Levenslooppsychologie by HOGENT

LEVENSLOOPPSYCHOLOGIE

OPLEIDING: orthopedagogie Auteur: Leen De Medts

Academiejaar: 2023-2024

INHOUDSOPGAVE INLEIDING ......................................................................................................................................................... 8 1

INLEIDING ................................................................................................................................................. 9 1.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN ...................................................................................................... 9 1.2 EEN ORIËNTATIE OP DE LEVENSLOOPPSYCHOLOGIE ......................................................................... 9 1.2.1 Een definitie van levenslooppsychologie ............................................................................... 10 1.2.2 Wat is ontwikkeling? .................................................................................................................. 10 1.2.3 Actuele vraagstukken en onderwerpen in de levenslooppsychologie ............................... 11 1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4

1.2.4

Continue verandering versus discontinue verandering ............................................................... 11 Kritieke en gevoelige perioden........................................................................................................ 12 Nature - nurture discussie ............................................................................................................... 12 Levensloop perspectief versus focus op specifieke perioden .................................................... 13

Het levensloop perspectief: uitgangspunten ......................................................................... 13

1.2.4.1 1.2.4.2 1.2.4.3 1.2.4.4

Ontwikkeling is een levenslang proces .......................................................................................... 13 Ontwikkeling is multi-dimensioneel en multi-directioneel ............................................................ 13 Ontwikkeling is plastisch (veranderbaar) ....................................................................................... 14 Ontwikkeling wordt beïnvloed door meerdere, interagerende factoren .................................... 14

1.3 DE REIKWIJDTE VAN HET VAKGEBIED ............................................................................................... 16 1.3.1 Ontwikkelingsfasen en -domeinen .......................................................................................... 16 1.3.2 Theoretische perspectieven ..................................................................................................... 18 1.4 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ................................................................................................. 19 2

DE PRENATALE ONTWIKKELING .................................................................................................... 22 2.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................... 22 2.2 PRENATALE GROEI EN VERANDERING .............................................................................................. 22 2.2.1 Bevruchting: het moment van de conceptie .......................................................................... 22 2.2.2 De stadia van de prenatale ontwikkeling ............................................................................... 23 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3

De germinale periode (de eerste twee weken) ............................................................................. 23 De embryonale periode (2 tot 8 weken) ........................................................................................ 23 De foetale periode (8 tot 38 weken) ............................................................................................... 24

2.2.3 Miskraam .................................................................................................................................... 26 2.2.4 Fertiliteitproblemen: alternatieve routes naar een zwangerschap ..................................... 27 2.3 PRENATALE DIAGNOSTIEK EN GENETISCHE ADVISERING ................................................................. 27 2.3.1 Technieken om de foetale ontwikkeling te volgen ................................................................ 28 2.3.1.1 2.3.1.2 2.3.1.3 2.3.1.4 2.3.1.5 2.3.1.6

2.3.2 2.3.3

Echografie (echoscopie) .................................................................................................................. 28 Tripletest (Vervangen door de NIPT zie 2.3.1.6.) ......................................................................... 29 Vruchtwaterpunctie ........................................................................................................................... 29 Vlokkentest ........................................................................................................................................ 29 Navelstrengpunctie ........................................................................................................................... 30 Niet Invasieve Prenatale Test (NIPT) ............................................................................................ 30

Begeleiding ................................................................................................................................. 30 Prenatale omgevingsinvloeden ............................................................................................... 31

2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 2.3.3.4 2.3.3.5 2.3.3.6 2.3.3.7

Voeding .............................................................................................................................................. 31 Infecties .............................................................................................................................................. 31 Drugs, nicotine, alcohol en medicijnen .......................................................................................... 32 Stralingen ........................................................................................................................................... 33 Rhesusfactor ..................................................................................................................................... 33 Leeftijd van de moeder..................................................................................................................... 33 Emotionele factoren.......................................................................................................................... 34

2.3.4 Accenten voor begeleiding ....................................................................................................... 34 2.4 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ................................................................................................. 35 3

DE GEBOORTE EN DE PASGEBORENE ........................................................................................ 36 3.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................... 36 3.2 DE GEBOORTE .................................................................................................................................. 36 3.2.1 Prematuriteit, postmaturiteit en dismaturiteit ......................................................................... 36 3.2.2 De fasen van de bevalling ........................................................................................................ 37 3.2.3 Een geboortetrauma? ............................................................................................................... 38 3.3 DE PASGEBORENE ............................................................................................................................ 39 3.3.1 De Apgarscore ........................................................................................................................... 39 3.3.2 De eerste levensfuncties .......................................................................................................... 39 3.3.2.1

Slapen ................................................................................................................................................ 40

3.3.2.2 3.3.2.3

Eten..................................................................................................................................................... 40 Huilen ................................................................................................................................................. 40

3.4 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 40 3.5 SENSORIËLE (PERCEPTUELE) ONTWIKKELING ................................................................................. 41 3.5.1 Zien .............................................................................................................................................. 41 3.5.2 Horen ........................................................................................................................................... 43 3.5.3 Reuk en smaak .......................................................................................................................... 43 3.5.4 Voelen ......................................................................................................................................... 43 3.6 MOTORISCHE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 44 3.6.1 Reflexen: onze aangeboren fysieke vaardigheden .............................................................. 44 3.6.2 Basisactiviteiten ......................................................................................................................... 46 3.7 SEKSUELE ONTWIKKELING ............................................................................................................... 47 3.8 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING ............................................................................................ 47 3.9 TAALONTWIKKELING ......................................................................................................................... 47 3.10 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN.................................................................................................. 48 4

DE BABYTIJD (HET EERSTE LEVENSJAAR) ................................................................................ 49 4.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................... 49 4.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 50 4.3 MOTORISCHE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 52 4.3.1 Het kijkstadium (0 - 3 maanden) ............................................................................................. 52 4.3.2 Het grijpstadium (3 - 6 maanden) ............................................................................................ 52 4.3.3 Het zitstadium (6 - 9 maanden) ............................................................................................... 53 4.3.4 Het kruipstadium (9 - 12 maanden) ....................................................................................... 53 4.3.5 Loopstadium (12 - 15 maanden) ............................................................................................. 53 4.4 SENSORIËLE (PERCEPTUELE) ONTWIKKELING ................................................................................. 54 4.4.1 Zien .............................................................................................................................................. 54 4.4.2 Horen ........................................................................................................................................... 55 4.4.3 Reuk en smaak .......................................................................................................................... 56 4.4.4 Voelen: pijn en aanrakingen .................................................................................................... 56 4.4.5 Multimodale perceptie ............................................................................................................... 56 4.5 PSYCHOSEKSUELE ONTWIKKELING .................................................................................................. 57 4.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING............................................................................................................. 57 4.6.1 Belangrijke elementen van Piagets theorie ........................................................................... 57 4.6.1.1

Hoe ontstaan nieuwe denkstructuren? .......................................................................................... 58

4.6.2 De stadia in de ontwikkeling van het denken volgens Piaget ............................................. 59 4.6.3 Het senso-motorische stadium: de basis van de vroege cognitieve groei (de baby– peuter) 60 4.6.3.1 4.6.3.2 4.6.3.3 4.6.3.4 4.6.3.5 4.6.3.6

Substadium 1: eenvoudige (ongecoördineerde) reflexen ........................................................... 60 Substadium2: eerste gewoonten en primaire circulaire reacties ............................................... 60 Substadium 3: secundaire circulaire reacties ............................................................................... 61 Substadium 4: coördinatie van secundaire circulaire reacties ................................................... 61 Substadium 5: tertiaire circulaire reacties ..................................................................................... 63 Substadium 6: het begin van het denken ...................................................................................... 63

