειας στα κτίρια μπορεί να αποφέρει έως και 200.000 νέες θέσεις εργασίας στην τρέχουσα δεκαετία. Για το λόγο αυτό κεντρικός στόχος της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής είναι, το σπάταλο κτίριο να γίνει ένα πράσινο κτίριο, στόχος που για την Ελλάδα αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία. Η εξοικονόμηση ενέργειας και η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και των οικισμών της χώρας μας, που ευθύνονται για ένα μεγάλο μέρος των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, είναι το μεγάλο στοίχημα προκείμενου να συμβάλλει η Ελλάδα στην επίτευξη διεθνών, ευρωπαϊκών και εθνικών στόχων για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Στο πλαίσιο αυτό, απαιτείται η εφαρμογή συγκεκριμένης δέσμης μέτρων με στόχευση την αλλαγή του τρόπου χρήσης και κατανάλωσης της ενέργειας από τους τελικούς καταναλωτές, χωρίς να υποβαθμίζεται η ποιότητα ζωής, παράλληλα με την ανάπτυξη της αγοράς στον τομέα της ενέργειας και της παροχής ενεργειακών υπηρεσιών. Απαιτείται επιτάχυνση των ρυθμών υλοποίησης όλων των προβλεπόμενων μέτρων σε όλους τους τομείς που ευθύνονται για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου καθώς η χώρα μας απέχει πολύ ακόμη από την επίτευξη των εθνικών ενεργειακών στόχων. Την ίδια στιγμή συνεχίζεται να αυξάνεται η κατανάλωση ενέργειας, ειδικά στη σημερινή οικονομική συγκυρία, με την τιμή του πετρελαίου να αυξάνεται συνεχώς, όπου το ενεργειακό ζήτημα αποτυπώνεται σε όλα τα επίπεδα: είτε στον ενεργειακό εφοδιασμό μιας χώρας, είτε στα λειτουργικά έξοδα μιας επιχείρησης, είτε στους λογαριασμούς ενός απλού πολίτη. Η χώρα μας, προκειμένου να αντισταθμίσει τους επιπλέον ρύπους στο διεθνές χρηματιστήριο ρύπων, αναγκάζεται δυστυχώς να πληρώνει εκατομμύρια ευρώ, που τα επωμίζεται ο Έλληνας φορολογούμενος πολίτης. Τέλος, ο τομέας των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας αποτελεί εξίσου δυναμικό πεδίο εφαρμογής ενεργειακών υπηρεσιών, εφόσον εξασφαλίζεται η απαραίτητη άδεια εγκατάστασης και κρίνεται ως αποδοτική η επένδυση η εξοικονόμηση ενέργειας αποτελεί το μεγαλύτερο ενεργειακό κοίτασμα της χώρας μας που δυστυχώς συνεχίζει να παραμένει απολύτως ανεκμετάλλευτο.

6.3. Υπάρχουσα νομοθεσία

64

Η εξοικονόμηση ενέργειας και η βελτίωση των ενεργειακών επιδόσεων κάθε τομέα που συμβάλλει στην κατανάλωση ενέργειας, αποτελεί άλλωστε κεντρική επιλογή της ευρωπαϊκής και εθνικής νομοθεσίας, παράλληλα με την αύξηση της διείσδυσης ανανεώσιμων

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

πηγών ενέργειας στην παραγωγή και τον περιορισμό εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (στόχος 20, 20, 20 έως το 2020). Κατά τη Χρήση της Ενέργειας ως επί το πλείστον έχουμε μετατροπή της από μια μορφή σε μια άλλη. Για τη Χρήση της Ενέργειας, ιδιαίτερη σημασία έχει ο βαθμός απόδοσης της μετατροπής της, από τη μορφή που τη παραλαμβάνει ο χρήστης στη μορφή που τη χρησιμοποιεί. Όσο μεγαλώνει ο βαθμός απόδοσης μιας συσκευής που καταναλώνει ενέργεια για τη λειτουργία της, κι όσο μειώνονται οι απώλειες διατήρησης της ενεργειακής στάθμης του συστήματος, τόσο μειώνεται η ενέργεια που καταναλώνεται για τη συγκεκριμένη χρήση και αυξάνεται η εξοικονόμηση. Ενέργειες και Κινήσεις, μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας, προς τη κατεύθυνση της μείωσης των Ενεργειακών Απωλειών Συστημάτων και αύξησης της Ενεργειακής Απόδοσης συσκευών, συμβάλλουν στη κατεύθυνση της καταπολέμησης της Κατασπατάλησης της Ενέργειας, της εξοικονόμησης Ενεργειακών και Οικονομικών Πόρων, της προστασίας του Περιβάλλοντος και της ανάσχεσης των φαινομένων και των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής. Προς τούτο έχει αναπτυχθεί «Πλαίσιο μεθοδολογίας μέτρησης και επαλήθευσης της εξοικονομούμενης ενέργειας για την επίτευξη του ενδεικτικού εθνικού στόχου εξοικονόμησης ενέργειας στην τελική χρήση» καθώς και «Κατάλογος ενδεικτικών επιλέξιμων μέτρων βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης – Ενεργειακό περιεχόμενο καυσίμων για τελική χρήση». (Αριθμ. Δ6/7094, ΦΕΚ Β 918, 23.05.2011) Η βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης κατά την τελική χρήση και τις ενεργειακές υπηρεσίες (ενσωμάτωση οδηγίας 2006/32/ΕΚ) αποτελεί το σημαντικό θεσμικό πλαίσιο που διαμορφώνει ένα νέο περιβάλλον στην αγορά ενέργειας και υποστηρίζει σθεναρά την γενικότερη ενεργειακή πολιτική της χώρας, προσδίδοντας αναπτυξιακό χαρακτήρα που τονώνει την επιχειρηματικότητα, δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και άμεσα ανταποδοτικά οφέλη στον πολίτη. Η Πολιτεία, σε συνεργασία με όλους τους εμπλεκόμενους στην οικοδομή και κύρια με τους μηχανικούς και τους πολίτες, θα πρέπει να επιταχύνει τις δράσεις της ώστε να ξεπεράσει τα εμπόδια και να δημιουργήσει το αναγκαίο ευνοϊκό κλίμα για να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Σύμφωνα με την οδηγία 2006/32/EΚ για την ενεργειακή απόδοση κατά την τελική χρήση και τις ενεργειακές υπηρεσίες, αναπτύχθηκαν κατευθυντήριες γραμμές, δεοντολογικός κώδικας και διαδικασία πιστοποίησης που θα ισχύουν σε όλους τους τομείς. Επιπλέον, στο πλαίσιο των εθνικών στόχων αναπτύχθηκαν και αξιοποιούνται τα κάτωθι: • Νέα πρωτοβουλία του Προγράμματος «Ευφυής Ενέργεια για την Ευρώπη 2011-2013»: Πρωτοβουλία Κατάρτισης και Προσόντων του εργατικού δυναμικού του οικοδομικού κλάδου σε θέματα Εξοικονόμησης και Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στα κτίρια – BUILD UP Skills.

• Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων • Μέτρα για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης κατά την τελική χρήση, ενεργειακές υπηρεσίες και άλλες διατάξεις (Νόμος 3855/2010) • Πρόγραμμα Εξοικονόμηση κατ ’οίκον • Ειδικό Πρόγραμμα Ανάπτυξης Φωτοβολταϊκών Συστημάτων Επιπλέον, στην Υπουργική Απόφαση Δ6/7094, μεταξύ άλλων παρατίθενται σημαντικά στοιχεία σχετικά με την Εξοικονόμηση Ενέργειας, όπως: • Ενεργειακό Περιεχόμενο επιλεγμένων Καυσίμων της αγοράς & σύγκριση αυτών με το πετρέλαιο (βλ. Παράρτημα Ι) • Παραδείγματα Επιλέξιμων Μέτρων για τη βελτίωση της Ενεργειακής Απόδοσης (βλ. Παραρτήματα ΙΙΙ, IV,V).

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

65

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Και μόνο με την υλοποίηση ενός στόχου μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας στα κτίρια κατά 20% επιτυγχάνεται περιορισμός τόσο των επιπτώσεων στις κλιματικές αλλαγές όσο και της εξάρτησης της ΕΕ από την εισαγωγή ορυκτών καυσίμων, ενώ παράλληλα επιτυγχάνεται ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας, ανάπτυξη των εξαγωγών νέων τεχνολογιών και βελτίωση της επικρατούσας κατάστασης στην απασχόληση, παρέχοντας σημαντικά αντισταθμιστικά οφέλη από επενδύσεις σε καινοτόμες καθαρές τεχνολογίες. Ειδικότερα για τον τομέα των κτιρίων: Με το Νόμο 3661/2008(1) ενσωματώθηκε στο εθνικό μας δίκαιο η σχετική Οδηγία, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 10 του Νόμου 3851/2010(2) και με το άρθρο 28 του Νόμου 3889/2010(3) ώστε να επεκταθεί και στην περίπτωση κτιρίων κατοικίας που προορίζονται για χρήση που δεν υπερβαίνει τους τέσσερις μήνες (παραθεριστικές κατοικίες). Σε εξουσιοδότηση του Ν. 3661/2008 εκδόθηκαν οι κανονιστικές ρυθμίσεις που ολοκληρώνουν το νομοθετικό πλαίσιο που απαιτείται για την πλήρη εφαρμογή του νόμου, όπως ο Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων (ΚΕΝΑΚ)(4). Για την υποστήριξη της εφαρμογής του ΚΕΝΑΚ εγκρίθηκαν με την οικ. 17178/2010 Απόφαση Υπουργού ΠΕΚΑ (ΦΕΚ 1387/ Β/2.9.2010) Τεχνικές Οδηγίες του ΤΕΕ, όπως: • ΤΟΤΕΕ 20701−1/2010 «Αναλυτικές εθνικές προδιαγραφές παραμέτρων για τον υπολογισμό της ενεργειακής απόδοσης κτιρίων και την έκδοση του πιστοποιητικού ενεργειακής απόδοσης», • ΤΟΤΕΕ 20701−2/2010 «Θερμοφυσικές ιδιότητες δομικών υλικών και έλεγχος της θερμομονωτικής επάρκειας των κτιρίων», • ΤΟΤΕΕ 20701−3/2010 «Κλιματικά δεδομένα ελληνικών περιοχών», • ΤΟΤΕΕ 20701−4/2010 «Οδηγίες και έντυπα ενεργειακών επιθεωρήσεων κτιρίων, λεβήτων και εγκαταστάσεων θέρμανσης και εγκαταστάσεων κλιματισμού». Με την 49731/2010 Απόφαση Υπουργού ΠΕΚΑ (ΦΕΚ 498 ΑΑΠ/23.11.2010) τροποποιήθηκε το άρθρο 25 του Κτιριοδομικού Κανονισμού (ΦΕΚ 380/Δ/1997) ως προς τις απαιτήσεις εκπόνησης μελετών υδραυλικών και ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων και επεκτάθηκε για όλα τα κτίρια που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του ν. 3661/2008. Πρόσφατα δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 42/Α/19.02.2013 ο Νόμος 4122/2013 για την Ενεργειακή Απόδοση Κτιρίων με τον οποίο ενσωματώθηκε στο εθνικό μας δίκαιο η Οδηγία 2010/31/ ΕΕ, η οποία αντικατέστησε την προγενέστερη Οδηγία 2002/91/ΕΚ. Με το νέο νόμο επανα-

1. (ΦΕΚ 89/Α/2010) «Μέτρα για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης των κτιρίων και άλλες διατάξεις» 2. «Επιτάχυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και άλλες διατάξεις σε θέματα αρμοδιότητας του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής» (ΦΕΚ 85/Α/2010) 3. «Χρηματοδότηση Περιβαλλοντικών Παρεμβάσεων, Πράσινο Ταμείο, Κύρωση Δασικών Χαρτών και άλλες διατάξεις» 4. εγκρίθηκε με την Δ6/Β/οικ.5825/30-03-2010 Κοινή Απόφαση των Υπουργών Οικονομικών και ΠΕΚΑ (ΦΕΚ Β΄ 407).

66 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

καθορίζονται οι ελάχιστες απαιτήσεις ενεργειακής απόδοσης που υπάρχουν στον ισχύοντα ΚΕΝΑΚ, αλλά και για τα νέα κτίρια και για όσα υπάρχουν και ανακαινίζονται ριζικά και ορίζεται ότι από το 2021 και μετά, όλα τα νέα κτίρια θα πρέπει να είναι κτίρια με σχεδόν μηδενική κατανάλωση ενέργειας. Επιπλέον δίνονται όλες οι απαραίτητες εξουσιοδοτήσεις για τη λήψη οικονομικών και λοιπών κινήτρων που μπορούν να υιοθετηθούν για να έχουμε άμεσα οφέλη, όπως κίνητρα εφαρμογής, ειδικά στα υφιστάμενα κτίρια και βελτιώνεται το σύστημα ελέγχου της Ειδικής Υπηρεσίας Επιθεωρητών Ενέργειας (ΕΥΕΠΕΝ). Η ΕΥΕΠΕΝ συστάθηκε με το άρθρο 6 του Νόμου 3818/2010 (ΦΕΚ 17/Α/2010)(5) η οποία συγκροτήθηκε διοικητικά και οργανωτικά με το Προεδρικό Διάταγμα 72/2010(6) Με το Π.Δ. 100/2010 ορίστηκαν τα προσόντα και η διαδικασία επιλογής των Ενεργειακών Επιθεωρητών Κτιρίων, Λεβήτων και Εγκαταστάσεων Θέρμανσης και Εγκαταστάσεων Κλιματισμού» (ΦΕΚ 177/Α/6.10.2010), ενώ με Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 2406 Β/31.10.2011) καθορίστηκαν τα ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευση και την εξεταστική διαδικασία των Ενεργειακών Επιθεωρητών για τη χορήγηση οριστικών αδειών.

5. «Προστασία των δασών και δασικών εκτάσεων του Ν. Αττικής, σύσταση Ειδικής Γραμματείας Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας και λοιπές διατάξεις», 6. (ΦΕΚ 132/Α/2010) «Συγκρότηση, διοικητική – οργανωτική δομή και στελέχωση της Ειδικής Υπηρεσίας Επιθεωρητών Ενέργεια».

67 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Επιπλέον, θεσπίστηκαν σημαντικά εργαλεία για την υποστήριξη της εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας, όπως το πρόγραμμα «Εξοικονομώ κατ΄ οίκον», που σχεδιάστηκε με γνώμονα την ολοκληρωμένη παρέμβαση εξοικονόμησης ενέργειας στον οικιακό κτιριακό τομέα και υλοποιείται επιτυχώς, παρά τις αντίξοες συνθήκες στην οικονομία και το πρόγραμμα «Εξοικονομώ» που αναφέρεται κυρίως σε εφαρμογές ολοκληρωμένου ενεργειακού σχεδιασμού των Δήμων, με σκοπό τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας υφιστάμενων δημοτικών κτιρίων και ειδικότερα σε συνολική μείωση της κατανάλωσης κατά 30%. Ο προϋπολογισμός του προγράμματος ανέρχεται στα 70 εκατ. Ευρώ. Είναι σαφές ότι όσο πιο ελκυστικά θα είναι τα μέτρα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η διείσδυσή τους στην κτηματαγορά και τόσο περισσότερα θα είναι τα οφέλη. Η αγορά ενέργειας και η κτηματαγορά έχει ήδη προετοιμάσει σε ικανοποιητικό βαθμό και περιμένει να κινητοποιηθεί παρέχοντας ποιοτικές και ανταγωνιστικές υπηρεσίες βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης. Η Πολιτεία οφείλει να εκμεταλλευθεί όλες τις δυνατότητες, υποστηρίζοντας άμεσα τις εγχώριες κυρίως επιχειρήσεις, εξασφαλίζοντας αξιοπιστία, ώστε να μπορούν να αναλάβουν το οικονομικό και επενδυτικό ρίσκο της ενεργειακής ανακαίνισης των υφιστάμενων κτιρίων της χώρας και να υλοποιήσουν σημαντικές ενεργειακές επενδύσεις, παρέχοντας στους πολίτες τη δυνατότητα να αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής τους και να έχουν και οικονομικά οφέλη. Επιπλέον οφείλει να υποστηρίξει την εφαρμογή του αυστηρού πλαισίου αρχών και κανόνων που η ίδια η Πολιτεία έχει θέσει σχετικά με την εξοικονόμηση ενέργειας στο Δημόσιο τομέα, στη βάση και της νομοθεσίας για τις Πράσινες Δημόσιες Προμήθειες, σε πείσμα της κρίσης. Στο παραπάνω πλαίσιο, η χώρα μπορεί και πρέπει να κερδίσει το ίδιο στοίχημα και στις πόλεις, που αποτελούν αναμφίβολα κύτταρο της κοινωνικής εξέλιξης και της ανθρώπινης δραστηριότητας αλλά και ρυθμιστή της ποιότητας της ζωής μας και της κλιματικής αλλαγής προς την κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης. Στην περίπτωση αυτή τίποτε δεν θα είναι δυνατό εάν η Πολιτεία δεν επιχειρήσει, με οργανωμένο και ολοκληρωμένο τρόπο, ριζικές αλλαγές στον σχεδιασμό, χωροταξικό και πολεοδομικό, εντάσσοντας πρότυπα αειφόρου ανάπτυξης και σαφείς προδιαγραφές αστικής βιώσιμης περιβαλλοντικής διαχείρισης, αλλά και κατάλληλα εργαλεία, αξιοποιώντας τις αρχές του ενεργειακού & βιοκλιματικού σχεδιασμού και της οικολογικής δόμησης, με σεβασμό στην ανθρώπινη κλίμακα και τους φυσικούς νόμους. Το σύνολο των πολιτικών και δράσεων που ήδη ακολουθούνται σε πλανητικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας σε όλους τους τομείς της ζωής με έμφαση στη βελτίωση της ενεργειακής-περιβαλλοντικής απόδοσης των πόλεων και οικισμών, στη βάση μιας νέας αντίληψης για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική, που φωτίζονται από την οικολογική σκέψη και πρακτική. Το περιβάλλον είναι ένας από τους τρεις πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης για την επίτευξη της οποίας απαιτείται αποτελεσματική υλοποίηση δέσμης πολιτικών, στη βάση της όσο το δυνατόν μεγαλύτερης συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών, ώστε να αναδειχθούν οι ιδιαιτερότητες και προτιμήσεις, έτσι όπως εκφράζονται σε τοπικό επίπεδο, αλλά και να ενταχθούν στη αναπτυξιακή διαδικασία κοινωνικές ομάδες και στρώματα, τα οποία μέχρι σήμερα, σε πολλές περιπτώσεις, ήταν στο περιθώριο.

