CRL Ltd Health, safety, environment and safety report 2021 (Te reo)

Page 1

Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te arapoka kei te karia i Maungawhau

Use of te reo Māori in this document: Our commitment to te reo Māori means that you will see the use of words and phrases in te reo Māori throughout this document as normal practice. Some definitions: Aotearoa - New Zealand Atua - ancestors with continuing influence, a god, supernatural being, deity Haahi - religion Hitori - history Kai - food Karakia - words that are chanted to obtain benefit or avert trouble - incantations to invoke spiritual guidance and protection Korero - to tell, say, speak, talk, address Māori mātauranga - Māori knowledge, wisdom, understanding, skill Mahi - work Maramataka - the Māori lunar calendar Ngahere - forest

Pakihi - business Pepeha - a way of introducing yourself in Māori Rangatahi - youth Tapu - a state that is sacred, prohibited, restricted, under atua protection Tāmaki Makaurau - Auckland Te ao Māori - the Māori world view Te reo Māori - the Māori language Tikanga - Māori practices and ways of doing things Waiata - song Whānau - all families Whakanoa - to remove tapu


Ngā kaupapa

Kupu whakataki

4

Tirohanga o te kaupapa me ngā painga

6

Ngā kirimana

8

Ngā wā hira o te tau

10

Ngā tohu

12

Hauora me te haumaru

15

Ngā tatau ā-haumaru 2021

17

Te whakapai ake i ngā pūnaha whakahaere hauora me te haumaru

18

Te tautoko me te whakaū i ngā whanonga mahi haumaru ake

20

Te whakapai ake i ngā inenga mahinga hauora me te haumaru

21

Taiao

27

Ngā tatau o te tau 2021

29

Turituri me te ngateri

30

Ngā pānga pāpori me te whakararu pakihi

32

Kounga hau

34

Te whakahoro me te whakahaere parataiao

35

Tuku ihotanga me te whaipara

38

Toitūtanga

43

Ngā tatau toitūtanga o te tau 2021

45

Te whakaiti i te whakapeto rauemi

46

Te kore para ki te ruapara

60

Ngā putanga pāpori

66

Mana whenua

80

Te poari whakahaere me te tuku pūrongo

84


Kupu Whakataki Ahakoa ngā piki me ngā heke o te Kowheori-19 i pā mai, i puta te ihu o City Rail Link (CRL) i tēnei tau uaua i runga i te ngākau titikaha, ngākau whakahī hoki, e tohu ana i ā mātou tikanga whaitake kia haumaru ai ā mātou kaimahi, ā, kia kaua hoki e raruraru te anga whakamua o ngā mahi me ngā whakatutukitanga i te mate urutā.

I ū ngā ture mō te noho tawhiti a te tangata me te mau i ngā kākahu ārai tika i ngā wāhi mahi katoa. Ko tētahi mea nui anō, i tutuki pai tā mātou whakahaere i te noho rāhui o te Ākuhata. I utua tonutia ngā kaikirimana me ngā kaiwhakarato, ā, i tua atu i ngā mahi kari arapoka a te hunga tino tokoiti, i whakatārewatia ngā mahi katoa.

Me whakahīhī a CRL Ltd me tō mātou patui hanganga, a Link Alliance, i ngā mahi o tēnei tau me te nui o ngā āhuatanga hei whakanui me tā mātou whakaū i tā mātou whāinga kia noho hei tauira mō te ahumahi i roto i te hauora, haumaru, toitūtanga, me te tiaki i te taiao.

Ki ōku whakaaro nā ēnei whakarite katoa i hāpai i te tere tīmata anō i te wā i whakamāmā anō i ngā here.

E mārama ana te kite atu i te pānga nui o te mate urutā. E rua ngā wāhanga o tā mātou urupare: kia noho haumaru ā mātou kaimahi me ō mātou kiritata, me te whakarite ka whaitake tonu te kaupapa hanganga ikiiki nui rawa o te motu i roto i āna mahi ōhanga hira mō Aotearoa. Ki ahau nei i tutuki pai i a mātou aua mea e rua. I tōtika te whakatinana i ngā tikanga hauora me te haumaru Kowheori-19 i hangaia ngātahitia e CLR me te ahumahi hanganga whānui me te kāwanatanga puta noa i ō mātou wāhi katoa. I tere tā mātou whai i tētahi kaupapahere werohanga whakature puta noa i te kaupapa me te mahi tahi me ngā kaiwhakarato hauora o te rohe me Ngāti Whātua Ōrākei kia tere ai te tuku werohanga i ō mātou wāhi mahi. Nā tēnei i haumaru ā mātou tāngata, ā, i ngā kēhi Kowheori-19 i kitea i te wāhi mahi mā ngā whakamātautau noa, kāore i hōrapa haere. 4

Ko ngā tauira nui tino papai e rua o tēnei ko tā mātou mīhini wiri arapoka (TMB), a Kahurangi Whina Cooper. Ahakoa i huria ngā rā taketake nā te noho rāhui, i whakapau kaha ngā rōpū whāiti mai i te rōpū mahi o Link Alliance i raro i ētahi āhuatanga mutunga mai kia puta atu i Ngā Teihana o Karangahape me Aotea i mua o tētahi hōtaka hou – he painga rawe haurua tēnei ahakoa te tau mai o te mate urutā. Nā aua mahi nunui i whakaū i te tau me ōna angitu maha. Ka tika kia arotahi tonu mātou ki te tiaki kia haumaru, kia hauora, kia pai hoki ngā tāngata katoa e mahi ana i te kaupapa. He mōrearea te āhua o ō mātou wāhi mahi. He pai ā mātou mahinga haumaru ina whakatauritea ki ētahi atu kaupapa hanganga nunui o te ao, engari e mōhio ana mātou kia kaua e uru mai te ngoikoretanga. Kua whakamahia ngā whakahokinga kōrero mai i ngā rōpū kaiārahi me ngā māngai kaimahi hauora me te haumaru hei waihanga i tētahi kaupapa whakahaere haumaru matawhānui.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


I āhukahukatia te whakaūnga o ngā whakatauranga toitūtanga tiketike i roto i te wāhanga hoahoa a CRL e te Infrastructure Sustainability Council (ISC). I whakawhiwhia e ISC he whakatauranga Hanga 'Tino Rawe' mō tā mātou kirimana C2 – te taha whakararo o te Albert Street. He āhukahuka hira tērā mō CRL, ā, e mihi ana ahau ki ngā mahi a ā mātou kaikirimana C2, Connectus (McConnell Dowell me Downer JV).

Kei te kaha haere tonu te pātuitanga o CRL Ltd ki ngā mana whenua me te uara ka puta i tērā. He whānui ake te kanorau ka puta i te pātuitanga ki te kaupapa mā ngā āhuatanga e rua. I waho, mā te whakaū i tētahi kaupapa mātauranga Māori i te wāhi mahi mā te whakauru mai i ngā karakia ki roto i te āhua o ā mātou mahi. I roto, kua mārama ake mātou ki te ao Māori nā tō mātou pātuitanga ki ngā iwi o Tāmaki Makaurau.

Ka pai kē te kite atu kua whakamanahia ngā aratohu toitūtanga a ISC e Link Alliance mō ana kirimana teihana me ngā arapoka nui a Link Alliance.

Ko CRL te kaupapa hanganga ikiiki nui rawa kua whakahaerehia i Aotearoa, ā, koinei pea te mea hao nui rawa.

Mauri mahi, Mauri moni, Mauri ora Mā te whiwhi mahi kounga e waihanga i te whairawa, te hauora me te oranga pai. Ko CRL te kaupapa whai mahi uara nui rawa o Aotearoa e kitea ana ngā huringa nui rawa ki te ahumahi hanganga. I roto i te tau i whakamahi tonu mātou i te nui me te matatini o te kaupapa ki te whakaatu i tō mātou kaha kia whai kiko tō mātou pānga ki te ahumahi whānui, otirā mō ngā ao o ngā tāngata me ngā hapori kua roa rawa e mahue ana ki waho. Kua toru tau te kaupapa Progressive Employment Programme (PEP) i whakarewahia e CRL Ltd hei whakarato whakangungutanga hāngai me te whai mahi mā ngā Māori, Pasifika me ngā taiohi, ā, e kaha tonu ana te kaupapa, e tino tautokona tonutia ana e Link Alliance. Ka mihi anō ahau ki tō mātou hononga ki ngā pātui hira mō PEP Lifewise, Te Ara Rangitahi Charitable Trust me Ama Training. Ka whai uara, whai mana hoki te kaupapa tautoko manaaki e tukuna ana e rātou. Ka toro anō tō mātou pūmau ki te tuku whai wāhitanga ki aua hapori e rua ki te mekameka ratonga. I kakama a CRL Ltd ki te whakauru mai i ngā pakihi Māori me te Pasifika mā te whakarerekē i ngā tauārai kirimana me te pūtea kia uru mai rātou ki te kaupapa. He hira ngā tautoko i ngā whakaritenga ki te hāpai i ngā āhuatanga tōtika ake, ōrite ake mai i a Amotai, te whakahaere e whakatairanga ana kia kanorau ngā kaiwhakarato.

Kua whakatakotohia e mātou ētahi whāinga nui mō te taiao. Nā ngā aroturuki pakari i roto i te tau i taea ai e mātou ngā putanga taiao pai e pā ana ki ngā tononga iti ake mō ngā ratonga wai puiaki o Tāmaki Makaurau, ki te whakaiti i te whakapetonga pūngao, me te whiu, te whakamahi anō rānei i ngā rawa para. Huihui katoa, ka whakaū ēnei mahi toitūtanga kei te ara tika mātou ki te whakarere i tētahi taiao pai ake ina mutu ana ā mātou mahi. Ko te whakamōhio i ō mātou kiritata kia pai ai tā rātou whakariterite mō ā mātou hōtaka mahi nui tētahi whāinga hapori hira i roto i te tau. I te taha o ngā whakawhitiwhiti kōrero pakari, i whāia ngā mahi whakaritenga i te wāhi mahi hei whakahaere i te puehu, turituri me te pokenga rama. I whai hua a Tāmaki Makaurau katoa mai i te whakaoranga, i te whakatuwheratanga anō o te Poutāpeta Pokapū i tuhia ki te rārangi tāonga tuku iho – te kuhunga matua ki te Teihana o Britomart. He tino tauira tēnei o te auahatanga, me tētahi wairua 'ka taea' i roto i te katoa o ngā kaimahi, kia tiakina me te whakapai ake i tētahi o ngā whare tohu whenua o te tāonenui. Ahakoa ngā piki me ngā heke o te Kowheori-19, i whakaatu mātou i tō mātou kaha kia kaua e tukua te mate urutā ki te aukati i a mātou mahi ki te whakarato i ngā putanga hauora, haumaru, taiao me te toitūtanga tiketike rawa i tētahi kaupapa hurihanga nui mō Tāmaki Makaurau.

Tākuta Sean Sweeney Tumuaki

5

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


I whakamahia he pikitia e whakaatu ana i a Tākuta Whina Cooper i runga pōtae mārō e tohu ana i te koha i waenga i ngā rōpū teihana mō ngā putanga a TMB 6

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


SKY TOWER

Karangahape Rd Vincent Street Mayoral Drive

Connection with Western Line

Symonds Street

Central Motorway Junction

Pitt Street

70m

AOTEA CENTRE

BRITOMART STATION

*Scale is accentuated

Cut and Cover Tunnel Driven Tunnel Existing Western Line

Albert Street

3600m 0m

Re-developed

Britomart Station CONNECTS TO EXISTING RAIL NETWORK

will become a through station, enabling more frequent trains with many services more direct. Platform 11m below ground

1000m

3

MINUTES

New

Aotea Station

is expected to be New Zealand’s busiest train station with entrances near Wellesley and Victoria Streets.

2000m

3

MINUTES

Platform 13m below ground

New

Karangahape Station is coming to Mercury Lane. The underground platforms will go as far as Beresford Square where there could be another entrance in the future. Platform up to 33m below ground

3200m

3

MINUTES

Re-developed

Mt Eden Station will be expanded and re-developed to cover both the existing Kingsland to Grafton line and new CRL Mt Eden to Karangahape Line.

CONNECTS TO EXISTING RAIL NETWORK

Platform in an open trench

Tirohanga o te kaupapa me ngā painga Kei te whakarato a CRL i te umanga hanganga ikiiki nui rawa o te motu, ā, e whakapau kaha ana kia noho hei kaiārahi ahumahi e whai ana kia tino tiketike i roto i ngā āhuatanga katoa o te kaupapa. E whai ana a CRL Ltd ki te hiki i te paerewa mō ngā mahi hanga, haumaru wāhi mahi, toitūtanga taiao me te whitiwhiti kōrero ki te hapori hei tuku whai wāhitanga ki te hunga kāore e tino manaakitia i roto i te wāhi mahi. Ka puta i te kaupapa City Rail Link $4.4 piriona tētahi ratonga rerewē taumata tiketike mō Tāmaki Makaurau, me te tuku i ngā painga nui me te pūmau mō te tāonenui. Ka hono haere te kaupapa i ngā wāhi i waenga i ngā ūnga hira e rua, te Teihana o Britomart i te pū o te tāonenui o Tāmaki Makaurau me te Teihana o Maungawhau. Ka honoa ngā teihana e ngā arapoka 3.45 kiromita te roa, me ngā teihana hou e rua i raro whenua – ka tapaia ki ngā ingoa hou mō tēnei wā o Aotea me Karangahape – i te ara. Ka whakahou a CRL i te ahua o te nekeneke haere a te tangata i te tāonenui kei reira te tokomaha o ngā tāngata o Aotearoa. Nā ngā ratonga auau ake me te poto ake o ngā wā haere ka pai ake, ka toitū ake tēnei kōwhiringa haerenga mō te tangata, e whakaiti ana i te whirinaki a te iwi o Tāmaki Makaurau ki ngā motokā. Ina hangaia a CRL, ko te maha o ngā tāngata e noho ana i roto i te 30 meneti te haere i runga 7

tereina ki te pokapū o Tāmaki Makaurau – te pokapū whai mahi nui rawa o Aotearoa – ka huarua. Ka huarua anō te raukaha o te kōtuitui rerewē o Tāmaki Makaurau. Ina mārō ana ngā whakahaere, atu ki te 54,000 ngā tāngata ka haere atu me te hoki mai i ngā teihana CRL i ngā wā pokea – he rite tērā ki ngā ara 16 atu anō i runga o te huarahi matua, e toru atu anō ngā Piriti Nui o te whanga o Tāmaki Makaurau. Kei te hangaia ngā wāhi tūmatanui e tata ana ki ngā teihana CRL kia arotahi ki te hapori, ā, he rerehua ki te kanohi. Ko te CRL anō te pūtake o ngā whanaketanga hanga whare arumoni nui, ā, e hia mano ngā kāinga hou ka whakatūria kia tata ki ngā teihana. Ka mahi tahi a CRL Ltd ki ngā iwi mā te Rūnanga Mana Whenua hei hoahoa i ngā teihana me ngā wāhi tūmatanui e ahurei ana ki Tāmaki Makaurau me te whakaata i te ahurea tuku iho o te tāonenui.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Mt Eden Station Britomart Station

Queen Street

Aotea Station

Karangahape Station

COMPLETED

UNDER CONSTRUCTION

DSC (Downtown Shopping Centre)

Contract 3 - Alliance:

Contract 1 - Britomart Station/Lower Queen St

Stations and Tunnels

Contract 2 - Albert St (Customs to Wyndham St)

Western Line connection/NAL

Contract 6 - Mt Eden Stormwater Main

--- Rail Systems Contract 9 - Britomart East Contract 8 - (not shown): • Newmarket • Strand (completed) • Ōtāhuhu (completed)

Ngā kirimana Kua wehewehea te kaupapa CRL ki ngā kirimana whakaratonga maha. Kua oti ētahi, kua tīmata ētahi, ā, kua whakaritea te mahere mō ētahi. Kirimana 1 (C1) –

Teihana o Britomart/Taha Whakararo o Queen Street He mea whakarato e te Ohu Ngātahi o Downer Soletanche Bachy (DSBJV)

Kirimana 2 (C2) –

Taha whakararo o Albert Street i waenga i ngā tiriti o Customs me Wyndham I whakaratoa e Connectus – he Ohu Ngātahi i waenga i a McConnell Dowell me Downer

Kirimana 3 (C3) – Ana Matua, Ngā Teihana, Western Line Connection me Ngā Pūnaha Rerewē I whakaratoa e Link Alliance (Vinci Construction Grands Projets SAS, Downer, Soletanche Bachy, WSP, AECOM, Tonkin + Taylor me CRL Ltd)

8

I whakaotihia ngā wāhanga whakamutunga o C1 i te Oketopa 2021. I roto i tēnei kirimana ko te hanganga o ngā wāhanga tuatahi o ngā arapoka CRL mai i te Teihana o Britomart ki te Pokapū Hokohoko o te Tāone o Raro, me te whakahounga o te Poutāpeta Matua (CPO) tuku iho kei roto i te whare teihana. I whakawhitia te taha whakararo o Queen Street ki tētahi wāhi pai mō te tangata e kīia ana ko Te Komititanga, ngā mahinga whakarei ake i ngā tiriti e hāngai ana i Tyler me Galway. I oti te C2 i te Oketopa 2020. I roto i te kirimana ko te 350 mita o te kari awarua me te arapoka mai i Commercial Bay i Customs Street ki Wyndham Street, te neke i tētahi wai marangai matua, te whakakaha i te Kōrere Tuku Para Matua o Ōrākei me ngā whakapaitanga i te taumata tiriti tae atu ki ngā taputapu tiriti hou, ngā rama, te whakatō rākau me te hanga ara pahi. Kua whakawhiwhia tēnei kirimana ki tētahi whakatauranga Hanga 'Rawe' mō te Toitūtanga Hanganga. Kei te kari arapoka a Link Alliance mai i Albert Street i te taha tonga tonu o Wyndham Street ki te Western Line i Maungawhau, e hanga ana i ngā teihana rarowhenua e rua - Aotea me Karangahape - me te whakawhanake anō i te Teihana o Maungawhau (ngā mahinga taketake o te C3). Ko te hono i ngā arapoka ki te wāhi ara rerewē onāianei me ngā pūnaha rerewē-whānui, te whakakotahi i ngā pūnaha rerewē me te whakamātautau me te whakahau mai i te Teihana o Britomart ki te Teihana o Maungawhau ka whakaratoa e te Link Alliance (ngā mahinga taketake o te C5 me te C7, kua whakaurua mai ināianei ki C3).

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


• Aotea - I tutuki i te mīhini wiri arapoka (TBM) a Kahurangi Whina Cooper te haere i te ara arapoka tuatahi mai i te Teihana o Maungawhau ki te Teihana o Aotea, mā te Teihana o Karangahape i te 22 o Tīhema 2021. Kei te whakamahia ngā pātūpoho me ngā poutoko i wiria hei hanga i te pouaka hanganga o te Teihana o Aotea, ā, kua tīmata te kari i roto i te pouaka tae noa ki te taumata tauranga. • Karangahape - Kei Mercury Lane ko tētahi raihe kore-turituri i whakatūria hei whakaiti i te pānga hangatanga ki ngā kiritata. Nā tēnei i taea ai te hanga tētahi wāhanga nui o ngā arapoka o te teihana tae atu ki te arapoka o te tauranga tuatahi i taea ai te TBM te tō mai mā te teihana kia tae atu ai ki te Teihana o Aotea (i te Oketopa 2021). Kei te hangaia te kuhunga/putanga ki te teihana o Beresford Square me te haere tonu o te poka haupunu me te karinga ki ngā tauranga. • Maungawhau – Kua hangaia te tomokanga ki Maungawhau, kua oti te kōkiritanga tuatahi a TBM ki te Teihana o Aotea, ā, e kei te haere tonu te whakareri i te kōkiritanga tuarua i 2022. Ko Maungawhau te pokapū whakaraupapa mō te kōkiri i te TBM tae atu ki te whakaputu i ngā wāhanga arapoka me te whakawātea i ngā para o te arapoka. Ko ētahi atu mahi hira i Maungawhau i kaunekehia i ngā wāhi whakaraupapa arapoka, tae atu ki te neke i te kōrere tuku para o Huia 2 me te hangatanga o ngā hanganga maha mō ngā rerewē CRL ā muri ake. • Maungawhau Te Raina o Te Tai Tokerau (NAL) – He mea whakawhiti te NAL mō te wā poto ki tētahi rerewē kotahi e mahi ana kia taea ai ngā hanganga CRL me te Teihana o Maungawhau te hanga. I te wā o te Aukati o te Raina o te Kirihimete 2021, i whakawhitia te raina kotahi ki tētahi ara hou kia anga whakamua tonu te kaupapa hangatanga.