4.7 TAALONTWIKKELING ......................................................................................................................... 64 4.7.1 De formele eigenschappen van de taal .................................................................................. 64 4.7.2 De prelinguale of voortalige periode ....................................................................................... 66 4.7.2.1 4.7.2.2 4.7.2.3 4.7.2.4

Het huilen (0 - 1.5 maand) ............................................................................................................... 66 Het vocaliseren (1.5 – 5 maanden) ................................................................................................ 66 Het tateren of egocentrisch brabbelen (5 – 6 maanden)............................................................. 66 Het brabbelen of sociaal brabbelen (7 – 12 maanden) ............................................................... 67

4.8 SPELONTWIKKELING ......................................................................................................................... 68 4.8.1 Wat is spelen en spelontwikkeling? ........................................................................................ 68 4.8.2 De spelontwikkeling bij de baby: bewegingsspel .................................................................. 69 4.9 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING ............................................................................................ 70 4.9.1 De basis van sociaal gedrag .................................................................................................... 70 4.9.1.1 4.9.1.2 4.9.1.3

4.9.2

Hechting: het vormen van sociale banden ............................................................................. 73

4.9.2.1 4.9.2.2 4.9.2.3

4.9.3

Emoties in de babytijd ...................................................................................................................... 70 Voelen wat anderen voelen ............................................................................................................. 72 De ontwikkeling van het ik ............................................................................................................... 73 Sociale banden in het dierenrijk: de proeven van Harlow ........................................................... 74 Hechting bij mensen: John Bowlby (1907-1990).......................................................................... 75 Meten van de hechtingskwaliteit: Mary Ainsworth ....................................................................... 76

Interactie met baby’s ................................................................................................................. 80

4.9.4 De sociale omgang van baby’s met leeftijdgenoten ............................................................. 81 4.10 DE PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................ 81 4.10.1 Verschillen tussen baby’s: persoonlijkheid ........................................................................ 81 4.10.2 Temperament ........................................................................................................................ 82 4.10.2.1 4.10.2.2

Dimensies van temperament en temperamentclusters ............................................................... 83 De consequenties van temperament ............................................................................................. 84

4.10.3 Gender, genderverschillen en genderrollen ...................................................................... 84 4.11 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN.................................................................................................. 85 5

DE PEUTERTIJD ................................................................................................................................... 88 5.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................... 88 5.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 89 5.3 MOTORISCHE ONTWIKKELING .......................................................................................................... 90 5.4 SENSORIËLE (PERCEPTUELE) ONTWIKKELING ................................................................................. 92 5.5 PSYCHOSEKSUELE ONTWIKKELING .................................................................................................. 92 5.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING............................................................................................................. 92 5.6.1 Het pre-operationeel stadium (peuter - kleuter) .................................................................... 92 5.6.1.1 5.6.1.2

Denkfouten ........................................................................................................................................ 93 Verwarring fantasie en werkelijkheid.............................................................................................. 97

5.7 TAALONTWIKKELING ......................................................................................................................... 98 5.7.1 De vroeg-linguale of eerste talige periode ............................................................................. 99 5.7.2 De eerste woorden .................................................................................................................... 99 5.7.3 De eerste zinnen........................................................................................................................ 99 5.7.4 Babytaal .................................................................................................................................... 101 5.8 SPELONTWIKKELING ....................................................................................................................... 102 5.8.1 Het beweging- of functiespel ................................................................................................. 102 5.8.2 Het fantasiespel (en imitatiespel) .......................................................................................... 102 5.8.3 Het constructiespel .................................................................................................................. 103 5.8.4 De sociale ontwikkeling van het spel (Parten) .................................................................... 104 5.9 TEKENONTWIKKELING .................................................................................................................... 105 5.10 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING .......................................................................................... 106 5.10.1 De ontwikkeling van een eigen “ik” ................................................................................... 106 5.10.2 Uitbreiden van sociale contacten ...................................................................................... 106 5.10.2.1 5.10.2.2

5.10.3 5.10.3.1 5.10.3.2 5.10.3.3

5.11 5.12 5.13 6

Contacten met leeftijdsgenootjes .................................................................................................107 Andere kinderen in het gezin ........................................................................................................ 107

Emotionele ontwikkeling ..................................................................................................... 107 Zindelijk worden .............................................................................................................................. 107 Kinderangsten .................................................................................................................................108 De trotsfase of koppigheidsfase ................................................................................................... 109

PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 111 MORELE ONTWIKKELING................................................................................................................. 112 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ................................................................................................ 112

DE KLEUTERTIJD ............................................................................................................................... 115 6.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN ................................................................................................... 115 6.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 116 6.3 MOTORISCHE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 116 6.3.1 De grove motoriek ................................................................................................................... 116 6.3.2 De fijne motoriek ...................................................................................................................... 117 6.3.3 Links- of rechtshandigheid ..................................................................................................... 118 6.4 SENSORIËLE (PERCEPTUELE ONTWIKKELING) ............................................................................... 118 6.5 PSYCHOSEKSUELE ONTWIKKELING ................................................................................................ 118 6.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 119 6.6.1 De differentiatiefase ................................................................................................................ 119 6.6.1.1 6.6.1.2 6.6.1.3

Semantische ontwikkeling ............................................................................................................. 119 Abstracte begripsvorming .............................................................................................................. 120 Syntactische en morfologische ontwikkeling............................................................................... 121

6.7 SPELONTWIKKELING ....................................................................................................................... 121 6.8 TEKENONTWIKKELING .................................................................................................................... 123 6.8.1 Het pre-schematisch stadium ................................................................................................ 123 6.9 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING .......................................................................................... 125 6.9.1 Gehechtheid ............................................................................................................................. 125 6.9.2 Begrijpen wat anderen denken .............................................................................................. 125 6.9.2.1

Theory of mind ................................................................................................................................ 125

6.9.2.2

6.9.3 6.9.4

Sociale cognities ............................................................................................................................. 125

Het ontstaan van vriendschappen ........................................................................................ 126 Agressief gedrag bij kleuters ................................................................................................. 127

6.9.4.1 6.9.4.2 6.9.4.3

Oorzaken van agressie .................................................................................................................. 127 Agressie volgens de sociale leertheorie ...................................................................................... 128 Cognitieve verklaringen voor agressie ......................................................................................... 129

6.10 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 129 6.10.1 Zelfbeeld: nadenken over het ik ........................................................................................ 130 6.10.2 Zelfbewustzijn en zelfkennis .............................................................................................. 130 6.10.3 Genderidentiteit: het ontstaan van vrouwelijkheid en mannelijkheid ........................... 131 6.10.3.1 6.10.3.2

Begripsomschrijving ....................................................................................................................... 131 Ontwikkeling van de genderidentiteit ........................................................................................... 131

6.11 MORELE ONTWIKKELING................................................................................................................. 134 6.11.1 Het geweten, moraliteit ....................................................................................................... 134 6.11.2 De ontwikkeling van het geweten ..................................................................................... 134 6.11.2.1 6.11.2.2 6.11.2.3 6.11.2.4 6.11.2.5

6.11.3 6.11.3.1 6.11.3.2

6.12 7

Piagets visie op de morele ontwikkeling ...................................................................................... 135 Kohlberg ........................................................................................................................................... 135 De sociale leertheorie en morele ontwikkeling ........................................................................... 137 Modelling .......................................................................................................................................... 137 Empathie en moreel gedrag .......................................................................................................... 138

Aspecten van het geweten ................................................................................................ 138 Zelfbeheersing.................................................................................................................................138 Schuld en schaamte ....................................................................................................................... 139