6.4. Ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων – δυνατότητες

68

Από τον Οκτώβριο του 2010 εφαρμόζεται ένα πλήρες πλαίσιο νομοθετικών ρυθμίσεων και μέτρων για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, με κομβικό σημείο την εφαρμογή του Κανονισμού Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων (ΚΕΝΑΚ) και την ενεργειακή πιστοποίηση

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

νέων και υφισταμένων κτιρίων, με την έκδοση Πιστοποιητικών Ενεργειακής Απόδοσης, με σημαντική επιτυχία, παρά το ότι η δυσχερής οικονομική συγκυρία δεν επέτρεψε την αναμενόμενη διείσδυση μέτρων ενεργειακής αναβάθμισης του υφιστάμενου ενεργοβόρου κτιριακού μας αποθέματος. Έτσι και τα σημαντικά εργαλεία και κίνητρα που θεσπίστηκαν προκειμένου να υποστηρίξουν την ενεργειακή ανακαίνιση του ενεργοβόρου υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος της χώρας μας, όπως το Εξοικονόμηση κατ’ Οίκον, το Εξοικονομώ στον Δημόσιο τομέα, το Χτίζοντας το Μέλλον, κ.ά. δεν υπήρξε ικανοποιητική ανταπόκριση ως προς τους αρχικούς στόχους. Ωστόσο, με την ολοκλήρωση και του θεσμικού πλαισίου για τις Ενεργειακές Υπηρεσίες και την ανάπτυξη των χρηματοδοτικών και άλλων μηχανισμών (χρηματοδότηση ενεργειακών επεμβάσεων από Τρίτους, ευνοϊκή παροχή ενεργειακών υπηρεσιών, διαμόρφωση εθελοντικών συμφωνιών με την αγορά, έκδοση «λευκών» πιστοποιητικών, κλπ.) αναμένεται σημαντική αναθέρμανση στον τομέα της ενεργειακής ανακαίνισης. Πέραν των μέτρων ενεργειακής ανακαίνισης οι πολίτες μπορούν, ωστόσο, να υιοθετήσουν ορθές πρακτικές και να εφαρμόσουν απλά μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας ώστε να δημιουργήσουν ένα άνετο και υγιεινό εσωτερικό μικροκλίμα στους χώρους κατοικίας και εργασίας, που θα τους διασφαλίσει καλύτερες συνθήκες διαβίωσης καθώς πάνω από το 80% του χρόνου μας το περνάμε σε εσωτερικούς χώρους, στο σπίτι ή στην δουλειά. Πρέπει να αντιληφθούμε ότι μεγάλες ποσότητες ενέργειας καταναλώνονται σήμερα για να ζεστάνουμε, να δροσίσουμε και να φωτίσουμε τους χώρους στους οποίους ζούμε ή/και εργαζόμαστε και ενώ θα έπρεπε να μας προσφέρουν θαλπωρή, χωρίς σπατάλη ενέργειας και χρημάτων, δεν το πετυχαίνουν.

69 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Πρέπει να αντιληφθούμε ότι τα κτίρια δεν είναι ανεξάρτητα από το κλίμα της περιοχής τους και από τις συνθήκες που επικρατούν και για το λόγο αυτό πρέπει να προσαρμόζονται σε αυτό. Ένα κτίριο χωρίς μόνωση είναι δύσκολο να ζεσταθεί και ένα κτίριο με γυάλινη πρόσοψη είναι αβίωτο το καλοκαίρι ακόμη και αν διαθέτει ισχυρά κλιματιστικά. Επιπλέον, τις τελευταίες δεκαετίες το αστικό κλίμα έχει σημαντικά διαφοροποιηθεί από αυτό του περιαστικού χώρου και της γειτονικής υπαίθρου. Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις και δραστηριότητες στα μεγάλα κυρίως αστικά κέντρα επέφεραν δραματική αύξηση της θερμοκρασίας, δημιουργώντας το φαινόμενο της «θερμικής αστικής νησίδας» που εκδηλώνεται στα αστικά «φαράγγια» που δημιουργούν οι κτιριακοί όγκοι στις πόλεις, τα οποία περιορίζουν την απώλεια θερμότητας προς τον ουράνιο θόλο, με αποτέλεσμα να καταγράφονται τις θερινές νυχτερινές ώρες υψηλότερες θερμοκρασίες συγκριτικά με τις αντίστοιχες των περιαστικών περιοχών. Με την έναρξη της θερινής περιόδου, ξεκινά συγχρόνως και ένας δυσμενής κύκλος. Η θέρμανση των πόλεων την θερινή περίοδο συμβάλλει στην αύξηση των επιπέδων ρύπανσης και αυτή η ρύπανση συμβάλλει με τη σειρά της στην επιδείνωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες επιταχύνουν τις χημικές αντιδράσεις, γεγονός το οποίο και συμβάλλει σε υψηλότερες συγκεντρώσεις όζοντος με αποτέλεσμα τις νυχτερινές ώρες, η ρύπανση πάνω από την πόλη να αναστέλλει την απώλεια θερμότητας. Μία άλλη παράμετρος που επιδεινώνει την κατάσταση είναι και η έλλειψη πρασίνου και η αποκοπή δέντρων προκειμένου να διευκολυνθεί η κτιριακή ή η βιομηχανική ανάπτυξη, χωρίς παράλληλα κάθε κοπή δέντρου να αντικαθίσταται με ένα άλλο σε θέση ελεύθερη για τον σκοπό αυτό. Η διαντίδραση και η σχέση μεταξύ φυσικού (ελεύθεροι χώροι με πράσινο και εδαφικές καλύψεις) και τεχνητού περιβάλλοντος (κτίρια, οδικό δίκτυο) κυρίως στα αστικά κέντρα, διαμορφώνει κάθε φορά μαζί και με ανθρωπογενείς παραμέτρους (κυκλοφορία οχημάτων, χρήση κλιματιστικών) τις τοπικές συνθήκες, τόσο από άποψη κλιματική και περιβαλλοντική, όσο και από άποψη αισθητικής, λειτουργικής οργάνωσης του χώρου, άνεσης κ.τ.λ. που προφανώς επηρεάζουν καθοριστικά την ποιότητα ζωής στις πόλεις. Εν γένει, η συχνά βίαιη ανθρώπινη παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον βαθμιαία επέδρασε αρνητικά και άλλαξε την φυσιογνωμία των πόλεων αποκόπτοντας την συνύπαρξη με τη φύσης και αποτρέποντας την αρμονία με τις ισορροπίες της. Τις αιτίες θα μπορούσε να τις αναζητήσει κανείς ανάμεσα σε άλλα εξίσου σημαντικά φαινόμενα, και στην μεγάλη αντίθεση μεταξύ «πόλης και υπαίθρου» φαινόμενο το οποίο και οδήγησε παγκόσμια στην μετακίνηση μεγάλου αριθμού ανθρώπων προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, με αποτέλεσμα η πίεση για την άμεση κάλυψη των τεράστιων στεγαστικών αναγκών, να οδηγήσει στη συνέχεια στην κάλυψη και του τελευταίου τετραγωνικού εκατοστού γης με υψηλά κτίρια, προκειμένου να ικανοποιηθεί η ζήτηση στον οικιακό και τριτογενή τομέα.

6.5. Τι μπορούμε να κάνουμε

70

Η Πολιτεία οφείλει να παρέμβει νομοθετικά, αλλά και με παρεμβάσεις ανάπλασης σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού, εισάγοντας στον σχεδιασμό την ενεργειακή – βιοκλιματική προσέγγιση, ώστε κάθε νέος αστικός σχεδιασμός να λαμβάνει σοβαρά υπόψη την ανάγκη μεγιστοποίησης της περιβαλλοντικής απόδοσης. Στο επίπεδο αυτό απαντήσεις μπορούν να δοθούν μέσα από σοβαρές περιβαλλοντικές, βιοκλιματικές μελέτες και παρεμβάσεις σε τρία διακριτά επίπεδα: Πολεοδομικός σχεδιασμός. Χωροθέτηση λειτουργιών (βιομηχανία, ελεύθεροι χώροι, κτίρια, άξονες κυκλοφορίας) σε σχέση με τους επικρατούντες ανέμους. Προσανατολισμός κτιρίων και ένταξή τους στα οικοδομικά τετράγωνα. Μελέτη ηλιασμού-σκιασμού των κτιρίων

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

για τον καθορισμό του ύψους και της μεταξύ τους απόστασης. Επιλογή της θέσης και του πλήθους των ελεύθερων αστικών χώρων, καθώς και των υλικών των διαφόρων επιστρώσεων. Σχεδιασμός ελεύθερων αστικών χώρων. Μελέτη των χώρων για την διασφάλιση σωστών μικροκλιματικών συνθηκών χειμώνα – καλοκαίρι, ώστε αυτοί να λειτουργούν ανακουφιστικά, τόσο για την ευρύτερη περιοχή την οποία επηρεάζουν, όσο και για τις παρόδιες εγκαταστάσεις και κτίρια. Διαχείριση των περιβαλλοντικών συνθηκών, μέσω μελετών και παρεμβάσεων, για τον αποτελεσματικό σκιασμός-ηλιασμό των χώρων, την προστασία από τους ψυχρούς χειμερινούς ανέμους, ή έκθεση αυτών στους θερινούς επικρατούντες ανέμους, ηχοπροστασία των χώρων, πρόβλεψη ενδεδειγμένων διατάξεων για την ενίσχυση του εξατμιστικού δροσισμού. Σχεδιασμός σε επίπεδο κτιρίου. Με την υπόθεση ότι έχουν διασφαλιστεί οι σωστές μικροκλιματικές συνθήκες μέσω των ορθών παρεμβάσεων στα δύο προηγούμενα επίπεδα, τότε και μόνον τότε η διαχείριση των μεμονωμένων αστικών κτιρίων με βιοκλιματικά κριτήρια φαίνεται να αποτελεί εύκολο προς επίλυση πρόβλημα. Η περιστολή της ενεργειακής κατανάλωσης μέσω της θερμικής προστασίας του κελύφους των κτιρίων και της εφαρμογής στρατηγικών, που να δίνουν συγχρόνως και ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές λύσεις, για την διασφάλιση της παθητικής θέρμανσης, του φυσικού δροσισμού και φωτισμού των κτιρίων, αποτελούν λύσεις που έχουν διερευνηθεί σε βάθος, εφαρμοστεί και αξιολογηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να τις εφαρμόσουμε αναμένοντας παράλληλα επιτυχή αποτελέσματα κατά τη λειτουργία των κτιρίων. Η βέλτιστη ενεργειακή απόδοση κτιρίων επιτυγχάνεται με το σχεδιασμό κτιρίων χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης (βιοκλιματικός σχεδιασμός, ορθολογικός ενεργειακός σχεδιασμός), την εφαρμογή ώριμων & αποδοτικών ενεργειακών τεχνολογιών για την κάλυψη των επικουρικών ενεργειακών αναγκών (θέρμανσης, ψύξης, φωτισμού, ΖΝΧ), την εγκατάσταση συστημάτων ελέγχου απόδοσης και λειτουργίας των εγκαταστάσεων του κτιρίου. Στις περιπτώσεις όμως, που σε πολεοδομική κλίμακα δεν έχει παρθεί υπόψη η περιβαλλοντική παράμετρος, τότε και σε επίπεδο κτιρίου στον αστικό ιστό είναι προφανές ότι οι προτάσεις και παρεμβάσεις περιορίζονται σε ελάχιστα μόνον μέτρα, τα οποία και είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις γνώσεις και την δημιουργική ικανότητα του μελετητή. Γενικά θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι στις μεγάλες πόλεις του ελλαδικού χώρου τα παραπάνω ζητήματα που σύντομα αναφέρθηκαν, κάθε άλλο παρά λυμένα είναι, έτσι που να πρέπει να αναζητήσει κανείς τις βελτιώσεις μόνο σε επίπεδο ελεύθερων χώρων και κτιρίων. Ωστόσο, ακόμη πρυτανεύει η αμηχανία που οφείλεται στην άγνοια των δυνατοτήτων που υπάρχουν στην εποχή μας και ειδικότερα αυτών που παρέχει ο οικολογικός ή «βιοκλιματικός», όπως αλλιώς ονομάζεται, σχεδιασμός των κτιρίων, οι καινοτόμες καθαρές δομικές και άλλες τεχνολογίες και τα φιλικά προς το περιβάλλον δομικά υλικά. Μακροπρόθεσμα δεν έχουμε άλλη επιλογή. Περιβαλλοντικοί και οικονομικοί λόγοι μας αναγκάζουν να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που κτίζουμε τις πόλεις μας και τα κτίρια που κατοικούμε και εργαζόμαστε. Πάντα όμως υπάρχει ένα πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει. Και το βήμα αυτό είναι η ριζική αναστροφή στον τρόπο που σκεπτόμαστε. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες πόλεις όχι μόνο σε Εθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, προέρχονται κυρίως από την τεράστια πυκνότητα κτιρίων στα αστικά κέντρα ως απόρροια της συγκέντρωσης πλέον του 70% του πληθυσμού σε αυτά. Έτσι η κάλυψη των πιεστικών στεγαστικών αναγκών οδηγεί αναπόφευκτα στην εξαφάνιση της φύσης από αυτά και της αντικατάστασής της με μπετόν και άσφαλτο. Επιπλέον η άλογη

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

71

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

χωροθέτηση των διαφόρων λειτουργιών με παντελή έλλειψη περιβαλλοντικών κριτηρίων, όπως χάραξη οδικών αξόνων, περιοχή κατοικίας και τριτογενούς τομέα δραστηριότητες, βιομηχανικές ζώνες, ελεύθεροι χώροι, πάρκα, πλατείες που σαφώς αποτελούν πνεύμονες αναπνοής, οδήγησε σε μία ανεξέλεγκτη πλέον κατάσταση και διόγκωση των προβλημάτων, που για να επιλυθούν θα χρειαζόταν δραστικά μέτρα σε βάθος χρόνου με οικονομικό και γιατί όχι πολιτικό κόστος, και βέβαια όφελος σε κοινωνικό επίπεδο.

6.6. Προγράμματα και δυνατότητες χρηματοδότησης

6.6.1. Πρόγραμμα «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ» Το Πρόγραμμα αφορά στην εφαρμογή δράσεων και αποδεδειγμένων καλών πρακτικών από τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) της χώρας, για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης στο αστικό περιβάλλον, με έμφαση στον κτιριακό τομέα (υφιστάμενα δημοτικά κτίρια) και την αναβάθμιση των κοινόχρηστων χώρων και δευτερευόντως στον τομέα των δημοτικών μεταφορών και στις ενεργοβόρες δημοτικές εγκαταστάσεις, μέσω της υλοποίησης τεχνικών παρεμβάσεων και δράσεων ευαισθητοποίησης και κινητοποίησης πολιτών, τοπικής αυτοδιοίκησης, εταιρειών και φορέων. Στόχος του Προγράμματος είναι η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της βιώσιμης οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης και το ισχυρότερο όπλο κατά της κλιματικής αλλαγής. Αντικείμενο είναι η εφαρμογή δράσεων και αποδεδειγμένων καλών πρακτικών για τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης στο αστικό περιβάλλον, με έμφαση κυρίως στον κτιριακό τομέα (δημοτικά κτίρια), καθώς και στην αναβάθμιση των κοινόχρηστων χώρων και δευτερευόντως στον τομέα των δημοτικών και ιδιωτικών μεταφορών και των ενεργοβόρων δημοτικών εγκαταστάσεων, μέσω της υλοποίησης τεχνικών παρεμβάσεων και δράσεων ευαισθητοποίησης και κινητοποίησης πολιτών, τοπικής αυτοδιοίκησης, εταιρειών και φορέων. Η υλοποίηση του Προγράμματος «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ» ξεκίνησε το 2009 και αποτελεί βασικό κομμάτι της εθνικής ενεργειακής στρατηγικής, στο πλαίσιο του σχεδιασμού και της προώθησης δράσεων ενεργειακής αποδοτικότητας.

6.6.2. Πρόγραμμα «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ» ΙΙ

72

Το Πρόγραμμα αφορά σε παρεμβάσεις εξοικονόμησης ενέργειας σε υφιστάμενα δημοτικά κτίρια και υποδομές των ΟΤΑ Α’ Βαθμού. Δεν δύνανται να χρηματοδοτηθούν έργα Δήμων ή Δημοτικών Ενοτήτων (πρώην Καποδιστριακοί Δήμοι) που επιχορηγούνται από το Πρόγραμμα «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα». Ειδικότερα οι παρεμβάσεις αφορούν τους άξονες: Α. Παρεμβάσεις σε κτίρια και υποδομές (ενεργειακή αναβάθμιση του κτιριακού κελύφους, ενεργειακή αναβάθμιση των Η/Μ εγκαταστάσεων, αναβάθμιση του συστήματος φυσικού τεχνητού φωτισμού και εγκατάσταση συστήματος ενεργειακής διαχείρισης), και Β. Υποστηρικτικές και λοιπές δράσεις (υπηρεσίες τεχνικού συμβούλου, τεχνικές μελέτες, μελέτες ενεργειακής απόδοσης, ενεργειακές επιθεωρήσεις και δράσεις δημοσιότητας). Η υποβολή των προτάσεων ολοκληρώθηκε στις 31/7/2013 και ο συνολικός προϋπολογισμός του Προγράμματος ανέρχεται σε 75.000.000 ευρώ. Οι προτάσεις που θα ενταχθούν θα χρηματοδοτηθούν κατά 70% από τους πόρους του Προγράμματος και κατά 30% από ίδια συμμετοχή των Δήμων.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

Η διαδικασία αξιολόγησης βρίσκεται σε εξέλιξη. Υποβλήθηκαν συνολικά 139 προτάσεις από Δήμους της Χώρας. Ολοκληρώθηκε η Α’ Φάση Αξιολόγησης που αφορά την πληρότητα των φακέλων που υποβλήθηκαν, κατά την οποία διαπιστώθηκαν αρκετές ελλείψεις στην πλειονότητα των φακέλων και έχει ήδη ολοκληρωθεί η αποστολή εγγράφων για την προσκόμιση συμπληρωματικών στοιχείων. Παράλληλα έχει ξεκινήσει η Β΄ φάση Αξιολόγησης των Τεχνικών Δελτίων Πράξεων.