Kirimana 6 (C6) –

Wai Marangai Matua o Maungawhau

Te whakakapi i te raina wai marangai i Maungawhau, i oti i te Ākuhata 2019, i mua o te tīmatanga o ngā mahi o te C3.

I whakaratoa e te Ohu Ngātahi a March Bessac

Kirimana 8 (C8) –

Whakapaitanga kōtuitui whānui I whakaratoa e KiwiRail me Libbet Ltd

Kei roto i te C8 ko ngā tauranga tāpiri me ngā whakaurunga huri i te Strand, Ōtāhuhu me Newmarket. I oti ngā mahi i te Strand i te Maehe 2019. I oti ngā mahi i te Teihana o Ōtāhuhu i te Hepetema 2020, ā, i whakaurua ki tētahi wāhanga ara, 1.3 kiromita te roa i te taha o te raina matua, he tauranga hou, e whā ngā whakawhiti hou, me te raina hou i runga ake me ngā utauta tuku tohu. Ko ngā mahi i Newmarket mō te whakahāngai kē i ngā rēra ki te Teihana o Newmarket, hei whakahou ake i te tere o te tereina e haere ana i tēnei wāhanga. Kua tīmata ngā mahi, ā, ka haere tonu i te tau 2022.

Kirimana 9 (C9) –

Taha rāwhiti o te Teihana o Britomart Ka whakaratoa e KiwiRail 9

Kei roto i ngā mahi te whakahāngai i te rēra, me ngā huringa ki ētahi pātū me te kuhunga ki te teihana e hiahiatia ana kia uru pai ai ngā tereina wakatō e iwa. Kua tīmata ēnei mahi, ā, ka whakaotihia haerehia ēnei i roto i ētahi atu Poraka o te Raina.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā wā hira o te tau

PEPUERE HĀNUERE I tuwhera te pokapū mōhiohio manuhiri o Te Manawa ki te iwi whānui. Kei roto i a Te Manawa ko tētahi whakangungu tino hou rawa me tētahi whakaurunga whakataki kaimahi.

HŪRAE I whakawhiwhia a CRL Ltd ki tētahi o ngā whakatauranga teitei rawa o te rāngai toitūtanga mō ana mahi i te C2. Nā te Infrastructure Sustainability Council i tuku i te whakatauranga Hanga 'Tino Rawe' i tētahi hui i tū i te CPO.

He kaupapa whakamahi papa rākau anō i whakatūria e te rōpū Teihana o Karangahape o Link Alliance, kia āhei atu ai te hapori ki ā rātou poronga papa, ko te mutunga atu tata ki te 4 tana i riro i te toa papareti o te hapori, te toa Def, hei hanga i tētahi papa rōnaki ruawhetū mā te hapori.

ĀKUHATA I roto i te pūmau o CRL ki te hanga i te kaupapa toi nui rawa o Tāmaki Makaurau, i whakarewahia e Link Alliance te ‘Mt Eden Art Walk’ – he hīkoi tohutohu whaiaro, e pai ana mō te whānau, o ngā mahi toi i whakamaua ki ngā papa pānui a CRL i te wāhi mahi.

I te taha o LEARNZ, i whakarewahia he whakataetae mā ngā ākonga puta noa i te motu ki te hanga i tā rātou ake hoahoa mō tētahi teihana ikiiki tūmatanui.

10

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

MAEHE I whakanuia e CRL te whakaputanga o tā mātou Pūrongo Taiao me te Toitūtanga tuarima – i whakauru mai i te Hauora me te Haumaru mō te wā tuatahi.

HEPETEMA Nā Ngāti Whātua Ōrākei me Ngāti Te Ata Waiōhua i whakahaere te karanga me ngā karakia i te wāhi o te Teihana o Aotea hei whakawātea i te tīmatanga anō o ngā mahi hangatanga i raro i ngā ture hauora me te haumaru pākaha o te Taumata Whakatūpato 3 o te Kowheori-19.

I whakanuia Te Wiki o Te Reo Māori e CRL Ltd me Link Alliance, i whakakotahitia ngā rauemi me te whakanui i te reo Māori mā ngā ara pāpāho pāpori, ngā pānui ā-roto me ngā mahi o ia rā.


ĀPERIRA He torutoru ngā pohutukawa 40 tau te pakeke mai i tētahi kaupapa takiwā tata – te Kaupapa Tāone i Quay Street - i hoki ki te kāinga i roto i te mahere hei tiaki me te hāpai ake i te ngahere o te tāonenui o Tāmaki Makaurau.

I whakahaerehia ngā karakia o te ata hāpara e ngā iwi o Tāmaki Makaurau hei whakatuwhera i te CPO i whakahoutia. Ko te CPO tonu te 'kuhunga' ki te Teihana o Britomart, e whā tau e kati ana nā te CRL.

OKETOPA I whakahaerehia tonutia e Link Alliance ngā whakamātautau Kowheori-19 puta noa i ngā wāhi mahi katoa i ia wiki.

MEI I tīmata te tuatahi o ngā wiri a te TBM i te 1.6 kiromita i raro whenua mai i te Teihana o Maungawhau ki te Teihana o Aotea, mā te Teihana o Karangahape.

NOEMA Hei tiaki i te hauora me te oranga o ā mātou kaimahi wāhi mahi me ngā hapori e pae ana i ō mātou wāhi mahi, i whakaturea ngā werohanga Kowheori-19 mō ngā kaimahi Link Alliance katoa. Nā ngā āwhina a Ngāti Whātua Ōrākei, i māmā ai te mahi a ngā rōpū werohanga i te wāhi mahi ki te wero i ngā rōpu mahi i ngā haora mahi.

E rua ngā tohu i whiwhi i a Link Alliance i Ngā Tohu Hauora me te Haumaru o Aotearoa a Vinci 2021 i raro i ngā wāhanga, 'Te Hāpai i te Oranga me te Hauora Tinana' me te 'Ārahi Panonitanga'.

11

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

HUNE I whakarewahia e CRL he haerenga ā-takiwā me te akomanga mariko mā ngā taiohi puta noa i Aotearoa. E whakaatu ana ngā ataata i te āhua o te hanga i te kaupapa, he whakaatu i ngā ara mahi o te ahumahi hanganga me ngā whai wāhitanga rerekē i roto i tētahi STEM (Pūtaiao, Hangarau, Pūkaha, Pāngarau hoki/rānei) e whakaatu ana i ngā kaimahi Māori, Te Moananui-aKiwa, wāhine hoki.

TĪHEMA I puta ngā ihu o ā mātou pia rangatahi e ono i te Link Alliance Progressive Employment Programme.


Ngā tohu 2016

2017

2021

C2

C1

C2

Leading Design Rating

Excellent As Built Rating

Infrastruture Sustainability Certification

Infrastruture Sustainability Certification

Infrastruture Sustainability Certification

2017

2018

2018

New Zealand Procurement Excellence Awards

Deloitte Energy Excellence Awards

Sustainable Business Network

Sustainability Project of the Year

Large Energy User Initiative of the Year

Efficiency Champion

2018

2019

2021

Sustainable Business Network’s Supreme Award

Solentanche Bachy Green Idea Award

Engineering New Zealand

NZI Transforming New Zealand Award

Sustainable Waste Management

Arthur Mead Award Large Projects

2021

2021

2021

CCNZ Excellence Awards

Public Relations Institute of New Zealand

VINCI New Zealand

C2 Hynds Construction Award

12

Leading Design Rating

Co-winner

Community Relations and Engagement

Health & Safety Award - Promoting Wellbeing and Physical Health

2021

2021

2021

VINCI New Zealand

VINCI Environment Awards

Health & Safety Award Leading Change

Tāmaki Makaurau Zero Waste Awards

Oceania Circular Economy Evolution of Practice

Bronze

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Toa takirua me TROW Group

Innovation Anga whakamua


Deloitte Energy Excellence Award 2018

Tāmaki Makaurau Zero Waste Award 2021

13

ISC C2 'Excellent' As Built IS Certification 2021

Sustainable Business Network's Supreme Award 2018

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te taha whakarunga o te Teihana o Aotea


Hauora me te Haumaru E whai ana a CRL Ltd i te tiketiketanga o te hauora me te haumaru (H&S) i roto i ā mātou mahi katoa. He whāinga hao nui, uaua tēnei, ā, me kaha tonu, me arotahi tonu te hunga whai wāhi katoa kia tutuki ai. Kei roto i te Rautaki Hauora me te Haumaru 2019-21 a CRL Ltd tā mātou moemoeā, 'Mahia te mahi, hei painga hei oranga mō tātou katoa'. Hei whakatutuki i tēnei moemoeā, e whā ngā kaupapa rautaki matua i tautuhia: • · Te hāpai kia pakari ake te pūnaha whakahaerenga H&S • · Te tautoko me te whakaū i ngā whanonga mahi haumaru ake • · Te whakatū i te inenga mahinga H&S pai ake • · Te whakarite kia pai haere tonu te H&S. Ko tā mātou aronga ki ngā kaupapa whakahaerenga H&S ko ngā mahi i raro i ia kaupapa rautaki matua nei, te mahi tahi me ngā pātui whakarato hangatanga me te hunga whai pānga o te ahumahi hei whakarite ka whakatinanahia tētahi ahurea, tētahi pou tarāwaho hauora me te haumaru hoki, i ngā wāhi katoa o te kaupapa. Ko te Link Alliance te pātui hangatanga matua mō CRL, ā, ko tana whāinga tuatahi ko te 'whakatutuki i ngā paerewa ārahi ahumahi mō te hauora, te haumaru me te oranga'. I haumi tonu a Link Alliance ki ngā whakangungu mō ō rātou rōpū mahi i te tau, tae atu ki te whakahaerenga raru me te takatū mō ngā mōrearea. Ko te arotahi ko te whakarite kei te whai ngā rōpū katoa i ngā mōhiotanga tika kia haumaru ai te whakahaere i ā rātou mahi i runga me raro i te whenua. He tino hira tēnei mō te whakahaere mōrea hira i te wāhi mahi: ngā mahi i wāhi teitei, i rō wāhi kōpā, te pūrongo raru me te mahi i rō arapoka. Kei te aroturuki tonu a CRL Ltd me te tautoko kia tiketike te haumaru o ngā mahi puta noa i te kaupapa i roto i ngā uauatanga o te Kowheori-19. Kei roto i tēnei ko te haere auau atu ki te wāhi mahi, te whakawhitiwhiti kōrero me ngā kaimahi me ngā kaiwhakahaere kei te mura o te ahi, me te whakaatu i ngā tikanga mahi pai me te koretake ina kitea. Ka nui te whakamihi a CRL Ltd ki ō mātou pātui hangatanga mō tō rātou pūmau ki te whakatutuki i ā mātou whāinga hauora me te haumaru.


E whakaatu ana i te ara nekeneke TBM i Maungawhau 16

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā tatau haumaru 2021*

4,695,928 ngā haora i mahi

2,586

ngā whakaaro marohi, tirohanga rānei, hei whakapai ake i te haumaru, i whiwhi

3,474

ngā kaimahi i whakatakina ki te kaupapa CRL

644

ngā kōrerorero haumaru i tutuki

672

ngā tirotirotanga haumaru i te wāhi mahi i oti

76

ngā huihuinga hauora me te oranga i tū

98

ngā haerenga kaiārahi haumaru i whakahaerehia

105

ngā tirotirotanga haumarutanga waka kawe rawa nui

859

ngā tirotirotanga haumarutanga waka kawe rawa nui

*Ngā raraunga mai i te Hānuere ki te Tīhema 2021

17

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kōwae whakangungu Haumaru Hiko i Te Manawa

Te whakapai ake i ngā pūnaha whakahaere hauora me te haumaru Tauira Whakapakari i te Whakahaere Mōrea E whakarato ana tētahi pūnaha whakahaerenga H&S i te pou tarāwaho kia ōrite ai, kia mōhiotia ai te mahinga H&S. Kei roto ko ngā tikanga kua tautuhia hei noho haumaru ai te tangata me tētahi āhuatanga mō te whakahaere mōrea nui.

kōkiri kia tiketike ngā putanga H&S ki ā mātou kaiwhakarato.

Ka whakamahia e CRL te Tauira Whakapakari i te Whakahaere Mōrea (RM3) hei tātari i ana pūnaha whakahaere H&S. He tikanga kei roto i te RM3 hei whakawhānui haere tonu kia pakari ake, mā te whakamahi i ngā tohu H&S takitahi 26 hei tautuhi whai wāhitanga ki te ako me te whakapai ake i te āhua o te whakarato i ngā putanga H&S. Ka whakarato tēnei i tētahi kaupapa noa hei tautuhi i ngā whakapaitanga haumaru, me te

I raro i te RM3 ka arotake tonu te kaupapa me te whakapai ake i ngā pūnaha H&S me te whakarato i ngā putanga tino mārama, ōrite, ka taea te whakatauira anō e taea ai hoki te whakatūturu ā-waho. Ko te hiahia kia mōhio ā mātou tāngata ki ngā putanga e tūmanakohia ana, he aha ngā mea kei runga i a rātou, ā, me te mahi ngātahi kia tiketike ai te H&S me te kore hapa, inaki, tāritetanga rānei.

18

Kei te whakamātautauhia e ai ki ngā taumata pakari e rima mō ia tohu H&S. Kei waenga ēnei i te 'hanganoa' tae noa ki te 'tino rawe'. Ka taea ngā otinga te whakamahi kia tōkeke ai te tautuhi i ngā kaha me ngā ngoikoretanga whakahaerenga, me te tautoko i ngā whakapaitanga arotahi.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā otinga toharite RM3 i tatautia e CRL Ltd me ōna pātui hangatanga MRA5 MRA4 MRA3

SP1

SP2

5

SP3 SP4

4

OC1

3

MRA2

2

MRA1

OC2

1

RCS5

OC3

0

RCS4

OC4

RCS3

OC5

RCS2

OC6 RCS1

OC7 PI3

OP1 PI2

PI1

SP1

Leadership

PI1

Risk Assessment and Management

SP2

Health & Safety Policy

PI2

Objective/Target Setting

SP3

Board Governance

PI3

Workload Planning

SP4

Written SMS

RCS1

Safe Systems of Works

OC1

Allocation of Responsibilities

RCS2

Management of Assets - Construction Assets

OC2

Management and Supervisory Accountability

RCS3

Change Management

OC3

Organisational Structure

RCS4

Control of Contractors/Suppliers

OC4

Internal Communication Arrangements

RCS5

Emergency Planning

OC5

System Safety and Interface Arrangements

MRA1 Proactive Monitoring Arrangements

OC6

Organisational Culture

MRA2 Audit

OC7

Record Keeping, Documentation, Control and Knowledge Management

MRA3 Incident Investigation

OP1

Worker Involvement and Internal Co-operation

MRA4 Management Review

OP2

Competence Management System

MRA5 Corrective Action

I tutuki i a CRL Ltd me ōna pātui hangatanga, a Link Alliance, te aromatawai RM3 motuhake ā-tau tuarua mō te kaupapa i te 2021. Kei roto i te aromatawai ko ngā uiui, ngā arotake i ngā mahere haumaru me ngā hātepe, me ngā kitenga i te wāhi mahi. He 'Kua Whakaritea" te whiwhi toharite a te kaupapa. Ko te tikanga o tēnei 'kua ū ngā tikanga pai ki roto i ngā tukanga arowhānui'. I tautuhia e te aromatawai RM3 ngā wāhi kaha, hei tauira, ko te poari whakahaere, te hanganga o te whakahaere me te whakahaere i ngā kirimana, ā, me ngā wāhi 19

OP2

hei whakapakari ake kia pakari ai ngā pūnaha haumaru, arā ko te whakarite mahere ohotata, te whakahaere i ngā mōhiotanga me te tūhuratanga raru. I hangaia e CRL me ōna pātui hangatanga tētahi kaupapa whakapai ake e hāngai ana mō te 12 marama i runga i ngā kitenga o te aromatawai. Hei te Hune 2022 te aromatawai whai ake, ā, ka arotakehia te anga whakamua.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kōwae whakangungu Haumaru Tīrewa i Te Manawa

Te tautoko me te whakaū i ngā whanonga mahi haumaru ake I te tau 2021, i hangaia e Link Alliance me te whakatinana i tētahi kōwae whakangungu haumaru whakataki hou mō tā rātou kaupapa, e whakaratoa ana ki ngā kaimahi katoa ka whakatakihia ki te kaupapa CRL. E whakamārama ana te akoranga whakangungu, ko 'Mata Whānui te Tirohanga,' i ngā Mātāpono H&S e rima kia noho haumaru ai ō mātou wāhi mahi:

Ko ngā māngi H&S o te kaupapa te iho o ngā mahi hanga i Ngā Mātāpono H&S nei, me te hanga i tētahi akoranga whakangungu whaikiko, hāngai, whaitake mā te hunga e mahi ana i te wāhi mahi. E hōpara ana te whakangungu i ngā āhuatanga noa, i te kāinga me te mahi. Huihui ai ēnei mea e rua ka puta ngā mahi me ngā āhuatanga kāore i te haumaru i te wāhi mahi. Ka hōpara ngā māngai i te āhua hira o ā rātou mahi, whanonga hoki kia ora tonu ai ēnei mātāpono, ā, me pēhea te kakama o te mahi ka whai pānga ki te haumaru i te mahi.

• Kei a tatou katoa te kawenga mō te haumaru • Ka whakarite tātou kei te mārama tātou katoa ki te mahere • Mēnā ka rerekē te mahi, me tū, me whakahuihui, ka hanga mahere hou • Ka tiaki tātou i a tatou anō, tētahi ki tētahi, ā, ka whakamutua ngā mahi kāore i te haumaru • Kei te tika tātou ki te mahi i ngā wā katoa, ā, kāore he whakapōauau me te waipiro. 20

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te Tonga o Aotea, Mayoral Drive

Te whakapai ake i ngā inenga mahinga hauora me te haumaru Tauine tutukinga hauora me te haumaru E aroturuki ana a CRL Ltd i ngā tohu mahinga H&S takitahi 26 e kapi ana i ngā mahinga katoa mai i te hoahoa tae noa ki te whakahau mahi e hira ai mō te kaupapa ki te whakahaere pai i ngā mōrea H&S pea. Ko ngā tohu kakama, 'ārahi' rānei, pērā i ngā tirotiro haumaru i ngā waka kawe rawa nui, ka hopukia hoki anō i te taha o ngā inenga urupare, 'takaware' rānei pērā i ngā raru i tata tonu te pā mai. Ka puta i te aroturuki ko tētahi tirohanga āmiki me te tika o te mahinga H&S o te kaupapa. Hei whakahaere i ngā raraunga H&S nunui me te tautuhi i ngā ia hira, i hangaia e CRL Ltd tētahi Tauine Mahinga H&S (HSPI). Ka whakarōpūtia e te HSPI ia tohu ki te pūnaha whakahaerenga H&S me te tautapa i te tatau e ai ki te hira o taua mahi mō te whakahaere mōrea. Ka tatau ka puta he kaute e whakaatu ana i pēhea te mahi a te kaupapa e ai ki ngā whāinga kua whakaritea kētia. Kua puta i te HSPI tētahi tirohanga tika o te mahinga H&S e māmā ai te pānui ki te hunga whai pānga tae atu ki ngā kaimahi me ngā kaiārahi rōpū 21

o te wāhi mahi. Ehara i te mea i tutuki i a Link Alliance te tauine whāinga mahinga ā-marama o te 80 i ngā wā katoa i te tau. Ko te tatau toharite mō te tau 2021 he 77. Kua whakaurua mai he kaupapa whakahaere haumaru matawhānui hei whakarite i ngā raru i puta ai taua ia. Ka arotakehia ngā tohu i whakamahia hei aroturuki i te mahinga H&S i te tau 2022. Ka aroturuki anō a CRL Ltd i te rahinga auau o ngā wharanga pērā i te Rahinga Auau Wharanga i Hopukia (TRIFR) mō ngā kaupapa paerewa ā-waho.