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 139

DE LAGERE SCHOOLTIJD ............................................................................................................... 142 7.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................. 142 7.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 142 7.3 MOTORISCHE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 143 7.3.1 Lichaamsbeheersing en grove motoriek .............................................................................. 143 7.3.2 Fijne motoriek ........................................................................................................................... 144 7.4 SENSORIËLE (PERCEPTUELE ONTWIKKELING) ............................................................................... 144 7.5 PSYCHOSEKSUELE ONTWIKKELING ................................................................................................ 144 7.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 144 7.6.1 Het concreet operationeel stadium ....................................................................................... 144 7.7 TAALONTWIKKELING ....................................................................................................................... 146 7.7.1 Voltooiingsfase ......................................................................................................................... 146 7.8 SPELONTWIKKELING ....................................................................................................................... 147 7.9 TEKENONTWIKKELING .................................................................................................................... 148 7.9.1 Het intellectueel realisme ....................................................................................................... 148 7.9.2 Het visueel realisme ................................................................................................................ 149 7.10 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING .......................................................................................... 150 7.10.1 Gehechtheid ......................................................................................................................... 150 7.10.2 Sociale relaties en vriendschappen .................................................................................. 150 7.10.2.1 7.10.2.2 7.10.2.3

In groep omgaan met leeftijdgenootjes........................................................................................ 150 Vriendschap ..................................................................................................................................... 151 Populariteit en sociale competentie ............................................................................................. 152

7.11 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 153 7.11.1 Een nieuw antwoord op de vraag “wie ben ik?” .............................................................. 153 7.11.2 Eigenwaarde: het beeld dat kinderen van zichzelf ontwikkelen ................................... 154 7.12 MORELE ONTWIKKELING................................................................................................................. 154 7.13 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 156 8

DE ADOLESCENTIE ........................................................................................................................... 159 8.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................. 159 8.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 160 8.2.1 De groeispurt ............................................................................................................................ 160 8.2.2 Seksuele rijpingsprocessen ................................................................................................... 161 8.2.3 Reacties op lichamelijke veranderingen............................................................................... 161 8.2.3.1 8.2.3.2

8.3 8.4 8.5

Beleving van het eigen lichaam: oorzaken.................................................................................. 161 Beïnvloeding van het lichaamsbeeld door sociale en culturele factoren ................................ 163

MOTORISCHE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 163 PERCEPTUELE ONTWIKKELING ....................................................................................................... 163 PSYCHOSEKSUELE ONTWIKKELING ................................................................................................ 164

8.6 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 164 8.6.1 Het formeel operationeel stadium ......................................................................................... 164 8.6.2 Meningen over de visie van Piaget: steun en kritiek .......................................................... 166 8.7 TAALONTWIKKELING ....................................................................................................................... 167 8.8 SPELONTWIKKELING ....................................................................................................................... 168 8.9 TEKENONTWIKKELING .................................................................................................................... 168 8.10 SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING .......................................................................................... 168 8.10.1 Loskomen van de ouders en het gezin ............................................................................ 168 8.10.2 Aansluiten bij leeftijdgenoten ............................................................................................. 170 8.10.2.1 8.10.2.2 8.10.2.3

In grote groep: de jeugdcultuur en subcultuur ............................................................................ 170 Kliekjes of vriendengroepen .......................................................................................................... 171 Vriendschap tussen boezemvriend(inn)en .................................................................................. 171

8.11 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 172 8.11.1 Zelfbeeld: beschrijving van het ik ...................................................................................... 172 8.11.2 Eigenwaarde: beoordeling van het “ik” ............................................................................ 172 8.11.3 Egocentrisme ....................................................................................................................... 173 8.11.3.1 8.11.3.2

8.11.4 8.11.5

Conformisme........................................................................................................................ 174 Identiteitsvorming en identiteitsontplooiing ..................................................................... 174

8.11.5.1 8.11.5.2

8.11.6 8.11.7

Ontwikkelingsmodel volgens Erikson ........................................................................................... 175 De ontwikkelingsfasen ................................................................................................................... 176

Identiteitsstatus .................................................................................................................... 178

8.11.7.1 8.11.7.2 8.11.7.3 8.11.7.4

Identificatie ....................................................................................................................................... 174 Experimenteren ............................................................................................................................... 175

Identiteitscrisis ..................................................................................................................... 175

8.11.6.1 8.11.6.2

8.12 8.13

Imaginair publiek ............................................................................................................................. 173 Persoonlijke fabel............................................................................................................................ 173

Identiteitsdiffusie ............................................................................................................................. 179 Foreclosure ...................................................................................................................................... 179 Moratorium ....................................................................................................................................... 179 Achievement .................................................................................................................................... 180

MORELE ONTWIKKELING................................................................................................................. 180 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 181

DE JONGVOLWASSENHEID ............................................................................................................ 184 9.1 DOELSTELLINGEN EN STUDIEVRAGEN ............................................................................................ 184 9.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 184 9.2.1 Lichamelijke mogelijkheden ................................................................................................... 184 9.2.1.1 9.2.1.2 9.2.1.3 9.2.1.4

Lichamelijke ontwikkeling .............................................................................................................. 184 Zintuigen .......................................................................................................................................... 185 Motoriek en fitheid .......................................................................................................................... 185 Seksuele activiteit ........................................................................................................................... 185

9.2.2 Gezondheid .............................................................................................................................. 185 9.2.3 Stress en coping ...................................................................................................................... 186 9.3 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 187 9.3.1 Postformeel denken ................................................................................................................ 187 9.3.1.1 9.3.1.2 9.3.1.3

9.3.2

Schaies stadia van ontwikkeling ................................................................................................... 187 Labouvie-Vief................................................................................................................................... 188 Perry’s benadering van postformeel denken .............................................................................. 188

Intelligentie (geen leerstof) ..................................................................................................... 188

9.3.2.1 9.3.2.2

Sternbergs triarchische theorie ..................................................................................................... 188 Praktische en emotionele intelligentie.......................................................................................... 189

9.4 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 190 9.4.1 Theorie van Erikson ................................................................................................................ 190 9.4.2 Theorie van Levinson .............................................................................................................. 190 9.5 SOCIALE ONTWIKKELING ................................................................................................................ 191 9.5.1 Partnerkeuze ............................................................................................................................ 191 9.5.1.1

9.5.2

9.5.2.1 9.5.2.2

9.5.3 9.5.4 9.5.5

Waarom en wanneer gaan we een relatie aan? ......................................................................... 193 Het ontwikkelen van relaties.......................................................................................................... 194

Werk en beroep ....................................................................................................................... 195 Maatschappelijke participatie / vrije tijd ................................................................................ 195 Specifieke thema’s .................................................................................................................. 196

9.5.5.1

9.6

Het partnerzoekproces ................................................................................................................... 192

Relaties ..................................................................................................................................... 193

Ouderschap ..................................................................................................................................... 196

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 199

DE VOLWASSENHEID ....................................................................................................................... 201

10.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................. 201 10.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 202 10.2.1 Lichamelijke mogelijkheden ............................................................................................... 202 10.2.1.1 10.2.1.2 10.2.1.3 10.2.1.4 10.2.1.5

Overgangsperiode .......................................................................................................................... 202 Lengte, gewicht en kracht .............................................................................................................. 202 Zintuigen .......................................................................................................................................... 202 Reactietijd ........................................................................................................................................ 203 Seksuele activiteit ........................................................................................................................... 203

10.2.2 Gezondheid – ziekte en stress .......................................................................................... 204 10.3 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 204 10.3.1 Vloeibare en gekristalliseerde intelligentie ...................................................................... 205 10.3.2 Geheugen ............................................................................................................................. 206 10.3.3 Andere aspecten van het functioneren: competenties en expertise ............................ 207 10.4 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 208 10.4.1 Theorie van Erikson ............................................................................................................ 208 10.4.2 Theorie van Levinson ......................................................................................................... 208 10.4.3 Stabiliteit of veranderingen in de persoonlijkheid ........................................................... 209 10.5 SOCIALE ONTWIKKELING ................................................................................................................ 209 10.5.1 De ‘sandwich generatie’ ..................................................................................................... 209 10.5.1.1 10.5.1.2 10.5.1.3