6.6.3. Πρόγραμμα «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ KAT’OIKON» Πρόκειται για συγχρηματοδοτούμενο Πρόγραμμα που απευθύνεται σε ιδιοκτήτες κτηρίων που διαθέτουν οικοδομική άδεια ή άλλο νομιμοποιητικό έγγραφο, βρίσκονται σε περιοχές με τιμή ζώνης μικρότερη ή ίση των 2.100 €/ τ.μ., χρησιμοποιούνται ως κατοικία, οι ιδιοκτήτες των οποίων πληρούν συγκεκριμένα εισοδηματικά κριτήρια και είναι χαμηλής ενεργειακής κατηγορίας. Το Πρόγραμμα παρέχει κίνητρα στους ωφελούμενους να πραγματοποιήσουν τις πιο σημαντικές παρεμβάσεις για να βελτιώσουν την ενεργειακή απόδοση του σπιτιού τους και ταυτόχρονα συμβάλλει στην επίτευξη των ενεργειακών και περιβαλλοντικών στόχων της χώρας, εξασφαλίζοντας με την ολοκλήρωσή του, εξοικονόμηση ενέργειας έως 1 δισ. κιλοβατώρες (kWh) ετησίως. Η υλοποίηση του προγράμματος στηρίζεται στην εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου που διαμορφώθηκε πρόσφατα, με τον Κανονισμό Ενεργειακής Απόδοσης Κτηρίων (KENAK, Δ6/Β/5825/30.03.2010, ΦΕΚ Β’ 407) και το Π.Δ. 100/30.09.2010 (ΦΕΚ 177 Α΄) για τους ενεργειακούς επιθεωρητές. Στόχος είναι να προσδιορισθούν οι ενεργειακές ανάγκες των κτηρίων όπως και των αναγκαίων παρεμβάσεων που θα οδηγήσουν στη μεγιστοποίηση της εξοικονομούμενης ενέργειας. Η συνδυασμένη εφαρμογή του προγράμματος και του

73 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

εν λόγω θεσμικού πλαισίου εξασφαλίζει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο υλοποίησης δράσεων εξοικονόμησης ενέργειας.

Βήματα για τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα 1.

2.

3.

4.

5.

Προέγκριση δανείου (υποκατάστημα τράπεζας) - πρώτη ενεργειακή επιθεώρηση. Υποβολή αίτησης και δικαιολογητικών. Υπαγωγή αίτησης ενδιαφερόμενου- υπογραφή δανειακής Σύμβασης- εκταμίευση προκαταβολής. Υλοποίηση Παρεμβάσεων - δεύτερη Ενεργειακή Επιθεώρηση. Προσκόμιση δικαιολογητικών -εκταμίευση λοιπού δανείου και επιχορήγησης.

6.6.4. Πρόγραμμα για τα Βιώσιμα Κτίρια και την Πράσινη Ανάπτυξη: «Χτίζοντας το μέλλον»

74

Το πρόγραμμα αυτό ξεκίνησε από τις αρχές του 2011 και θα διαρκέσει μέχρι το 2020. Στο διάστημα αυτό θα πραγματοποιηθούν 3.100.000 ενεργειακές παρεμβάσεις σε κτίρια (μονοκατοικίες, διαμερίσματα και εμπορικά κτίρια) ενώ το όφελος για τους πολίτες από την εξοικονόμηση ενέργειας θα είναι 9 δισ. ευρώ. Οι πόροι αυτοί αφενός θα επιτρέψουν στην χώρα μας να επιτύχει τους στόχους της για εξοικονόμηση ενέργειας κατά 20% μέχρι το 2020, αφετέρου θα αποτελέσουν ένα κινητήριο μοχλό για την παραπέρα ανάπτυξη και εξειδίκευση του κλάδου των οικοδομικών κατασκευών και της βιομηχανίας δομικών υλικών και ενεργειακών προϊόντων. Η υλοποίηση του Προγράμματος «Χτίζοντας το Μέλλον» επιδιώκει την επίτευξη των ακόλουθων στόχων: • Τη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης του κτιριακού τομέα και την αναβάθμιση της περιβαλλοντικής του ποιότητας.

• Τη μείωση της οικονομικής επιβάρυνσης των ιδιοκτητών για την ανακαίνιση των κτιρίων τους.

• Τη μείωση του λειτουργικού κόστους των κτιρίων.

• Τη δημιουργία νέου, σύγχρονου και παγκοσμίως ανταγωνιστικού οικονομικού αντικειμένου για τον κατασκευαστικό κλάδο και την εγχώρια βιομηχανία δομικών υλικών και ενεργειακών προϊόντων.

• Την τόνωση της αγοράς βιομηχανικών ενεργειακών προϊόντων που παρουσιάζουν μεγάλη παραμένουσα αξία.

• Τη δημιουργία σημαντικού αριθμού νέων μόνιμων θέσεων εργασίας και παράλληλα τη συμβολή στην διατήρηση θέσεων εργασίας σε μια κρίσιμη περίοδο για την ελληνική οικονομία. Το πρόγραμμα αναβάθμισης του κτιριακού τομέα της χώρας αποτελεί μέρος των 3.100.000 εκατ. ενεργειακών παρεμβάσεων σε κτίρια έως το 2020, περιλαμβάνει δράσεις για το 2011 – 2012 σε τρία επίπεδα: Δράσεις ενσωμάτωσης προηγμένης και ώριμης τεχνολογίας. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί σημαντική μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης και βελτίωση της περιβαλλοντικής του ποιότητας στο σύνολο του κτιριακού αποθέματος, δεδομένου ότι η δράση αυτή απευθύνεται τόσο στα κτίρια κατοικίας, όσο και στα εμπορικά κτίρια. Το πρόγραμμα βασίζεται σε μια σύμπραξη ανάμεσα στο δημόσιο τομέα, τον ιδιωτικό τομέα και τους πολίτες. Θα εκτελεστεί με βάση εθελοντικές συμφωνίες ανάμεσα στο κράτος, την κατασκευαστική βιομηχανία

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

6|

• Περί ορθολογικής χρήσης & εξοικονόμησης ενέργειας – Ενεργειακή απόδοση

και το εμπόριο που θα επιτρέψουν τη σημαντική μείωση του κόστους των παρεμβάσεων. Προβλέπονται: Επτά παρεμβάσεις στα κτίρια κατοικίας: Παρέμβαση 1: Αντικατάσταση κουφωμάτων με αντίστοιχα υψηλών προδιαγραφών σε 20.000 κατοικίες. Παρέμβαση 2: Αντικατάσταση μονών υαλοστασίων με διπλά low –e σε 25.000 κατοικίες. Παρέμβαση 3: Εγκατάσταση 5.000 ηλιακών συλλεκτών. Παρέμβαση 4: Εγκατάσταση ψυχρών οροφών σε 20.000 κατοικίες. Παρέμβαση 5: Μόνωση της οροφής σε 20.000 κατοικίες. Παρέμβαση 6: Μόνωση της πρόσοψης σε 20.000 κατοικίες. Παρέμβαση 7: Αντικατάσταση 20.000 συμβατικών συστημάτων θέρμανσης με νέα υψηλής απόδοσης. Πέντε παρεμβάσεις σε εμπορικά κτίρια: Παρέμβαση 1: Εγκατάσταση ολοκληρωμένων προσόψεων υψηλών προδιαγραφών, δηλαδή κουφωμάτων, υαλοστασίων και συστημάτων σκίασης σε 3.000 εμπορικά κτίρια. Παρέμβαση 2: Εγκατάσταση εξωτερικής μόνωσης σε 5.000 εμπορικά κτίρια. Παρέμβαση 3: Εγκατάσταση συστήματος ψύξης – θέρμανσης – αερισμού με συστήματα υψηλής απόδοσης σε 5.000 εμπορικά κτίρια. Παρέμβαση 4: Αντικατάσταση του συστήματος τεχνητού φωτισμού σε 10.000 εμπορικά κτίρια. Παρέμβαση 5: Αντικατάσταση ή εγκατάσταση προηγμένων συστημάτων ενεργειακού ελέγχου σε 1.000 εμπορικά κτίρια. Επιδεικτικές και πιλοτικές δράσεις σε έργα μεγάλης κλίμακας προϊόντων και τεχνολογιών υψηλής ενεργειακής και περιβαλλοντικής απόδοσης που παρουσιάζουν αυξημένη παραμένουσα αξία. Έτσι θα διευκολυνθεί η διείσδυση τους στην πραγματική αγορά, αλλά και ταυτόχρονα θα προωθηθούν οι σχετικές ενεργειακές πολιτικές που έχουν σχεδιαστεί, π.χ. κτίρια μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης. Έως σήμερα έχουν σχεδιαστεί και είναι ήδη σε φάση μελέτης και εφαρμογής οκτώ μεγάλα ενεργειακά επιδεικτικά και πιλοτικά προγράμματα, στο πλαίσιο των οποίων εκτελούνται έργα μετά από εθελοντικές συμφωνίες με τη βιομηχανία. Τα έργα επίδειξης είναι: • Πράσινες γειτονιές, • Εταιρείες Ενεργειακών Υπηρεσιών, • 40 Πράσινα σχολεία, • 100 Πράσινες οροφές, • Ενεργειακά βιοτεχνικά και εμπορικά κτίρια, • Πράσινο ορεινό χωριό, • Πράσινο νησί, • Πράσινα στρατόπεδα. Οι επιδεικτικές και πιλοτικές παρεμβάσεις θα χρηματοδοτηθούν με 80 εκατ. ευρώ περίπου από συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα και θα στηριχθούν και σε εθελοντικές συμφωνίες με τους ιδιώτες.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

75

6 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Δράσεις συντονισμένης βιομηχανικής και ακαδημαϊκής έρευνας, ώστε να σχεδιαστούν και αναπτυχθούν καινοτόμα βιομηχανικά προϊόντα υψηλής ενεργειακής και περιβαλλοντικής απόδοσης και ποιότητας με στόχο τη διάθεση τους τόσο στην εγχώρια όσο και στην διεθνή αγορά.

76 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

7. Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη Οι κύριοι λόγοι που ενεργοποιούν μια κοινωνία είναι σήμερα οι οι οικονομικές και περιβαλλοντικές πιέσεις που γνωρίζει, πιέσεις που δεν είναι συμπτώματα μόνο της δημογραφικής τάσης, αλλά της επίδρασής της στη συμπεριφορά των πολύπλοκων συστημάτων εντός των πόλεων. Ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια το 2070 και το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης θα είναι εντός των πόλεων. Το κόστος των πόρων και η αβεβαιότητα της διαθεσιμότητας τους έχει οδηγήσει στην αναζήτηση μιας βιωσιμότητας, ένα κρίσιμο οικονομικό και κοινωνικό ζήτημα και όχι μόνο ένα μακροπρόθεσμο περιβαλλοντολογικό θέμα. Ήδη η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης έχει ενοποιήσει αυτές τις έννοιες και απαιτεί συγκεκριμένες αλλαγές στα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται οι πόλεις και οι πολίτες της. Η πρόκληση για τις πόλεις είναι η κατανόηση και η ενσωμάτωση αυτού του σκεπτικού σε δικές τους στρατηγικές με ρεαλιστικούς και πρακτικούς τρόπους, χρησιμοποιώντας με «έξυπνο» τρόπο τις νέες τεχνολογίες χωρίς να διακυβεύεται η ποιότητα ζωής και η προστασία του φυσικού πλούτου. Τα προγράμματα των βιώσιμων – αειφόρων πόλεων ή των «έξυπνων» πόλεων, που έχουν αναπτυχθεί, όπου εμπεριέχονται μεταξύ άλλων και στρατηγικές καθαρής ενέργειας, ενεργειακής – περιβαλλοντικής απόδοσης των κτιρίων, μηδενικών εκπομπών και μηδενικών αποβλήτων, αντιπροσωπεύουν τα πρώτα βήματα για την πορεία προς ένα πιο βιώσιμο μέλλον.

7.1. Αξιοποίηση «καθαρής» - οικολογικής ενέργειας: Αντιδράσεις τοπικών κοινωνικών Οι κοινωνίες αλλάζουν. Μαζί εξελίσσονται και οι τεχνολογίες. Ιδιαίτερα στον τομέα της ενέργειας. και στην περίπτωση αυτή οι πολίτες, όπως και μπροστά σε κάθε καινοτομία, είναι επιφυλακτικοί. Βεβαίως οι διαφωνίες είναι φυσικό φαινόμενο καθώς τα άτομα, ακόμα και στους κόλπους ομοιογενών ομάδων, διαφέρουν ως προς τον τρόπο µε τον οποίο βλέπουν τα πράγματα και ως προς το τι θεωρούν σημαντικό και ουσιαστικό. Οι διαφορετικές αυτές απόψεις επηρεάζονται από παράγοντες όπως το φύλο, η εθνικότητα, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση, η θρησκεία και η ηλικία. Ωστόσο, οι διαφορές είναι γόνιµες γιατί εμπλουτίζουν τη συζήτηση και προσδίδουν ενδιαφέρον στη ζωή κάθε κοινότητας. Όταν όµως έρχεται η ώρα της τελικής απόφασης, η οποία βρίσκει αντίθετους αυτούς που έχουν διαφορετικές απόψεις, άλλα συμφέροντα και αξίες, τότε οι διαφορές μπορούν να οδηγήσουν σε διαφωνία και ακόμη και σε αδιέξοδο. Για παράδειγμα οι διαφωνίες που σημειώνονται σε προστατευόμενες περιοχές οφείλονται στην απρόσεκτη οργάνωση της συμμετοχής των ντόπιων στον αρχικό σχεδιασµό και στη

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

77

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

λήψη αποφάσεων ή μπορεί να συγκρούονται με πραγματικές ανάγκες των κατοίκων. Μπορεί επίσης να είναι καθοδηγούμενες από συγκεκριμένα συμφέροντα που επωφελούνται της άγνοιας των ντόπιων και ενσπείρουν ασαφείς και μη τεκμηριωμένες ή υπαρκτές πληροφορίες. Ορισμένες φορές οι διαφωνίες επιλύονται εύκολα: η µία πλευρά εξηγεί στην άλλη πως βλέπει τη συγκεκριμένη κατάσταση ή πρόταση και γιατί. Η µία ή και οι δύο πλευρές συμφωνούν να αλλάξουν στάση και το πρόβλημα εξαφανίζεται. Άλλες φορές η επίλυση της διαφωνίας παρουσιάζει δυσκολίες και επιβάλλεται η χρήση πιο δομημένων µμεθόδων. Πάντως, η προσέγγιση που επιλέγεται κάθε φορά πρέπει να ανταποκρίνεται στο γενικότερο πλαίσιο και να λαμβάνει υπόψη τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής καθώς και τους αρμόδιους για την επίλυση διαφωνιών φορείς. Στην περίπτωση των ΑΠΕ, η γενική στάση των κατοίκων των τοπικών κοινωνιών θα λέγαμε πως είναι μάλλον θετική, χωρίς να λείπουν ωστόσο αντιδράσεις, αντιρρήσεις, διαφωνίες και σκεπτικισμός οι οποίες σε μερικές περιπτώσεις λαμβάνουν ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Οι αντιδράσεις σε σχέδια αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ποικίλουν από μέρος σε μέρος και διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος της τεχνολογίας και το μέγεθος της επέμβασης. Αλλά και η στάση των τοπικών κοινωνιών αλλάζει σε γενικές γραμμές όσο μεγαλώνει το πλήθος των MW των δυνητικών εγκαταστάσεων ΑΠΕ. Η στάση είναι ΝΑΙ στις ΑΠΕ, αλλά μόνο για την αποκλειστική ικανοποίηση των αναγκών της εκάστοτε περιοχής και χωρίς την

78 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

οποιαδήποτε επίπτωση στα οικονομικά συμφέροντα των κατοίκων, στις ιδιοκτησίες, στον τουρισμό, στην αισθητική και στον περιβάλλον. Όσον αφορά δυνητικές εγκαταστάσεις μεγαλύτερης κλίμακας, η στάση των κοινωνιών είναι σχεδόν πάντα αρνητική. Ειδικά στην περίπτωση νησιών (π.χ. Λέσβος, Χίος, Ρόδος, Κρήτη, Σέριφος) με άφθονο (αιολικό κυρίως) δυναμικό, όπου προτείνονται επενδύσεις μεγάλου μεγέθους για συνεισφορά σε μεγαλύτερα δίκτυα, οι αντιδράσεις είναι πολύ έντονες.