Mahinga ā-marama HSPI 2021

84.0

84 80

10

11

12

1

2

3

76

Whāinga mō ia wāhanga he 80

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

4

5

6

7

8

9


Ngā whakahaere Kowheori-19 - tirotiro pāmahana

Rangahau whakapūaho

Te whakahaere i te pānga o te Kowheori-19 ki te CRL – te tiaki ā mātou tāngata me te whakangāwari takaware I te tau 2021, 154 ngā rā o te rohe o Tāmaki Makaurau i raro i tētahi momo Taumata Whakatūpato Kowheori-19, whakatiki Pou Tarāwaho Whakamaru rānei. Ko te pānga ki te whakaputanga o CRL he nui: ko ngā tōmuri ki te whakarato i ngā rawa me ngā rauemi, te kōpaka o ngā kaimahi me ngā mahi poroa. I pōturi haere te auau o ngā whakaputanga i te mahitanga a ngā wāhi mahi i raro i ngā tikanga a Te Manatū Hauora me te Construction Health & Safety NZ – ngā whakatūpato e hiahiatia ana kia noho haumaru ā mātou kaimahi. I puta te anipā me ētahi atu raruraru hauora hinengaro i ngā noho rāhui i roto i tētahi wāhanga nui o tō mātou ohu mahi.

22

I kitea ngā uauatanga o te whakahaere i te Kowheori-19 i te wāhi mahi i runga i tētahi kaupapa hanganga matua pērā i te CRL. I mahi ngātahi a Link Alliance me CRL Ltd ki te whakangāwari i aua raru puta noa i te tau. I tiakina e mātou ā mātou tāngata, ā, i iti noa ngā tōmuritanga ki te kaupapa nā te kakama ki te mahi me ngā kaiwhakarato me ngā kaikirimana āpiti, ngā iwi o te rohe, ngā rōpū ahumahi hangatanga, ngā kaiwhakarato hauora me ngā tari kāwanatanga. Ko te mea nui, nā tā mātou kakama ki ngā werohanga i mārō te anga whakamua o te kaupapa i runga i te mōhio kua ū kē ngā whakatūpato pai rawa.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā werohanga Kowheori-19 i te wāhi o Link Alliance me Ngāti Whātua Ōrākei

Werohanga Kowheori-19

Whakamātautau

Hei whakarite i te whakamarutanga tiketike rawa mō ngā kaimahi 2000, i whakaurua mai e Link Alliance tētahi kaupapahere werohanga whakature i te Tīhema 2021. I whakahaerehia tētahi aromatawai mōrea me ngā kaimahi tokomaha, tae atu ki ngā māngai H&S me ngā rōpū kaimahi puta noa i te maha o ngā rōpū mahi rerekē. He maha ngā wāhi mahi i kīia he nui rawa te mōrea nā te tata rawa o ngā kaimahi, he iti noa te hauhau me ngā wāhi i nōhia tahitia i te wāhi mahi. I whakaatu aua tohu ko ngā kēhi Kowheori-19 i whakaūngia i ngā wāhi mahi i reira anō te mōrea ki te tere hōrapa me te kati i ngā wāhanga nui o ngā mahi. Mā te whakamahi i te whakapaparanga o ngā tikanga whakahaere, ko te whakarite ko ngā werohanga te mea whakahaere whaitake katoa ina whakamahia i te taha o ētahi atu whakaritenga pērā i te PPE, te wehewehe i ngā rōpū mahi ki ngā rāhui motuhake, me te horoitanga pai ake.

I whakatūria ngā whakamātautau tūao i ia wiki puta noa i ngā wāhi CRL i te tīmatanga anō o ngā mahi i te pito o Hepetema. He nui te hunga i whai i tēnei, ā, atu ki te 90 ōrau te ohu mahi i auau te whai mahi mai ki ngā whakamātautau. I kōrerohia ngā otinga ki te tangata mā ngā whakamōhiotanga mō ngā whakamātautau i kitea kei te mate i roto i te 24 haora. I te nui haerenga o ngā kaimahi i werohia, he hira te whakamātautau haere mō te tautuhi i ngā kēhi mate kāore i puta he tohumate. I te 2022, ka whakamahi tonu tēnei whakamātautau kia whakamanahia rā anōtia te whakamātautau ākipaturopi tere, ā, ka noho koinei te tikanga matua o te whakamātautau i ā mātou kaimahi.

I mahi tahi a Link Alliance me ngā kaiwhakarato hauora o te takiwā me ngā māngai o Ngāti Whātua Ōrākei ki te whakarite ka wātea mai ngā werohanga i te wāhi mahi me te whaitake o te whakatairanga. I tae atu te pahi werohanga o Ngāti Whātua Ōrākei ki ngā wāhi mahi i te Oketopa me te Noema, ā, he tino rawe te whakamahi i tēnei. He maha ngā kaimahi i tae atu ki ngā toronga werohanga i whakaritea ki ngā kaiwhakarato hauora o te takiwā kia werohia i ngā haora mahi. I kōrerorero tahi mātou ki ngā pāpāho Māori o te rohe ki te hanga me te tuku karere whai kiko mō ngā painga o ngā werohanga mō ngā tāngata, ngā hapori me ngā whānau. Ko te mea nui, i tautoko mātou me te tuku tohutohu tōkeke ki ngā hunga i te rapu mōhiohio anō i mua o te tuku i tā rātou whakatau mō te werohanga. 23

Ngā tikanga hauora me te haumaru I raro i te ārahi a The Construction Accord, i ārahi te ahumahi hangatanga o Aotearoa i te ara ki te whakatinana i ngā whakaritenga a te kāwanatanga mō ngā tikanga ā-ahumahi. I whakahaerehia e Construction Health & Safety NZ me Site Safe NZ, me ngā māngai o ngā rāngai ahumahi puta noa, tae atu ki te CRL Ltd. Nā tēnei mahi tahi i taea ai te tere hanga ngā aratohu āmiki kia tōtika – i ōrite ai mō ngā rāngai ahumahi poutū, huapae me te nohoanga. Nā tēnei i mōhio ai ngā tari kāwanatanga me ngā kaiwhakarite ture i roto tonu i ngā ringaringa o te rāngai ahumahi ngā mea e hiahiatia ana hei tiaki i ā rātou kaimahi. Ko te mea nui, nā ēnei mahi i taea e ngā wāhi mahi te whakarite mahere tōmua i runga i te ngākau titikaha, me te pānui i ngā ture hou ki ā rātou kaimahi.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Whakangungu whakataki hauora me te haumaru mō ngā kaitaraiwa a Te Manawa

Rangahau whakapūaho

Whakataki hauora me te haumaru mō ngā kaitaraiwa I te wāhanga tōmua o te kaupapa, i kite a Link Alliance kei roto ngā kaitaraiwa i tētahi rōpū mahi kē – e tuwhera ana rātou me te whakamōrea i te wāhi mahi, engari kāore e rite ana tō rātou wā ki te wāhi mahi ki ētahi atu kaimahi. Whai muri i te kōrerorero tahi ki ngā rōpū maha, i roto tae atu ki te ahumahi whānui, i whakaaetia tahitia kia hangaia he kōwae whakataki tūwehe mā ngā kaitaraiwa kawe rawa, kaua te whakarite kia haere ake ngā kaitaraiwa ki te katoa o te whakataki whānui a Link Alliance. I hangaia te whakataki kaitaraiwa hei kōwae tuihono, ka taea i runga rorohiko, ngā pūrere pūkoro me ngā paparorohiko – he otinga pai mō ngā kaitaraiwa kei te haere i te nuinga o te wā. Kei roto i te whakataki ko tētahi whakarāpopototanga o ngā ihirangi hāngai mai i te whakataki mahi matua, me te arotahi ki ngā mōhiohio hira e tika ana mā ngā kaitaraiwa. Kei ia kōwae ko tētahi tirotirotanga mēnā kei te tika me tētahi kairoro whakarāpopototanga i te mutunga, ā, me hipa i tēnei kia pai ai te whakatutuki i

24

te whakataki. I hangaia te kōwae i te taha o tētahi whakahaere akoranga me te mahinga o Aotearoa hei whakarite i tuhia ki tētahi āhua e mārama ai ki ngā tūmomo reo rerekē me ngā taumata rerekē o te tuhi me te pānui. I nekehia mai te hōrapatanga o te whakataki kaitaraiwa i te noho rāhui Whakatūpato 4 o te Kowheori-19 i te marama o Ākuhata 2021. I pai ki ngā kaikirimana mō ngā kaitaraiwa tēnei i te mea i whakamahia e rātou tēnei wā āta noho kia hono mai ā rātou kaitaraiwa me te āwhina kia tutuki i a rātou tēnei upane hira. Ko te mahi whai ake he hopu ataata i te wāhi mahi hei hanga i ngā kōwae tāpiri, pāhekoheko e tautoko ana i ngā kōrero whakataki onāianei. Kei te mōhio mātou ka mahue ngā kaitaraiwa ki waho o te whakahaere whakataki i te mea he rōpū uaua tēnei ki te toro atu. Kei te haumi a Link Alliance kia whānui ake te mahi ki te whakauru mai i tēnei rōpū, i runga i te mōhio he wāhanga tō tēnā, tō tēnā mō te whakarato i te kaupapa CRL kia haumaru.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te hama wāwāhi raima

Rangahau whakapūaho

Te Mate Ngateri Ringa i te wāhi mahi o Aotearoa IHe mea nui te aroturuki i te kaha o te pānga o te Mate Ngateri Ringa (HAVS) ki ngā kaimahi mā te āta tirotiro auau, engari kia nui tonu te tuku mōhiohio, tohutohu me te whakangungu mō ngā pānga o te mahi me ngā utauta ā-ringa ngateri. I whakatūria e Link Alliance tētahi rōpū mahi ki te uiui me te tohutohu i ngā kaimahi ki ngā tūmahi whati ringa. Ko ngā tikanga mahi tuatahi i arotakehia, i aroturukihia hoki me ngā mōhiohio i kohia mō ngā tūranga tinana me ngā tikanga, ngā utauta i whakamahia me te wā whakamahi, te nui o te rōpū me ngā pūrongo tōmua mō te mamae, auhi rānei. I riro mai ngā utauta aroturuki i te HAVS mai i tāwāhi i te mea kāore i Aotearoa i tēnei wā. Mō te wā tuatahi, ka taea ngā wā keu mōrahi te whakatau me te whai whakaaro ki te nui o ngā rōpū me te huri i ngā kaimahi hei whakaiti i te mōrea o ngā wharanga

25

whai pānga. Nā tēnei, kua nui ake ngā rōpū wāwāhi raima hei whakaiti i te whai pānga o ngā kaimahi ki te HAVS. I whakamātauria anō e te rōpū ngā karapu ārai-ngateri me tētahi kaupapa whakamātautau whakamau hei whakarite ka whiwhi ia kaimahi i tētahi kōpare mau tika. Kua whakatūria ngā hui whakangungu hei ako i ngā kaimahi i roto i ngā mahi wāwāhi raima e kapi ana i ngā tikanga mahi ā-ringa, te hira o te mau tika i ngā kōpare me te whakarite kei te mau tika. Ka kōrerohia ngā mātauranga me ngā mōhio e pā ana ki ngā mutunga iho o HAVS i roto i ngā hui mō ngā mahi o te rā.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kei te whakaoti ngā kaimahi i ngā korikori whakamahana tinana i te whare kai o te wāhi mahi i te Teihana o Aotea

Rangahau whakapūaho

Te hāpai i te oranga me te hauora tinana o te katoa i Link Alliance Hei whakatutuki i ngā paerewa ārahi ahumahi mō te hauora, haumaru, me te oranga, i hangaia e Link Alliance tētahi mahere whakahaere tino whānui hei whakapai ake i te mōhio ki te hauora me te oranga mō ngā kaimahi katoa. I kakama te whakarato wāhitanga a te rōpū H&S kia whakauru mai ngā kaimahi ki ngā mahi hāpai i te hauora me te oranga. He mea hanga te kaupapa hei tiaki me te whakapai ake i te hauora o ā mātou kaimahi, te tuku mōhio me te mārama mō ngā take hauora me te tautoko i te rōpū kia whanake ake me te urupare ki ngā huringa pērā i te mate urutā Kowheori-19.

26

I angitu te kaupapa ō te tau 2021, ā, i whakamaiohatia e ngā kaimahi katoa i te wāhi mahi. Kei roto ko ēnei kaupapa e whai ake: • Ngā tirotiro i te kiri • Ngā tirotiro i te matehuka i te wāhi mahi • Te ārai ikura roro • Te kaupapa hāpai mōhio mō te whakamomori a MATES • Te whakangungu mahi ā-ringa me te wharanga • Te whakamātautau i te whakahā • Te aroturuki i te hauora ā-tau • Ngā werohanga rewharewha me te Kowheori-19

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Rangahau whakapūaho

Te Manawa – whakangungu whakataki Mo te kaupapa me te ahumahi kei te nui ake te arotahi me te haumi ki te haumaru me te whakangungu. He mea nui kia hoki hauora me te haumaru atu ā tātou kaimahi ki te kāinga i ia rā, ā, ko tētahi āhuatanga hira o tēnei ko te whai pūkenga hou. Ka whakamahia e Te Manawa ngā tikanga whakangungu auaha me te whakaongaonga hei whakarato i ngā whāinga matua o te kaupapa, me ngā karere H&S ki ngā kaimahi Link Alliance katoa me tētahi arotahi ake mō ngā kaitīmata hou ki te kaupapa CRL. Kāore e rite ana ngā whakataki kaupapa ki ngā momo whakangungu tūturu - he kohinga tikanga ako rerekē pērā i ngā whakaaturanga, ā-kite, ā-ringa, whakamātau me te ao mariko ka tukuna kia aro tonu mai, kia whakauru mai

ngā pia. Mā te whakamahi i ngā hangarau tino hou rawa, ka whai wāhi atu ngā kaimahi ki ngā raru hangatanga mā tētahi tikanga haumaru me te whai take. He mea tuatahi ngā mīhini whakataruna whakangungu, i hangaia e Yongwoo Industries, mō Aotearoa me te arotahi ki ngā wāhi tino mōrea, pūmate rawa e rima o te ahumahi hangatanga - te hikoina, te taka i ngā wāhi teitei, ngā taputapu i taka, te haumaru karu me te ringa, me Ngā Kiripākai Tinana (PPE). Ko te whāinga o ngā kōwae he whakaatu mā ngā akoranga ā-ringa i ngā pānga kino o ngā kōwhiringa hē, kore haumaru rānei i tētahi wāhi mahi.

Ko tētahi whakangungu ko tētahi rūma auahi i hangaia, ko te whāinga he whakataruna i tētahi ahi i raro whenua. Ka whakarite te kōwae i ngā kaimahi mō tētahi wāhi i raro whenua mā tā rātou whakamau i tētahi kaiwhakaora-whaiaro ina rere mai i te rūma. Ka āta whakamahia te ao mariko mō ngā ahi i raro whenua me te whakangungu ohotata. E hāngai ana ngā kōwae ki te kaupapa, ā, kei roto ko ngā wāhi mahi me ngā āhuatanga ohotata pea e pā ana ki te hanga i te CRL.

He whakataruna ohotata me te ahi i raro whenua

Mā te kōwae mōhiti haumaru ka whai wāhi te pia ki tētahi pānga nui ki te kanohi mai i tētahi taputapu maitai taumaha, e whakaū ana i te hiahia kia mau mōhiti haumaru karu i ngā wā katoa ina mahi ana i ngā wāhi hangatanga. Ka whakamahia anō e te pokapū whakangungu ngā ataata haumaru me tētahi taupānga pāhekoheko hei whai mā ngā kaimahi. Mā tēnei ka taea e ngā pia te wetewete me te tātari i ngā pūmate o ngā wāhi hangatanga me te whakaara i tētahi tikanga pai ake, haumaru ake hei whakahaere mōrea. Te kōwae whakangungu mōhiti haumaru

27

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te whakamātautau i te wai 28

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Taiao E pūmau ana te kaupapa CRL ki te whakatutuki i ōna paiherenga tautuku me te whai kawenga mō te ārai me te whakahaere mōrea ki te taiao me ngā hapori. Ka mahi a CRL Ltd me ōna pātui hangatanga kia ū ki ngā here wehe kē neke atu i te 500 e pā ana ki ngā tautapatanga e waru me ngā whakaaetanga rawa maha mai i Te Kaunihera o Tāmaki Makaurau. Me ū anō hoki ki ngā mana whaipara i riro mai i Te Pouhere Taonga. Kei ngā here ko ngā whāititanga me ngā tepenga o ngā pānga o te hangatanga me te whakahaerenga o te CRL ki te taiao me ngā hapori e pae ana i te kaupapa. He maha ngā mahere whakahaere ka hangaia e whakarārangi ana i ngā mahi ka whai i te kaupapa hei whakatutuki i ngā whakaritenga me te ū ki te tautukunga taiao. Ka whakarato ēnei mahere i ngā taipitopito mō ngā tikanga me ngā hātepe me whai, me te tuku i tētahi pou tarāwaho matawhānui hei whakahaere i ngā pānga kino ki te taiao, tae atu ki: • · Te turituri me te ngateri • · Te urunga ikiiki me te tūnga waka • · Ngā pānga pāpori me te whakararu pakihi • · Ngā tukunga ki te hau, te whenua me te wai. Ko te aroturuki i tētahi wāhanga nui o te mahi a te rōpū mō te tautukunga taiao. Mēnā ka hipa atu te kaupapa i ngā tepenga, ka tere tonu te huri i ngā tikanga me ngā hātepe. He maha ngā aroturuki kua whakanōhia i ngā wāhi hangatanga. Ka inea e ēnei te kounga o te hau me te mauri o te wai, te turituri, te ngateri, te tau o te papa me te nui o ngā wai papa i te wā tūturu i te 24 haora, whitu rā i te wiki. Ka tautokona te kōtuitui aroturuki mā ngā tirotirotanga hāngai, ā-mahinga ka pā mai i ia rā, i ia wiki, i ia marama.

29

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Mīhini whakapai wai


Ngā tatau taiao o te tau 2021*

2,212

ngā wāhi aroturuki nekehanga papa me te whare i whakanōhia

19

ngā rua hopu wai marangai i tiakina

66

ngā mahere whakahaere taiao i whakaaetia

ngā tirotirotanga ā-taiao i te wāhi mahi i oti

7

ngā aroturuki turituri me te ngateri i whakatūria ngā aroturuki turituri me te ngateri i whakatūria

>25

423

5

ngā aroturuki kounga hau i whakatūria

ngā mīhini whakapai wai i whakatūria

121

piezometer kua tāutahia

*Ngā raraunga mai i te Hānuere ki te Tīhema 2021

31

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Poro Sixense 360 32

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā arapoka me ngā teihana o C3

Te rūri i te teihana

Te turituri me te ngateri He mea nui ki te Link Alliance ngā pānga turituri me te ngateri ki ngā whare me ngā kiritata. Ka whakamahia e te rōpū ngā tūmomo tikanga rerekē hei whakaiti me te whakangāwari i ngā pānga turituri me te ngateri o te hangatanga. Kei roto i ēnei ko te whakarite i ngā mahi turituri i te watea, te whakamau i ngā ārai turituri me ngā tauārai, te āta kōwhiri i ngā mīhini me ngā utauta kia iti noa ngā raru turituri.

I te wāhi i Maungawhau, ka haere tonu ngā pahūtanga ka whakahaerehia hei wāwāhi i ngā karā i raro i ngā tikanga e mahi ana ki te whakarite i ngā pānga, ā, kia iti noa te whakararu ki ngā kiritata. He wāhanga nui te manaaki i ngā whanaungatanga ki te hunga whai pānga me ngā kiritata mō ngā putanga turituri me te ngateri. Ko te whakaiti i te mōrea o te tūkino a ngā ngateri ki ngā whare, otirā ngā mea tawhito, tētahi kaupapa matua. He maha ngā aroturuki ngateri o te kaupapa hei ine haere tonu me te kohikohi raraunga.