10.5.2 10.5.2.1 10.5.2.2

10.5.3 10.5.4 10.5.4.1 10.5.4.2

10.6 11

Begeleiding van opgroeiende kinderen – lege nest fase .......................................................... 210 Ouder wordende ouders - mantelzorg ......................................................................................... 210 Grootouder worden ......................................................................................................................... 211

Relaties ................................................................................................................................. 211 Partnerrelatie ................................................................................................................................... 211 Relatie met broers en zussen en vriendschappen ..................................................................... 211

Maatschappelijke participatie / vrije tijd ........................................................................... 212 Specifieke thema’s .............................................................................................................. 212 Het proces van de ‘overgang’ ....................................................................................................... 212 Grootouder worden ......................................................................................................................... 214

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 215

DE OUDERDOM – DE DOOD............................................................................................................ 217

11.1 DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN .................................................................................................. 217 11.2 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING ........................................................................................................ 217 11.2.1 Lichamelijke veranderingen ............................................................................................... 218 11.2.1.1 11.2.1.2 11.2.1.3 11.2.1.4

11.2.2 11.2.2.1 11.2.2.2 11.2.2.3 11.2.2.4

Uiterlijke tekenen van veroudering ............................................................................................... 218 Veroudering binnen in het lichaam ............................................................................................... 218 De zintuigen ..................................................................................................................................... 218 De reactietijd.................................................................................................................................... 219

Gezondheid en welzijn ....................................................................................................... 220 Lichamelijke en psychische aandoeningen ................................................................................. 220 Welzijn tijdens de ouderdom ......................................................................................................... 220 Seksualiteit tijdens de ouderdom .................................................................................................. 220 Visies op veroudering ..................................................................................................................... 221

11.3 COGNITIEVE ONTWIKKELING........................................................................................................... 221 11.3.1 Intelligentie bij ouderen ...................................................................................................... 222 11.3.2 Geheugen: herinneringen van vroeger en nu ................................................................. 222 11.3.3 Leren op latere leeftijd ........................................................................................................ 223 11.3.4 Wijsheid ................................................................................................................................ 223 11.4 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING ............................................................................................... 224 11.4.1 De belangrijkste theorieën ................................................................................................. 224 11.4.1.1 11.4.1.2 11.4.1.3 11.4.1.4 11.4.1.5

11.4.2 11.4.2.1 11.4.2.2 11.4.2.3 11.4.2.4

Theorie van Erikson........................................................................................................................ 224 De ontwikkelingstaken van Peck .................................................................................................. 224 Theorie van Levinson ..................................................................................................................... 225 Het onderzoek van Neugarten ...................................................................................................... 225 Besluit ............................................................................................................................................... 225

Gelukkig ouder worden ...................................................................................................... 226 De disengagement theorie ............................................................................................................ 226 De activity theorie ........................................................................................................................... 227 De continuïty theorie ...................................................................................................................... 227 Selectieve optimalisering met compensatie ................................................................................ 227

11.5 SOCIALE ONTWIKKELING ................................................................................................................ 228 11.5.1 Relaties ................................................................................................................................. 228 11.5.1.1

Het partnerschap ............................................................................................................................ 228

11.5.1.2 11.5.1.3

Het sociale netwerk ........................................................................................................................ 229 Familiebanden .................................................................................................................................229

11.5.2 Werk en pensionering ......................................................................................................... 229 11.5.3 Maatschappelijke participatie ............................................................................................ 230 11.5.4 Woonvormen........................................................................................................................ 230 11.6 STERVEN EN DE DOOD ................................................................................................................... 230 11.6.1 Angst voor de dood ............................................................................................................. 230 11.6.2 Het stervensproces (bij de persoon zelf) ......................................................................... 231 11.6.2.1

Evaluatie van de theorie ................................................................................................................ 232

11.6.3 Besef van verlies en intens verdriet (bij partners of geliefden) .................................... 232 11.7 STUDIEVRAGEN EN TOEPASSINGEN ............................................................................................... 233 BRONNEN ..................................................................................................................................................... 234

INLEIDING Levenslooppsychologie is een uniek vakgebied. In tegenstelling tot andere disciplines heeft ieder mens er persoonlijke ervaringen mee. Het is een discipline die niet alleen bestaat uit ideeën, theorieën en concepten, maar die vooral ook de kern raakt van wat ieder van ons gemaakt heeft tot wat we zijn. Het is de bedoeling om jullie via deze cursus te introduceren en enthousiast te maken voor levenslooppsychologie. We hopen jullie te kunnen stimuleren om vanuit deze invalshoek naar de wereld te kijken en jullie in te wijden in de wereld van kinderen en jongeren, maar ook van de ouder wordende mens. De cursus probeert een overzicht te schetsen van de ontwikkeling van de mens, van de preconceptie tot de dood. De volgende levensfasen worden in chronologische volgorde besproken: de prenatale ontwikkeling, de geboorte en de pasgeborene, de babytijd, de peuter- en kleutertijd, de lagere schooltijd, de adolescentie, de jongvolwassenheid, de volwassenheid en de ouderdom. Binnen deze fasen richten we ons onder meer op de volgende ontwikkelingsdomeinen: de lichamelijke en motorische ontwikkeling, cognitieve en sociale ontwikkeling maar ook op de taal- en tekenontwikkeling of persoonlijkheidsontwikkeling en morele ontwikkeling. We mogen echter niet vergeten dat er heel wat samenhang is tussen deze verschillende ontwikkelingsgebieden. Hier en daar proberen we jullie in deze cursus te laten kennismaken met theorieën en onderzoeksbevindingen, maar ook met maatschappelijke problemen. We proberen om zowel traditionele kerngebieden als vernieuwende ontwikkelingen te schetsen. In deze cursus gaan we enkel in op de normale ontwikkeling. Deze kennis van normale ontwikkelingsprocessen is noodzakelijk om het ontstaan en verloop van abnormaal functioneren te begrijpen.

Inleiding

Pagina 9 van 235

INLEIDING

1.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Definiëren levenslooppsychologie als een wetenschappelijke studie van de menselijke ontwikkeling van de conceptie tot de dood.

Becommentariëren vraagstukken uit de levenslooppsychologie als wetenschap: o betreffende discontinuïteit of continu proces o betreffende de kritieke en/of gevoelige periodes o betreffende het nature - nurture debat o betreffende het levensloopperspectief of de focus op specifieke gebieden

Benoemen en beschrijven de uitgangspunten van het levensloopperspectief

Beschrijven het verschil tussen normatieve en niet-normatieve gebeurtenissen die de ontwikkeling beïnvloeden

Benoemen normatieve en niet-normatieve gebeurtenissen met concrete voorbeelden

Verbinden ontwikkelingsdomeinen en levensfasen aan casussen en typische kenmerken van de ontwikkeling van het individu

Tonen in hun beschrijving de nodige kritische zin en flexibiliteit t.a.v. het benoemen van leeftijdsfasen.

Samenhang tussen leeftijdsfasen en ontwikkelingsdomeinen begrijpen en illustreren met voorbeelden.

Begrijpen en illustreren met voorbeelden dat er verschillende perspectieven zijn waarop naar ontwikkeling kan worden gekeken.