7.2. Προβλήματα και επίλυσή τους Βασικότερος λόγος για την (αρνητική) στάση των τοπικών κοινωνιών είναι η έλλειψη ενημέρωσης του κοινού και εξοικείωσης τους με αυτές. Άλλοι λόγοι είναι: • Το «σύνδρομο NIMBY (Not In My Backyard - όχι στην αυλή μου), αναφέρεται στις αντιδράσεις που αναπτύσσονται εκ μέρους της τοπικής κοινωνίας, υπό μια ευρεία έννοια, απέναντι στην εγκατάσταση διαφόρων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων στην εγγύς περιοχή. ❑❑ Έλλειψη ενημέρωσης του κοινού για τις ΑΠΕ και εξοικείωσής του με αυτές. Οι κάτοικοι μιας περιοχής δεν ενημερώνονται για αυτές τις μορφές ενέργειας, και κατά συνέπεια όταν διάφορες εταιρείες δείχνουν ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση κάποιου φυσικού πόρου της περιοχής αντιδρούν. Πιστεύουν ότι γίνονται πειραματόζωα και αντικείμενα εκμετάλλευσης προκειμένου να πλουτίσουν κάποιοι άλλοι εις βάρος τους. Ακόμη θεωρούν ότι ένα τέτοιο έργο καταστρέφει τον τόπο τους. ❑❑ Έλλειψη ενημέρωσης σχετικά με τις περιβαλλοντικές συνιστώσες του έργου και δημιουργία αβεβαιότητας των επιπτώσεων χωροθέτησης η οποία δυσκολεύει τους πολίτες να το αποδεχθούν. ❑❑ Διαδικασία λήψης αποφάσεων: Συνήθως οι υπεύθυνοι για την προτεινομένη χωροθέτηση ενεργούν με τη μέθοδο DAD [Decide, Announce and Defend (despite continued opposition)], Αποφασίστε, Ανακοινώστε και Υπερασπιστείτε (παρά τις συνέχεις αντιδράσεις). Οι υπεύθυνοι του έργου αποφασίζουν την καλύτερη θέση για την εγκατάστασή του, επιλέγουν την κατάλληλη έκταση γης προκειμένου να ανακοινώσουν στους πολιτικούς ηγέτες της κοινότητας την πρόθεσή τους στην περιοχή και στη συνέχεια υπερασπίζονται τις αποφάσεις τους στις τοπικές ομάδες που αντιτίθενται. ❑❑ Η διάβρωση της κοινωνικής εμπιστοσύνης: Η διάβρωση της κοινωνικής εμπιστοσύνης προς τους πολιτικούς φορείς επηρεάζει την αντίδραση της τοπικής κοινωνίας στα προτεινόμενα έργα. Η κοινωνική δυσπιστία είναι «η αντίληψη ενός προσώπου ότι άλλα άτομα και φορείς σε μια κοινωνική σχέση είναι πιθανό να ενεργήσουν με τρόπους που είναι ανίκανοι, απρόβλεπτοι, αδιάφοροι και άρα πιθανόν επιβλαβείς. Από τις πολλαπλές αιτίες αυτού του φαινομένου, οι δύο πιο σημαντικές είναι η αυξανόμενη πολυπλοκότητα της τεχνολογίας που την καθιστά μη κατανοητή στον απλό πολίτη, καθώς και η αυξανόμενη ζήτηση διάθεσης των πόρων προς το κοινωνικό συμφέρον. Η αυξανόμενη ζήτηση για το περιβάλλον, την υγεία, την ασφάλεια και την προστασία περιόρισαν τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους και αποτέλεσαν τη βάση της διάδοσης των NIMBY συμπεριφορών. ❑❑ Το είδος της δραστηριότητας προς χωροθέτηση: Μία βασική διάκριση γίνεται μεταξύ αυτών, που αποδεδειγμένα έχουν σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και αυτών που επηρεάζουν τις κοινωνικές αντιλήψεις, στάσεις ή και προκαταλήψεις, όπως είναι διάφορες κοινωνικές υπηρεσίες προνοιακού χαρακτήρα.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

79

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

•

• • •

• •

•

•

80

❑❑ Τα χαρακτηριστικά της περιοχής χωροθέτησης: Μεγάλη διαφορά στην αντίσταση σε νέες χρήσεις σημειώνεται μεταξύ των κεντρικών αστικών περιοχών με μεγάλη μείξη χρήσεων, κοινωνικών στρωμάτων και τύπων νοικοκυριών και με τις σχετικά μεγάλες πυκνότητες από τη μία, και των προαστιακών περιοχών με τον ομοιογενή κοινωνικά και οικονομικά πληθυσμό των ιδιόκτητων νοικοκυριών, από την άλλη. Και αυτό γιατί είναι γνωστό ότι ο παράγοντας της ιδιοκτησίας της γης είναι υψηλά στην ιεραρχία των κριτηρίων που επηρεάζουν τη χωροθέτηση των εγκαταστάσεων. Η έλλειψη ενημέρωσης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης για τα θέματα και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη ζωή των ανθρώπων και στην φύση. Πολλοί αγνοούν τα περιβαλλοντικά ζητήματα τα οποία άλλοτε προκαλούνται από τον άνθρωπο και άλλοτε από τη φύση καθώς και τους κινδύνους που κρύβονται πίσω τους. Κατ’ επέκταση αγνοούν την σημασία και την χρησιμότητα των ΑΠΕ οπότε αντιδρώντας δυσκολεύουν την εφαρμογή και ικανοποίηση της εθνικής και κοινοτικής πολιτικής. Η άγνοια οικονομικών ζητημάτων σχετικά με τις ΑΠΕ. Πολλοί αγνοούν ότι οι ΑΠΕ μπορούν να δημιουργήσουν σημαντική ανάπτυξη στην περιοχή και να αποτελέσουν σημαντικό οικονομικό έσοδο σε μια τοπική κοινωνία. Η άγνοια σχετικά με το πραγματικό οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος παραγωγής ενέργειας από συμβατικούς σταθμούς καθώς και στην κατανόηση των ενεργειακών αναγκών και στην εξέλιξή τους. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των μικρών και απομονωμένων κοινωνιών της περιφέρειας. Ακόμη και αν τους δοθούν εξηγήσεις πολλοί δεν θα καταφέρουν να κατανοήσουν την έννοια των ΑΠΕ και κυρίως οι ηλικιωμένοι καθώς είναι ένας τομέας πολύπλοκος με πολλές εφαρμογές, δύσκολο τρόπο λειτουργίας και μια ιδεολογία αρκετά προχωρημένη για τα δεδομένα ανθρώπων που ζουν παραδοσιακά. Η έλλειψη στρατηγικής προσέγγισης για προώθηση των ΑΠΕ στις τοπικές κοινωνίες και ενημέρωσής τους. Οι λεγόμενες Βιομηχανικές ΑΠΕ, δηλαδή στις προτάσεις για κατασκευή έργων μεγάλης κλίμακας, οι οποίες αναπόφευκτα δημιουργούν κλίμα και καχυποψία στις τοπικές κοινωνίες. Οι κοινωνίες αυτές είναι ανώριμες να δεχτούν τόσο μεγάλα έργα ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις τα έργα αυτά είναι υπερβολικά σε σχέση με την τοπική κλίμακα και αυτοί που τα σχεδιάζουν δεν λαμβάνουν υπόψη τις οικογεωγραφικές ιδιαιτερότητες των συγκεκριμένων περιοχών με αποτέλεσμα οι αντιδράσεις να λαμβάνουν γιγαντιαία μεγέθη ακόμη και σε περιοχές που το κλίμα ήταν αρχικά απόλυτα θετικό. Η αισθητική του τοπίου. Προφανώς το θέμα της αισθητικής είναι καθαρά υποκειμενικό αλλά ο τρόπος που βλέπει κανείς αισθητικά τις ΑΠΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ενημέρωση και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Όσο πιο περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένος και ενημερωμένος είναι κάποιος για τις κλιματικές αλλαγές, τόσο πιο πρόθυμος είναι να τις δεχτεί στην καθημερινή του ζωή και στον τόπο του. Άλλες αιτίες αντιρρήσεων των κοινωνιών, οι οποίες εκτός των περιπτώσεων των υπερβολικά μεγάλων έργων οφείλονται και αυτές στην άγνοια και στην έλλειψη ενημέρωσης και εξοικείωσης των κοινωνιών με τις ΑΠΕ, είναι: ❑❑ Ο φόβος για μείωση του τουρισμού και οικονομική ύφεση του τόπου (σχέση με αισθητική) ❑❑ Φόβος για μείωση της αξίας των ιδιοκτησιών των κατοίκων ❑❑ Η αλλοίωση του τοπίου από τη διάνοιξη δρόμων

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

❑❑ Οι επεμβάσεις και οι αλλοιώσεις σε προστατευόμενες περιοχές ❑❑ Φόβοι για θνησιμότητα των πτηνών και τα υψηλά επίπεδα θορύβου ❑❑ Φόβοι για επιπτώσεις στην υγεία των κατοίκων και των ζώων της περιοχής. ❑❑ Φόβοι για εγκατάλειψη των εγκαταστάσεων μετά το πέρας της διάρκειας ζωής των έργων ❑❑ Φόβοι για ερημοποίηση των περιοχών των έργων.

• Η αναξιόπιστη στάση ορισμένων εταιρειών απέναντι σε ορισμένες δεσμεύσεις και υποσχέσεις που αναλαμβάνουν έναντι των τοπικών κοινωνιών.

• Η καχυποψία και η γενικά αρνητική αντιμετώπιση απέναντι σε ιδιώτες επενδυτές, σε συνάρτηση με την τοπικιστική αντίληψη, αποτελεί έναν ακόμη σημαντικό λόγο αντιδράσεων των τοπικών κοινωνιών (αντίδραση έναντι στην ιδιωτική ανάπτυξη, ενοχοποίηση επιχειρηματικότητας). Οι αντιδράσεις αυτές μπορούν να καμφθούν μέσω της συμμετοχής των κατοίκων στο μετοχικό σχήμα των εταιρειών ή μέσω αύξησης των αντισταθμιστικών οφελών. Πολλές από τις παραπάνω αντιδράσεις έχουν αμβλυνθεί το τελευταίο διάστημα με την μεγάλη εξάπλωση των ΦΒ, η οποία βοήθησε στην εξοικείωση των τοπικών κοινωνιών με τις ΑΠΕ. Ωστόσο, συχνά υπάρχει η ανάγκη επίλυσης των διαφορών. Και στην περίπτωση αυτή η ανοικτή συζήτηση και η διαβούλευση με τις τοπικές κοινωνίες και μάλιστα σε πρώιμο στάδιο είναι απολύτως απαραίτητη. Υπάρχουν τρεις γενικές κατηγορίες προσεγγίσεων όσον αφορά την επίλυση διαφωνιών οι οποίες διαφέρουν ως προς τον βαθµό στον οποίο οι αντιµαχόµενες πλευρές ελέγχουν τη διαδικασία και το αποτέλεσµα. Οι κατηγορίες αυτές είναι (α) η διαπραγµάτευση, (β) η διαµεσολάβηση, (γ) η διαιτησία. Η καλύτερη προσέγγιση είναι η αποκαλούµενη διαπραγµάτευση / διαµεσολάβηση, όπου δεν υπάρχει μεροληψία υπέρ συγκεκριµένων ενδιαφεροµένων ή συγκεκριµένων θέσεων (µε αποτέλεσµα την επιδείνωση της διαφωνίας και/ή την κατάληξη της διαδικασίας σε αδιέξοδο). Η εν λόγω προσέγγιση απαιτεί από τις αντιµαχόµενες πλευρές να αναγνωρίσουν ότι, για να είναι βιώσιµη µια συµφωνία, πρέπει να ικανοποιεί όσο το δυνατόν περισσότερα από τα κοινά και συµπληρωµατικά συµφέροντά τους. Ο στόχος πρέπει να είναι η αµοιβαία συνεργασία και όχι ο απρόθυµος συµβιβασµός. Στο πλαίσιο της προσέγγισης αυτής ισχύουν τέσσερις γενικές αρχές οι οποίες µπορούν να εφαρµοστούν σε πρωτοβουλίες προστασίας της φύσης όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Αλλά σε κάθε περίπτωσης θα πρέπει να διασφαλίζεται ευρεία εκπροσώπηση φορέων αλλά για να είναι αποτελεσματικές πρέπει οι συναντήσεις τους να οργανώνονται καλά. Πριν τη συνάντηση πρέπει να προσδιορίζονται µε σαφήνεια τα υπό συζήτηση θέµατα, να συγκεντρώνονται οι απαραίτητες πληροφορίες και να αποστέλλονται στους συμμετέχοντες. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης γίνεται συζήτηση και καταγράφονται οι απόψεις όλων για κάθε ένα από τα θέµατα. Αποφάσεις λαμβάνονται µέσω συναίνεσης ή ψηφοφορίας. Μετά τη συνάντηση καταγράφονται τα πρακτικά, αποστέλλονται στους συµµετέχοντες, αυτοί µπορούν να υποβάλλουν παρατηρήσεις και τα πρακτικά εγκρίνονται στην επόµενη συνάντηση.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

81

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

7.3. Το «μέλλον» – στόχοι και πλεονεκτήματα: «έξυπνοι μετρητές», «έξυπνα δίκτυα», αποθήκευση ενέργειας, «έξυπνες πόλεις» Σε μία προσπάθεια να αντιμετωπίσουν τα πολύπλοκα ζητήματα της κλιματικής αλλαγής, της ενεργειακής αυτονομίας και της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης, οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο ζητούν επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας που προσφέρουν πιο αξιόπιστη ηλεκτρική ενέργεια και ενσωματώνουν σημαντικά ποσά αιολικής και ηλιακής ενέργειας. Όλα αυτά απαιτούν νέα σχέδια και τεχνολογία για την παραγωγή ισχύος. Την ίδια στιγμή, η χρήση ενέργειας από τους καταναλωτές και οι προσδοκίες τους αναφορικά με τις υπηρεσίες εξελίσσονται μαζί με την ανάπτυξη νέων ηλεκτρονικών συσκευών με περιορισμένη κατανάλωση ενέργειας, εφαρμογών/υπηρεσιών internet, οικιακών συσκευών και ηλεκτροκίνητων οχημάτων. Οι στόχοι της βιομηχανικής, εταιρικής και κρατικής βιωσιμότητας οδηγούν σε ευρεία υιοθέτηση τεχνολογιών ενέργειας και επικοινωνίας, δημιουργώντας αποδοτικές ενεργειακά βιομηχανίες και κτήρια που παράγουν και αποθηκεύουν καθαρή ενέργεια και προσφέρουν ουδέτερες ως προς το διοξείδιο του άνθρακα λειτουργίες. Βασικές τεχνολογίες είναι οι εξής: • Κατανεμημένη Παραγωγή – κατανομή πόρων για να μειωθεί η πολυπλοκότητα της δημιουργίας νέας παροχής σε πολλές περιοχές σε όλο τον κόσμο.

• Αισθητήρες: Τεχνολογία στο δίκτυο ισχύος υπό τη μορφή έξυπνων ηλεκτρονικών συσκευών σε εξοπλισμό υποσταθμών και διανομής και έξυπνους μετρητές (synchrophasors) • Αποθήκευση Ενέργειας: Κάνει το ηλεκτρικό σύστημα πιο σταθερό και πιο αξιόπιστο και προσφέρει καλύτερη ποιότητα ισχύος και διαχείριση ενέργειας εκ μέρους του πελάτη. Η αποθήκευση ενέργειας μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να μειώσει την περιοδικότητα της ανανεώσιμης ενέργειας, ενώ οι τεχνολογίες αποθήκευσης μπορούν να προσφέρουν επαρκή απόκριση γίνονται εμπορικά βιώσιμες στο δίκτυο.

• Δίκτυα: Συμπαγή, ασφαλή ασύρματα δίκτυα που υποστηρίζουν αυτοματοποίηση διανομής, φορητό field force automation και έξυπνη μέτρηση που υποστηρίζουν κύρια τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας (τηλεπικοινωνίες, ηλεκτρική ενέργεια) που επενδύουν, τόσο στις βασικές επιχειρηματικές τους δραστηριότητες, όσο και στην καινοτομία (τεχνολογίες ενέργειας και πληροφορικής) ώστε να προσφέρουν υπηρεσίες με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις υφιστάμενες και μελλοντικές ανάγκες των πελατών, ενώ παραμένουν αρκετά ευέλικτοι στο να αποδεχτούν τις αλλαγές σε δομές της αγοράς και καλά κατανεμημένους πόρους.

82

• Ανάλυση Δεδομένων: Η ανάλυση χρησιμοποιεί δεδομένα από πολλές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των έξυπνων μετρητών, της διανομής, των έξυπνων συσκευών ενέργειας υποσταθμών, καθώς και των συσκευών phasor measurement unit (PMU). Προσφέρει, μέσω των αυτοματοποιημένων πληροφοριακών συστημάτων επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας, του προσωπικού τους και των πελατών, ταχύτερη λήψη εξυπνότερων αποφάσεων. Η προηγμένη τεχνολογία διαχείρισης δεδομένων θα χρησιμοποιηθεί τόσο σε κέντρα δεδομένων επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας όσο και σε υπηρεσίες cloud.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

• Ασφάλεια Κυβερνοχώρου: Η μεταμόρφωση των παραδοσιακών ενεργειακών δικτύων σε έξυπνα δίκτυα απαιτεί μία στρατηγική φυσικής ασφάλειας η οποία θα προστατεύει τη ζωτικής σημασίας υποδομή.