Kei te mahi tahi te kaupapa me Sixense mā te whakamahi i tētahi pūnaha hou e kīia ana ko Novia ka tautuhi aunoa i ngā āhuatanga orooro. He whakamahi i tētahi atamai hangahanga hei tautuhi mēnā ka ahu mai ētahi oro mai i ō mātou wāhi mahi, e tere tonu ai te tautuhi i te turituri i ahu mai i ā mātou mahinga i te wāhi mahi kia pai ai te whakarite. 33

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te Pokapū Mōhiohio o te Teihana o Aotea a City Rail Link - Te Pūkaki

Ngā pānga pāpori me te whakararu pakihi E pūmau ana a CRL Ltd me ana hoa pātui ki te āwhina i ngā kiritata kia mau tonu ā rātou 'mahi noa' mā te whakaiti i ngā pānga hangatanga pērā i te whakararu i ngā ikiiki me te urunga, me ngā taonga whakaahuru pātata ki ngā wāhi mahi ki tērā e taea ana. I whakarewahia te Kaupapa Tautoko Pakihi Iti (SBSP) i te Hūrae 2021 hei whakarato ki ngā pakihi i pā kinotia ngā tohutohu hāngai, motuhake me pēhea te urutau ki te taiao hangatanga i te taha o tētahi pūtea hāpai tauwhāiti. E whakarato ana te hōtaka i tētahi mātanga kōrerorero tahi ā-waho hei 'takawaenga pakihi' e whakarato ana i ngā tohutohu tuwhera, motuhake me ngā ratonga ki ngā pakihi e tata ana ki ngā Teihana o Aotearoa me Karangahape, i roto i tētahi kaupapa whānui ake o te tāonenui e kōkirihia ana e ngā rōpū pakihi. Ka piritata te mahi tahi a te takawaenga pakihi me te hapori hei whakarato i tētahi mōkī tautoko whāiti, hāngai, e whakaata ana i ngā hiahia inamata o ngā pakihi takitahi kua pā kinotia ngā mahi hangatanga. Ka tūhono anō rātou i ngā 34

pakihi o te hapori ki ngā mōkī tautoko paetata me ā te kāwanatanga, pērā i te Kōtuitui Pātui Pakihi ā-Rohe, Te Puni Kōkiri me ngā tautoko Kowheori-19. Ka whakarato te pūtea hāpai atu ki te $2,000 i te tau ki ngā pakihi i tino pā kinotia e ngā hangatanga mō ngā wāhanga tautoko tauwhāiti e ono – tauhokohoko matihiko, te kai i waho, urutaunga pakihi, ngā mahinga/huihuinga, tauhokohoko me te punga, me te oranga. Neke atu i te 40 ngā pakihi i whakaaetia ā rātou tono i roto i te SBSP, mō ngā kaupapa whānui pērā i ngā utauta hangarau hou hei whakapai ake i te tōtikatanga o te pakihi, ngā huihuinga mō ngā pakihi whakamanuhiri, me ngā taputapu whare o waho mō ngā toa kawhe. I te tīmatanga o Hepetema 2021, i whakaputaina e ngā Kaitautoko i te kaupapa o CRL – Te Kaunihera o Tāmaki Makaurau me te Kāwanatanga o Aotearoa – tētahi pūtea popore mai i te Tahua Uauatanga Hāngai he $12 miriona te nui hei tautoko i ngā pakihi iti kei te tino raruraru mai i ngā whakararutanga hangatanga nui me te pūmau a CRL e pae ana i ngā wāhi mahi o ngā Teihana o Aotea, Karangahape me Maungawhau (i roto i te Wāhi Whai Pānga C3). Ka whakahaerehia e

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā papa pānui o te wāhi mahi i Basque Park

CRL Ltd, ko tēnei pūtea te tuatahi o tōna āhua i Aotearoa kia tukuna i te wā e hangaia ana tētahi kaupapa whanaketanga hanganga nunui. Ka haere tonu te whakaaturanga toi nui rawa o Tāmaki Makaurau i runga i ngā papa pānui a Link Alliance me ngā matapihi, ngā wāhanga pāhekoheko, te tae me ngā rama e āwhina ana kia mārama ake te taiao paetata me te whakapiki i te haumaru me te haumarutanga. Ka pōwhiri ngā hīkoi toi ā-tinana, tuihono hoki i te tangata ki te hōpara i ngā mahinga toi paetata e whakarākei ana i ngā papa pānui i tō rātou takiwā noho. Ko ngā kaupapa hou kia noho mōhio ngā tāngata mō ngā mahi ka whai pānga ki a rātou tae atu ki te whakamahi i ngā waehere QR i Maungawhau me te whakahaere whakatuwhera i ngā pokapū mōhiohio hou e rua – Te Pūkaki i Aotea me Te Manawa i Maungawhau. Ka tukuna e ngā rangahau hunga whai pānga i ia hauwhā ngā whakaaro mō te whai take o ngā whakawhitiwhiti kōrero me te tautuhi i ngā wāhi hei whakapai ake. Ka pōwhiritia mai te hapori ki ngā tūmomo kaupapa me ngā huihuinga i ngā teihana e toru kia whai wāhi atu ki tō rātou takiwā noho me

Ngā mahi toi a Jayden Planks i runga papa pānui i Nikau Street, Maungawhau 35

te tautoko i ngā pakihi o te hapori. Arā, pērā i a Aroha in Uptown, ngā pō puoro tautito i Tony’s Lord Nelson i Midtown me te whakahoutanga o ngā kaupapa whakaararara o te Taite tuatahi o ia marama i Karangahape me tētahi Pocket Park tino hou i te kokonga Pocket Park i te kokonga o Pitt Street me Karangahape Road. E whakaawe ana te mate urutā i ngā whai wāhitanga kōrerorero tahi puta noa i te kaupapa, me te neke a ngā hui a te Rōpū Takawaenga Hapori ki runga ipurangi me te nui haere o te maha o ngā kainoho e mahi ana mai i te kāinga mō ngā wā roa. I whakarewahia tētahi kaupapa oranga tauira mō te hunga whai pānga mō te hunga whai pānga i Maungawhau i mua tonu i te noho rāhui i Ākuhata 2021, e whai ana ki te whakarato i tētahi wāhi mārire mō ngā kainoho me ngā mahinga oranga pērā i te yoga, te noho puku me te whakaāio wairua. Nā te mate urutā i neke i ēnei mahinga ki runga tuihono, engari he rawe tēnei ki ngā tāngata tēnei, ā, he maha ngā whakamihi a te kainoho i kite i te whakapau kaha a Link Alliance me te kakama ki te rapu whai wāhitanga kia pai ake te oranga.

Ngā papa mōhiohio mō CRL i waho o te Poutāpeta, Britomart

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā whakawātea i ngā para oneone i te wāhi mahi o te Teihana o Maungawhau

Kounga hau E whakahaerehia ana he tauira matapae huarere i te tīmatanga o ia rā mahi hei tātari i te mōrea puehu i ngā wāhi hangatanga o CRL kia ū ai ko ngā whakaritenga whakatau puehu pai rawa me te whakaiti i ngā pānga ka taea ki te hapori. Ko te whakatikatika i te whenua, te whakawātea, turakitanga, te neke oneone, me ngā waka e haere ana i runga i ngā ara taupua me ngā oneone kua karia i runga whenua kore tāhīra, ka tutū katoa te puehu i tēnei. I tua atu i ngā āhuatanga wera, maroke, me te hauhau, kei reira ngā whakapātaritari nui mō te aroturuki i te kounga hau. Ka whakamahia ngā aroturuki pūmau, wā-tūturu 36

hei aroturuki i te kounga hau, me ētahi atu whāititanga pērā i te tere o te hau, ahunga hau me te ua, hei whakarite kei te mahi ngā whakangāwaritanga. Ka whakamahia anōtia ngā tirotirotanga ā-kite ā-rā, ā-wiki hoki hei tirotiro kāore he tutūtanga puehu i te kitea. Ka āwhina te tōrehu wai hei pēhi i te puehu, mā ngā wai kore inu i tīkina mai i ngā taika wai ua e whakamahia ana i te nuinga o te wāhi mahi. Ka āwhina anō ngā papa pānui me ngā papanga ārai ki te pēhi i tēnei. Ko ngā pūtake tukunga ngingiha pērā i ngā mīhini pahoho me ērā kāore haere rori he tino pāpaku me tētahi arotahi nui ki ngā utauta me ngā waka tāhiko e hono ana ki ngā putunga hiko mā ngā whitihiko kei te wāhi mahi hei whakaiti i ngā tukunga.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā Taiapa Ārai i te Teihana o Maungawhau – Flower Street

Te Ngāhorohoro me te whakahaere parataiao I ngā wāhi hangatanga CRL katoa, ka whakamahia ngā whakaritenga whakahoro me te whakahaere parataiao hei ārai i te tuku wai paru ki te pūnaha wai marangai me ngā awa me ngā ara wai e pae ana. E rua ngā mīhini whakapai wai hou (ngā WTP) i whakahautia i te tau 2021 i Mercury Lane me te Teihana o Maungawhau hei whakapai i te wai mai i ngā mahi kari arapoka, ā, kei roto ko ngā parataiao nui me te pH teitei. Kei te aroturukihia haerehia ngā tukunga mai i ēnei pūnaha hei whakarite ka ū ki ngā paearu tukunga pākaha. Ka whakamahia e te WTP o te Teihana o Maungawhau tētahi upane i mua o te whakapai e mōhiotia ana ko te tango kirikiri hei tango pūkaha i ngā korakora parataiao nui ake o te kirikiri me ngā kōhatu i mua i te whakapai ā-matū me te whakapūrangiaho. Ka arotau te tango kirikiri i te whakapai i ngā wai paru me te whakaiti i te whakamahinga o ngā matū. Mā tētahi whakapūrangiaho nui ka taea e tēnei WTP te whakapai atu ki te 300m3 o te wai paru i te haora. 37

Ka whakamahia e te WTP o Mercury Lane tētahi rurerure i mua o te whakapaitanga hei tango i ngā korakora nui ake. Ko te whakapai ā-matū kia mārama ai me te whakapai i te wai i mua i tētahi wāhanga whakapiataata mā te tātaritanga i tētahi waku pirepire karāhe hei whakarite kei te ū ki ngā tepenga tukunga. Mā tēnei atu ki te 50m3 te wai ka taea te whakapai i te haora.

Pākati parahua i Basque Park, Maungawhau

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Tirohanga i roto i te TBM

Rangahau whakapūaho

Te mīhini wiri arapoka Ka tangohia mai e te mīhini wiri arapoka (TBM), a Kahurangi Whina Cooper i te 1,500 tana paruparu i te rā, ā, i tēnei wā e 75,000 tana kua karia mai. I te tau 2021 i oti te arapoka tuatahi o ngā arapoka e rua e rere ana mai i Maungawhau ki te Teihana o Aotea, ā, kua tata te tīmata o te TBM i tana haerenga arapoka tuarua i te Āperira 2022. Ina mahi ana, mahi ai te TBM 130 mita te roa i te 24/7 haora i te rā, atu ki te 12 ngā tāngata kei runga e mahi ana, tata ki te 32 mita te tawhiti i te rā. Ka hukea e te TBM te arapoka, ka whakawāteatia ngā oneone me ngā para kōhatu ki runga ake me te whakamau i ngā pātū raima kua mahia kētia hei pātū mō te arapoka.

āta whakarite i te nekeneke a ngā taraka hei whakaiti i te whakamahi penehīni. He tino nui te whakamahi wai a te TBM. I te whakahaerenga whānui, ko te tikanga 16,000m3 wai i te marama ka whakamahia e te TBM, engari i tēnei wā he tata ki te 9,000m3 i te marama anake kei te whakamahia. Ko ngā wai katoa kāore i whiua noa me te paruparu, kāore i uru ki te tāpia whakapiri, ka kohia, ka whakapaia i roto i te WTP i Maungawhau mā te ngote mai me te whakatika i te pH i mua i te tuku ki te wai marangai. Kei te hōparatia ngā kōwhiringa whakamahi wai anō hei whakatika i te hiahia ki te wai inu.

He mahi nui te whakawātea mai i ngā oneone o te arapoka hei whakahaere. Me

38

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te māhunga karikari o te TBM e hikina ana i te Teihana o Aotea - Hānuere 2022 39

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Tuku ihotanga me te mātai whaipara Kei te pūmau a CRL k i te tiaki me te whakamaru i te āhua ahurea, tuku ihotanga, ā-rohe hoki. Kei roto i tēnei ko te tiaki i ngā whare tawhito, te whakaaronui me te hopu i ngā tūhuratanga whaipara me te āta tirotiro i te taha o ngā mana whenua i ngā tūhuratanga o ngā āhuatanga hira ki ngā iwi.

Te tauranga o te Teihana o Maungawhau I te turakitanga o te tauranga tawhito o te Teihana o Maungawhau, ā, ko tētahi wāhanga e hoki ana ki te tau 1912, i huraina tētahi rua para tawhito. He maha ngā taonga ihiihi i kitea e ngā kaimātai whaipara o te kaupapa tae atu ki ngā pātara, he whāka hiriwa nā Taylor & Perry, he kapa whakamaharatanga ki a Kīngi Eruera te VII nō te tau 1902, me tētahi taupoki oko huka uku Chinoiserie.

Taupoki Chinoiserie nō tētahi oko huka, he mea ōrite rānei

Whāka pīkara i hangaia i te tau 1848 e Taylor & Perry

He mētara whakamaharatanga mō te koroneihana o Kīngi Eruera te VII i te tau 1902

Hayman’s Balsam of Horehound (mauī); me te pātara waituhi Lovatt & Lovatt (matau) 40

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Wāhanga rōnaki mai i tērā taha o te tiriti

Pourewa pere ahi i Albert Street Ko ngā tūāpapa o te pourewa pere ahi tawhito o Albert Street, e hoki ana ki ngā tau o te 1880, i huraina i roto i ngā karinga i waenga i a Albert Street me Wellesley Street West me Victoria Street West. I kitea e te Auckland Fire Brigades Museum and Historical Society he mea hanga te pourewa ki te kauri i te tau 1883, ā, i te rā aupaki ka rongohia tonutia te pere mai i te 11 km te tawhiti. Ko te tohu tuatahi o te tūhuratanga nā te mīhini kari i hura ētahi tūāpapa raima o te pourewa pere. Nā te mātai whaipara o te kaupapa i whakaū e tika ana te wāhi ki tētahi mahere 1908 mō te pourewa pere ahi. I āta tangohia e te rōpū hangatanga ngā tūāpapa, i huraina ētahi mahuetanga o ngā papa rākau, i rawe te rokirokitia o ngā pou pourewa me ngā putu.

Ngā papa rākau i whakaorahia i roto o ngā tūāpapa raima 41

Pourewa pere ahi i Albert Street e titiro ana ki te raki (tē mōhiotia te rā). Credit: Auckland Libraries Heritage Collections AWNS-19010815-11-5

Kokonga paeroa o te tūāpapa taha whakarua

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kei te utaina ngā para oneone kia kawea atu 42

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Toitūtanga E whai ana te kaupapa City Rail Link kia eke ki te tiketiketanga o te toitūtanga mā te āta whakamahi i ā mātou rauemi, kia arotau tō mātou pānga waro, kia kaua e moumou me te waiho iho i tētahi tuku ihotanga pāpori me te ahurea pai mō Tāmaki Makaurau. Kei te tino whakatūturutia te mahinga toitūtanga o te kaupapa mā te tikanga whakatauranga a te Infrastructure Sustainability Council (ISC), ā, kua whakahāngaitia i te taha o te mana whenua kia tika ai ki te horopaki ahurea ahurei o Aotearoa. I whakamanahia tēnei paiherenga i te tau 2021 ina whakawhiwhitanga a CRL Ltd ki tētahi whakatauranga Hanga 'Tino Rawe' - ko tētahi o ngā whakatauranga teitei rawa o te rāngai toitūtanga - mō te C2 i te taha whakararo o Albert Street. E whakamana ana te whakatauranga i ngā mahi nui me te pūmau o te kaikirimana C2 a Connectus - he ohu ngātahi i waenga i a McConnell Dowell me Downer. I whakamanatia ngā whakatutukitanga toitūtanga C2 hirahira, tae atu ki te 97 ōrau te tukurua o te 175,000 tana o ngā para oneone i karia me te 23 ōrau te penapena i ngā tukunga kati kōtuhi pūngao hangatanga mā te whakawhiti mai i te tīhara ki te hiko. E rima ngā wāhi arotahi hira o te Rautaki Toitūtanga a CRL Ltd: • Te whakaiti i te whakapeto rauemi • Te kore para ki te rua para • Ngā putanga pāpori • Ngā putanga ki te mana whenua • Te poari whakahaere me te tuku pūrongo. Ka tukuna he whakamāramatanga o te anga whakamua o ia wāhi nei, mā ngā tauira hei whakaatu he pēhea te mahi a te kaupapa ki te hanga tikanga hou kia toitū te whakarato hanganga. He arotau te whakamahi i ngā rauemi, pūngao me te wai puta noa i te roa o te kaupapa katoa, mai i te hoahoa tae noa ki te hangatanga me te whakahaere, me te manako kia kaua e puta he para ki te rua para. Kei te waihanga anō a CRL Ltd i ngā whai wāhitanga hei tautoko i te hapori mā te wāhanga whakarato kaupapa mā te whakawhānui ake i ngā whai wāhitanga whakangungu me te whiwhi mahi, te whakaara kia nui ake te kanorautanga i roto i te ara ratonga me te tuku pūkenga hou ki te ohu mahi.


I muri o te TBM


Ngā tatau toitūtanga te tau 2021*

10,112 tana para

9 ngā rangatahi

i puta i te Progressive Employment Programme

kāore i uru ki te ruaparalº

1,854m te wai i hopu

3

kia whakamahia anō i te wāhi mahi

4,093 ngā taraka raima

i whakawāteahia mai i te pānga waro o te kaupapa whakakapi i te raima ki te fly-ash

9 ngā kura

2,451

i haere ki te CRL i roto i te Kaupapa Whakawhitiwhiti Mātauranga a Link Alliance

tana ngā para i whakamahia anō

11,886 ngā tirohanga whārangio

ngā haerenga ā-takiwā mariko a Link Alliance Future Journeys

5% o ngā whakapaunga

a Link Alliance spend ki ngā kaikirimana me ngā kaiwhakarato Māori me te Pasifika

*Ngā raraunga mai i te Hānuere ki te Tīhema 2021 C3 ºkāore e uru mai te 800,100 tana para oneone kāore i uru ki te ruapara 45

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Mīhini whakapai wai

Te whakaiti i te whakapeto rauemi: pūngao, rawa me te wai I roto i te hanga i te CRL ko tētahi 'utu' waro nunui rawa i te tīmatanga ki te hanga, mō ngā tukunga hau kati kōtuhi ā-pūngao (GHG) me ngā waro o ngā rawa ka whakamahia. E hiahiatia anō te wai, i roto i te hangatanga me te whakahaere i te CRL. E whai ana te kaupapa kia iti tonu te rahinga o ngā rauemi ka whakamahia i roto i te hangatanga me te roanga atu o te 100 tau o te hanganga mā te tōtika o te hoahoa me ngā tikanga hangatanga. Hei whai haere i te angitu o te kaupapa, ka hangaia he whakatau tata e kīia ana ko te Mātai Pūtake i te tuatahi mō ia mōkī hangatanga. Ka inea e tēnei te rahinga katoa o ngā pūngao, rawa, me te wai ka whakamahia hei hanga me te whakahaere i te CRL mēnā kei te whakahaerehia noatia ana me te kore whakataunga toitūtanga. Kātahi ka hangaia he Hoahoa Āmiki, ā, kei roto ko ngā kaupapa hei whakaiti i te whakapeto rauemi. Nā te āhei ki te whakataurite i te Hoahoa Āmiki ki te Mātai Pūtake ka taea e te kaupapa te ine i ngā whakapaitanga o te whakamahi rauemi. 46

Kua oti ngā kirimana C1 me te C2 me ngā penapena nui i taea. I whakawhiwhia a C2 ki tētahi whakatauranga Hanga 'Rawe' mō te Toitūtanga Hanganga. Kua oti i a C1 te whakatūturutanga ISC, ā, kei te tatari mō te tiwhikete i te tau 2022. Kua mārō te haere o ngā hangatanga mō te C3 e whai tonu ana te rōpū toitūtanga o Link Alliance ki te whakatutuki i ngā Mātai Pūtake me ngā Hoahoa Āmiki mō ia huanga, me te tautuhi haere tonu, te whakatinana me te ine i te anga whakamua kia iti ai te whakamahi rauemi.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā arapoka me ngā teihana o C3

Kua puta haere te āhua o te Teihana o Aotea

Pūngao Ko te nuinga o te pānga pūngao a CRL ko te tīhara me te hiko e hiahiatia ana hei hanga me te whakahaere i ngā teihana me ngā arapoka puta noa i tōna roanga hoahoa 100 tau (ka inea mā te tana o te waro hāora-rua e rite ana ki te tCO2e). Ko te whāinga o te kirimana Link Alliance ko te whakaiti i te pānga waro e pā ana ki ēnei wāhanga e rua mā te 25 ōrau e ai ki tētahi Mātai Pūtake tikanga mahi noa.