Begrippenlijst Ontwikkeling, levenslooppsychologie, gedragsverandering, continue en discontinue verandering, nature, nurture, kritieke periode, gevoelige periode, plastisch, multi-dimensioneel, multi-directioneel, cohort, generatie, normatieve gebeurtenis, niet-normatieve gebeurtenis, lichamelijke ontwikkeling, motorische ontwikkeling, perceptuele ontwikkeling, sociaalemotionele ontwikkeling; cognitie(f), affectie(f), verbaal, moreel, persoonlijkheidsontwikkeling, ontwikkelingsdomein, ontwikkelingsfase, horizontale en verticale samenhang, psychodynamisch perspectief, behavioristisch perspectief, cognitief perspectief, contextueel perspectief, evolutionair perspectief

1.2

E EN ORIËNTATIE O P DE LEVENSLOOPPSYCHOLOGIE

Heb je je ooit verbaasd over de manier waarop een baby je vinger vastgrijpt met zijn kleine handjes? Of over de methodische tekenstijl van peuters? Of over de weldoordachte manier waarop een adolescent besluit wie hij voor een feestje uitnodigt? Wie bij deze zaken stilstaat, stelt het soort vragen waarmee ontwikkelingspsychologen zich bezighouden. De meeste aandacht van de onderzoekers gaat nog vaak uit naar de periode waarin de veranderingen elkaar het snelste opvolgen: die van de geboorte tot aan de adolescentie. De afgelopen decennia is binnen de levenslooppsychologie echter het inzicht gegroeid dat het koppelen van het het begrip ontwikkeling aan de eerste levensjaren te beperkt is. Het wordt duidelijker dat na de explosieve groei in de kinderjaren en de adolescentie er ontwikAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 10 van 235

kelingen en veranderingen plaatsvinden die van invloed zijn op het menselijk gedrag (zie verder, levenslooppsychologie)

1.2.1

Een definitie van levenslooppsychologie

Levenslooppsychologie is de wetenschappelijke studie naar de patronen van groei, verandering en stabiliteit die zich voordoen bij toenemende leeftijd, dus van conceptie tot aan de dood. De definitie van het vakgebied lijkt vrij eenvoudig, maar dat is enigszins misleidend. Om te begrijpen wat levenslooppsychologie juist inhoudt, moeten we dieper ingaan op de verschillende delen van de definitie hierboven. ─

Bij het bestuderen van groei, verandering en stabiliteit kiest de levenslooppsychologie voor een wetenschappelijke benadering. Net als leden van andere disciplines toetsen ook onderzoekers op dit gebied hun hypotheses over de aard en het verloop van de menselijke ontwikkeling met behulp van wetenschappelijke bewijzen. Ze gebruiken methodische, wetenschappelijke technieken om de juistheid van die theorieen systematisch aan te tonen. Bijvoorbeeld -

case-studies (uitgebreide diepte-interviews met een specifiek individu of een kleinere groep individuen)

psychofysiologische methoden (een onderzoeksmethode die zich richt op het verband tussen fysiologische processen, zoals hartslag, bloeddruk,… en gedrag)

cross-sectioneel onderzoek (onderzoek waarin verschillende leeftijdsgroepen op verschillende tijdstippen worden bestudeerd)

enz…

─

Levenslooppsychologie richt zich (vooral) op de menselijke ontwikkeling. Sommigen proberen de universele ontwikkelingsprincipes te doorgronden, terwijl anderen kijken naar de invloed van culturele, raciale en etnische verschillen op het verloop van de ontwikkeling. Weer anderen proberen inzicht te krijgen in de unieke aspecten van individuen; ze kijken naar de kenmerken en eigenschappen die de ene mens van de andere onderscheiden. Maar welke benadering ze ook kiezen, alle ontwikkelingspsychologen beschouwen ontwikkeling binnen de jeugd en de adolescentie als een continu proces. Ze houden zich niet alleen bezig met groei en verandering maar vragen zich ook af in welke perioden mensen veranderen en groeien en hoe hun gedrag zich verhoudt tot eerder gedrag.

─

Hoewel de levenslooppsychologie zich concentreert op de jeugd en de adolescentie, ontwikkelt een mens zich in elke periode van zijn leven. Dat begint bij de conceptie en eindigt bij de dood. Ontwikkelingspsychologen gaan ervan uit dat mensen in sommige opzichten tot het einde van hun leven blijven groeien en veranderen, terwijl hun gedrag in andere opzichten stabiel blijft. Tegelijkertijd geloven ze dat een mens zich in geen enkele periode in zijn leven alleen maar ontwikkelt. Ze denken dat elke periode de mogelijkheid voor groei én verval bevat en dat mensen hun hele leven kunnen groeien en veranderen.

1.2.2

Wat is ontwikkeling?

Met ontwikkelen bedoelt de levenslooppsychologie “het veranderen van een aanwezige structuur” (d.i. een persoon in zijn geheel: lichaam én geest). De aanwezige structuur ontwikkelt, ont-vouwt, ont-plooit zich gedurende de hele levenscyclus. Er treden gedragsveranderingen op van het begin tot het eind van het leven. Hierbij kan zowel sprake zijn van het verwerven van nieuwe mogelijkheden als van het verliezen van een bepaalde functie of vaardigheid. Winst en verlies gaan dan ook hand in hand in de ontwikkeling.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 11 van 235

Bijvoorbeeld Rond de leeftijd van 1 jaar leert een kind zelfstandig lopen (“lopen” is gedragsverandering: er komt een nieuwe vaardigheid bij). Tijdens de basisschool leren kinderen lezen, rekenen en schrijven als belangrijke schoolse vaardigheden (“lezen, rekenen en schrijven” is gedragsverandering: er komen nieuwe vaardigheden bij). Lien kon als kind als de beste haar tenen naar haar mond brengen, als tiener inmiddels beschikt ze steeds minder over deze kunst (“verlies van lenigheid” is gedragsverandering: verlies van een vaardigheid). Met het ouder worden wordt het voor opa steeds moeilijker om dingen te onthouden (“dingen niet meer kunnen onthouden” is gedragsverandering: verlies van een vaardigheid).

Ontwikkeling heeft het karakter van een levenslang proces. Dat wil zeggen dat ‘ontwikkeling een verloop in de tijd kent dat een voortgang inhoudt’. Ontwikkeling is geen momentopname. Er is sprake van een geleidelijke verandering. Het begrip voortgang duidt op het feit dat ontwikkeling niet herhaalbaar is. De veranderingen die optreden in de mens zijn tevens van meer of minder duurzame aard. Bijvoorbeeld In de loop van zijn ontwikkeling leert de mens spreken. Als hij eenmaal kan spreken, blijft hij onder normale omstandigheden gedurende zijn hele leven over die mogelijkheid beschikken (duurzaam) en herhaalt het proces van leren spreken zich op latere leeftijd niet (voortgang). Een uitzondering hierop is bijvoorbeeld wanneer iemand een auto-ongeluk heeft gehad waardoor de hersenen zodanig zijn beschadigd dat de betreffende persoon opnieuw moet leren spreken.

1.2.3

Actuele vraagstukken en onderwerpen in de levenslooppsychologie

Op dit moment spelen in levenslooppsychologie een aantal centrale vraagstukken en onderwerpen met betrekking tot de ontwikkeling van kinderen. Dat zijn bijvoorbeeld: de aard van de veranderingen tijdens de ontwikkeling van het kind, het belang van kritieke en gevoelige perioden, de nature-nurture discussie en het levensloopmodel versus gerichtere benaderingen.

1.2.3.1

Continue verandering versus discontinue verandering

Een van de belangrijkste kwesties binnen de levenslooppsychologie is de vraag of ontwikkeling zich op een continue of een discontinue manier voltrekt (zie onderstaande figuur).