• Κατανεμημένη Ευφυϊα: Σημαντική ανάπτυξη παρατηρείται τόσο στην ποσότητα όσο και στην ποικιλία των κατανεμημένων συστημάτων και συσκευών που συνδέονται και συντονίζονται. Η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική ενσωματώνει ψηφιακή επεξεργασία και λογισμικό σε πολλές τοποθεσίες καθώς και κατά μήκος της υποδομής του δικτύου ισχύος, με στόχο την αυτοματοποίηση ενός ευέλικτου δικτύου. Τέτοια συστήματα μπορεί να κατανέμονται πλήρως ή να περιλαμβάνουν κατανεμημένα στοιχεία με κεντρική διαχείριση και συντονισμό. Η χρήση της κατανεμημένης ευφυϊας προσφέρει ευκαιρίες για την υλοποίηση αναβαθμίσιμων συστημάτων, για την ενσωμάτωση μεγαλύτερου όγκου ανανεώσιμης, κατανεμημένης ενέργειας, καθώς και για τη βελτίωση της αποδοτικότητας και των λειτουργιών του δικτύου. Η μεταμόρφωση του δικτύου ισχύος σε όλο τον κόσμο επηρεάζεται από το κοινό πεδίο ανάμεσα στην πολιτική για την ενέργεια και σε εκείνη για το κλίμα, την αξία για τον πελάτη και για την επιχείρηση, καθώς και την καινοτομία. Η διαδικασία αυτή είναι πιθανόν να διαρκέσει είκοσι χρόνια ή περισσότερο, με σημαντικούς σταθμούς τόσο στην πολιτική όσο και στην τεχνολογία. Τα έξυπνα δίκτυα δεν είναι πλέον προϊόν επιστημονικής φαντασίας, αλλά μία εξέλιξη των σημερινών δικτύων και διαφορετικά είδη συστημάτων υψηλής τάσης κατάλληλα για μεταφορά φορτίων σε μεγάλες αποστάσεις ήδη βρίσκονται σε στάδιο ανάπτυξης και εγκατάστασης προκειμένου περιοχές με μεγάλη ζήτηση, όπως η Κεντρική Ευρώπη, να μπορούν να συνδεθούν με περιοχές με μεγάλο δυναμικό σε ανανεώσιμη ενέργεια, όπως η Νότια Ευρώπη ή η Βόρεια Αφρική με στόχο μία πιο βιώσιμη παραγωγή ενέργειας και κέρδη για όλους τους λαούς του πλανήτη. Τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν κληθεί να συμφωνήσουν σε ελάχιστες λειτουργικές προδιαγραφές κοινοτικής κλίμακας, όσον αφορά την έξυπνη μέτρηση της κατανάλωσης, που θα επιτρέψει σε φορείς εκμετάλλευσης δικτύων, προμηθευτές και ιδίως στους καταναλωτές να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις ενεργειακές τους ανάγκες(7). Για να επιτευχθεί ο στόχος του 20 – 20 – 20 για την ενέργεια της Ε.Ε.(8) δεν αρκούν τα φωτοβολταϊκά και οι ανεμογεννήτριες, αλλά πρέπει και να συνδεθούν μεταξύ τους σε ένα δίκτυο διαχείρισης ενέργειας, καθώς οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν είναι πάντα διαθέσιμες: πολλές φορές ο ήλιος κρύβεται και ο αέρας δεν φυσάει, οπότε δεν τροφοδοτούνται οι μονάδες παραγωγής ενέργειας. Η λύση στο πρόβλημα φαίνεται να είναι το “Έξυπνο Δίκτυο (Smart Grid)” που επιτρέπει την αποδοτικότερη χρήση της υπάρχουσας εγκατεστημένης ισχύος και της υποδομής μεταφοράς και διανομής ενέργειας, με μείωση των απωλειών στις ηλεκτρικές γραμμές μέσω της χρήσης τοπικής, αποκεντρωμένης ηλεκτροπαραγωγής σε μεγαλύτερο βαθμό και με χαμηλότερη ένταση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Καθώς αυξάνεται το μερίδιο πα-

7. Για να μπορέσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να καταλήξει σε συμβατές προδιαγραφές, έδωσε εντολή (Mandate)

στους Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς Τυποποίησης (CEN, CENELEC, ETSI) να εκπονήσουν πρότυπα. Ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα αυτό, οι Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί Τυποποίησης συγκρότησαν μια ομάδα συντονισμού (SM-CG).

8. Μέχρι το 2020 η Ευρώπη θέλει να μειώσει κατά 20% τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και να αυξήσει στο 20% το μερίδιο των εναλλακτικών πηγών ενέργειας.

83 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

84

ραγωγής από ποικίλες ανανεώσιμες πηγές, ένα έξυπνο δίκτυο θα μπορεί να χειριστεί καλύτερα τις αυξομειώσεις του ρεύματος όταν ο άνεμος καταλαγιάζει ή τα σύννεφα κρύβουν τον ήλιο σε αντίθεση με το σημερινό ηλεκτρικό δίκτυο που προσπαθεί να προσαρμοστεί στις αλλαγές της ζήτησης μέσω της ρύθμισης της παραγωγής προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Πλήθος ευκαιριών μπορούν να προκύψουν από τα έξυπνα ηλεκτρικά δίκτυα και αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα, σύμφωνα με μερικούς αναλυτές, και σε μία «τρίτη βιομηχανική επανάσταση». Η πλήρης ανάπτυξη των έξυπνων ηλεκτρικών δικτύων χρειάζεται ακόμα 10-30 χρόνια, ανάλογα με τις πολιτικές που θα θεσπιστούν. Όμως, πολλές χώρες και περιοχές βρίσκονται ήδη σε καλό δρόμο. Οι έξυπνες τεχνολογίες – συμπεριλαμβανομένων των έξυπνων μετρητών, των αυτόματων συστημάτων ελέγχου και των ψηφιακών αισθητήρων – δείχνουν στους καταναλωτές την τιμολόγηση σε πραγματικό χρόνο και τους επιτρέπουν να εξοικονομούν χρήματα και ενέργεια κλείνοντας ηλεκτρικές συσκευές, συστήματα θέρμανσης και ψύξης ολόκληρων κτιρίων, ή βιομηχανικά φορτία σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές ή όταν η τιμή του ρεύματος ξεπερνά ένα προκαθορισμένο ποσό ή όταν υπάρχει πτώση παραγωγής στις μεγάλες αιολικές μονάδες. Τα έξυπνα δίκτυα μπορούν να βοηθήσουν στη μεταφορά φορτίων σε περιόδους χαμηλής ζήτησης, όταν οι απώλειες των ηλεκτρικών γραμμών είναι μικρότερες και δεν λειτουργούν τα περισσότερο ρυπογόνα και λιγότερο αποδοτικά εργοστάσια. Επίσης, επιτρέπουν στους ελεγκτές του δικτύου να προβλέπουν και να αντιμετωπίζουν άμεσα τα προβλήματα στο δίκτυο. «Έξυπνοι» μετρητές είναι οι μετρητές που αναγράφουν, σε πραγματικό χρόνο, την ενεργειακή κατανάλωση των νοικοκυριών δίνοντας τη δυνατότητα στους χρήστες να ελέγχουν τη ροή της ενεργειακής τους κατανάλωσης τόσο τοπικά όσο και σε απομακρυσμένα μέρημέσω ασύρματων δικτύων, του διαδικτύου και των smart phone. Η εγκατάσταση έξυπνων μετρητών αναμένεται να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας της αγοράς ενέργειας στην ΕΕ, καθώς οι καταναλωτές θα γίνουν πιο ενεργοί στον έλεγχο της ενεργειακής τους κατανάλωσης. Από τη στιγμή που τα νοικοκυριά είναι υπεύθυνα για το 40% της συνολικής ενεργειακής κατανάλωσης, η Κομισιόν πιστεύει ότι οι έξυπνοι μετρητές θα αποτελέσουν σημαντικό στοιχείο στη μείωση της ενεργειακής ζήτησης και των σχετικών εκπομπών CO2. Στην χώρα μας η ΔΕΗ θα εγκαταστήσει «έξυπνους» ψηφιακούς μετρητές ηλεκτρικής ενέργειας από το 2014 στους οικιακούς καταναλωτές της. Όπως προβλέπει το χρονοδιάγραμμα η αντικατάσταση των αναλογικών μετρητών με ψηφιακούς, θα αρχίσει το αργότερο μέχρι την 1η Ιουλίου 2014 και μέχρι την 30 Ιουνίου 2017 θα έχει αντικατασταθεί το 40% του συνόλου των υφιστάμενων μετρητών και μέχρι την 31 Δεκεμβρίου του 2020 του 80%. Το έργο της εγκατάστασης έξυπνων μετρητών θα αναλάβει ο Διαχειριστής του Δικτύου –ΔΕΔΔΗΕ (θυγατρική της ΔΕΗ) με τον αριθμό τους να ανέρχεται σε 5,6 εκατομμύρια περίπου. Πιλοτικά θα εγκατασταθούν 100.000 μετρητές ως τον Αύγουστο του 2015, έργο ενταγμένο στο ΕΣΠΑ. Από την άλλη πλευρά, είναι υπό εξέταση η ένταξη του συνολικού έργου στο ΕΣΠΑ θα κριθεί ανάλογα με τα συμπεράσματα που θα προκύψουν από το πιλοτικό πρόγραμμα. Η υπογραφή της απόφασης για τους «έξυπνους» μετρητές, αποτελεί μνημονιακή υποχρέωση και χαρακτηρίζεται ως στρατηγική επένδυση, για την υλοποίηση της οποίας μπορούν να αξιοποιηθούν πιστώσεις από τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Όπως αναφέρει το αρμόδιο υπουργείο «η αντικατάσταση των σημερινών μετρητών με έξυπνους, αποτελεί προϋπόθεση για τη λειτουργία της απελευθερωμένης αγοράς και για την εξοικονόμηση ενέργειας».

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

Οι έξυπνοι μετρητές θα δώσουν μια σειρά δυνατότητες στον καταναλωτή και στον διαχειριστή του δικτύου όπως: • πρόσβαση στα δεδομένα του μετρητή ακόμα και εξ αποστάσεως • -πληροφορίες στον λειτουργό της αγοράς για βλάβες και άλλα προβλήματα στο δίκτυο • σύνδεση ή διακοπή της ηλεκτροδότησης και περιορισμό της ισχύος ανάλογα με το συμβόλαιο εξ αποστάσεως χωρίς την ανάγκη των γνωστών συνεργείων • πρόβλεψη διαφορετικών ζωνών κατανάλωσης ανάλογα με την ώρα • αποτροπή κλοπών ηλεκτρικής ενέργειας

«Έξυπνες» Πόλεις Καθώς στις μέρες μας γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη να προωθήσουμε ένα νέο -πολύ διαφορετικό από το σημερινό- σύγχρονο μοντέλο αστικής ανάπτυξης με στόχο τη βελτίωση της λειτουργίας των πόλεων, την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής σε αυτές, αλλά και τη βιωσιμότητα του ίδιου του πλανήτη ένα κίνημα κατασκευής «έξυπνων πόλεων», που μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τις σημερινές μεθόδους ανοικοδόμησης αναπτύσσεται ήδη στην Ευρώπη. Το όραμα τροφοδοτείται από τους φόβους των κλιματικών αλλαγών και την ανάγκη εξεύρεσης οικολογικών εναλλακτικών στον άνθρακα, την πυρηνική ενέργεια αλλά και τις αμφιβόλου αξιοπιστίας εισαγωγές αερίου από τη Ρωσία. Οι «έξυπνες πόλεις» αναλαμβάνουν δράση σε τομείς οι οποίοι άλλοτε αποτελούσαν μονοπώλιο της κεντρικής διοίκησης, όπως η αειφόρος πολεοδόμηση, οι αστικές αναπλάσεις, ο ενεργειακός και περιβαλλοντικός σχεδιασμός, οι αειφόρες μεταφορές και κινητικότητα, η βιώσιμη οικονομία και η απασχόληση, οι νέες τεχνολογίες κ.ά. πρόκειται για πόλεις αυτάρκεις, με τα κτίρια να δεσμεύουν ενέργεια από τα καιρικά φαινόμενα, την οποία θα διοχετεύουν στο εσωτερικό των σπιτιών και τα οχήματα στους δρόμους. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ κεντρικό σημείο του σχεδίου είναι η ιδέα ότι η ενέργεια, η καινοτομία και ο ενθουσιασμός αναπτύσσονται και μοιράζονται καλύτερα σε πυκνοκατοικημένες περιοχές. Εκτός των άλλων εξάλλου, τα οικονομικά οφέλη δεν θεωρούνται καθόλου αμελητέα. Ο Ευρωπαίος Επίτροπος για θέματα Ενέργειας, Άντρις Πίμπαλγκς, υπολογίζει ότι η συνεργασία μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων στον τομέα αυτό μπορεί να εξοικονομήσει συνολικά περί τα 10 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Οι όροι «έξυπνη πόλη», «ευφυής πόλη» ή/και «μελλοντική πόλη» χωρίς να έχει ακόμη πλήρως αποσαφηνισθεί η έννοιά τους παρουσιάζονται όλο και συχνότερα στο καθημερινό λεξιλόγιό μας. Οι έξυπνες πόλεις χρησιμοποιούν τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών για να γίνουν πιο αποτελεσματικές όσον αφορά στη χρήση των πόρων, την εξοικονόμηση χρημάτων και ενέργειας, τη βελτίωση της παροχής υπηρεσιών και της ποιότητας ζωής, καθώς και την μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Και όλα αυτά, ταυτόχρονα να στηρίζουν την καινοτομία και την νέα οικονομία χαμηλής παραγωγής άνθρακα. Επιπλέον, μια «έξυπνη πόλη» θα πρέπει να είναι οικονομικά ενεργή σε υψηλής αξίας τομείς της βιομηχανίας και να παρέχει το εργατικό δυναμικό και τις υποδομές που έχουν ανάγκη οι επιχειρήσεις σε αυτούς τους τομείς. Θα πρέπει να διαθέτει εκπαιδευτικό σύστημα ικανό να παρέχει σύγχρονες επαγγελματικές δεξιότητες για την βιομηχανία του μέλλοντος, αλλά και να δημιουργεί βιώσιμη και ισορροπημένη κατανομή της ανάπτυξης για όλους

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

85

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

86

τους πολίτες και τις κοινότητες με επίτευξη κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών αποτελεσμάτων. Η «έξυπνη» πόλη του αύριο θα λειτουργεί αποτελεσματικά, ώστε οι πόροι, όπως η ενέργεια, οι μεταφορές και το νερό να χρησιμοποιούνται κατά βέλτιστο τρόπο, παρέχοντας μια χαμηλού κόστους και χαμηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα βάση για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, καθώς και ένα ελκυστικό, υγιές περιβάλλον στο οποίο μπορεί ο πολίτης να ζήσει και να εργαστεί. Θα πρέπει να δίνει στους πολίτες, στις κοινότητες, στις επιχειρήσεις και στους επιχειρηματίες ευκαιρίες ανάπτυξης παρέχοντας τις κατάλληλες «έξυπνες» υποδομές. Η διαμόρφωση «έξυπνης» πόλης είναι μια κοινωνική πρόκληση. Απαιτεί όραμα, λαμβάνοντας υπόψη το μοναδικό χαρακτήρα της, τα προσόντα και τις προκλήσεις της. Μια τέτοια διαδικασία απαιτεί, ωστόσο, δημιουργικότητα, κοινωνική συναίνεση, συνεργασία και κυρίως συλλογική εφαρμογή από όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη της πόλης. Απαιτεί πρωτοβουλίες, συνεπή και συνεκτική διακυβέρνηση και μια αξιόπιστη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η ανάπτυξη ενός κοινού οράματος μιας «εξυπνότερης πόλης» που θα είναι ελκυστικό και χωρίς αποκλεισμούς δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την σύγκληση ενός συνόλου φορέων

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

σε ένα ενιαίο πλαίσιο αρχών, οι οποίοι θα αναλάβουν τη διαμόρφωση ενός σχεδίου δράσης και οδικού χάρτη επιμέρους έργων και πρωτοβουλιών για να ωθήσουν την πόλη προς τα εμπρός. Οι ομάδες ενδιαφερομένων θα πρέπει να είναι οντότητες λήψης αποφάσεων, ώστε να εγγυηθούν την προσέλκυση επενδύσεων, να λαμβάνουν επενδυτικές αποφάσεις από κοινού προς το δημόσιο συμφέρον και τέλος να μπορούν να διαχειριστούν το ρίσκο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για έναν βαθύ και ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και της οικονομίας, με βάση την μεταμόρφωση του αστικού χώρου, η οποία απαιτεί διαφάνεια και συνέπεια στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση ρίσκου, ώστε αφενός οι πρωτοβουλίες και οι προτάσεις να παραμένουν ελκυστικές για τους επενδυτές, αφετέρου να δίνονται αξιόπιστες εγγυήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Η «Έξυπνη» Πόλη δομείται αντλώντας από τους διαθέσιμους πόρους σε κάθε επίπεδο μέσα από μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που αναγνωρίζει πρωτίστως το εξαιρετικά πολύπλοκο πλαίσιο που αντιπροσωπεύει μια πόλη: ένα πλούσιο «σύστημα συστημάτων» που περιλαμβάνει το φυσικό περιβάλλον, την οικονομία, τις μεταφορές τα συστήματα κοινής ωφέλειας, τις κοινότητες, την εκπαίδευση και πολλές άλλες υπηρεσίες, συστήματα και ανθρώπινες δραστηριότητες. Προϋπόθεση για να χαρακτηρισθεί «έξυπνη» μια πόλη είναι η κατανόηση στο σύνολό της και του πλαισίου στο οποίο οι ειδικοί επιστήμονες του αστικού χώρου λειτουργούν, καθώς η τεχνογνωσία παρέχεται μέσα από την ανάλυση των δομών και λειτουργιών της σε όλο το πεδίο των αστικών δραστηριοτήτων, και όχι μόνο σε ότι αφορά στην εφαρμογή της τεχνολογίας. Το στοίχημα για κοινωνικά και περιβαλλοντικά βιώσιμες πόλεις κερδίζεται μόνο μέσα από εκτεταμένες διαβουλεύσεις, μέσω νέων μηχανισμών, μεθόδων και τεχνικών που αναπτύσσονται, με σκοπό να υποστηρίξουν τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων για την επίτευξη μιας συναινετικής αστικής βιωσιμότητας. Πολλές είναι οι πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί από τους παγκόσμιους και ευρωπαϊκούς οργανισμούς και από κοινωνικούς φορείς και οργανώσεις πολιτών και ικανά είναι τα παραδείγματα πόλεων που δίκαια έχουν κερδίσει τον τίτλο των «έξυπνων» πόλεων. Επιπλέον, μια σειρά ερευνητικά προγράμματα προσπαθούν να καθορίσουν πιο τεχνικά πρότυπα για την επίτευξη της διαλειτουργικότητας μεταξύ αστικών συστημάτων που στηρίζουν την ιδέα των εξυπνότερων πόλεων. Η Πλατφόρμα για τις Έξυπνες Πόλεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EPIC) ερευνά αρχιτεκτονικές και πρότυπα για την τεχνολογική υποδομή των έξυπνων πόλεων και πρότυπα για την «μελλοντική διαδικτυακή πλατφόρμα». Ένα από τα σημαντικά σημεία αυτής της προσπάθειας είναι η ενοποίηση των συστημάτων της πόλης, και ιδιαίτερα το πώς οι πόλεις μπορούν να παρέχουν τεχνολογικές υποδομές για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και τους επιχειρηματίες να βασίσουν νέες καινοτόμες υπηρεσίες της πόλης. Παράγοντες που επηρεάζουν τη βιωσιμότητα μιας πόλης είναι μεταξύ άλλων οι στρατηγικές μετατροπές στα συστήματα μιας πόλης, όπως η βελτιστοποίηση των επιμέρους υποδομών, όπως η ενέργεια, το νερό και τα μεταφορικά μέσα, η εφαρμογή μιας «εξυπνότερης» προσεγγίσεις σε «υπερτοπικά» περιβάλλοντα, όπως τα βιομηχανικά πάρκα, οι κόμβοι μεταφορικών μέσων, οι πανεπιστημιουπόλεις και τα συγκροτήματα αναψυχής, η αξιοποίηση των τεχνολογικών πλατφορμών που προκύπτουν από τις οικονομικοτεχνικές μετατροπές και τις κοινές υπηρεσίες στο δημόσιο τομέα. Ο επανασχεδιασμός των φυσικών τμημάτων των συστημάτων μιας πόλης συμβάλλουν εξίσου στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας παράλληλα με τη χρήση πληροφοριών για τη βελτιστοποίηση της λειτουργίας των συστημάτων της πόλης, τον συντονισμό πολλαπλών