Pānga whakahaere

Ko ngā wāhi nui e tūmanakohia ana ngā penapenatanga ko ngā rama atamai me te whakahaere whakahauhau, me ngā penapena iti iho mai i ngā whakahaere i te tere o te ara kawe, te pūoko pāhihi, te whakahaere i te tere o te kōhauhau me te whakaora wera i roto i ngā pūnaha pūkahakaha. Ko ngā penapena hiko katoa e matapaetia ana he 2,685,707 kWh/i te tau, arā he 296 tCO2e/i te tau ngā tukunga i āraia - i rawaka te penapena pūngao ki te whakarato hiko ki ngā kāinga e 382 i Aotearoa.

Ngā penapena GHG e matapaetia ana mō ngā whakahaere Teihana C3 (i te tau) 1500 1,334

1

70

1200

131 61

33

1,038

900

tCO2e

Kei roto i te pūrongo o tērā tau ko ngā penapena whakahaere i matapaetia mō te Teihana o Aotea (28 ōrau) me ngā taipitopito ka pēhea te whakatutuki i ēnei. Kua anga whakamua ngā mahi hoahoa puta noa i te kaupapa me te whakaatu a ngā hoahoa Wāhanga C i tētahi penapena o te 22 ōrau, ā, kei raro paku nei tēnei i te whāinga o te 25 ōrau.

600 300 0

Base Case Escalators

Lighting

Ventilation Mechanical

Other savings

Detailed Design

Pānga hangatanga Atu ki te kotahi haurima ngā pūngao hangatanga o te pānga o te kaupapa i roto i tōna roanga hoahoa 100 tau. Kua tīmata ngā mahi tautuhi i ngā whai wāhitanga hei whakaiti te pānga hangatanga me 47

te tātai i ngā penapena e tūmanakohia ana. Ko te whakahekenga e matapaetia ana i tēnei he neke atu i te 6,800 tCO2e - he 20 ōrau te hekenga mai i te Mātai Pūtake.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ka tangohia e tētahi mīhini-kari whakatoro ngā para oneone mai i te Teihana o Aotea

Ngā kaupapa hei whakaiti i te pānga pūngao o te hangatanga Ngā huringa ki te hoahoa • I te Teihana o Karangahape mā te tango i tētahi kauhanga o waenganui ka whakaiti i te rahinga o te ana ka karia me ngā para oneone hei kawe ake ki wāhi kē mā te neke atu i te 10 ōrau, ka whakaiti i ngā tukunga pūngao mā te 232 tCO2e

Hoahoa me te kauhanga o waenganui

Hoahoa whakamutunga

• I Maungawhau, ko te rahi o ngā ana i karia kua tino whakaitia, e whakaheke ana i te pūngao hangatanga e hiahiatia ana hei hanga i ērā mā te neke atu i te 50 ōrau me te whakaiti i te pānga waro mā te neke atu i te 900 tCO2e. I hiahiatia e te huringa ki te hoahoa kia nui ake te karinga mai i te papa me te kawe atu i ngā para oneone, engari he 429 tCO2e tonu te penapena more i taea. • I te Teihana o Aotea, ka whakaitia te whakamahinga pūngao mā te whakamahi i tētahi mīhini-kari whakatoro me tētahi mamau anga kaiwhao, e iti iho te tāpara o te mahi me ngā tukunga ka puta i ētahi atu momo mīhini maha mēnā i mate ki te whakamahi i ērā. Te whakaiti i ngā tukunga tata ki te haurua me te penapena neke paku atu i te 700 tCO2e.

• I te hononga o te Raina o te Uru/Hononga Raina o Te Tai Tokerau, e whakaiti ana i ngā pou i wiria hei whakakaha i ngā pātū maioro maha e tautoko ana i ngā awarua wehenga taumata, kua heke te nui o te pūngao e hiahiatia ana mā te 1,200 tCO2e, te 28 ōrau rānei.

Kaiwhakahaere Karinga Matua o Aotea, Peter Henty, e titiro atu ana ki tētahi mīhini-kari whakatoro i Victoria Street 48

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā waka ratonga-maha Nā te hangarau pūhiko me ngā pereki whakahou hou rawa i taea ai e te kaupapa te whakatinana i tētahi mea tuatahi i Aotearoa (me te ao pea). Ka whakarato ngā waka Ratonga-maha ā-Pūhiko (MSV), i ngā wāhanga arapoka ki te TBM. I tua atu i te 100 ōrau o te kaha mā te hiko, kei te heke ngā waka me ngā utanga i te hiwi me te piki i te hiwi me te kore utanga, ā, ko te tikanga o tēnei ka hopu pūngao anō ngā pereki whakahou anō. Tata ki te 50 ōrau o te whakahiko pūhiko ka pā mai i te hekenga i te hiwi, e whakaheke ana i te whakamahinga pūngao me te wā whakahiko anō. Ko te tūmanako mā ēnei mīhini ka penapena i te 156 tCO2e. mā te iti iho o te whakamahi tīhara me ngā whakaritenga whakahauhau iti iho kei te arapoka.

Te uta i ngā waka ratonga-maha ki ngā wāhanga o te arapoka

Mīhini hiko Mā te whakamahi i ngā utauta ā-hiko e hono ana ki te pūnaha hiko whakahou anō ā-motu o Aotearoa ka whakaiti i ngā tukunga tata ki te 80 ōrau tēnā i te whakamahi i ngā utauta tīhara.

• Ngā mīhini wakahiki pourewa hiko me ngā wakahiki hiko

Kei roto i ngā kaiwhakamahi pūngao nui, e whakahaerehia ana e te hiko:

• TBM.

• Ngā mīhini kari kōhatu • Ngā waka ratonga-maha

Kei te whaiwhai te kaupapa i ngā tukunga e ai ki ngā whakatau tata o te Mātai Pūtake me te pānga Hoahoa Āmiki. Atu ki te Tīhema o te tau 2021, 23 ōrau ngā penapena tukunga e ai ki te 19 ōrau i matapaetia.

Ngā tukunga GHG ā-pūngao (C3) 18,000

1,200

Monthly Emissions tCO2e

14,000 12,000

800

10,000 600

8,000 6,000

400

4,000 200

49

Electricity Office

Electricity Site

Petrol

Diesel

Spoil Transport

Cumulative Total

Base Case

Detailed Design

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Dec-21

Nov-21

Oct-21

Sep-21

Aug-21

Jul-21

Jun-21

May-21

Apr-21

Mar-21

Feb-21

Jan-21

Dec-20

Nov-20

Oct-20

Sep-20

Jul-20

Aug-20

Jun-20

Apr-20

May-20

Mar-20

Jan-20

Feb-20

Dec-19

Oct-19

Nov-19

Sep-19

2,000

Waste Transport

Cumulative emissions tCO2e

16,000 1,000


Ngā teihana me ngā arapoka C3

Ngā rawa Ko te whai a Link Alliance he whakaiti i te waro mai i ngā rawa ka whakamahia hei hanga i te kaupapa mā te 15 ōrau e ai ki te Mātai Pūtake.

Kei roto i ngā kaupapa tuku waro ā-rawa ko te:

Ko ngā papanga whai waro he haurua o te pānga waro katoa mō te roa atu o te 100 tau te roa hoahoa o te kaupapa.

• Whakamahi para anō

• Arotautanga hoahoa • Whakakapi a te fly-ash i te raima ina taea • Whakaiti para • Whakakapi i ngā inaki pae ki ngā kaihono hei whakaiti i te whakamahinga maitai.

Ina kua oti te nuinga o te hoahoa, kua mārō te haere o te Hoahoa Āmiki kia hipa atu i tēnei mā tētahi 16 ōrau te heke.

Ngā penapena wāhanga hangatanga (C3) 35,000 33,398 2,099

Kei te whaiwhai haere ngā rauemi hangatanga i ia marama, ā, he 13.6 ōrau te heke kei te taea i tēnei wā e ai ki te Mātai Pūtake.

1,227

1,276

1,640

532

20,000 15,000 10,000 5,000 0

Base Case

Aotea Karangahape Mt Eden

North Tunnels Rail Systems Detailed Auckland Line Design

Ngā tukunga hau kati kōtuhi ā-rawa (C3) 7,000

90,000 80,000

6,000

70,000 60,000 4,000

50,000

3,000

40,000 30,000

2,000 20,000 1,000

10,000

50

Concrete

Precast Concrete

Timber

Cement

Materials Transport

Steel reinforcing Cumulative Emissions

Structural Steel Base Case

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Asphalt

Dec-21

Oct-21

Nov-21

Sep-21

Jul-21

Aug-21

Jun-21

Apr-21

May-21

Mar-21

Jan-21

Feb-21

Dec-20

Oct-20

Nov-20

Sep-20

Jul-20

Aug-20

Jun-20

Apr-20

May-20

Mar-20

Jan-20

Feb-20

Dec-19

Oct-19

Nov-19

Sep-19

0

Piping

Detailed Design

Total Emissions tCO2e

Monthly Emissions tCO2e

5,000

Aggregate

26,066

25,000

tCO2e

Kei raro paku te haere o te kaupapa i tēnei wā nā ngā tūmomo pūtake tae atu ki te nui ake o te raima whakakaha kei te whakamahia i ngā arapoka ki tērā i tūmanakohia, ko ētahi whakakaha tāpiri kei te whakamahia, me ētahi atu whakapātari ka ara i roto i tētahi kaupapa matatini.

558

30,000


Ka tukuna te raima whai fly-ash ki te wāhi mahi i te Teihana o Aotea

Rangahau whakapūaho

Raima E ai ki tērā i whakaaturia i te pūrongo o tērā tau, kei te raima anake he tata ki te rua hautoru o ngā tukunga waro o te kaupapa, ko te take ko ngā mea (raima) kei roto i te raima. He mea waiwai te whakarite i ngā pānga waro o ngā raima o te Link Alliance mō te ū ki te 15 ōrau o te whāinga whakaheke waro. Kia taea ai tēnei, i mahi tahi te rōpū me ngā kaiwhakarato pērā i te Allied Concrete hei whakamōrahi i te whakakapinga o te raima ki ētahi atu mea waro-iti pērā i te fly-ash, he hua tēnei mai i ngā wheketere hiko ā-waro.

Pānga waro o ngā rawa katoa (C3)

Reinforcing steel

Cement

4%

29%

Mā te whakataurite i te pānga raima onāianei o te kaupapa ki ngā hoahoa rerekē o te raima arowhānui anake he 8,466tCO2e, 18 ōrau rānei te whakahekenga ka taea. He ōrite tēnei ki te whakaheke i ngā tukunga o ngā taraka e 4,093 o te raima arowhānui, 8,983 rānei ngā rerenga pāhihi i waenga i a Tāmaki Makaurau me Rānana. E whakaatu ana ngā matapae ka ōrite tēnei ki te 18,000tCO2e. ka tiakina tae noa ki te otinga o te kaupapa.

Pānga o te raima ki tēnei wā (C3) 50,000

40,000

30,000

20,000 Concrete

60%

10,000

Structural steel

7%

51

0

Base Case

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Actual


FLY-ASH AT WORK

How is fly-ash used in concrete? When mixed with calcium hydroxide, it has many of the same properties as cement. Replacing a portion of the cement with fly-ash creates a material that, when used with other aggregates and compounds, produces concrete well-suited for infrastructure.

What is fly-ash?

A by-product generated by the coal combustion process.

Embodied carbon in CRL CO2 CO2

CO2

Embodied carbon refers to the

greenhouse gas (GHG) emissions from manufacturing, transport and installation of building materials expressed in carbon dioxide equivalent (CO2e).

Operational carbon

CO2

The emissions from CRL’s operational energy consumption.

Concrete and steel make up the biggest portion of CRL’s embodied carbon

Usual components of concrete

AIR

CEMENT

It's in the mix By replacing a proportion of cement with fly-ash in Link Alliance’s 40MPa concrete, a 30% emission

WATER AGGREGATE

A total reduction of

reduction is achieved -

saving

0.14 tCO e/m

or

52

3

This is equivalent to reducing the emissions of

8,466tCO e 4,093 8,983 18% 2 has been achieved

2

truckloads of concrete

or

flights between Acuckland and London

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Fly-ash: Kore-kiko, Whai-kiko rānei?

0.96 0.8

tCO2e/t

E wātea ana te fly-ash i Aotearoa mai i te Teihana Hiko o Rāhui Pōkeka, engari i ngā wā kāore i te wātea ka tīkina mai i tāwāhi. He maha ngā wā ka whakaarahia te take ka whakakorehia ngā painga o te pānga waro i te hokonga mai i tāwāhi. Engari, ka puta i te flyash he whakahekenga nunui tēnā i tō te raima, ka mutu ki te tīkina mai i te 15,000 kiromita i Inia ka puta tonu te hekenga tukunga waro o te 85 ōrau i tō te raima. Mēnā kei te hokona mai te raima i tāwāhi, ā, pērā i nui o te raima i Aotearoa, he nui ake te heke o te pānga.

1.0

0.6

0.4

0.2

0.13

0.15

Ship 15,000km

Shipped fly-ash

0.01

0 Cement

Fly-ash

Wai

E whakaatu ana te kauwhata i raro i ngā matapae mō te wāhanga ā-whakahaere 100 tau o te CRL. E ai ki ngā matapae ka taea e te penapena wai te whakaiti i te whakamahi wai mā te 14.1 ōrau āwhiwhi, neke atu i te 301,500m3 ka tiakina. Ko te nuinga o te wai ka tiakina ka pā mai i te whakahaerenga o ngā teihana CRL, nā ngā tautara wai tino tōtika, ngā wharepaku me ngā pae mimi mā ngā whakatauranga o te Kaupapa Tapa Tōtika Wai 6-Whetū (WELS). Ina kua mārō te haere o ngā mahi o te kaupapa, kei te āta tirotirohia te whakamahinga wai. Neke atu i te 140,000m3 kua whakamahia e te Link Alliance i tēnei wā, he ōrite tēnā te rahinga ki ngā puna kaukau Orimipia tata ki te 55. He maha ngā kaupapa hei hopu me te whakamahi anō i te wai mai i ngā pūtake wai tē taea te inu, i āwhina ki te whakaheke i te whakamahinga, tae atu ki: • Ngā pūnaha kohinga wai ua i te Teihana o Aotea me ngā wāhi hangatanga o te Raina o Te Raki o Tāmaki Makaurau

• Te tukurua i ngā wai hangatanga whai muri i te whakapai i te wai i te wāhi mahi me waho • Te tiki i te wai mai i te pūtake wai tē taea te inu a Watercare i Western Springs. Nā ēnei mahi i whakaiti i te whakamahinga wai inu neke atu i te 3,100m3, he tata ki te 2.4 ōrau tērā o te whakamahinga wai katoa o te wāhi mahi i tēnei wā. Nō reira, i tēnei wā e 9 ōrau tā te kaupapa i raro i ngā whakatau tata o te Mātai Pūtake.

Ngā whakatau tata o te whakamahinga katoa o te wai (100 te roa ā-whakahaere o te kaupapa) 25,000

Predicted Whole of Life Water Use (m3)

Kua hangaia e Link Alliance ngā matapae o te whakamahi wai mō te hanganga me te whakahaere o te CRL, me te whai kia whakahekea te whakamahi i te wai mā te 5 ōrau, nui atu rānei, i tō te tikanga pakihi noa.

20,000

15,000

10,000

5000

0

Base Case Construction

53

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Detailed Design Operation


Ko te taika hopu wai ua i whakaurua mai ki te hēte para oneone o te TBM

Ko ngā mahi ki te whakaiti i te whakamahinga wai inu kei te haere tonu. Kua whakaurua mai ngā taika kohi wai ua hei kohikohi wai mai i ngā tuanui i te Teihana o Maungawhau, ā, kua tīmata ngā

mahi hei whiriwhiri i ngā kōwhiringa whakamahi anō mō te wai ka whakapaia e te mīhini whakapai wai nui a te TBM i Maungawhau.

18,000

180,000

16,000

160,000

14,000

140,000

12,000

120,000

10,000

100,000

8,000

80,000

6,000

60,000

4,000

40,000

2,000

20,000

Office Actual Cumulative

54

Site Base Case

Dec-21

Nov-21

Oct-21

Sep-21

Aug-21

Jul-21

Jun-21

May-21

Apr-21

Mar-21

Feb-21

Jan-21

Dec-20

Nov-20

Oct-20

0

Non-potable Detailed Design

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Total Water Use (m3)

Monthly Water Use (m3)

Whakamahinga wai (C3)


55

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


56

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Chief Post Office building

Rangahau whakapūaho

C1 Britomart ki te Albert me te Wyndham Street I oti i te ohu ngātahi i waenga i a Downer New Zealand me Soletanche Bachy International (DSBJV) i te CRL C1 i te Oketopa 2021. I roto i te C1 ko te hanga i tētahi whare teihana wā poto, te hanga i ngā ara rerewē e rua me tētahi karinga o te 14m te hōhonu i roto i ngā wāhi whāiti o te taha whakararo o Queen Street, te whakahou i ngā taumata papararo me te papatū o te Poutāpeta Matua (CPO) o te whare tuku iho, me ngā mahi nui ki te tiriti tae atu ki tētahi marae ātea, Te Komititanga. I arotahi te kirimana ki te whakatauranga ISC teitei rawa o tētahi kaupapa i Aotearoa

me ngā kaupapa tino maha hei hāpai ake i te mahinga ā-taiao o te kaupapa, me tētahi tohu i 'Hoahoa Mātāmua' i whakawhiwhia. I roto i te roanga o te 100 tau o te kaupapa, ka puta i ngā whakaritenga ka whāia hei whakapai ake i te tōtikatanga mā te hoahoa me te hangatanga: • 17.8 ōrau te heke o te whakamahi pūngao whakahaere mōrahi • 23 ōrau te heke o ngā tukunga waro whakahaere • 58 ōrau te heke o te whakamahi wai whakahaere.

Ngā wā hira o te hangatanga o te kaupapa NGĀ TUKUNGA

24/7

Ko te whakatinana i Aotearoa mō te wā tuatahi o tētahi aroturuki turituri me te ngateri me te pūnaha whakatūpato wā-tūturu, i ia haora o ia rā

Ka aroturuki te pūnaha aroturuki a Cyclops i te mata o te papa me te neke o te whare kia moata te tuku whakatūpato mō tētahi whakaheketanga ka whakararu pea i ngā hanganga tūtata, otirā ngā whare tuku ihotanga.

57

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


PUNGAO

85 ōrau

te heke o ngā tukunga mai i te whakamahi i ngā whitihiko hono ki te pūnaha hiko ā-motu hei whakakapi i ngā pukuhiko tīhara

tata ki te 35,000 rita tīhara ka penapenatia

33%

te heke o te whakamahi tīhara mai i te whakarerekē i ngā tikanga whakaputu

WAI

I whakaitia e tētahi Mīhini Whakapai Wai te whakapetonga wai hangatanga mā te

21

ōrau

1 te awheawhe whakawhitiwhiti kōrero

WHIWHI RATONGA

me te toitūtanga i tū i te taha o ngā kaiwhakarato me ngā kaikirimana āpiti hira Ngā mōkī mahi tīmatatanga tae atu ki ngā awheawhe mō te toitūtanga

Kei roto i ngā auahatanga ko te tapa maitai wā poto

59

012

Neke atu i te 340t te maitai e whakamahia ana ki te CPO hei tautoko i te whare tawhito i te wā hangatanga – i whakaritea kia pania ngā maitai katoa ki tētahi tau e hono ana ki tētahi rārangi wāhanga whānui me ngā mōhiohio mō te kaha o te maitai me te wāhi taketake o taua maitai, e māmā ake ai mō ētahi atu ki te whakamahi anō ā muri ake

NGĀ PUTANGA PĀPORI

I hangaia e ngā kaihoahoa i kōharitia

e te mana whenua te hoahoa Te Komititanga Mā te whai wāhi ki te kaupapa tauira o te Progressive Employment Programme a CRL ka puta he whai wāhitanga mō ngā taiohi Māori/ Te Moananui-a-Kiwa ki te whai wheako ki ngā tūranga rerekē i roto i te ahumahi hangatanga.

≥ i whai mahi tētahi o ngā pia o Aotearoa i ia tau 58

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


NGĀ RAWA

Nā te

29% penapena i te

o te whakaiti i te pānga raima i

385 tCO²e

mā te whakatau ko te fly-ash hei whakakapinga wāhanga noa mō te raima mō ngā pātū D

I mahi me tētahi kaiwhakarato maitai o te rohe ki tehanga maitai kaha

50mm tuatahi i Aotearoa

e pai ake te hangatanga me te whakaiti i te taumaha tapeke o te maitai i rō pātū D mā te 82 tana me te 182 tCO2e

Mā te huri i te hoahoa o tētahi tauranga raima mai i te putunga raima maramara i kōpeketia ki te putunga māmā (ngā poraka pūwatawata i takaia me ngā kirikiri tāhoata) i whakaiti i te maha o ngā poutoko iti e hiahiatia ana hei tautoko i te tauranga mai i te 62 ki te 30, te penapena moni, wā, rawa me te pūngao.