Figuur 1: Continue versus discontinue verandering (Uit: Feldman, 2009, p.12)

Bij continue verandering is de ontwikkeling geleidelijk aan en vloeien de prestaties op een bepaald niveau voort uit die van de vorige niveaus. Continue verandering is kwantitatief; de onderliggende ontwikkelingsprocessen die de aanzet geven tot verandering blijven gedurende het hele leven dezelfde. In het geval van voortdurende verandering voltrekken Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 12 van 235

de veranderingen zich dus stapsgewijs, maar de aard van de veranderingen blijft gelijk. Veranderingen in lengte zijn bv. continu. Discontinue verandering vindt plaats in aparte stappen of stadia. Elk stadium levert gedrag, gevoelens of gedachten op die kwalitatief anders zijn dan gedrag, gevoelens of gedachten in eerdere stadia. In deze theorieën wordt ontwikkeling gezien als het beklimmen van een trap, waarbij elke stap overeenkomt met een rijpere of meer georagiseerde manier van functioneren. Neem bv. de cognitieve ontwikkeling: het denken van kinderen verandert fundamenteel naarmate ze ouder worden en die veranderingen zijn niet alleen kwantitatief maar ook kwalitatief. De meeste ontwikkelingspsychologen zijn het erover eens dat beide soorten naast elkaar bestaan. Hoewel veel veranderingen continu zijn, zijn andere duidelijk discontinu.

1.2.3.2

Kritieke en gevoelige perioden

Een kritieke periode is een specifieke periode in de ontwikkeling waarin een bepaalde gebeurtenis de grootste consequenties heeft. Bijvoorbeeld Marthe lijdt aan een ernstige oogafwijking, doordat mama Lieve in het begin van haar zwangerschap rode hond (rubella) had gekregen. Mocht dit in de dertigste week van haar zwangerschap gebeurd zijn, dan had Marthe er waarschijnlijk niets aan overgehouden.

Er is sprake van een kritieke periode wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten omgevingsstimuli noodzakelijk zijn voor een normale ontwikkeling. Hoewel de eerste ontwikkelingspsychologen grote nadruk legden op het belang van kritieke perioden, overheerst vandaag de gedachte dat mensen op veel gebieden flexibeler zijn dan eerst werd aangenomen, vooral op het gebied van persoonlijkheids- en sociale ontwikkeling. Zo zijn er de laatste tijd meer aanwijzingen dat kinderen latere ervaringen kunnen gebruiken om eerdere achterstanden in te halen. Ze lopen niet per definitie blijvende schade op als ze bepaalde soorten sociale ervaringen hebben gemist. Daardoor spreken de hedendaagse ontwikkelingspsychologen van gevoelige perioden waarin organismen extra ontvankelijk zijn voor bepaalde soorten stimuli in hun omgeving. Een gevoelige periode staat voor de periode waarin bepaalde vermogens optimaal naar voor komen. In tegenstelling tot bij een kritieke periode heeft de afwezigheid van stimuli tijdens een gevoelige periode niet altijd onomkeerbare consequenties.

1.2.3.3

Nature - nurture discussie

Een van de steeds terugkerende vragen bij de ontwikkeling van kinderen is in hoeverre het gedrag van mensen het gevolg is van hun genetisch bepaalde natuur enerzijds en de fysieke en sociale omgeving waarin ze opgroeien anderzijds. Het begrip nature verwijst naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten geërfd van de ouders. Het omvat elke factor die het resultaat is van het geleidelijk ontvouwen van voorbestemde genetische informatie (een proces dat bekend staat als maturatie); bv. je lichaamslengte, de kleur van je ogen, je verstandelijke aanleg, je temperament, je geslacht,… Het begrip nurture verwijst naar de omgevingsinvloeden die bepalend zijn voor ons gedrag. Die kunnen van biologische (bv. de invloed van cocaïnegebruik van een zwangere vrouw op haar ongeboren kind), maar ook van sociale aard (bv. de manier waarop ouders hun kinderen opvoeden en de invloed van leeftijdsgenoten op de adolescent) zijn. Sommige invloeden zijn het resultaat van maatschappelijke factoren (zoals socio-economische kansen van leden van minderheidsgroepen). Een voorbeeld van de implicaties van de nature-nurture discussie is bv. de vraag of intelligentie primair bij de geboorte vastligt of vooral een resultaat is van de scholing. De vraag is Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 13 van 235

niet zozeer of gedrag het resultaat is van het één of het ander. De vraag is meer in welke mate nature en nurture hun invloed laten gelden. Bovendien is de interactie tussen genetische en omgevingsfactoren complex, gedeeltelijk omdat sommige genetisch bepaalde eigenschappen niet alleen een directe invloed hebben op het gedrag van kinderen, maar ook indirect bijdragen aan de vorming van hun omgeving (bv. een huilbaby). Kortom, de vraag in hoeverre bepaald gedrag het gevolg is van nature en in hoeverre van nurture is lastig te beantwoorden. We kunnen de begrippen het best beschouwen als de twee uitersten van een continuüm, waarbij specifieke gedragspatronen ergens in het midden uitkomen.

1.2.3.4

Levensloop perspectief versus focus op specifieke perioden

Op welk deel van de levensloop moeten ontwikkelingspsychologen zich richten? Volgens vroege ontwikkelingspsychologen waren dat de babytijd en de adolescentie. De meeste aandacht was duidelijk gericht op die twee perioden; aan andere delen van de kindertijd werd nauwelijks aandacht besteed. Tegenwoordig kijken we naar de totale levensloop (levenslooppsychologie), onder andere sedert de ontdekking dat groei en verandering in elke levensfase plaatsvinden. Bovendien wordt een belangrijk deel van iemands ontwikkeling bepaald door de andere mensen in zijn sociale omgeving en de (culturele) context waar iemand opgroeit. Om de ontwikkeling van baby’s te doorgronden, moeten we bv. weten welke effecten de leeftijd van de ouders of de plaats waar kinderen opgroeien op hun sociale ontwikkeling hebben.

1.2.4

Het levensloop perspectief: uitgangspunten

Vanuit de levensloopbenadering wordt de ontwikkeling gezien als een dynamisch proces dat altijd verder gaat, zich uitstrekt van bevruchting tot dood, en vorm krijgt door een complex netwerk van biologische, psychologische en sociale invloeden. Ze vertrekken van een aantal uitgangspunten in hun benadering.

1.2.4.1

Ontwikkeling is een levenslang proces

Volgens het levensloopperspectief heeft geen enkele levensfase meer impact op de ontwikkeling dan andere. In elke levensfase, ook tijdens de ouderdom, zijn er belangrijke ontwikkelingen. Bovendien kunnen eerdere ontwikkelingen ook een invloed hebben op de latere ontwikkeling. Binnen elke levensfase kan verandering optreden op verschillende domeinen bv. cognitieve, emotionele, of sociale ontwikkeling. In elke levensfase zijn er bovendien verschillende ontwikkelingstaken die we moeten vervullen. Bijvoorbeeld Tijdens de lagere school verbeteren we onze atletische prestaties, hebben we meer logische denkprocessen, ontwikkelen we leesvaardigheden, krijgen we inzicht in hoe anderen denken (perspectiefname), ontwikkelen we duurzame vriendschappen,… Tijdens de jong-volwassenheid verlaten de meesten het huis, maken ze hun studies af en beginnen te werken, er gaat veel aandacht naar carrièrevorming en het ontwikkelen van intieme relaties, sommigen worden papa of mama,...

1.2.4.2

Ontwikkeling is multi-dimensioneel en multi-directioneel

Tijdens de levensloop worden we steeds geconfronteerd met nieuwe eisen en mogelijkheden op verschillende domeinen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 14 van 235

Multi-dimensioneel: Ontwikkeling kan plaats hebben op verschillende domeinen, nl. lichamelijke ontwikkeling, cognitieve ontwikkeling, sociale of emotionele ontwikkeling. Heel vaak is er interactie tussen deze domeinen.