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

87

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

«έξυπνων» συστημάτων, τις νέες αγορές για την στήριξη των βιώσιμων επιλογών και την προσέλκυση επενδύσεων. Τεχνολογικές παρεμβάσεις, οι οποίες υλοποιούνται με τη συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας και των τοπικών κοινωνιών, στοχεύουν στην παροχή υπηρεσιών καταρχήν σε εφαρμογές που βοηθούν στην καταγραφή σημαντικών συνθηκών που επικρατούν στην πόλη, έτσι ώστε οι αρχές να έχουν πληρέστερη εικόνα και δυνατότητες παρέμβασης. Η κατάσταση της κίνησης στους δρόμους, οι διαθέσιμες θέσεις παρκινγκ, το έξυπνο πότισμα πάρκων και κήπων, ο έλεγχος και ο συντονισμός των μέσων μαζικής μεταφοράς, είναι τέτοια παραδείγματα. Επιπρόσθετα, στοχεύουν στην παροχή ενημέρωσης των πολιτών για θέματα της καθημερινότητας, αλλά και της κοινότητάς τους γενικότερα. Οι ίδιοι οι πολίτες πλέον καταγράφουν και αναρτούν δημόσια πληροφορία για θέματα όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, ο θόρυβος, οι κακοτεχνίες και άλλα. Μια «έξυπνη» πόλη πρέπει να διαθέτει αυτοσυντηρούμενες διαδικασίες. Η πραγματικά έξυπνη πόλη είναι αυτή που έχει θέσει σε εφαρμογή «soft» και «hard» υποδομές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μια συνεχή διαδικασία της ανανέωσης και της δημιουργικότητας. Για παράδειγμα, ένας καλά σχεδιασμένος αστικός αυτοκινητόδρομος θα πρέπει να ενώνει και όχι να χωρίζει τις κοινότητες της πόλης μέσα από τις οποίες περνά, οι νέες τεχνολογικές πλατφόρμες που εφαρμόζονται για την υποστήριξη των πρωτοβουλιών της εξυπνότερης πόλης θα πρέπει να είναι ανοιχτές έτσι ώστε οι κοινότητες και οι επιχειρηματίες να μπορούν να καινοτομούν συνεχώς στο δικό τους τοπικό πλαίσιο. Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο σχεδιασμός και η προσαρμογή των πόλεων της σε έξυπνα και βιώσιμα περιβάλλοντα. Για το 2013, έχουν δεσμευτεί 365€ εκ από τα ταμεία της ΕΕ για την ανάπτυξη σχετικών τεχνολογιών. Παραδείγματα έργων περιλαμβάνουν αθόρυβα ηλεκτρικά λεωφορεία, τα οποία χρησιμοποιούν ψηφιακή τεχνολογία, δορυφορική τεχνολογία με στόχο τη βελτίωση της κυκλοφορίας και μηχανισμούς γρήγορης φόρτισης για ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Το ανακοινωθέν της ΕΕ για το θέμα αυτό τονίζει ότι η βελτίωση της απόδοσης και της βιωσιμότητας των ευρωπαϊκών πόλεων είναι ζωτική δέσμευση για τους στόχους του 2020, μιας και οι αστικές περιοχές καταναλώνουν το 70% της ευρωπαϊκής ενέργειας, ενώ περίπου 1% του συνολικού ΑΕΠ, πηγαίνει σε κόστη συμφόρησης. Ο επίτροπος της ενέργειας Günther Oettinger ανέφερε ότι «η καινοτομία οδηγεί την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης και αποτελεί τον καλύτερο τρόπο αύξησης της αποδοτικότητας. Χάρη στο σχήμα συνεργασίας, συστήματα θέρμανσης και ψύξης υψηλής αποδοτικότητας, ευφυή συστήματα μέτρησης και κτίρια μηδενικής ενέργειας θα διαδοθούν όλο και σε περισσότερες Ευρωπαϊκές πόλεις». Το έργο της Βιώσιμης Κλιματικής Πρόκλησης (SCC) ξεκίνησε το 2011. Τον πρώτο χρόνο (2012) δόθηκαν για αυτό 81 εκατομμύρια ευρώ, καλύπτοντας δύο τομείς: μεταφορές και ενέργεια. Ξεκινώντας το 2013, ο προϋπολογισμός αυξήθηκε από 81 εκατομμύρια ευρώ σε 365 εκατομμύρια ευρώ, καλύπτοντας τρεις τομείς αντί για δύο: ενέργεια, μεταφορές και τεχνολογίες και επικοινωνίες τεχνολογιών.

88 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

7.4. Κοινωνία – συμμετοχή – προσαρμογή – αποδοχή στις εφαρμογές και στα άμεσα και έμμεσα οφέλη 7.4.1. Διακυβέρνηση, συμμετοχή, διαβούλευση Βασική συνιστώσα στην προσέγγιση της αειφόρου ανάπτυξης είναι η εφαρμογή ορθών πρακτικών περιβαλλοντικής διακυβέρνησης, που συνδέονται με ένα νέο πρότυπο ανοικτού διαλόγου, διαβούλευσης και διακυβέρνησης που βασίζεται στον ρόλο όλων των εμπλεκόμενων ομάδων και σε μια διαδικασία για την εκπλήρωση των βασικών περιβαλλοντικών κατευθύνσεων της πολιτικής. Η αειφόρος ανάπτυξη στοχεύει στην μείζονα δημοκρατία, στοχεύει στην μείζονα συμμετοχή και στην μείζονα αποτελεσματικότητα, τόσο σε σχέση με το περιβάλλον, όσο σε σχέση με τον άνθρωπο και τον πολιτισμό, ενώ παράλληλα συνδέεται και με την πραγματική πολιτική πληροφόρηση. Μέσα στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής διακυβέρνησης εγγράφονται πολιτικές ολοκληρωμένης ποιότητας για το πολιτικό προϊόν και διαδικασίες βαθύτερα δημοκρατικές και αξιόπιστες. Απαιτούνται οραματικές πολιτικές σχετικά με την ανθρωπότητα, πολιτικές με βάθος και ορίζοντα σχεδίου, υπό το πρίσμα ενός πραγματισμού, που δεν περιορίζει αλλά εμπνέει την δημιουργική φαντασία στην αναζήτηση πολιτικών λύσεων και στην παραγωγή πολιτικού έργου. Η περιβαλλοντική διακυβέρνηση και πολιτική αποτελεί ένα άλλο πρότυπο και παράδειγμα πολιτικής, που δεν αρνείται την εμπειρία της εξελικτικής πορείας, της βιωματικής εμπειρίας και τις επιδράσεις των πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων και πρωτίστως ενδιαφέρεται να αντλήσει από αυτά εμπειρία, ευκαιρίες, ιδέες και ελευθερία δράσης ώστε να επαναπροσδιορίσει την ίδια την πολιτική. Καταρχήν, η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα περιβάλλοντος είναι μια διαδικασία που ξεκινά από τη γνώση και καταλήγει στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών και φορέων. Η ευκολία πρόσβασης στην περιβαλλοντική πληροφορία, η δυνατότητα ελέγχου, η γρήγορη και επίκαιρη ενημέρωση για αποτελέσματα ελέγχου είναι ορισμένες από τις προϋποθέσεις που πρέπει να εξασφαλίζονται για την επίτευξη των στόχων του ευρωπαϊκού και εθνικού θεσμικού πλαισίου. Η ευαισθητοποίηση είναι η πρώτη βαθμίδα αφύπνισης προς την περιβαλλοντική συνειδητοποίηση και υπευθυνότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι στόχος της χώρας μας για την περίοδο 2007 – 2013 είναι η ενίσχυση της περιβαλλοντικής συνείδησης, επαγρύπνησης, ενημέρωσης και συμμετοχής των πολιτών και φορέων, κρατικών και μη, η ενίσχυση στην ανάληψη δράσεων περιβαλλοντικού χαρακτήρα και η βελτίωση των δυνατοτήτων πρόσβασης στην περιβαλλοντική πληροφορία. Η συμμετοχή είναι η - υπό διάφορες μορφές - ανάληψη δράσης από τους κατοίκους, είτε σημειακά, είτε μακροπρόθεσμα. ‘Όπως και η πληροφόρηση/ ευαισθητοποίηση, έτσι και η συμμετοχή των πολιτών οφείλουν να είναι νομικά κατοχυρωμένες και να αποτελούν μέρος του επίσημου πολιτειακού θεσμικού πλαισίου: μέσω θεσμικά κατοχυρωμένων διαδικασιών διαβούλευσης

89 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

του δημόσιου τομέα με το κοινό ή μέσω της συμμετοχής του πολίτη σε όργανα μελέτης ή λήψης αποφάσεων. Η συμμετοχή των κατοίκων στην προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων ενέχει επίσης και μια άτυπη πτυχή, όπως είναι παραδείγματος χάριν η υιοθέτηση προσωπικής και καθημερινής στάσης ευνοϊκής προς την αειφόρο διαχείριση του περιβάλλοντος. Ο αστικός χώρος αποτελεί πλέον το επίκεντρο των προσπαθειών για την βελτίωση των παγκόσμιων περιβαλλοντικών δεικτών και είναι κοινά αποδεκτό ότι η βελτίωσή του δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ενεργή συμμετοχή των πολιτών που γνωρίζουν πολύ καλύτερα από οποιοδήποτε ειδικό την καθημερινότητα της πόλης και τα προβλήματά της(9). Η Σύμβαση του Άρχους των Ηνωμένων Εθνών (1998) έχει θέσει ένα ικανοποιητικό πλαίσιο για τη συμμετοχή του κοινού στις υπό εκπόνηση πολιτικές και προγράμματα. Προβλέπει την έγκαιρη ενημέρωση του κοινού με αποτελεσματικό τρόπο, δίνει λογικές προθεσμίες για τις διάφορες φάσεις συμμετοχής, ώστε να είναι δυνατή η επαρκής προετοιμασία του κοινού, αλλά και δυνατότητες έγκαιρης συμμετοχής, όταν ακόμη όλες οι επιλογές είναι ανοιχτές, καθώς και δέσμευση της πολιτείας ώστε να λαμβάνει υπόψη τα αποτελέσματα της δημόσιας διαβούλευσης. Ενώ λοιπόν τα Ηνωμένα Έθνη, μέσω της σύμβασης του Άαρχους, επιδιώκουν την συγκρότηση μιας πιο υπεύθυνης και περιβαλλοντικά ευαίσθητης παγκόσμιας κοινωνίας, στην πράξη στη χώρα μας η Οδηγία 2001/42 είναι πολύ λίγη για την υποστήριξη αυτού του στόχου. Ας μην υποτιμάται ότι τις Οδηγίες τις ερμηνεύουν και τις ενσωματώνουν οι ίδιοι φορείς που αντιμετωπίζουν τους πολίτες ως εμπόδιο στο έργο τους. Στη χώρα μας οι διαδικασίες συμμετοχής στη χώρα μας δρομολογούνται γιατί τις προβλέπει ο νόμος, χωρίς να προβλέπεται εκπαίδευση του κοινού και οι δημόσιοι φορείς τις διεκπεραιώνουν τυπικά. Δεν έχουν αντιληφθεί τη σημασία της, τόσο ως παιδαγωγικό εργαλείο για την αλλαγή νοοτροπίας και συμπεριφορών των πολιτών, όσο και για την διαμόρφωση κοινωνικών συναινέσεων. Ακόμη και η διαδικασία ηλεκτρονικής διαβούλευσης, που έχει πλέον υιοθετηθεί, αν και αποτελεί καινοτομία για τα ελληνικά δεδομένα, δεν μπορεί να λειτουργήσει ουσιαστικά. Το βασικό πρόβλημα που προκύπτει από την ισχύουσα διαδικασία είναι ότι το κοινό καλείται να συμμετέχει σε ένα οικονομικό και πολιτικό σύστημα καθαρά τεχνικού χαρακτήρα, που συνήθως δεν γνωρίζει. Και όπως τονίστηκε η συμμετοχή προϋποθέτει πολίτες επαρκώς καταρτισμένους ως προς τον αστικό σχεδιασμό και τις περιβαλλοντικές παραμέτρους του. Επιπλέον, αν και δίνονται εναλλακτικές δυνατότητες συμμετοχής, όπως ηλεκτρονικά μέσα, δημόσιες ακροάσεις, συνεντεύξεις, ανοικτές συζητήσεις, διάλογος μέσω διαδικτύου (προαιρετικές) αυτές ενεργοποιούνται όταν ήδη το πρόγραμμα ή η πολιτική έχουν για το δημόσιο φορέα σχεδόν οριστικοποιηθεί. Οι πολίτες το γνωρίζουν και σπάνια διαθέτουν χρόνο ή χρήμα για να συμβουλευτούν ειδικούς. Οι πολίτες συμμετέχουν όταν εμπιστεύονται την Πολιτεία, όταν αυτό εκφράζει την ταυτότητά τους, όταν ενθαρρύνονται από δίκτυα πολιτικών δικτύων και οργανισμών, όταν προσκαλούνται από το φορέα σχεδιασμού και όταν έχουν πειστεί ότι το έργο θα ανταποκριθεί στις ανάγκες τους. Οι πολίτες, έχοντας συνείδηση της περιθωριακής τους θέσης στο σχεδιασμό αποστασιοποιούνται από τα έργα αλλά και από το δημόσιο χώρο γενικότερα και επιλέγουν την στάση προσωρινού επισκέπτη της πόλης, για την τύχη της οποίας αδιαφορούν. Η πόλη χάνοντας

90

9. UNECE, 1998

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

τους πολίτες της υποβαθμίζεται και μετατρέπεται όλο και περισσότερο σε αποκλειστικό πεδίο κερδοσκοπίας στη γη όπου όλες οι πραγματικές αξίες ως προς την αστικότητα και τη συλλογικότητα καταρρέουν.(10) Ωστόσο στις μέρες μας, σε περίοδο εντεινόμενης οικονομικής και περιβαλλοντικής κρίσης η σημασία της κινητοποίησης των πολιτών είναι μεγάλη γιατί από τη στάση του κάθε ένα ξεχωριστά θα εξαρτηθεί η επιβίωση της πόλης ως κοινωνικού συμπαγούς. Η εγκατάσταση διαλόγου που θα φέρει κοντά τους πολίτες αποτελεί προϋπόθεση για να σχηματιστούν συλλογικότητες, να υπάρξουν συνεργασίες και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα αποτελεσματικά.

7.4.2. Τα εργαστήρια διαβούλευσης: Προσδιορίζοντας τις επιλογές του μέλλοντος Με ποιους τρόπους μπορεί όμως μια τοπική κοινωνία να συμμετάσχει στον διάλογο και σε μια ολοκληρωμένη συμμετοχική διαδικασία για ένα ή περισσότερα περιβαλλοντικά ζητήματα; Πως μπορεί να καταθέσει τις απόψεις και επιθυμίες της για το μέλλον του τόπου, την ποιότητα ζωής, το φυσικό και δομημένο περιβάλλον και την ανάπτυξη; Τι γίνεται όταν υπάρχουν συγκρούσεις και αντικρουόμενα συμφέροντα; Πως αντιμετωπίζεται η αδιαφορία και η άρνηση συμμετοχής; Υπάρχουν πλήθος μέθοδοι και εργαλεία συμμετοχικών διαδικασιών που μπορεί να εφαρμοστούν από ένα ΟΤΑ ή άλλον φορέα σε τοπικό επίπεδο. Η ενεργότερη εμπλοκή των πολιτών στις αποφάσεις αφορά και τη γενικότερη αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς που έχει κλονιστεί παγκοσμίως εξαιτίας της εντεινόμενης πολυπλοκότητας των σχεδιασμών που τους κάνει να γίνονται όλο και λιγότερο κατανοητοί από το κοινό(11). Είναι γνωστό ότι δεν υπάρχει συγκεκριµένη συνταγή για την επιτυχία της συµµετοχικής διαδικασίας. Γενικά, πάντως, πρέπει να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια προκειµένου να µην υπάρχουν αµφισηµίες και προκειµένου να καθίσταται σαφές το «γιατί», το «που», το «πότε» και το «πώς» θα συµµετάσχουν οι άνθρωποι στην πρωτοβουλία διαβούλευσης. Μόνο όταν πληρούνται οι προϋποθέσεις αυτές, πρέπει να επιτρέπεται η έναρξη, ο συντονισµός και η συνέχιση της συµµετοχικής διαδικασίας. Η αποτελεσµατική συµµετοχή είναι αποτέλεσµα µιας προσεκτικά σχεδιασµένης διαδικασίας στην οποία οι βασικοί ενδιαφερόµενοι συµφωνούν εξαρχής για τον βαθµό συµµετοχής που απαιτείται. Για να επιτευχθεί η συµµετοχή θα πρέπει να έχει συµφωνηθεί τόσο ο στόχος και τα επιθυµητά αποτελέσµατα όσο και η µέθοδος, ο τρόπος δηλαδή µε τον οποίο θα επιτευχθεί. Η συµµετοχή είναι µια διαδικασία µάθησης και ανάπτυξης για όλους όσους εµπλέκονται. Χρειάζεται εποµένως χρόνο! Το κοινό θα εµπλακεί µόνο αν κατανοήσει ο ένας τον άλλον, νοιώσει αυτοπεποίθηση για να συµµετέχει και πιστέψει ότι αξίζει τον κόπο. Η χρήση βραχυπρόθεσµων µεθόδων και τε-

10. « Προς μια μέθοδο ενεργοποίησης των πολιτών σε διαδικασίες περιβαλλοντικής αξιολόγησης προγραμμάτων και πολιτικών»: Κ. Αθανασόπουλος και Θ. Βλαστός, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας 11. Rayner, 2003