I te takiwā tāone ko ngā huringa ki te tūāpapa me ngā papanga raima hanganga i penapena i te

84.95 tCO²e o te waro i roto

CO2

PARA

97%

Nā te ārai, te whakaiti i te para mā te whiwhi ratonga me te arotau o te hoahoa me te whakaiti i ngā rawa para i te wāhi mahi me wāhi kē

o ngā para hangatanga me te turakitanga i whakamahia anōtia ā

8,303t

kāore i uru ki te ruapara

74%

o ngā para tari kāore i (24t) uru ki te ruapara

100%

ngā para oneone kāore i uru ki te ruapara

Ka wehewehea ngā raima, maitai, para mā, para tari me ngā wairākau, ā, ka wehewehea e Green Gorilla te toenga o ngā para hangatanga noa

Te whakamahi anō i ngā rawa i te wāhi mahi me wāhi kē, arā:

• Te whakamahi anō i ngā anga papa mō ngā whakapouaka • Te whakamahi anō i te pūwatawata hei: whakakī puna kaukau, ārai mātao whare, karāti me te pākoro, mō ngā pātū maioro, kōpapa, me te whakakī tauira hangahanga • Ngā tautara me ngā whakamaunga ka tukuna ki ngā pokapū tukurua hapori • Ngā poraka me ngā kōhatu paeara ka whakamahia anō • Ngā papa pānui ka whakamahia anō • I wetewetetia tētahi wharau hoko kawhe ka nekehia ki te Māra Hapori o Ōwairaka

59

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te Komititanga 60

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te kore para ki te rua paral Kei te takiwā o te 50 ōrau ngā para Ngā momo para ka puta i ngā hangatanga me te turakitanga o ngā wāhi CRL para katoa o Aotearoa i tēnei wā ka I te mea ko te para oneone te rerenga para nui putua ki te ruapara. I te mea koinei te rawa i ngā wāhi mahi o CRL, neke atu i te 90 ōrau o ngā para e wehe atu ana i aua wāhi, nō reira ka kaupapa hanganga ikiiki nui rawa o Aotearoa, ehara i te mea ko te whakaiti uaua ake te tautuhi ara kē mō ngā para C&D. para anake te mea nui mō CRL, engari Hei whakatipu i te ahurea kore para o te kaupapa me pūmau te mātauranga, te whakawhitiwhiti, ko te noho hei kaiārahi mō ētahi atu me te tino kaingākau o te rōpū. I te mea neke kaupapa hanganga. atu i te ono tau o ngā mahi hangatanga kua

Te hīkoi para a CRL Mai i te tīmatanga, i whakatauhia e te kaupapa tētahi whāinga manako kia kaua e tuku para ki te ruapara. I mahi tahi a CRL Ltd me Link Alliance kia kaupare i ngā para hangatanga me te turakitanga (C&D) 96 ōrau mai i te ruapara – 99 ōrau ina whakaurua ana ngā para oneone.

whakahaerehia, ā, tata ki te toru tau atu anō kei te toe hei hanga i te CRL, kua mārō te haere ki tōna ara o te kore para.

I whakaritea me oti he mahere i mua i te tīmatanga o ngā mahi hangatanga hei matapae i ngā momo me ngā rahinga para ka puta i ngā wāhi mahi, me pēhea e ārai ai i ngā para me ngā wāhi e tika ana hei tuku atu. Ka whakatinana tonu a CRL Ltd me ōna pātui hangatanga me te whiwhi hōnore mō ana otinga auaha, te whakatinana i tētahi whakapaparanga para hei ārai, whakaiti, whakamahi anō, tukurua me te whakaora i te nuinga o ngā rawa ka taea.

97 %

800,190 tonnes % 100 of spoil diverted

10,112 tonnes of C&D waste

61 %

94 tonnes of office waste

Ngā raraunga mai i te Hānuere ki te Tīhema 2021

61

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā tatau kaupare para puta noa i ngā kirimana CRL E whakaaturia ana ngā tatau te wā mai i te tīmatanga o te hangatanga ki te mutunga o te 2021

C1 53,310

Spoil

Construction & Demolition

Office Waste

Total

100%

97%

76%

99.4%

97%

95%

75%

97%

100%

97%

56%

99.9%1

100%

23%

not reported

93%

100%

95%

not reported

99.9%

100%

-

not reported

100%

99%

95%

59%

99%

Tonnes

C2

176,947 Tonnes

C3

1,134,9271 Tonnes

C6 14,529 Tonnes

C8 35,107 Tonnes

C9 340

Tonnes

Total

1,415,841 Tonnes

n Tukurua

n Whakamahia Anō

n Ruapara 1

62

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021

Kaua ngā rawa kua whakakinotia


Whakamahi anō Whāinga whakamahi anō I te wā e mahi tahi ana ngā rāngai hangatanga me te hanganga hei whakapai ake i ngā rahinga tukurua, i whakatau a Link Alliance, i te taha o CRL Ltd kia whānui ake mā te whakatau i tētahi whāinga whakamahi anō o te 0.8 ōrau mō te kaupapa. Kua tata ki te rua tau ināianei mai i te tīmatanga o te hangatanga, kua hipa kē atu a Link Alliance i tēnei whāinga mā te 15 ōrau o ngā para i whakamahia anō (me te 97 ōrau te nui kāore e tukuna ki te ruapara), mā ngā tūmomo kaupapa rerekē.

Te whakamāramatanga a Link Alliance me CRL Ltd o te Whakamahi anō: "Ko te whakamahi anō i te para, ngā rawa ka whakaorahia i tōna āhua onāianei mō te kaupapa taketake o ngā rawa, ngā hua rānei e kī ana he para, he rawa ka whakaorahia, mō tētahi kaupapa ōrite rānei". Ko te tikanga o tēnei ko ngā kaupapa pērā i te kōpenu raima mō te whakamahi anō hei maramara kōhatu kāore i uru mai ki te whāinga i te mea e kīia ana tēnei he "whakaheke i te uara" o ngā rawa.

2,451

tana ngā para i whakamahia anō

Papa pānui nā ngā rākau para hangatanga i whakamahia anōtia – Maungawhau ‘Around the Maunga’ – Jan rāua ko Piet Ubels He whakamahinga auaha o ngā rākau para, he kōwaiwai pakitara toirau a 'Around the Maunga' e whakaatu ana i ngā momo kōrero, tāngata, wāhi hoki mai i te rohe e pae ana i a Maungawhau. He mea hanga mai i ngā papa i whakaorahia mai i ngā taiaroa tukurua a Link Alliance, nā te āhua o ngā rawa ka toro i te kaimātakitaki mā tētahi manawataki ā-kite o ngā tae me ngā āhuahanga i puta i ngā paparite hurihuri. Mai rā anō i whakamahia hei wehe i te iwi whānui mai i ngā mahinga hangatanga kia haumaru ai, ka whakamahia kētia e CRL ana papa pānui hei papanga toi. I te mea kua ū ngā papa pānui wā roa, e hia kiromita o ngā papa pānui toi kei reira hei whakamīharo atu. I roto tēnei tauira whakamahi anō i te Art Walks i hangaia e Link Alliance hei tuku i te iwi whānui ki te whakatere haere i ā rātou whakamaunga toi. He pikitia o 'Around the Maunga' 63

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Whakamahi anō i te karā E tūhura tonu ana ngā mahi karinga i Maungawhau i ngā karā nui tonu, ā, e totoro atu ana anō a Link Alliance ki ngā whakahaere puta noa i Tāmaki Makaurau mō ngā kōwhiringa whakamahi anō, tae atu ki te: • 1,312 tana i haria e Vernon Developments me te whakamahi anō hei hanga i ngā pātū moana i Hauraki • 30 tana i takohatia ki te Totara Park Mountain Bike Club hei hanga i ngā tauārai eke pahikara maunga.

I whakamahia anōtia te karā i te Papa Rēhia Pahikara Totara Mountain

Ngā karā i whakaputua i te Vernon Developments kiawhakamahia anōtia hei hanga pātū moana

Whakamahi anō i te maitai- te karinga arapoka o Albert Street I tangohia ngā paepae maitai wā poto me ngā pātū raima kua mahia kētia mai i te kirimana C2 i te mutunga o te hangatanga kia whakamahia anō e Link Alliance ki te hanga i tētahi papa hangatanga wā poto i runga i te arapoka kari me te uhi i te wāhi mahi o te teihana o Aotea hei tautoko i ngā mahi karinga me te hangatanga. I puta i ēnei mahi ko te 210 tōna o ngā rawa i whakamahia anōtia me te penapena o te waro neke atu i te 80 tCO2e.

Ka tukuna he papa raima i mahia anōtia ki tōna wāhi

I tapahia ēnei rawa kia iti iho, ka whakamaua kia tika ki te mau ki te wāhi hou hei hanga i tētahi papatakahi hangatanga – te whakamahi anō i ngā papa raima 30 kua hangaia kētia, 10 ngā kurupae maitai kua hangaia anōtia me ngā tauhōkai e rima. I oti te tāuta i te papa wā poto i mua o te wā i whakaritea.

Ngā tauhōkai maitai kua whakamahia anō

64

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ko ngā papa pānui i whakamahia anō hei papanga toi i te wāhi noho o waho o te pokapū mōhiohio o Te Pūkaki

Whakamahi karapu anō He whakaritenga whakature te mau karapu hei tiaki i ngā kaimahi kia kaua e whara ngā ringa. I te 2020, 12,500 ngā pea karapu i whakamahia, ā, i te nuinga o te wā i makaia e ngā kaimahi tētahi pea kotahi i ia rā. I muri i te whakaaro a tētahi kaimahi o te arapoka o Karangahape kia tukuruatia, kia whakamahia anōtia te PPE (Utauta Whakamaru Tangata), ko te whakatau kia whakamahia anōtia ngā karapu mā te horoi me te whakamaroke. He wāhi horoi kākahu tō te rōpū kari arapoka hei horoi i ā rātou PPE, ā, i whakamahia tēnei mō ngā karapu. Ko ngā mea hira ko te: • Ngā ipupara tukurua karapu ka raua ki ngā wāhi hira huri noa i te arapoka me te teihana • Ka putua ngā raupara e rua ngā wā i te wiki, ā, e rua ngā putunga o ngā pea karapu 200 ka horoia, ka whakamaroketia i ia wiki, 400 pea karapu kāore i uru ki te ruapara i ia wiki • I te nuinga o te wā e toru ngā wā ka whakamahia ia pea karapu, ka whakaiti i te hoko karapu me ngā para mā te rua hautoru.

65

Te horoi karapu i te wāhi mahi o te Teihana o Karangahape

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


2021 Tāmaki Makaurau Zero Waste - Innovation Award – Anga whakamua - Sarah Sutherland rāua ko Jenny Zhang, Link Alliance and Saia Latu and Felila Taufa, TROW Group

Rangahau whakapūaho

Ngā tohu para ā-motu me te ao whānui (C3) I roto i ngā mahinga tōmua ko te turaki i ngā whare neke atu i te 40 kia wātea mai ai mō ngā arapoka me ngā teihana a CRL. I tōmua tonu te paihere kia whakahaeretia ngā mahi turaki kia tino taea ai te whakamahi anō me te tukurua i ngā rauemi, te tuku whai wāhitanga mō ngā pakihi Māori, Pasifika hoki, te tiaki i ngā tuku ihotanga, ā, kia puta ai ngā putanga pāpori pai. I mahi tahi a Link Alliance me TROW Group, he pakihi Pasifika e aro ana ki te wetewete me te āta tangotango i ngā whare me te tuku haere anō i ngā rawa ka whakaorahia. I āta wetewetehia e te kaupapa ngā whare i mua o te turakitanga. I whakaorahia, i whakamahia anō, i tukuruatia hoki ngā rawa. I kōpenupenutia ngā raima ka whakamahia anō i te wāhi mahi, ā, i nekehia ngā whare tawhito e rua ki wāhi kē. I whakatinanahia e Link Alliance me TROW Group te ōhanga āmiomio kia tino whānui te āhua, i runga i te whāinga kia whakaawetia he tikanga kē mō te āhua o te turakitanga i roto i te ahumahi whānui puta noa i Tāmaki Makaurau, ā, whānui atu.

Te Tohu Auaha Para Kore o Tāmaki Makaurau E whakanui ana Ngā Tohu Para Kore i ngā kaihautū toa e whai nei i te whāinga manako nui o Tāmaki Makaurau kia para kore hei te tau 2040. I tohua ko Link Alliance te toa ngātahi o te wāhanga Auaha 2021, i te taha o TROW Group, mō te aronga matawhānui i whāia mō te turakitanga i Maungawhau, i mīharo ai te kite i te 98 ōrau o ngā para turakitanga katoa kāore i tukuna ki te ruapara. Tae atu ki te tuku i ngā ipu utanga kaipuke kī tonu i ngā rawa hangatanga ka taea te whakamahia anō hei āwhina i ngā mahi hangatanga anō i Tonga whai muri i te haumātakataka o Gita.

Te Tohu Taiao a VINCI 2021 – Ōhanga Āmiomio – Te Ao-o-Kiwa I riro mai i tēnei kaupapa te paraihe tuatahi o te wāhanga Ōhanga Āmiomio - Ngā Tikanga Kuneroa o Ngā Tohu Taiao a VINCI mō Te Ao-o-Kiwa. Ko te karanga a Ngā Tohu Taiao a VINCI kia tuarihia e ngā kaimahi katoa puta noa i te ao i ā rātou mahi whakaiti i ngā tukunga hau kati kōtuhi mā te whai i ngā tikanga tiaki i te āhuarangi, te arotau i ngā rauemi mā tētahi ōhanga āmiomio, me te tiaki i te taiao tūturu.

66

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Poraka i tapahia ka whakamahia hei whakakīkī āputa i Aotea 2021

Tukurua Ngā poraka pūwatawata I te wā o te hangatanga i te teihana o Britomart kua oti nei te hanga, he maha ngā poraka pūwatawata i whakamahia mō te hangatanga i tētahi papa poutoko wā poto, me te whakaaro kia whakahokia atu ki te kaiwhakanao kia whakamahia anō. Engari, nā te āhua kino o ngā poraka kāore i taea e te kaiwhakanao te tango. I puta ake tētahi whai wāhitanga hei whakamahi anō hei whakakīkī āputa i roto i te whare Teihana o Aotea, tata ki te 150m3 te rawa i taea te whakamahi anō. Ko ngā toenga mai o tēnei tukanga i kawea atu e Abilities, he umanga pāpori e tuku ana i ngā mahi whaikiko ki ngā tāngata hauā tata ki te 120, nā rātou i whakamahi ēnei kia taea ai te whakarewa mō te whakamahi anō. Nā ēnei mahi he iti noa te rawa taketake i putua ki te ruapara. Kei te whānui haere kē atu te whanaungatanga o Alliance ki a Abilities, e tuku anō i ngā ratonga whakakore tuhinga pepa, ā, i āwhina rātou i te rōpū mahi arapoka kia whakaora i ngā Ipu Nui 1000-rita kia whakamahia anō.

67

Ngā poraka pūwatawata e tatari ana kia tukuruatia anō e Abilities

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā putanga pāpori He aha te mea nui o te ao? Māku e ki atu, he tangata, he tangata, he tangata. E whakarato ana te kaupapa CRL i tētahi whai wāhitanga nui hei whakarere iho i tētahi tuku ihotanga pai mō Aotearoa. Kei roto i a He Waka Eke Noa - te Rautaki Putanga Pāpori a CRL Ltd, te āhua o te whakamahi a te kaupapa i tōna nui, matatini, auaha hoki hei whakatau i te taumata mō te haumitanga pāpori. E arotahi tonu ana te kaupapa ki te whakapiki ake i ngā whai wāhitanga mō te mana whenua, ngā Māori, Pasifika me ngā taiohi.

Ko te whāinga a Link Alliance "Kia whaitake ngā putanga pāpori ki ngā ao o ētahi atu". Ko te urupare ki He Waka Eke Noa - ko tā te Rautaki Putanga Pāpori a CRL Ltd kia whai hua te haumi pāpori me te whakarite ka mahi te rōpū whānui ake i roto i te horopaki o te ahurea Māori me te ū kia tika ki ngā tikanga ahurea. He Rōpū Putanga Pāpori tō Link Alliance kua tata nei te rua tau e whakarato ana rātou i te moemoeā a CRL Ltd: he tūhono i te tangata ki ngā wāhi wāhitanga tūturu hei whakapiki ake i ngā hapori mā te whai mahi, whakangungu, te hanga i tētahi ara ratonga kanorau me te torotoro atu ki tō tātau ohumahi anamata.

I te Āperira, i toro mai te Māngai Kāwanatanga o Wīwī, te Upoko Nui a Ms Sylvaine Carta-Le Vert,ki te kite i te whānau Putanga Pāpori. From left to right: Thibaut L’Hopital, Maungawhau Construction Manager; Cam Baddeley, Underground Tunnels Trainer; Rachel Blundell, Communications Manager; Pierre Bourgeois, Vinci Grand Projets PAB member; Berenize Peita, Social Outcomes Manager; Sean Sweeney, CEO CRL Limited; Philippe Begou, General Construction Manager; HE Ms Sylvaine Carta Le-Vert, French Ambassador; Francois Dudouit, Link Alliance Project Director; Michelle Parish, Senior Communications and Engagement Specialist; Florent Detraux, Tunnels Project Manager; Rewi Rogers, Social Procurement Lead; Were Maiava, Pou Ārahi Māori.

68

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā kaikirimana i te wāhi mahi o Teihana o Maungawhau

Te kanorau o ngā kaiwhakarato Ko te moemoeā a Link Vision ki te tautoko i ngā whai wāhitanga mekameka ratonga mā ngā pakihi Māori me te Pasifika me ngā pakihi whakaauaha pāpori kei te haere tonu. Ko te arotahi i tēnei tau ko te whakakaha i aua whanaungatanga me ngā kaiwhakarato onāianei, hou hoki i te mea he hira rātou ki te angitu o te kaupapa. He mea tino nui rawa tēnei i te mea nā ngā pānga o te Kowheori-19 ki te kaupapa me ngā ao o ngā tāngata. He hira te mahi tahi me Amotai, te takawaenga kanorau kaiwhakarato o Aotearoa, mō tēnei angitu, nō mātou te waimarie i whiwhi mātou i a rātou tautoko mātanga i 2021 - otirā mai i te kaiwhakahaere āheinga a Kahurangi Malcolm. Hei mema tōmua o Amotai, e tautokona ana a CRL Ltd me Link Alliance puta noa i te whanaketanga me te whakaūnga o ō mātou paiherenga kanorau kaiwhakarato.

69

I whakawhiwhia e Link Alliance ngā kirimana 18 ki ngā pakihi Māori, Pasifika rānei mai i te tīmatanga o ngā mahi i te C3 i te Oketopa 2019. Neke atu i te 17 ā mātou whakapāpā ki ngā umanga pāpori, ngā pakihi auaha pāpori i roto i taua wā. Inā, kua neke atu i te $25 miriona kua oti kē te haumi ki ēnei pakihi, e arotahi ana mātou ki te tuitui haere tonu i ngā taura here tūturu.

5% o ngā whakapaunga

a Link Alliance

ki ngā kaikirimana me ngā kaiwhakarato Māori me te Pasifika

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā kaimahi a Steadfast Scaffolding

Rangahau whakapūaho

Steadfast Scaffolding E mahi tahi ana a Steadfast Scaffolding NZ, he pakihi ā-whānau e whakahaerehia ana e rātou i Manukau, me Link Alliance mō te waru marama kua hipa, e 4-7 ngā kaimahi e mahi ana i ngā wāhi mahi o ngā teihana i Mercury Lane me Beresford Square tae atu ki ngā arapoka inātata nei. Kua puta i tēnei whai wāhitanga ko tētahi tipuranga hou e pā ana ki te āhuatanga arumoni, te nui haere o ngā kaimahi me ngā mahi pō - he āhuatanga hou tēnei mō te kamupene. I tīmataria te kamupene e ngā whakataka a Anthony rāua Korin McKillop, he tāne me te wahine, he uri Māori, Kuki Airani, me te Airihi i te tau 2019, whai muri i te 18 tau e mahi ana i te ahumahi tīrewa.

iwi pērā i a Ngāti Whātua, ngā hāhi, te hītori Māori me ngā pakihi o te rohe i kotahi mai i roto i tēnei kaupapa. He kaupapa ahurei tēnei e kitea ai te whakatinanatanga o te hononga i waenga i te Tangata Whenua me ngā Tāngata Tiriti i tūmanakohia puta noa i te rāngai pakihi whānui – kaua i te hangatanga noa iho. "E mihi ana māua ki te kaupapa mō te tuitui i ngā taura here tūturu, ā-ao hoki me ngā pakihi Māori me te Pasifika. Mārama te kite atu he mahi nui, māia hoki a Link Alliance, engari ka mau tonu tēnei i ngā pukapuka hītōri mō ngā pakihi Māori mō ngā reanga e heke iho nei." - Whakataka Korin Mckillop.