Multi-directioneel: De ontwikkeling van je vaardigheden is niet oneindig. In elke levensfase, zie je een toename en afname van vaardigheden en kennis op verschilldende domeinen. Bijvoorbeeld Tijdens de lagere school gaat de aandacht van Sofie vooral naar het leren van talen en muziek, waardoor andere ontwikkelingsdomeinen misschien iets minder verfijnd worden. Later in haar leven, wanneer ze kiest om leerkracht te worden, laat ze andere carrièremogelijkheden vallen.

Niettegenstaande bepaalde verworvenheden belangrijk zijn op vroege leeftijd en afnemen als je ouder wordt, kunnen mensen op elke leeftijd hun mogelijkheden verbeteren en nieuwe vaardigheden ontwikkelen. Soms gaat het ook om vaardigheden die de afname van bepaalde vaardigheden compenseren, wat vaak het geval is tijdens de ouderdom, bv. het gebruik van lijstjes bij het ondervinden van moeilijkheden met het geheugen. Maar toename en afname binnen een domein zijn ook mogelijk. Bijvoorbeeld Bepaalde cognitieve mogelijkheden zullen bij Sofie achteruitgaan bij het ouder worden, bv. haar geheugen, maar tegelijk zal haar taalkennis toegenomen zijn gedurende de volwassenheid omdat ze leerkracht Frans is geworden. Haar ervaring om met nieuwe of diverse probleemsituaties om te gaan bv. in haar praktijk als leerkracht, zorgen er bovendien voor dat ze een rijpere vorm van denken heeft ontwikkeld.

1.2.4.3

Ontwikkeling is plastisch (veranderbaar)

Levenslooponderzoekers benadrukken dat ontwikkeling plastisch (veranderbaar of ‘kneedbaar’) is in elke leeftijdsfase, dus ook op oudere leeftijd. Bijvoorbeeld Sommige bejaarden maken vorderingen door te trainen op hun mentale vaardigheden bv. door het oplossen van kruiswoordraadsels of sudoku’s.

Toch wordt de ontwikkeling minder plastisch als de mogelijkheden en de kansen voor verandering afnemen, bv. door de uiteenlopende leefomstandigheden. Bovendien zijn er grote individuele verschillen tussen personen.

1.2.4.4

Ontwikkeling wordt beïnvloed door meerdere, interagerende factoren

Ontwikkeling en ouder worden voltrekken zich in een historisch-culturele context die zelf voortdurend verandert. Mensen zijn gedeeltelijk producten van het sociale tijdperk waarin ze leven. Iedere mens behoort tot een specifieke cohort: een groep mensen die rond dezelfde tijd op dezelfde plek is geboren. Belangrijke sociale gebeurtenissen als oorlogen, hongersnoden, epidemieën (bv. de AIDS-epidemie) hebben een bepaalde invloed op alle leden van een cohort. Bijvoorbeeld Guido, geboren in 1947, is een babyboomer. Hij kwam vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog ter wereld, toen er sprake was van een geboortegolf. Hij was een adolescent ten tijde van de flower-power in de jaren zestig. Zijn moeder, Anna, werd geboren in 1922: zij behoort tot de generatie die haar jeugd en tienerjaren in de schaduw van grote financiële achteruitgang doorbracht. Guido’s zoon Bart is geboren in 1975. Hij is getrouwd, heeft 2 jonge kinderen en is zijn carrière aan het uitbouwen. Hij behoort tot de zogenaamde Generatie X.

Mensen die tot een bepaalde cohort behoren zijn onderhevig aan bepaalde normatieve gebeurtenissen. Dat zijn gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen binnen een Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 15 van 235

groep op dezelfde manier voltrekken. Normatieve gebeurtenissen kunnen biologisch, historisch, sociaal of cultureel bepaald zijn. Er bestaan verschillende soorten normatieve gebeurtenissen. ─

Normatieve historisch bepaalde invloeden. Dit zijn biologische en omgevingsinvloeden die gemeenschappelijk zijn voor mensen van een bepaalde generatie omwille van de historische omstandigheden. Bijvoorbeeld Terroristische aanslagen op het World Trade Center op 11 september 2001 Leven in een vluchtelingenkamp ten gevolge van de oorlog in Sirië

─

Normatieve leeftijdgebonden invloeden. Dit zijn biologische en omgevingsinvloeden die gelijk zijn voor mensen in een bepaalde leeftijdsgroep. Bijvoorbeeld De menopauze is een universeel fenomeen dat in alle samenlevingen min of meer rond dezelfde tijd plaatsvindt. De meeste kinderen starten de lagere school rond de leeftijd van 6 jaar Adolescenten die ’s avonds uren op de iphone zitten te ‘spelen’

─

Normatieve socio-cultureel bepaalde invloeden, zoals etnische afkomst, sociale klasse, lidmaatschap van een subcultuur. Bijvoorbeeld Immigrantenkinderen die Nederlands niet als moedertaal hebben.

Tot slot zijn er ook niet-normatieve gebeurtenissen van invloed op de ontwikkeling. Dit zijn specifieke, atypische gebeurtenissen die plaatsvinden in het leven van een specifiek persoon op een tijdstip dat zulke gebeurtenissen de meeste andere mensen niet overkomen. Bijvoorbeeld Een lager schoolkind dat een poëziewedstrijd wint Borstkanker krijgen op 29-jarige leeftijd

Levenslooponderzoekers gaan er van uit dat niet-normatieve gebeurtenissen vaak een grotere invloed hebben op de ontwikkeling dan normatieve gebeurtenissen. In plaats van één lijn in de ontwikkeling, benadrukt het levensloopperspectief verschillende mogelijke paden en resultaten. (Het beeld van takken die groeien in verschillende richtingen, die continue en stapsgewijze veranderingen ondergaan, zie figuur 2).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 16 van 235

Figuur 2: The lifespan view of development (Uit: Berkman, 2009, p.13)

Zij gaan ervan uit dat na de explosieve groei in de kinderjaren en de adolescentie er ontwikkelingen en veranderingen plaatsvinden die van invloed zijn op het menselijk gedrag. Het gaat dan vooral om sociale, culturele en historische invloeden die de levensgeschiedenis van mensen kleuren en mede bepalen. Levenslooppsychologie en ontwikkelingspsychologie richten zich beiden op ontwikkeling en zijn complementair. De levenslooppsychologie richt zich vooral op onderzoek naar algemene ontwikkelingsmechanismen. De ontwikkelingspsycholoog richt zich daarentegen meer op het bijzondere in de ontwikkeling van een individu.

1.3

D E REIKWIJDTE VAN HET VAKG EBIED

Ontwikkelingspsychologen houden zich bezig met vrij uiteenlopende onderwerpen. Ze specialiseren zich meestal op twee manieren: in een leeftijdscategorie (ontwikkelingsfase) en in een ontwikkelingsthema (ontwikkelingsdomein).