91 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

χνικών για τη συµµετοχή απαιτούν την κατανόηση ολόκληρης της διαδικασίας και επιδέξια εφαρμογή. Η μέθοδος που θα επιλεγεί μπορεί να διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση. Μπορεί να επιλεγούν μία από τις παρακάτω μεθόδους ή να γίνει συνδυασμός(12): • Συναντήσεις ανοιχτές στο κοινό • Παρουσιάσεις µε οπτικοακουστικά µέσα • Ραδιοφωνικές εκποµπές • Συνεντεύξεις οµάδων • Ηµι-δοµηµένες συνεντεύξεις µε καίρια πρόσωπα • Περίπατοι παρατήρησης και διαγράµµατα περιπάτων- Χαρτογράφηση χ • Ασκήσεις ιεράρχησης • Καθοδηγούµενη φανταστική επίσκεψη στο µέλλον Η καθοδηγούµενη φανταστική επίσκεψη στο µέλλον είναι ουσιαστικά ένα ταξίδι στο µέλλον. Οι συµµετέχοντες πρέπει να γνωρίζουν πολύ καλά την τρέχουσα κατάσταση του περιβάλλοντος και της κοινωνίας για να µπορούν να φανταστούν πως θα είναι στο µέλλον. Τα όρια της περιοχής την οποία φαντάζονται πρέπει να είναι σαφή ώστε όλοι οι συµµετέχοντες να αναφέρονται στην ίδια έκταση. Η καθοδηγούµενη φανταστική επίσκεψη στο µέλλον ενθαρρύνει τους συµµετέχοντες να σκεφτούν το µέλλον, ανεξάρτητα από το τι συµβαίνει στο παρόν. Σε άλλα είδη ασκήσεων σχεδιασµού, οι οµάδες δεν ασχολούνται µε το «πως θα µπορούσε να ήταν η κατάσταση» καθώς παραµένουν προσκολληµένοι µόνο στα άµεσα συµφέροντά τους. Η συµµετοχή σε αυτή την άσκηση που ζητά από τους ανθρώπους να φανταστούν τον κόσµο «που θα ήθελαν για τα παιδιά τους» τους βοηθά να παραµερίσουν τα προσωπικά και βραχυπρόθεσµα συµφέροντά τους και να κοιτάξουν πιο µακριά. Ο συντονιστής πρέπει να τονίσει στους συµµετέχοντες να µην διστάσουν να διατυπώσουν τους ευσεβείς πόθους τους διότι αυτοί ακριβώς είναι το αντικείµενο της άσκησης: ο στόχος είναι να περιγράψουν το όραµά τους για το µέλλον ανεξάρτητα από το εάν αυτό είναι δυνατό να υλοποιηθεί όσο ζουν οι ίδιοι· δεν παύει όµως να είναι η επιθυµία τους για τις µελλοντικές γενιές. Μια πιο συγκεκριμένη μεθοδολογία προτείνεται για την κατάρτιση μιας Τοπικής Ατζέντας 21, ενός προγράμματος δράσης που καταρτίζει ένας ΟΤΑ(13) με συμμετοχικές διαδικασίες (με τη συμμετοχή εκπροσώπων της τοπικής κοινωνίας, ομάδων ενδιαφερόντων και ειδικών) για την αειφόρο ανάπτυξη του τόπου. Συνήθως ένα τέτοιο πρόγραμμα θα περιλαμβάνει ζητήματα προστασίας περιβάλλοντος και συνοχής της τοπικής κοινωνίας. Η Τοπική Ατζέντα 21 δεν είναι υποχρέωση προς κάποιον διεθνή οργανισμό. Εφαρμόζεται σε εθελοντική βάση. Δεν υπάρχει σύστημα πιστοποίησης της ποιότητας μιας Τοπικής Ατζέντας 21. Υπάρχουν κάποιες βασικές προϋποθέσεις και κριτήρια για να θεωρηθεί ότι ένας ΟΤΑ εφαρμόζει ή σχεδιάζει Τοπική Ατζέντα 21, αλλά δεν απονέμεται κανένα σήμα. Δεν υπάρχει καμία υποχρέωση ούτε ως προς την επιλογή των συγκεκριμένων θεμάτων που θα συμπε-

12. «Επιλεγµένα εργαλεία συµµετοχικών διαδικασιών και µερικά παραδείγµατα από τη διαχείριση υδάτινων πόρων», WWF Hellas, Αθήνα, Φεβρουάριος 2003

92

13. Ε. Σβορώνου, «Μεθοδολογικός Οδηγός για τη σύνταξη Τοπικών Ατζέντα 21», 2006

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

7|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

ριλάβει μια Τοπική Ατζέντα 21 ούτε ως προς τη μορφή του τελικού κειμένου. Είναι αυτονόητο, όμως, ότι αυτό το ευέλικτο εργαλείο θα πρέπει να στοχεύει στη βιώσιμη ανάπτυξη του τόπου και να συμβάλει στην βιώσιμη ανάπτυξη παγκοσμίως. Κατά συνέπεια η Τοπική Ατζέντα 21 συνιστά μια ευκαιρία για την πορεία ενός τόπου προς τη βιώσιμη ανάπτυξη και μια ηθική υποχρέωση απέναντι στην παγκόσμια κοινότητα. Η μεθοδολογία για την κατάρτιση μιας Τοπικής Ατζέντας 21 μπορεί σχηματικά να αποδοθεί με τον ακόλουθο τρόπο(14): Στάδιο 1: Προετοιμασία εφαρμογής της Τοπικής Ατζέντας 21. Συγκέντρωση όλων των προηγούμενων πρωτοβουλιών του Δήμου για τη βιώσιμη ανάπτυξη (θεσμικό πλαίσιο, δεσμεύσεις αλλά και πρωτοβουλίες των κατοίκων προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης). Στάδιο 2: Εξασφάλιση πολτικής βούλησης. Πολιτική δέσμευση για εφαρμογή της Τοπικής Ατζέντας. 21, προσδιορισμός βασικών μετόχων και σύσταση σχημάτων συνεργασίας. Στάδιο 3: Σύσταση Περιβαλλοντικού Συμβουλίου και Ομάδων Εργασίας. Εξασφάλιση της μέγιστης δυνατής αντιπροσώπευσης στο Περιβαλλοντικό Συμβούλιο από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Εξασφάλιση της απαραίτητης τεχνογνωσίας για τα θέματα άμεσου ενδιαφέροντος στις Ομάδες Εργασίας. Στάδιο 3: Προσδιορισμός οράματος. Προσδιορισμός του κοινού οράματος για το μέλλον του τόπου από πλευράς οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, κατάστασης περιβάλλοντος και ποιότητας ζωής. Στάδιο 4: Προσδιορισμός των κυριοτέρων ζητημάτων προς επίλυση για την επίτευξη του οράματος. Συλλογή δεδομένων, κατανόηση των ζητημάτων. Προσδιορισμός των κυριοτέρων αιτιών. Στάδιο 5: Δημιουργία προγράμματος δράσης. Πρόγραμμα δράσης για κάθε βασικό θεματικό τομέα. Στάδιο 6: Προσδιορισμός δεικτών παρακολούθησης. Καθορισμός δεικτών παρακολούθησης της επιτυχίας εφαρμογής του προγράμματος (π.χ. ποσοστό μείωσης της κατανάλωσης νερού ανά έτος). Στάδιο 7: Εφαρμογή προγράμματος δράσης, παρακολούθηση, αξιολόγηση, αναθεώρηση. Ανάληψη ευθύνης από τους αρμόδιους φορείς και πρόσωπα για εφαρμογή του προγράμματος. Τακτική αξιολόγηση και επικαιροποίηση του προγράμματος. Το παραπάνω σχήμα είναι ενδεικτικό, αποδίδει ωστόσο τα βασικά στάδια για την κατάρτιση μιας Τοπικής Ατζέντας 21 που ακολουθούνται στη διεθνή πρακτική. Τα ουσιαστικά στοιχεία της μεθοδολογίας είναι η ανάληψη της πρωτοβουλίας και διαχείριση του προγράμματος από τις τοπικές αρχές, ο συμμετοχικός σχεδιασμός, η σύσταση συμβουλευτικού οργάνου, η εξασφάλιση τεχνογνωσίας από ειδικούς, η θέσπιση στόχων και η παρακολούθηση της πορείας με βάση δείκτες παρακολούθησης. Το κλειδί για την επιτυχία της προσπάθειας είναι η κινητοποίηση και συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας.

14. Πλαίσιο 6. Το άρθρο 28 της Ατζέντας 21. Ηνωμένα Έθνη, Παγκόσμια Διάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, Ρίο ντε Τζανέιρο, 1992.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

93

7 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

Συμπερασματικά επισημαίνεται ο ιδιαίτερος ρόλος της συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για θέματα περιβάλλοντος στην επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης, όπως έχει ήδη διατυπωθεί από την Διάσκεψη Κορυφής του Ρίο του 1992 και την Aτζέντα 21. Από το 1992 ως σήμερα έχουν γίνει πολύ σημαντικά βήματα στην αναγνώριση της σημασίας της συμμετοχής των πολιτών στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό. Η συνθήκη του Άαρχους, η Οδηγία-Πλαίσιο για το Νερό και άλλα διεθνή κείμενα αναγνωρίζουν, προστατεύουν και επιβάλλουν την ενημέρωση και ενεργό συμμετοχή των πολιτών στον σχεδιασμό της διαχείρισης των φυσικών πόρων. Από την άλλη πλευρά, η Κοινωνία Πολιτών, που οφείλει να ελέγχει την εξουσία και να αρθρώνει έναν δυναμικό και εποικοδομητικό λόγο για τη διαχείριση των κοινών (και ειδικότερα του περιβάλλοντος), ενδυναμώνεται, ακόμη και στην Ελλάδα.

94 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

8|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

8. Συμπεράσματα Ενέργεια – Περιβάλλον – Αειφόρος Ανάπτυξη: Η ώρα των επιλογών 8.1. Ενέργεια, Περιβάλλον και Ανάπτυξη Τα περιβαλλοντικά προβλήματα, που γνώρισε ο αιώνας μας, μας έκαναν να συνειδητοποιήσουμε τους κινδύνους που απειλούν το κλίμα του πλανήτη και οδήγησαν την παγκόσμια κοινότητα στο να αναλάβει δράσεις για τη σωτηρία του πλανήτη, υιοθετώντας άμεσες και αποτελεσματικές λύσεις στα ζητήματα της ανάπτυξης, που να εγγυώνται οικονομική βιωσιμότητα, κοινωνική συνοχή, ευημερία, ποιότητα ζωής, ασφάλεια και κυρίως υψηλή προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας. Το 80% των Ευρωπαίων πολιτών ζουν σε αστικές περιοχές, οι οποίες γνωρίζουν πολλά και κρίσιμα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως ο θόρυβος, η κακή ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, η μεγάλη κίνηση στους δρόμους, η παραμέληση του δομημένου περιβάλλοντος, η κακή διαχείριση του περιβάλλοντος και η έλλειψη στρατηγικής σχεδιασμού, με αποτέλεσμα χαμηλότερη ποιότητα ζωής. Οι σύγχρονες κοινωνίες πλήττονται από σοβαρή, γενικευμένη κρίση, αποτέλεσμα της εντατικής και άνευ όρων εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, της οποίας οι συνέπειες αγγίζουν όλους τους τομείς της ζωής και έχουν δυσβάσταχτο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Το νερό που λιγοστεύει, η ρύπανση που γενικεύεται, η βιοποικιλότητα που χάνεται, τα «μεταλλαγμένα» που εισβάλλουν και επίσημα στο πιάτο μας, το κλίμα που συνεχίζει να αλλάζει και η καταστροφική μανία ασυνήθιστων, αλλεπάλληλων φυσικών καταστροφών προκαλούν εντεινόμενα προβλήματα με αβάσταχτες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. Καταδεικνύουν ότι το κυρίαρχο αναπτυξιακό μοντέλο έχει πεπερασμένα όρια. Ότι, η περιβαλλοντική κρίση ευθύνεται, εκτός των άλλων, και για την πλήρη αποδιοργάνωση των οικονομικών και κοινωνικών δομών και απειλεί την επιβίωση του πλανήτη. Η περιβαλλοντική κρίση είναι συνώνυμη με τη σύγχρονη κρίση των πόλεων που οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην έλλειψη κατάλληλου σχεδιασμού που να μπορεί να εγγυηθεί ένα αστικό περιβάλλον υψηλής ποιότητας και περιβαλλοντικής προστασίας, που είναι ένα από τα καίρια στοιχεία για να επιτευχθεί η αειφόρος ανάπτυξη των πόλεων και για να έχουν καλύτερη ποιότητα ζωής οι κάτοικοι των πόλεων. Οι διαδοχικές ενεργειακές κρίσεις εντείνουν τα πλανητικά προβλήματα που επιδεινώνονται από τη θεαματική αύξηση του πληθυσμού της γης, που έφτασε τα 6,4 δισεκατομμύρια. Αντιλαμβανόμαστε ότι εάν, στο άμεσο μέλλον, δεν εξουδετερωθεί η λεγόμενη «πληθυσμιακή βόμβα» και αν δεν καταπολεμηθεί αποτελεσματικά ή κλιματική αλλαγή θα χαθεί και η τελευταία ελπίδα σωτηρίας του πλανήτη. Οι εντεινόμενες μεγάλες φυσικές καταστροφές, που

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

95

8 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

πλήττουν όλο και συχνότερα πολλές περιοχές του πλανήτη και τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα, που γνώρισε ο αιώνας μας, έκαναν την παγκόσμια κοινότητα να αναλάβει πρωτοβουλίες και εντατικές δράσεις για τη σωτηρία του πλανήτη και την αντιμετώπιση των βασικών προβλημάτων, που ευθύνονται, όπως η κλιματική αλλαγή, με αποκλειστικό σκοπό την πρόληψη και την άμεση αποκατάσταση των συνεπειών μέσα από λύσεις που να εγγυώνται οικονομική βιωσιμότητα, κοινωνική συνοχή, ευημερία, ποιότητα ζωής, ασφάλεια και κυρίως υψηλή προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ζωής και υγείας. Η γενικευμένη σήμερα κρίση είναι αποτέλεσμα των κυρίαρχων αναπτυξιακών λογικών για οικονομική μεγέθυνση χωρίς όρια, περιορισμούς και κανόνες, η οποία βασίστηκε στην υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, που επέφερε πλήρη διαταραχή στην ισορροπία των φυσικών οικοσυστημάτων, αλλά και στη λειτουργία των πόλεων που υφίστανται τις συνέπειες με βαρύ τίμημα. Οι φυσικοί πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι. Η ίδια η φύση θέτει περιορισμούς και όρια τα οποία πρέπει να σεβόμαστε. Καμία διορθωτική ενέργεια δεν είναι ικανή να αποκαταστήσει τη διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας που συμβαίνει, εφόσον οι ανθρώπινες δραστηριότητες εξελίσσονται με εντατικό ρυθμό και αγνοούν τις δυνατότητες και τα όρια αυτά. Ωστόσο, η διαπίστωση των ορίων που η ίδια η φύση και της ανάγκης προσαρμογής στην «φέρουσα» ικανότητα των φυσικών και ανθρώπινων οικοσυστημάτων αφύπνισε την παγκόσμια κοινότητα. Ο 21ος αιώνας σηματοδότησε την απαρχή της εξέλιξης ενός νέου τύπου ανάπτυξης, της αειφόρου(15), που ξεδιπλώνεται γύρω από την οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον και συνίσταται στην ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπινων κοινωνιών, χωρίς ωστόσο να βασίζεται στην εντατική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, αλλά στην ορθολογική χρήση και εξοικονόμηση αυτών, ώστε να έχουν και οι μελλοντικές γενιές ίδιες ευκαιρίες ευημερίας. Σήμερα, η αειφόρος ανάπτυξη εμφανίζεται ως η μόνη διέξοδος για να αποφευχθεί μια μη ανατάξιμη υποβάθμιση της κοινωνίας, της οικονομίας, του φυσικού περιβάλλοντος και των συνθηκών ζωής μας, καθώς επιπλέον οι υψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης προϋποθέτουν βιωσιμότητα της οικονομίας με κοινωνική συνοχή και συνετή διαχείριση του περιβάλλοντος. Μπροστά στις δραματικές επιπτώσεις που είχε η, μέχρι σήμερα, αδυναμία ανάσχεσης της κρίσης οι ανθρώπινες κοινότητες και οι κυβερνήσεις επαναπροσδιορίζουν τις αρχές, τις αξίες, τις επιδιώξεις και τις δυνατότητες με αποκλειστικό σκοπό την ανάληψη δραστικών μέτρων που μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στον περιορισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Το νέο μοντέλο ανάπτυξης βασίζεται στην ορθολογική χρήση και εξοικονόμηση των φυσικών πόρων, σε βιώσιμα οικονομικά μοντέλα, στην ανασυγκρότηση των κοινωνικών δομών και στην προστασία του περιβάλλοντος και εγγυάται ασφάλεια και ευημερία για τις παρούσες και μελλοντικές γενιές, θέτοντας σε προτεραιότητα το περιβάλλον. Έκτοτε, αναπτύχθηκαν ικανές και συνεκτικές στρατηγικές, αναλήφθηκαν νομοθετικές πρωτοβουλίες και υλοποιήθηκαν ποικίλες δράσεις με καινοτόμο στοιχείο τη συμμετοχή

96

15. Πρόκειται για μια ανάπτυξη, που καθιερώθηκε με τον όρο «αειφόρος», που εμπεριέχει, σε ισότιμη σχέση, τρεις διαστάσεις την οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον και που προϋποθέτει σοβαρές και συχνά ριζικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα με σκοπό την καταπολέμηση της φτώχιας, την εξασφάλιση της ισότιμης πρόσβασης όλων των κοινωνικών ομάδων σε όλο τον κόσμο στο νερό και στην υγιεινή και την αποφασιστική στροφή προς βιώσιμα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης. Η αειφόρος ανάπτυξη υπόσχεται ευημερία, βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική συνοχή, υψηλή προστασία του περιβάλλοντος, ασφάλεια και ειρήνη.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

8|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

των τοπικών κοινωνιών στην αναπτυξιακή διαδικασία και κριτήριο την πρόβλεψη και πρόληψη με στόχο την ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