"Inā, he pakihi Māori me te Pasifika mātou, ka rawe ki a mātou te whakapāpā tahi ki ngā

70

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te rōpū nō Turbostaff kei te wāhi mahi

Rangahau whakapūaho

Turbostaff E whakarato ana a Turbostaff ngā ratonga whai kaimahi ki Link Alliance mō ngā tau e rua kua hipa, ā, neke atu i te 50 ngā kaimahi kua whakaurua ki ngā wāhi mahi o CRL. Nā te kaha o te pātuitanga i mārama ai a Turbostaff ki ngā hiahia a Link Alliance me te kimi i ngā tāngata pai rawa mō te mahi. "He rite tonu tā mātou whiwhi kōrero pai mai i ā mātou tāngata mō ō rātou wheako me Link Alliance, otirā i te wā o te mate urutā Kowheori-19. I tino rata mātou ki ngā mahi a Link Alliance ki te tiaki i ā rātou kaimahi i te wā noho rāhui, tae atu hoki ki ngā tautoko i whiwhi ā mātou kaimahi i ngā wāhi mahi mō ngā whakamātautau auau, ngā werohanga me te mahi i whāia kia haumaru ai rātou mā te noho tawhiti i kore ai ngā mātakutaku mō te hoki ki te wāhi mahi.

71

"E ngākau whakaiti ana mātou i taea e mātou te tautoko tētahi kaupapa hira, rongonui mō Tāmaki Makaurau. Nā tēnei i taea ai e mātou te kōkiri ngā kaupapa e hua mai ai ngā putanga pāpori me te tuku i ngā whai wāhitanga mō te maha o ā mātou kaimahi Māori, Pasifika hoki, e whai hua ai ā rātou ara mahi i te wheako ki tēnei kaupapa. E ngākau whakahī ana mātou ki te tuku kaimahi ki te kaupapa me te rata o te ngākau ki te mahi tahi ā ngā rā e tū mai." Tumuaki, Clayton Badland.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Future journeys learnz.org.nz/futurejourneys212

Ohu mahi anamata Haerenga ā-takiwā mariko a Link Alliance/ LEARNZ: I whānau mai a Future Journeys i te hiahia ki te whakapiki ake i te whai wāhi atu me te uru atu kia whai wheako atu ki te kaupapa Alliance Education Engagement programme (LEEP). Mai i te whakarewatanga o te kaupapa i te Hūrae 2020, neke atu i te 14 huihuinga kura mō LEEP kua whakahaerehia e Link Alliance – e iwa i tū i te tau 2021 i mua o te noho rāhui o te Kowheori-19 Taumata 4 i te Ākuhata. I te mea ko te tekau te nuinga o ngā kaiwhakauru mō ia kura, he tata ki te 150 tāngata i whai wāhi ki te kaupapa. Nā ngā pūtea a Te Tāhuhu o te Mātauranga, i whiwhi kirimana te rōpū LEARNZ ki te hanga ngātahi me te whakarato i te haerenga ā-takiwā mariko me ngā rauemi anō me Link Alliance. Mai i te whakarewatanga i te Hune, neke atu i te 20,000 ngā ākonga, kaiako, mātua rānei puta noa i Aotearoa i whai wāhi ki Future Journeys. E ōrite ana ki a LEEP, ka rongo ngā ākonga mai i ngā tohunga whakahihiri o Link Alliance e whakaatu ana i a rātou mahi mō STEM i roto 72

i tētahi haerenga mariko i te wāhi mahi o te kaupapa. Ka waimarie ētahi kura ki te hono atu ki te Whakataka Kaupapa o Link Alliance a Francois Dudouit i roto i tētahi hui tukutuku matawā. I te urunga atu o Tāmaki Makaurau ki te noho rāhui i te Ākuhata, ā, i whakakorehia ngā huihuinga katoa a LEEP i whakaritea mō te tau, he pai te urupare a Future Journeys ki tērā. I takiuru ngā ākonga, ngā kaiako me ngā whānau mai i te āhurutanga me te haumaru o ō rātou kāinga ki te tiro i ngā ataata, ngā rangahau me te hono anō ki te wero a ngā kura o 'Hangaia tāu ake Teihana Ikiiki Moemoeā'. I te wā noho rāhui neke atu i 200 ngā whakaurunga atu ki te wero i tae mai. He tiketike te taumata o ngā whakaurunga, e whakaatu ana i te rawe o te mahi tahi, te auaha, me ngā pūmanawa STEM. Nā te tikanga mariko i piki ai te whai wāhi o ngā ākonga ki ngā mōhio, wheako hoki i tāpuitia anake mā te hunga i waimarie atu ki te whai wāhi i roto i a LEEP.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Erene Punefu, Angel Duvenage me Cecilia Palu

Rangahau whakapūaho

Ngā wāhine Māori me te Pasifika i roto i ngā mahi hangatanga He mea uaua te rapu kaimahi mō te iwa tekau ōrau o ngā umanga hangatanga i Aotearoa. Ahakoa te kōpaka o ngā pūkenga, 13 ōrau anake ngā wāhine kei roto i ngā ohu mahi hangatanga, ā, 4 ōrau o tēnei he ringarehe mahi taputapu. Kāore i te pai ake te maha o ngā wāhine kei roto i ngā mahi pūkaha, otirā ngā wāhine Māori, Pasifika rānei. Kei te tuku whai wāhitanga te kaupapa ki ngā wāhi i roto o Link Alliance, ā, kei te whiwhi tētahi rōpū wāhine pūmanawa rangatahi Māori me te Pasifika i ngā akoako, whakangungu, wheako hoki i te wāhi mahi. Kei te āwhina a Angel Duvenage (Te Arawa Rotorua), Antoinette Albert (Tainui - Waikato), Cecilia Palu (‘Ohonua ‘Eua Tonga) me Erene Punefu (Hāmoa) ki te hāpai i te whai kanohitanga o te Māori, Pasifika me te wahine i roto i te ahumahi. • I hono mai a Angel ki Link Alliance mā te umanga kimi kaimahi a A1 Recruitment. Kei Maungawhau ia e mahi ana, he kaimahi tari Hauora me te Haumaru me te Taiao a Angel. I whai mahi tonu ia i tōna mutunga i te kura tuarua, ā, ka whai tonu ia i ngā whai wāhitanga ki te whakapakari pūkenga. Nā te nui o ōna mahi i te wāhi mahi, kei te whakatōpūtia e Angel aua mōhio mā ngā akoranga, ā, kātahi anō ka oti i a ia te Tiwhikete Hauora me te Haumaru i te Wāhi Mahi o Aotearoa mai i Connexis.

73

• He ākonga pūhanga hiko a Antoinette i AUT, ā, i uru atu ia ki Link Alliance i roto i te kaupapa mahi pia o te raumati o te tau 2020. I waimarie ia ki te noho hei kaimahi harangotengote ki te rōpū TBM i a ia e whakaoti ana i ana mahi. I te mutunga o te tau 2021, i wehe mai a Antoinette i tana tūranga kaiāwhina pūkaha TBM ki te haere hei kaipūkaha wāhi mahi mā Martinus Rail. Hei tāna i whiwhi ia i tōna tūranga nā tana mahi i Link Alliance. • Kua whakauru a Cecilia ki te Link Alliance mā te kamupene kimi kaimahi a STOMP, ā, i mahi ia i te wāhi mahi o Beresford Square. Whai muri i te tīmata i Link Alliance, i tīmata ia i tētahi mahi pia hangatanga raima ā-motu mā BCITO. Hei tā Cecilia ko tēnei mahi he hātepe ki te whai i tāna ake pakihi. • Ko te Erene te kaimahi hou rawa ki Link Alliance i roto i te kaupapa mahi pia o te raumati o te tau 2021. He ākonga pūhanga pūrere ia nō Waipapa Taumata Rau, ā, i ngākau whakahī ia ki te whai wāhi ki te mahi i runga i te kaupapa hanganga ikiiki nui rawa atu i Aotearoa.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā pia o te 2021 Progressive Employment Programme

Whai mahi E pūmau ana a CRL Ltd ki te waiho iho he whakareretanga pāpori pūmau pai, ā, he mea hira i roto i tēnei tana kaupapa Progressive Employment Programme (PEP), he akoranga whakangungu 16 wiki. Te whāinga o te kaupapa: he āwhina ki te turaki i ngā tauārai e ārai ana i te rangatahi mai i te urunga ki te mahi. I hangaia te kaupapa kia pakari ngā rangatahi ki te mahi me te whai mahi pūmau, pai me te mauroa – e paiherea ana mā te pakari ake o te ngākau titikaha me te tuku whai wāhitanga ara mahi me te whanaketanga whaiaro ki a rātou. Mai i tōna tīmatanga i te tau 2019, kua whakaratoa e ia putanga o te PEP ngā wero me ngā wāhitanga. Ko te mea taketake ki tōna angitu ko ngā whakahaere tiaki ākonga (ngā PCO) e tautoko ana i ngā rangatahi i te kāinga, ngā whakahaere whakangungu e whakapakari ana i a rātou, ngā whakaruruhau tuihono e ārahi nei i a rātou i te wāhi mahi me te whānau Ngā Putanga Pāpori e tuitui nei i te kaupapa. E ono ngā rangatahi i uru ki te PEP i te Hūrae 2021. Ko te whai wheako mahi tōtika te iho o te hōtaka, ā, i te urunga atu o Tāmaki Makaurau ki te noho rāhui i te Ākuhata, i tere te whakarite whakatau me pēhea te anga whakamua. Ko tētahi mea matua ko te whakarite i te haumaru ngā pia, ā, i te utu tonu. Nā te mahi tahi tonu i te taha i a Lifewise, Te Ara Rangatahi me Ama Training o te PCO, i whakarite te Kaiārahi Whakangungu Pāpori (STL) i whiwhi ngā pia katoa i te pūrere matihiko me te ahokore. 74

I hangaia tētahi kaupapa akoranga tuihono, nā Education Unlimited i whakarato i ngā whakangungu mōhio ā-pūtea tuihono, nā te Kaiārahi Māori o Link Alliance i whakahaere i ngā akoranga Pepeha me te Maramataka, ā, nā STL i whakarato i ngā whakangungu rorohiko, tae atu ki te whakarite i tētahi wāhanga haumaru mō ngā pia ki te whakaputa i ō rātou māharahara. Nā ngā tautoko a te hunga katoa i noho tūhono tonu mai ngā rangatahi, ā, tokowhā rātou i whiwhi i te tohu Future Ready: Money Confidence o Te Kura Matatini ki Ōtāgo. I te otinga o ngā wiki e iwa o te whakangungu tuihono, i te pau haere te wā ki te hari i ngā pia ki te wāhi mahi kia whai i ngā wheako mahi e hiahiatia ana. Nā runga i te pūmau o ngā kaiwhakahaere o te wāhi mahi i hoki atu ngā pia ki reira i raro i te Kowheori-19 Taumata Whakatūpato 3. I puta katoa ngā pia tokoono mai i te PEP 22 wiki i te marama o Tīhema. Tokorua i whiwhi mahi wā tūturu i runga i te kaupapa. I kī katoa rātou kua piki tō rātou ngākau titikaha, kua takatū katoa rātou ki te whai mahi. Ko te angitu o ēnei rangatahi ki te urutau, te noho pakari tonu me te whakaoti i te kaupapa te tohu o tō rātou kaha me ngā tautoko niwha a ngā pātui o te kaupapa, tae atu ki Te Manatū Whakahiato Ora.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kaiwhakahaere H&S o Link Alliance, a Joseph McArdle, e whiwhi ana i te tohu Pōtae mārō mai i te Whakataka Kaupapa o Francois Dudouit

Rangahau whakapūaho

Ngā pōtae mārō Ko Joseph McCardle, te Kaiwhakahaere Hauora me te Haumaru o Link Alliance, te kaikōkiri i te kaupapa Ngā Pōtae Mārō - he tikanga hei whakanui me te āhukahuka i ngā kaimahi tino eke rawa atu ā rātou mahi kia noho haumaru ai rātou me ō rātou hoa mahi. I whiwhi ngā kaimahi i tētahi pōtae mārō motuhake mō te whakatauira i ngā tikanga haumaru, te tuku tautoko rānei ki tō rātou rōpū kia kōrero mēnā ka kite rātou i tētahi raru haumaru. I te hiahia a Joe kia māmā te kitea i te tangata ki te wāhi mahi, ā, ko te whakaaro ka taea pea mā tētahi pōtae mārō tae motuhake. I toro atu ki a Kohuora (Te Whare Herehere o Te Tonga o Tāmaki Makaurau) ki te kite mēnā ka taea e ngā mauhere te hoahoa ētahi pōtae

75

mārō. I tukuna e Link Alliance ngā kōrero i takohatia e ngā mana whenua ki a CRL Ltd e pā ana ki te tapanga i ngā teihana takitahi me ngā atua kaitiaki mō ia wāhi. I runga i ēnei kōrero, ka whakaemitia e te Kaiako Toi o Kohuora, a Anthony Cribb, tētahi rōpū iti o ngā mauhere pūmanawa ki te hoahoa me te peita i ngā pōtae mārō. I whakawhiwhia ngā pōtae ki tētahi tangata kotahi i ia wāhi mahi i te wā o Matariki me te tuku i tētahi whakamāramatanga mō ngā whakaahua motuhake i runga i tēnā, i tēnā. I whakahautia anō he pōtae mārō motuhake hei whakamana i a Joe hei Kaihāpai Putanga Pāpori, ā, mō tana tautoko i a Link Alliance.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Whakangungu E pūmau ana a CRL Ltd ki te tino whakarato i ngā whai wāhitanga whakangungu me te whai mahi mō te hunga e pāngia ana e ngā tauārai, te pūhore rānei, ā, me te arotahi anō ki ngā mana whenua, ngā Māori, Pasifika me te rangatahi. He mea hanga te kaupapa whanaketanga ohu mahi a Link Alliance hei āwhina i tēnei rōpū whāiti ki te whakarite i ngā ara mahi me te whai i ngā

whakangungu ahumahi me ngā tohu. I mua o te tau 2021 neke atu i te 35 ōrau o ngā kaimahi rōpū whāiti o Link Alliance me ngā kaimahi kirimanaāpiti i whai Mahere Whanaketanga Ara Mahi. Mā te whakaoti i ēnei mahere ka āwhina ki te tautuhi i ngā wāhi rautaki mō ngā whai wāhitanga whakangungu hāngai.

Rangahau whakapūaho

Te akoranga reo Māori a Link Alliance Kua kapohia atu e Link Alliance te whai wāhitanga ki te tuku i tētahi akoranga reo Māori mō tōna rōpū me ngā kaimahi a CRL Ltd. Ko Te Whare Wānanga o Awanuiārangi kei te tuku i tēnei akoranga mā tana kaiako pūmanawa, manawanui, a Connie Valivaka. I tīmata te akoranga 38 wiki i te Āperira 2021, ā, neke atu i te 25 ākonga e huihui ana atu ki te 3 hauora i te wiki. I whakahaerehia te akoranga tae noa ki te Maehe 2022, ā, me ngā akoranga mō ngā kupu me te hanganga o te reo Māori, tae atu ki tētahi kōrero whakamārama mō ngā tikanga. I tīmata ia akoranga me tētahi karakia me tētahi mihimihi, ā, i mutu mā te karakia. Mō ia wāhanga e whā o te akoranga i mutu te akomanga me tētahi aromatawai ā-tuhi, ā-waha hoki. He ngahau, he tautoko hoki te wairua nā ngā tikanga ako maha rerekē i whakamahia e Connie, ā, nā te noho rāhui o te Kowheori-19 i nekehia ngā akoranga ki runga ipurangi.

I haere tonu ngā akoranga reo Māori i runga ipurangi i roto i te noho rāhui Kowheori-19

Nā tō rourou, nā taku rourou ka ora ai te iwi.

Ehara ko te tīmata anake i tā mātou hīkoi ki te ako i te reo Māori, kua whakamātautauhia anō e mātou te taumata mai o ō mātou kaha, ā, kua āhua waia ake te noho manawarau.

76

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā whakangungu kaiārahi paemua i Maungawhau

Ngā whakangungu kaiārahi paemua I te tau 2021 i kitea te hiahia ki te whakapakari ake i ngā kaiwhakahaere pae mua. Nā tēnei i toro atu ki a Ama Training, he pakihi nā te Māori. I toroa tuatahitia te Whakataka o Ama Training a Mike Murray i te tau 2020, ā, ko ia te tangata i tautuhia hei whakarato i ngā whakangungu kaiārahi iwi taketake. He mōhiotanga kaiako ō Mike, ā, ko ia te Tumuaki o Te Kura Kaupapa Māori o Pukemiro, ā, e mātou ana ia ki ngā mahi hangatanga inā ko ia te rangatira o Premier Insulation. I hāngaia e Ama Training tētahi kaupapa whakangungu kaiārahi paemua mā Link Alliance, ko ngā tikanga Māori te tūāpapa o tēnei kaupapa. Ko te wero matua a Ama ko te waihanga i tētahi kaupapa i whakarato i tētahi tohu Whakahaerenga Paemua Taumata 4 i raro i ngā tikanga Māori. Mā ngā tautoko a Competenz, i hangaia ngā whakangungu mai i ngā pou e toru: 1. Māramatanga - ko te mōhio ki a koe anō me tōu ake āhua kaiārahi.

Kua mārō te haere a te rangapū kaiārahi whenuamaha. Ahakoa i whakakotitihia anō e te noho rāhui ngā whakaritenga, he pai ngā whakahokinga kōrero mai, ā, hīkaka katoa ana ngā kaiwhakauru ki te whakaoti i tēnei i te tau 2022. I mihi a Mike Murray mō ngā tautoko a Link Alliance me ngā kaiārahi o CRL Ltd mō te whakarewa i te kaupapa. I tua atu i te tautoko i te kaupapa ake me te utu i te kaupapa, nā Link Alliance me CRL Ltd i whakarite te wāhi mō ngā whakangungu, i tuku i te kaiwhakauru mai i te wāhi mahi ki ngā akomanga me te tautoko i a Ama kia whakamanatia ki te tuku i te tohu. I kōrero a Mike mō tētahi hui tuatahi me Link Alliance, kāore ia i te mōhio ka aha, ā, i te whakapuakitanga a te kaiwhakahaere o Ahitereiria i tana pepeha kātahi ka tau te wairua o Mike: "I whakaatu tēnei ki a mātou kei te pono a Link Alliance ki tā mātou kaupapa, ā, ka kore tonu ngā whakaaro āmaimai i roto i ahau."

2. Manaakitanga - e arotahi ana ki te hiranga o te ngākau atawhai, te tautoko me te whakaaronui ki ētahi atu 3. Rangatiratanga - ka ahu mai ngā mōhiotanga i ngā kaiārahi pai. 77

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Nā Ngāti Whātua Ōrākei me Ngāti Te Ata Waiōhua i taki i tētahi karanga me ngā karakia i te Aotea

Mana whenua Kei Te Rūnanga Mana Whenua o CRL Ltd, ko ngā iwi e waru o Tāmaki Makaurau, nā rātou ngā tikanga mō te hononga i waenga i ngā iwi mana whenua me CRL Ltd. Nā tā rātou āwhina me te mātauranga Māori me te tuari i ngā tikanga Māori i ahuahu tonu kia pai ake te whakarato i ngā putanga toitūtanga, taiao, hauora me te haumaru.