8.2. Κλιματική Αλλαγή Η κλιματική αλλαγή, όπως ορίζεται ειδικότερα ως η μεταβολή στο κλίμα που οφείλεται άμεσα ή έμμεσα σε ανθρώπινες δραστηριότητες και κύρια σε αυτές που συμβάλλουν στην αύξηση των επιπέδων των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, αποτελεί μία περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική απειλή για όλο τον πλανήτη, για την ανθρωπότητα και τη βιοποικιλότητα(16). Σύμφωνα με τις μετρήσεις εμπειρογνωμόνων, η μέση θερμοκρασία του πλανήτη έχει αυξηθεί κατά 0,76 °C από το 1850. Τα τελευταία 50 χρόνια η αύξηση αποδίδεται στο μεγαλύτερο βαθμό σε ανθρωπογενείς πηγές. Οι ανθρωπογενείς εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου οφείλονται κυρίως στην καύση ορυκτών, τη γεωργία και τις αλλαγές στις χρήσεις γης όπως η αποψίλωση των δασών. Πολλά εκατομμύρια ανθρώπων επηρεάζονται ήδη από πλημμύρες, πυκνοκατοικημένες περιοχές πλήττονται από φυσικές καταστροφές, ενώ αυξάνεται ο κίνδυνος εξαφάνισης πολλών ζωντανών οργανισμών στον πλανήτη, αν η άνοδος της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας ξεπεράσει τους 1,5-2,5°C(17). Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί λήψη μέτρων περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Για την υλοποίηση του στόχου αυτού ενώθηκαν οι παγκόσμιες προσπάθειες με την υπογραφή της Σύμβασης - Πλαίσιο για τις κλιματικές αλλαγές το 1992 στο Ρίο και την υιοθέτηση του Πρωτοκόλλου του Κιότο, το 1997. Το Πρωτόκολλου του Κιότο έθεσε ως στόχο τη συνολική μείωση των εκπομπών τουλάχιστον κατά 5% για την περίοδο 2008-2012 σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990. Για την εκπλήρωση μέρους των υποχρεώσεων τους τα ανεπτυγμένα Κράτη-Μέλη μπορούν να συμμετέχουν στους ευέλικτους μηχανισμούς. Η αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών και των επιπτώσεων τους απαιτεί παράλληλα την λήψη μέτρων προσαρμογής με σκοπό, τόσο τον περιορισμό, με οικονομικά αποδοτικό τρόπο, των κινδύνων και ζημιών που οφείλονται στις

16. Μ ε τον όρο κλιματική αλλαγή αναφερόμαστε στη μεταβολή του παγκόσμιου κλίματος και ειδικότερα σε μεταβολές των μετεωρολογικών συνθηκών που εκτείνονται σε μεγάλη χρονική κλίμακα. Τέτοιου τύπου μεταβολές περιλαμβάνουν στατιστικά σημαντικές διακυμάνσεις ως προς τη μέση κατάσταση του κλίματος ή τη μεταβλητότητά του, που εκτείνονται σε βάθος χρόνου δεκαετιών ή περισσότερων ακόμα ετών. Οι κλιματικές αλλαγές οφείλονται σε φυσικές διαδικασίες, καθώς και σε ανθρώπινες δραστηριότητες με επιπτώσεις στο κλίμα, όπως η τροποποίηση της σύνθεσης της ατμόσφαιρας. Στη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές (UNFCC), η κλιματική αλλαγή ορίζεται ειδικότερα ως η μεταβολή στο κλίμα που οφείλεται άμεσα ή έμμεσα σε ανθρώπινες δραστηριότητες, διακρίνοντας τον όρο από την κλιματική μεταβλητότητα που έχει φυσικά αίτια.

17. Π ρόσφατη μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας δείχνει ότι ο πλανήτης μπορεί να υπερθερμανθεί κατά 4 βαθμούς Κελσίου μέχρι το τέλος του αιώνα, κάτι που θα έχει δραματικές επιπτώσεις για τη ζωή, την οικονομία, την κοινωνία, όχι μόνο για το περιβάλλον. Όλα (ρυθμός ανόδου της στάθμης της θάλασσας, συχνότητα κι ένταση ακραίων καιρικών φαινομένων, λιώσιμο πάγων, οικονομικές ζημιές) εξελίσσονται με το χειρότερο από τα σενάρια. Οι οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα έχουν κόστος για την Ελλάδα 700 δισ. Ευρώ αν δεν αλλάξουμε πολιτική, (δυο φορές το δημόσιο χρέος της χώρας δηλαδή) σύμφωνα με τη σχετική έκθεση της Τράπεζας της Ελλάδας.

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

97

8 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

σημερινές και μελλοντικές επιβλαβείς συνέπειες, όσο και την αξιοποίηση του ενδεχόμενου οφέλους. Επιτακτική είναι η ανάγκη λήψης μέτρων μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κύρια από τον ενεργειακό τομέα και ιδίως της ηλεκτροπαραγωγής σε συνδυασμό με μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας και προώθησης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) καθώς έχει αναγνωρισθεί ότι είναι ο μόνος δρόμος της απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα. Δυστυχώς, η Ελλάδα τη δεκαετία που μας πέρασε απέτυχε να συμβάλει στην παγκόσμια προσπάθεια για την καταπολέμηση των κλιματικών αλλαγών. Αν και λόγω της οικονομικής ύφεσης μειώθηκε η ενεργειακή ένταση και η κατά κεφαλήν κατανάλωση ενέργειας, οι πενιχρές επιδόσεις της χώρας μας α) στην προώθηση των Α.Π.Ε. (και το χαμηλό ποσοστό διείσδυσής τους στο ενεργειακό ισοζύγιο), β) στην εξοικονόμηση ενέργειας και γ) στην αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας, είναι αδιάψευστα στοιχεία που το αποδεικνύουν. Το ζητούμενο λοιπόν δεν είναι αν θα πάμε σε ΑΠΕ ή όχι, αλλά πώς θα στραφούμε με τρόπο επωφελή για το σύνολο της οικονομίας και της κοινωνίας.

8.3. Ενέργεια, Κτίριο, Πόλη και Αειφόρος Ανάπτυξη

98

Η εξέλιξη της ανθρωπότητας είναι στενά συνδεδεμένη με τη χρήση ενέργειας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ονομασίες των ιστορικών περιόδων της ανθρωπότητας, λίθινη εποχή, εποχή του σιδήρου ή του χαλκού, προέκυψαν από τη δυνατότητα των ανθρώπων να διαχειρίζονται διαφορετικές μορφές ενέργειας. Η ενέργεια είναι συνυφασμένη με την καθημερινή μας ζωή καθώς το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων δεσμεύει, παράγει, καταναλώνει, μετατρέπει, αποθηκεύει τεράστια ποσά ενέργειας. Η κοινωνική διάσταση της ενέργειας προσδιορίζεται από το γεγονός ότι η ενέργεια αποτελεί προϋπόθεση άνετης και αξιοπρεπούς διαβίωσης, ενώ η έλλειψή της αποτελεί παράγοντα κοινωνικής ανισότητας, ιδιαίτερα σε χώρες του τρίτου κόσμου. Στον τομέα του περιβάλλοντος είναι περισσότερο από προφανής η σημαντική περιβαλλοντική πίεση από κάθε είδους ενεργειακές δραστηριότητες. Τέλος, στο τομέα της οικονομίας, η ενέργεια αποτελεί σημαντικό παράγοντα μακροοικονομικής ανάπτυξης. Στο παραπάνω πλαίσιο, η αύξηση του πληθυσμού και η υπερσυγκέντρωσή του στις πόλεις, που επεκτείνονται υπέρμετρα και κατασπαταλούν πολύτιμο έδαφος και πόρους αύξησε δραματικά και τη ζήτηση ενέργειας κύρια ορυκτών καυσίμων, με αποτέλεσμα να συνεχίζεται η υπερθέρμανση του πλανήτη και η επιδείνωση της κλιματικής αλλαγής με πολλαπλές αρνητικές συνέπειες, που δεν αφήνουν κανένα περιθώριο εφησυχασμού. Για το λόγο αυτό η ενέργεια αποτελεί το κομβικό σημείο στην αναζήτηση της αειφόρου ανάπτυξης, παράλληλα με την αντιμετώπιση των μεγάλων ενεργειακών προκλήσεων που οδηγούν στην απεξάρτησή μας από το πετρέλαιο. Είναι όμως αυτό δυνατόν; Η σύντομη απάντηση είναι ναι, αλλά όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι κρίσιμες ερωτήσεις είναι αφενός πόσο χρόνο έχουμε και αφετέρου τι είδος μετατροπές θα πρέπει να γίνουν στον ενεργειακό τομέα. Η εφαρμογή μιας φιλόδοξης ενεργειακής ευρωπαϊκής πολιτικής, η οποία καλύπτει όλες τις πηγές ενέργειας - ορυκτές (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνθρακας), πυρηνικές ή ανανεώσιμες (ηλιακή, αιολική, από βιομάζα, γεωθερμική, υδροηλεκτρική, παλιρροιακή), αποσκοπεί στη δρομολόγηση μιας νέας βιομηχανικής επανάστασης, η οποία θα μεταμορφώσει την ΕΕ σε

CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

|

8|

• Κοινωνία και αειφόρος ανάπτυξη

οικονομία χαμηλής κατανάλωσης ενέργειας που να είναι ασφαλέστερη, ανταγωνιστικότερη και περισσότερο αειφόρος. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το πιθανότερο σύνολο των επιλογών που θα διαδεχθούν την πετρελαϊκή οικονομία – ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, διαχείριση της ζήτησης, αύξηση της αποδοτικότητας κ.ά. – θα βελτιώσει την ευελιξία, θα αυξήσει την αξιοπιστία και θα περιορίσει την παγκόσμια ευπάθεια μέσω ενός λιγότερο συγκεντρωτικού ενεργειακού συστήματος, μέσω της χρήσης μεγαλύτερης ποικιλίας ενεργειακών τεχνολογιών και καυσίμων, καθώς και μέσω της διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών. Και είναι σαφές ότι για τη μετάβαση αυτή, εξέχουσα θέση έχουν η ανάπτυξη και η διείσδυση στην αγορά των ανανεώσιμων ενεργειακών τεχνολογιών. Ένα σημαντικό στοιχείο, όμως, δεν είναι η ίδια η τεχνολογία, άλλα μια μετατόπιση της πολιτικής προς την εξοικονόμηση ενέργειας. Εξοικονόμηση δεν σημαίνει «να παγώνουμε στο σκοτάδι», αλλά διαχείριση της ζήτησης που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και οικονομικών ρυθμίσεων που μειώνουν ή εξαλείφουν κατ’ αρχήν την ανάγκη για ενέργεια, χωρίς απώλεια των υλικών ωφελειών από την κατανάλωσή της. Η διαχείριση της ζήτησης (αποκαλούμενη επίσης και «διαχείριση από την πλευρά της ζήτησης», demand-side management ή DSM), εφαρμόζεται πλέον σε αρκετές χώρες από τις εταιρείες κοινής ωφελείας (ηλεκτρισμού και αερίου) με τη μορφή προγραμμάτων ενημέρωσης των καταναλωτών για την κατανάλωση ενέργειας, τα απόβλητά τους και επίδειξης πώς και τα δύο μπορούν να μειωθούν, χρηματοδοτική ενίσχυση για αύξηση της χρήσης ενεργειακά αποδοτικών τεχνολογιών, διαχείριση των φορτίων (κίνητρα στη χρήση ενέργειας κατά τις περιόδους που η ζήτηση είναι μικρότερη), καθώς και μέσω άλλων επιλογών. Στόχος είναι να γίνεται πιο αποδοτική η χρήση της ενέργειας που καταναλώνεται, παρά να αυξάνεται απλά η κατανάλωση. Επιπλέον, το σύνολο των πολιτικών και δράσεων που ήδη ακολουθούνται σε πλανητικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας σε όλους τους τομείς της ζωής με έμφαση στη βελτίωση της ενεργειακής-περιβαλλοντικής απόδοσης των πόλεων και οικισμών, στη βάση μιας νέας αντίληψης για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική, που φωτίζονται από την οικολογική σκέψη και πρακτική. Παράλληλα, οι σύγχρονες τάσεις στην αστική πολιτική αναδεικνύουν ένα ιδιαίτερα θετικό όραμα για τις πόλεις, που στηρίζεται στον επαναπροσδιορισμό του συστήματος των αξιών, που παίρνει στοιχεία από παραδοσιακές αρχές, που δημιούργησαν θαυμάσιες πόλεις, οι οποίες σεβάστηκαν το περιβάλλον και άντεξαν στο χρόνο. Η σύγχρονη πόλη είναι μια πολύπλοκη και ευμετάβλητη σχέση μεταξύ των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και του περιβάλλοντος. Για το λόγο αυτό οι σύγχρονες αντιλήψεις στο σχεδιασμό των πόλεων, με σκοπό τη δημιουργία αειφόρων πόλεων στηρίζονται στην κατανόηση όλων των σχέσεων και αλληλοεξαρτήσεων, που υπάρχουν ανάμεσα στους πολίτες, τις υπηρεσίες, τις πολιτικές των μεταφορών, της παραγωγής ενέργειας, της κατασκευής των κτιρίων και των επιπτώσεων που αυτές δημιουργούν στο τοπικό περιβάλλον και στην ευρύτερη γεωγραφική ενότητα. Δεν μπορεί να υπάρξει πόλη οικολογικά αειφόρα εάν δεν έχουν ληφθεί σοβαρά υπόψη, κατά το σχεδιασμό της, η οικολογία, η οικονομία και η αστική κοινωνιολογία. Εάν δεν έχουν κινητοποιηθεί όλες οι τοπικές δυνάμεις και εάν δεν έχουν ενεργοποιηθεί οι πολίτες. Εάν δεν έχει ληφθεί υπόψη η ανάγκη και των μελλοντικών γενεών για ποιότητα ζωής. Τα οικολογικά και κοινωνικά προβλήματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και για το λόγο αυτό οι πολιτικές που αποσκοπούν στη βελτίωση του περιβάλλοντος συμβάλλουν επίσης σε μεγάλο βαθμό και στη βελτίωση της κοινωνικής ζωής των πολιτών. Οι οικοCISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

99

8 Eco-energy Campaign: Ενέργεια χθες, σήμερα, αύριο: Οι τοπικές κοινωνίες έχουν το λόγο

λογικές και κοινωνικές λύσεις ενδυναμώνονται αμοιβαία και επιτρέπουν την κατασκευή πόλεων πιο ανοικτών και ζωντανών, πόλεων που σέβονται περισσότερο την υγεία των ανθρώπων και του περιβάλλοντος.

100 CISD | Παρατηρητήριο Πολιτών για την Αειφόρο Ανάπτυξη

Σχεδιασμός – παραγωγή: ACCESS ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Α.Ε.

Ποσειδώνος 23 & Συντ. Δαβάκη 14451 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210 3804460 - Fax: 210 3847447 e-mail: access@access.gr www.access.gr

CISD-Παρατηρητηριο Πολιτών για την αειφορο αναΠτυξη - αστικη Μη κερδοσκοΠικη εταιρεια. Το CISD βασίζει το έργο και την προοπτική σε δράσεις μαζί με την τοπική κοινωνία, τους πολίτες, τους αρμόδιους φορείς, μέσα από την διαρκή συμπόρευση και συνεκτίμηση της οικονομικής ανάπτυξης, της περιβαλλοντικής προστασίας και της κοινωνικής συνοχής, όπως παραστατικά απεικονίζεται με το γνωστό ισόπλευρο τρίγωνο της Βιώσιμης Ανάπτυξης.

αποστολή Υποστήριξη των διεκδικήσεων των Πολιτών με στόχο την επίτευξη της Αειφόρου Ανάπτυξης, που προσφέρει προοπτική για διέξοδο από την πολύμορφη κρίση, εξασφαλίζει την μελλοντική ισορροπία για τη βελτίωση των όρων ποιοτικής εξέλιξης που επηρεάζουν την επιβίωση του ανθρώπου και εγγυάται συνεχή πορεία αλλαγής και προσαρμογής στα διαφοροποιούμενα δεδομένα. Διασφάλιση ενός υψηλής ποιότητας περιβάλλοντος, μέσα από σφαιρική θεώρηση πολιτικών και στρατηγικής και σαφές σχέδιο δράσης, που βασίζεται στη συμμετοχή ενημερωμένων πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Διαμόρφωση μιας άλλης άποψης για την ανθρώπινη συνύπαρξη, βασισμένης στην αξιοπρέπεια, στην αλληλεγγύη, στην ανεκτικότητα και στο σεβασμό της πολυ-πολιτισμικότητας, με επίγνωση των ιδιαιτεροτήτων κουλτούρας και κοσμο-θεωρίας κάθε εμπλεκομένης κοινωνικής ομάδας.

αντικείμενο Εντοπισμός κρίσιμων προβλημάτων σε όλα τα πεδία και επίπεδα που αφορούν στην αειφόρο ανάπτυξη (οικονομία, κοινωνία, περιβάλλον). Έρευνα, από έγκυρους εμπειρογνώμονες, Επιθεώρηση & Έλεγχος των πράξεων και πρακτικών της Διοίκησης σε όλα τα επίπεδα με τη συμμετοχή εξειδικευμένων, ανεξάρτητων επιστημόνων. Έλεγχος των πράξεων, αποφάσεων και πρακτικών της Διοίκησης, σε όλα τα επίπεδα. Σύνθεση προτάσεων προοπτικής, στο πνεύμα της αειφόρου ανάπτυξης, με την στήριξη εξειδικευμένων ανεξάρτητων επιστημόνων και την ανοικτή συμμετοχή ευαισθητοποιημένων ενεργών πολιτών. Δράσεις σε όλους τους τομείς με συνδυασμένες σταθμίσεις πολλών παραγόντων σε διαφορετικά επίπεδα, συχνά μεταξύ αντιτιθέμενων ενδιαφερόντων και συμφερόντων, σε συνάρτηση και με τον παράγοντα χρόνο (επιλέγονται και αξιολογούνται μέσα από την πολιτική επικαιρότητα, από καταγγελίες, απρόβλεπτα, καταστάσεις κρίσης), λαμβάνοντας υπόψη την προστιθέμενη αξία της και στους τρεις πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης. επικοινωνία τηλ.: E-mail: Web-site:

Χορ η γ ό ς :

6978006982 info@cisd.gr http://www.cisd.gr