Ko te tuakiri ahurea mana whenua kei te ārahi i te hoahoa o ngā teihana I noho Te Rūnanga Mana Whenua o CRL Ltd ki te whakahaere i te whanaketanga o ngā āhuatanga mahi tahi mō te toi me te hoahoa puta noa i ngā teihana me ō rātou takiwā. I ahu mai ngā hoahoa teihana i ngā kōrero i whakatauhia e ngā mana whenua me ta rātou ārahi i ngā kōrero mō ngā āhuatanga mahi tahi i arahina e ngā tohunga toi. I wātea ngā tohunga toi mana whenua ki te tīpako, ki te whakamāori i ngā kōrero me te hoki mai me ō rātou whakaaro kia tirotirohia, kia matapakingia. I whāia tētahi aronga mahi tahi, e mahi ana me ngā whakatiki ā-mahi, ā-rawa, i mua i te whakaaetanga ki ngā hoahoa whakamutunga e ngā mana whenua. I whakamāoritia e ngā tohunga toi mana whenua te kōrero mō te orokohanga o te ao me ētahi atu kōrero hāngai ki ngā wāhi hei hanga i tētahi hoahoa kōhure mō ia teihana. He mea hanga ngā hoahoa mata o mua e ai ki tētahi āhuatanga 78

ahurei, tūturu hoki ki ngā wāhi teihana i konei, i Aotearoa. Kua hangaia e ngā tohunga toi, hoahoa me te hanganga ngā whakapaitanga tomokanga mō ia teihana, me ētahi atu āhuatanga puta noa i ngā teihana me ōna peka tonu, me ōna takiwā tonu, hei whakarato i tētahi taumata anō ki te kōrero. He mea ārahi ēnei āhuatanga katoa e ngā tohunga toi mana whenua whakamīharo e mahi ana me ngā rōpū hoahoa o Link Alliance - Graham Tipene (Ngāti Whātua Ōrākei, Ngāti Manu, Ngāti Hine and Ngāti Hauā, i kōharitia e Ngāti Whātua Ōrākei) mō te Teihana o Aotea, Reuben Kirkwood (i kōharitia e Ngāi Tai ki Tāmaki) mō te Teihana o Karangahape, Tessa Harris (Ngāi Tai ki Tāmaki, i kōharitia e Ngāi Tai ki Tāmaki) mō te Teihana o Maungawhau me Tākuta Johnson Witehira (Ngāpuhi, Ngai Tū-te-auru), Tamahaki (Ngāti Hinekura) i kōharitia e Te Ākitai Waiōhua) mō te aumanga o Kingston Street.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Kei te taki ngā kaumātua o Ngāti Whātua Ōrākei i ngā karakia i te whakatuwheratanga o te whare Poutāpeta Matua

Oranga ahurea Ka whakawhirinaki atu a CRL Ltd ki te mana whenua mō āhea tū ai ngā karakia i roto i ngā mahi CRL. I te tau kua hipa, i whakahaerehia ngā karakia mō ngā wāhi mahi me ngā wāhi o ngā mahi i oti i mua i te whakahokitanga atu ki te hapori, tae atu ki te tīmatanga o ngā mahi i Basque Park me te whakatuwhera anō i te Poutāpeta Matua rongonui mā tētahi karakia ata hāpara. Nā Ngāti Whātua Ōrākei me Ngāti Te Ata Waiōhua i whakahaere te karanga me ngā karakia i te wāhi mahi o Aotea hei whakawātea i te tīmatanga anō o ngā mahi hangatanga i te wā i whakatauhia te Taumata Whakatūpato 3 o te Kowheori-19, whai muri i te noho rāhui tuatahi. He mea nui te karakia i mua i te tīmatanga o ngā mahi hangatanga hei whakarite he haumaru ngā wāhi mahi mō te hoki atu o ngā kaimahi. Kua tikanga te karakia ināianei i roto i ngā hui ā-wiki a Link Alliance.

Ngā māngai ā-iwi o te mana whenua e karakia ana i te whakatuwheratanga o te Teihana o Aotea

79

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te hui a Ngā Mana Whenua o Tāmaki Makaurau

Te whakamanatanga tuatahi o ngā tikanga ahurea i roto i te toitūtanga hanganga I te tau 2021, i whakawhiwhia a CRL Ltd ki tētahi o ngā whakatauranga teitei rawa o te rāngai toitūtanga mō ana mahi i te C2 - i te taha whakararo o Albert Street. Ko C2 te kirimana CRL tuatahi i whiwhi i te whakatauranga Hanga 'Tino Rawe'. He mea whakatakoto e te Infrastructure Sustainability Council (ISC) i tētahi huihuinga i tae atu te kaikirimana a Connectus (he Ohu Ngātahi i waenga i a McConnell Dowell me Downer), CRL Ltd, ngā mana whenua me ISC i te Poutāpeta Matua. I whakawhiwhia a C2 ki ngā māka auaha mōrahi mai i a ISC i runga i ngā mahi i whakahaerehia hei waihanga i a Mahi Rauora Aratohu, he mea tuatahi i te ao, te pukapuka aratohu hangarau Toitūtanga Hanganga ISC i āta hangaia kia whakauru mai ngā uara mana whenua. Koinei te wā tuatahi kua whakatauiratia ngā uara ahurea i roto i te utauta whakatauranga toitūtanga ā-mākete. I hangaia a Mahi Rauora Aratohu mai i ngā wānanga ā-marama me Te Rūnanga Mana Whenua me te rōpū kaupapa o CRL Ltd hei whakarite i te wā e kōkirihia ana ngā putanga toitūtanga o te kaupapa me te ine i ana mahi, ka whai whakaaro ki te horopaki ahurea o Aotearoa me te whakamahi i ngā paearu toitūtanga e ū ana ki te ao Māori. I whakamanahia a Mahi Rauora Aratohu e Link Alliance (C3) i te tīmatanga o ngā mahi hangatanga o te kaupapa matua i te tau 2019. Ko ngā tohutohu haere tonu a Te Rūnanga Mana Whenua kei te āwhina ki te tautoko me te ārahi i te Link Alliance mō te āhuatanga o te whakamana i ngā whakaritenga ahurea kua whakaurua atu ki te aratohu hangarau. Nā te whakatūnga o ngā tikanga ka haere tonu te whai wāhi mai o ngā mana whenua i roto i ngā whakatau tikanga o te kaupapa, te whiwhi ratonga, te aroturuki ahurea me ngā tikanga tūhuratanga ohorere. 80

Paoa ki uta, Paoa ki tai, Paoa ki tua

I pātui a CRL Ltd me ngā iwi mana whenua e waru o Te Rūnanga Mana Whenua CRL.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā Mana Whenua i te whakatūwheratanga o Te Komititanga

Te oranga o te whenua Ka heria mai e te mana whenua tētahi aronga matawhānui ki te kaupapa CRL hei whakarite ka whakamanahia ngā hononga whakapapa, ā, ka taea ngā putanga taiao, toitūtanga, pāpori pai rawa me ngā putanga ahurea, i ngā wāhi e mahi ana a CRL. He hononga whakapapa tō ngā kaitiaki mana whenua ki te whenua. E whakamana ana te CRL i tēnei hononga ki ngā whenua tūpuna mā Te Rūnanga Mana Whenua. Mō Te Rūnanga Mana Whenua he maha ngā rārangi kaitiakitanga i whakatutukihia mā te whai wāhi ki te kaupapa mā te poari whakahaere, ki te hoahoa i ngā otinga taiao kei te whenua. E waru ngā iwi kua whakakotahi mai ki te hanga i ngā putanga ngātahi, e mahi tahi ana ki te ahu i te whanaketanga. He mea taketake te tiaki i a Papatūānuku, i ahu mai tō tātou kāinga i a ia, te wai me ngā kai. Mā te tiaki i a Papatūānuku – ka tiakina tātou e ia. Nā te āhua tonu o te mahi arapoka, e heke atu ana ki te ao o Mataaho me Hinenui-te-pō, te ao o te hunga mate, i uaua tēnei. Engari, ko te whai i tētahi aronga matawhānui i whiriwhiria ēnei uauatanga i te taha o ētahi atu mea oranga maha i puta - ko te mea nui rawa ko te waiho a ngā tāngata i ō rātou waka ka haere mā runga tereina kia toitū ai. I te tuatahi kāore i kitea te painga o te whakamahi i te utauta whakatauranga Toitūtanga Tūāhanga ISC, he utauta nō Ahitereiria. Nā te wā mahi taumaha i whakarite Te Rūnanga Mana Whenua me te CRL ka whai te utauta ināianei i tētahi tirohanga kaitiakitanga matawhānui. Ā, koinei te kaupapa hanganga tuatahi i uru atu ai ngā tirohanga tikanga mana whenua, ā, kua whakamanahia tēnei e tētahi rōpū tiwhikete 81

toitūtanga. Te whakarato i tētahi tauira mā ētahi atu. He aronga tēnei kua whāia, kua whakamahia anōtia e ētahi atu kaupapa hanganga me te hangatanga puta noa i Tāmaki Makaurau. Ka kitea te pānga o Te Rūnanga Mana Whenua puta noa i ngā wāhi mahi CRL me tētahi tukanga whakataki ahurea ōkawa, ngā karakia i te wāhi mahi i mua i te tīmatanga o ngā mahi me te karakia i mua i te tīmatanga o ngā hui a ngā rōpū o Link Alliance. Ka whakamahia ngā whakataki ahurea me ngā kaimahi i ngā wāhi mahi hei tohutohu i a rātou mō te hiranga o te whenua. Te whakawhānui i ō rātou mōhio ki te whakapapa, ngā hītori, ngā ingoa o ngā wāhi kei te mahia me te hiranga o te kaupapa mō te hanga i ngā ikiiki toitū ake. E tino ngākau whakahī rawa atu Te Rūnanga Mana Whenua mō ngā hoahoa ahurea o ngā teihana, e whakaatu ana i ngā kōrero orokohanga a te Māori. He tohu tino nui ngā teihana, kua whaona te mātauranga Māori ki roto, ā, ka tū tonu mō tētahi wā tino roa rawa atu. E āwhina ana kia tū pakari ēnei kōrero i roto i te wā me te whakaatu i tētahi tirohanga kē ki te mana whenua. I whakaatu te whakatuwheratanga o Te Komititanga i te 18 o Tīhema 2020 i te āhua o te whakakotahi a tēnei kaupapa i ēnei āhuatanga katoa. Mai i onamata ki anamata. I kōrero ngā kaikōrero tuatahi tokorua, nō Ngāti Te Ata Waiōhua me Ngāti Whātua Ōrākei, mō ngā hononga whakapapa i waenga i ngā iwi. Ko te wahapū o ngā kaikōrero, me te ātaahua o ā rātou kōrero me ngā mihimihi i tā rātou whakatuwhera i Te Komititanga me te paihere i ngā mea katoa i rere ai te ihi i roto i ngā rangatahi e mātakitaki ana.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā māngai o Ngā Mana Whenua o Tāmaki Makaurau

Adrian Pettit, Te Ākitai Waiohua Ka noho tonu Te Rūnanga Mana Whenua o CRL hei tauira e whakaata ana i ngā kanohi o ngā mana whenua i tētahi kōtuitui pūhou, ka mutu e āhei ana te mana whenua ki te hōpara me te whakapuaki i te kaitiakitanga i roto i te horopaki o tētahi taiao hanga matatini, o nāianei anō hoki.

Edith Tuhimata, Ngāti Tamaoho Kua roa a Ngāti Tamaoho i roto i te kaupapa CRL, mai i tōna tīmatanga. Ka rapu mātou ki te whai i ngā putanga tōtika pai rawa mō tō tātou taiao. Ko te āhua o tō tātou whakatinana i tō tātou kaitiakitanga he tino wāhi nō te āhua o tā mātou whakatutuki i tēnei.

Gabriel Kirkwood, Ngāi Tai ki Tamaki He wāhi mahi ngātahi Te Rūnanga Mana Whenua o CRL mō ngā mana whenua ki te mahi tahi me te whakawhānui haere ake i ō mātou kawenga kaitiakitanga i roto i tētahi kaupapa hou, matatini hoki. Kei roto i te kaupapa CRL ko ngā wero me ngā uauatanga ki ngā mana whenua kia tino rerekē te āhua o ō mātou whakaaro. Kei te ngākau whakahī ahau ki ngā whakatutukitanga o tēnei pātuitanga i hikina te taumata mō ngā putanga toitūtanga, ngā putanga pāpori, me te tuakiri ahurea.

Geoff Cook, Ngāti Maru

Ngāti Maru

82

Mai i tōna tīmatanga, ko te CRL he kaiārahi e pā ana ki te kōrerorero tahi me ngā mana whenua, ā, i whakauru mai me te arotahi ki te toitūtanga me oranga me te haumaru o te rōpū whānui ake hei āhuatanga hira nō te kaupapa whānui. Mā te whakauru i te kaiwhakahaere o te HSES ki te rōpū kaiārahi matua, kua whakaūngia anōtia te hiranga o te hauora, haumaru me te oranga i roto i ngā whakaaro me te arotahi a ngā whakataka, kaiwhakahaere me ngā tari whai wāhi mai.

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Harley Wade, Ngāti Pāoa Kua whai wāhi Te Rūnanga Mana Whenua o CRL ki te ahuahu i te anamata o te ikiiki tūmatanui i Tāmaki Makaurau. I te mea he tangata whenua, he ahi kā a Ngāti Pāoa, i whai kaha rātou ki te tautoko me te hāpai i ngā putanga pai ake mō te taiao me te pāpori haere ake nei. Paoa ki uta, Paoa ki tai, Paoa ki tua

Kingi Makoare, Ngāti Whātua Ōrākei He wāhanga nui te kaupapa CRL o Te Puru o Tāmaki - te kūititanga o te pū o Tāmaki Makaurau, mai i te maunga ki te moana - e tūhono ana i te tangata ki te wāhi. E whai ana te kaupapa kia pai ake te tūhonohono mō te hunga e whakamahi ana i ngā ikiiki tūmatanui puta noa i te pokapū o te tāonenui me te whai tonu kia pai ake ngā putanga, kaua mō te tangata whenua anake engari mō ngā hapori katoa o Tāmaki Makaurau whānui.

Pāora Puru, Ngāti Te Ata Waiohua Mā whero, mā pango, ka oti ai te mahi E kōrero ana te whakataukī i runga ake i te hiranga o te mahi tahi me te pātuitanga, e mahi tahi ai ngā tāngata me te whakakotahi i ō rātou kaha kia tutuki ai ō rātou whāinga me ngā tūmanako. E whakamana ana, e whakahōnore ana Te Rūnanga Mana Whenua o CRL i ā tātou tikanga me ā tātou mahi me ngā kawenga tuku iho hei kaitiaki o ā tātou taonga, wāhi tapu me tō tātou taiao, mā te mahi tahi me mātou ngā mana whenua kia arotau ai te taea o ngā painga ahurea, taiao, pāpori, oranga me te ōhanga mō tō tātou iwi me ngā tāngata katoa o Tāmaki Makaurau.

Robin Taua-Gordon, Te Kawerau Tiaki Trust He tauira Te Rūnanga Mana Whenua o CRL o ngā mātāpono o Te Tiriti o Waitangi e whakatinanahia ana. Kua puta he 'pātuitanga' mahi ngātahi me Ngā Mana Whenua o Tāmaki Makaurau e arotahi ana kia tūturu te 'whai wāhi atu'. Kua whakaūngia ngā kōrero tuku iho me ngā tikanga Māori, mai i te whakaaro ki te waihangatanga, hei whakarite i te 'Tiaki' i ngā tikanga me ngā mōhio tuku iho. E tautoko ana ngā mana whenua i te ahunga o te auaha, me te pupuri ki tō mātou tūranga kaitiaki o ngā tikanga, te taiao me ngā tāngata.

83

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Ngā kaimahi TBM e whakaatu ana i ngā haki o ō rātou whenua ake i te putanga ki te Teihana o Aotea - Tīhema 2021

Te poari whakahaere me te tuku pūrongo E tūmanako ana ngā kaitautoko i te kaupapa, te Karauna me Te Kaunihera o Tāmaki Makaurau, ka hoahoatia, ka hangaia, ka whakahaerehia hoki te CRL kia eke ai ki te tiketiketanga o te toitūtanga. Kei roto tēnei i te Tauākī Koronga a CRL Ltd, ā, ka tuku pūrongo ki ngā kaitautoko i ia tau e ai ki te Tauākī o Ngā Taumata Mahi Hei Whakatutuki. Kei te hoahoatia, whakaratohia, hangaia hoki te CRL hei whakaputa i te uara taiao, pāpori me te ōhanga wā roa nui rawa mai i ngā rauemi tino nui e hiahiatia ana hei whakarato i te kaupapa. Ka puta i tēnei: • Ko tētahi taonga ka arotautia tōna pānga waro i roto i te 100 tau o tōna ora hoahoa • He tukanga hangatanga he whakaiti i te rahinga para ka tukuna ki te ruapara • Ko ngā whai wāhitanga whakangungu me te whai mahi mō te hunga whai pānga ki ngā tauārai, kei te whakatikia, kei te whakahāweatia rānei i roto i te mākete whai mahi • Ngā whai wāhitanga ara ratonga mō ngā umanga iti a ngā Māori me te Pasifika me ngā pakihi auaha pāpori.

Ngā paiherenga o Link Alliance He maha ngā mahi hei whakatutuki mā CRL Ltd kei te whakaratoa e te Link Alliance i C3. Kua ū ki roto i ngā rautaki me ngā whāinga ko ngā paiherenga e whai ake: • He whakaiti i ngā para me te whakaiti i ngā pānga ā-kite, kounga hau, mauri o te wai me te turituri • Hei whakauru mai te toitūtanga ki te hoahoa, hangatanga, whakahaere me te tautiaki • Kia mōrahi ai ngā whai wāhitanga hei tautoko i ngā pakihi me ngā kaiwhakarato o te rohe • He whakamana i ngā āhua whānui ake o te taiao tae atu ki te pāpori, ahurea, ōhanga me te ao tūroa • Kia whai hua ai i ngā whai wāhitanga mō te whakangungu me te whakawhanake pūkenga mō ngā tāngata maha rawa atu ka taea • Hei tiaki me te hāpai i tō tātou ahurea me tō tātou tuku ihotanga hītori mō ngā reanga e heke iho nei.

84

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Te tuku tohu ISC mō te whakatauranga Hanga 'Tino Rawe' mō C2

Toitūtanga hanganga He whakatauranga matawhānui te pou tarāwaho IS a ISC me te utauta tuku tiwhikete mō te arotake i te toitūtanga puta noa i te hoahoa hangatanga me te whakahaere i te kaupapa.

Ka whakarite te utauta whakatauranga IS e arotahi ana te kaupapa ki:

I whakamanahia e te CRL te pou tarāwaho whakatauranga IS hei arotake me te kōkiri i te mahinga toitūtanga. I urutautia e mātou te pou tarāwaho i te taha o ngā mana whenua hei whakarite kei te tika i roto i te horopaki o Tāmaki Makaurau.

• Te tautuhi me te whakatinana i ngā whai wāhitanga whaihua hei whakaiti i te whakapetonga

Kei te ū tonu a CRL ki ngā paearu puta noa i ngā kaupapa e ono o te pou tarāwaho: • Whakahaerenga me te poari whakahaere • Te whakamahi i ngā rauemi

E toru ngā taumata o te whakatutukitanga: • Kaiārahi • Tino Rawe Kua whakaritea e CRL Ltd kia taea ai e te C1, C2 me te C3 ngā māka 65, nui atu rānei, ā, ka whakawhiwhia ki tētahi whakatauranga 'Tino Rawe', nui atu rānei.

• Mātauranga rauropi • Ngā tāngata me te wāhi • Auahatanga.

I tēnei wā ko te C1 me te C2 kua whiwhi i te whakatauranga Hoahoa 'Kaiārahi', ā, me te whakatauranga Hanga 'Tino Rawe' mō te C2.

EMISSIO NS, P OLLUTIO N & WASTE

U RES SING OU RC ES

ECOLOGY

&

85

• Te whakatutuki i ngā whakahekenga nui mō te whakamahi rauemi puta noa i te roanga atu o te hanganga.

• Whakamihi.

• Ngā tukunga, pokenga me te para

NT & ME GE ANCE A AN RN M OVE G

• Te whakatauira me te ine i te whakapetonga rauemi

PE O PL PLE AC E

IN

TIO VA NO

N

City Rail Link Limited | Te pūrongo hauora, haumaru, taiao, me te toitūtanga 2021


Mō te whakarato i te CRL kia haumaru, kia toitū hoki, me ngātahi te paiherenga me te mahi tahi - e whakamanatia ana e mātou ngā mahi a te katoa.



Printed on FSC certifed paper

CRLL0428 HSSE Annual Report 2021


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.