1.3.1

Ontwikkelingsfasen en -domeinen

Deze cursus geeft op chronologische manier de ontwikkelingsfasen weer vanaf de conceptie tot en met de dood. Op die manier willen we een helder beeld schetsen van de groei die iedere mens doormaakt met het ouder worden én de eigenheid van elke levensperiode. De volgende ontwikkelingsfasen worden in de cursus besproken: ─

De prenatale ontwikkeling

─

De geboorte en pasgeborene

─

De babytijd (het eerste levensjaar)

─

De peutertijd (één tot drie jaar)

─

De kleutertijd (drie tot zes jaar)

─

De lagere schooltijd (zes tot twaalf jaar)

─

De adolescentie (twaalf tot twintig jaar)

─

De jongvolwassenheid (tussen twintig en veertig jaar)

─

De volwassenheid (tussen veertig en zestig jaar)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

─

Pagina 17 van 235

De ouderdom (vanaf 60 jaar tot de dood)

Hoewel de meeste ontwikkelingspsychologen deze globale perioden hanteren, zijn de leeftijdsgroepen zelf in vele opzichten relatief. Sommige perioden hebben een duidelijk afgebakende grens (bv. de kleutertijd eindigt wanneer het kind naar de basisschool gaat en de adolescentie begint wanneer het kind seksueel rijp is), maar andere niet (bv. de overgang tussen basisschooltijd en adolescentie, die meestal plaatsvindt rond twaalfjarige leeftijd. Omdat die grens gebaseerd is op een biologische verandering – het begin van een seksueel rijpingsproces – die zich bij ieder kind op een ander tijdstip voltrekt, kan de leeftijd waarop een kind de adolescentie bereikt per persoon verschillen). Er zijn dus duidelijk biologische oorzaken voor de ontwikkeling. Maar ook omgevingsfactoren spelen een rol. De leeftijd waarop mensen bv. liefdesrelaties aangaan varieert per cultuur en is afhankelijk van de manier waarop men in die cultuur tegenover relaties aankijkt. Als we het over leeftijdsgroepen hebben is het dus belangrijk om te beseffen dat we het over gemiddelden hebben – het tijdstip waarop kinderen gemiddeld genomen bepaalde mijlpalen bereiken. Binnen elke fase gaan we dieper in op de verschillende ontwikkelingsdomeinen die in de psychologie worden beschreven. Ze worden hieronder kort toegelicht: ─

Lichamelijke ontwikkeling: de lichamelijke groei die het kind doormaakt (lengte, gewicht, lichaamsbouw).

─

Motorische ontwikkeling: de ontwikkeling van de motoriek of de bewegingen. Het gaat daarbij zowel om grote bewegingen met bv. de armen en/of benen zoals het leren lopen, rennen, voetballen (grove motoriek), als om de kleine bewegingen met bv. handen en vingers zoals het leren schrijven of tekenen (fijne motoriek).

─

Tekenontwikkeling: Dit is een deelaspect van de motorische ontwikkeling, maar kan ook gezien worden als deelaspect van de spelontwikkeling (zie verder).

─

Perceptuele ontwikkeling: Hier staat de ontwikkeling van de zintuigen centraal. Het zicht, maar ook de reuk-, smaak-, tast- en gehoorzin maken verschillende ontwikkelingen door.

─

Seksuele ontwikkeling: Hierbij gaat het niet alleen om seksualiteit zoals wij die als volwassenen (en ook bij de adolescent) kennen, maar ook om het leren kennen en verkennen van het eigen lichaam en dat van de andere kinderen, alsmede de gevoelens die daarmee gepaard gaan.

─

Sociaal-emotionele ontwikkeling: Ouders, leerkrachten, leeftijdsgenoten, broers, zussen, begeleiders, …. Het zijn allen belangrijke personen in de ontwikkeling van het kind. Via contacten met anderen leert een kind sociale en ook emotionele vaardigheden.

─

Cognitieve ontwikkeling: de ontwikkeling van het denken. Hoe denkt een kind en waarom denkt het zo? Welke vaardigheden leert het bij en welke denkfouten maakt het (nog).

─

Taalontwikkeling: Het jonge kind leert praten, leert een taal om zich op een betekenisvolle manier uit te drukken in de communicatie met anderen. Het kind verwerft de ‘volwassenentaal’ door deze eerst te spreken en later ook te lezen en te schrijven.

─

Morele ontwikkeling: Wat is goed en wat is kwaad? En waarom? Dit leerproces moet het jonge kind doormaken. Geleidelijk aan leert het wat het wel ‘mag’ en wat niet.

─

Spelontwikkeling: Kinderen spelen veel en graag. Elk materiaal, elke situatie kan hen uitnodigen tot spelen. Tijdens het spelen leren kinderen. Dit maakt dat deze geliefde bezigheid een belangrijke factor in de ontwikkeling van het kind is.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

─

Pagina 18 van 235

Persoonlijkheidsontwikkeling: Elke mens ontwikkelt zich tot een unieke persoon met een eigen identiteit. In de persoonlijkheidsontwikkeling leert het kind zijn eigen ‘ik’-je kennen.

Er is een samenhang tussen deze ontwikkelingsgebieden, zowel horizontaal als verticaal. Ze zijn niet strikt te scheiden. De ontwikkelingsgebieden binnen één leeftijdsfase (horizontale samenhang) staan in relatie tot elkaar. Bijvoorbeeld Een kind moet eerst over verschillende cognitieve mogelijkheden beschikken, wil het leren praten maar ook leren lezen, schrijven en rekenen. Of een adolescent die slecht in zijn vel zit en een laag gevoel van eigenwaarde heeft, omdat hij lichamelijk minder aantrekkelijk is dan hij hoopte.

Maar ook over de verschillende leeftijdsfasen is er samenhang binnen één ontwikkelingsdomein (verticale samenhang). Zo volgen de verschillende stadia elkaar op. Is het eerste stadium niet bereikt, dan is het volgende stadium vaak ontoereikend. Bijvoorbeeld De cognitieve ontwikkeling begint bij de sensori-motorische periode en verloopt via het preoperationele stadium en het concreet-operationele stadium naar het formeel-operationele denken tijdens de adolescentie. Bij het tekenen leert een kind eerst krabbelen en dan geometrische figuren maken, vooraleer zijn eerste kopvoeter op papier verschijnt.

1.3.2

Theoretische perspectieven

Binnen de levenslooppsychologie zijn er heel wat verschillende perspectieven van waaruit kinderen en jongeren en hun gedrag worden bekeken. Het is moeilijk om na te gaan welk perspectief het meest nauwkeurige beeld geeft van de ontwikkeling van kinderen omdat bij elk perspectief de nadruk ligt op andere aspecten van de ontwikkeling. Bijvoorbeeld Neem bv. de verschillende manieren waarop je kunt kijken naar de terroristische aanslag van 11 september 2001 op het WTC in New York. Ontwikkelingspsychologen die voor een psychodynamische invalshoek kiezen, onderzoeken bv. hoe zo een aanval kinderen onbewust hun hele leven lang beïnvloedt. Een cognitieve wetenschapper richt zich mogelijk meer op de vraag hoe kinderen dit terrorisme hebben ervaren, geïnterpreteerd en begrepen. Terwijl in een contextuele benadering wordt onderzocht welke persoonlijkheid en sociale factoren ertoe hebben geleid dat de daders voor deze terroristische aanval kozen.

Omdat we binnen deze cursus heel wat van deze perspectieven zullen behandelen, zetten we ze hieronder in een kort overzicht. ─

De psychoanalytische theorie van Freud en de psychosociale theorie van Erikson staan model voor het psychodynamisch perspectief. Freud richtte zich vooral op het onbewuste en op het opbouwen van een ‘Ich’ (het rationele en redelijke deel van de persoonlijkheid) dat een balans kan vinden tussen ‘Es’ (het primitieve, ongeorganiseerde, aangeboren deel van de persoonlijkheid) en de eisen van de omgeving ‘Über-Ich’. Erikson onderscheidde acht aparte ontwikkelingsstadia die elk worden gekenmerkt door conflicten of crises die dienen te worden opgelost. Bijvoorbeeld Volgens dit perspectief heeft een adolescent met overgewicht een fixatie in de orale ontwikkelingsfase.

─

Het behavioristisch perspectief gaat uit van stimulus responsleren. De bekendste voorbeelden daarvan zijn de klassieke conditionering, de operante conditionering van Skinner en de sociaal-cognitieve leertheorie van Bandura. Bij het behaviorisme wordt

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 19 van 235

het gedrag van buitenaf geboserveerd en wordt van een ‘tabula rasa’ (onbeschreven blad) uitgegaan. Het gedrag wordt oorzakelijk bepaald, door invloeden vanuit de omgeving. Bijvoorbeeld Volgens dit perspectief wordt een adolescent met overgewicht niet beloond voor goede voedings- en bewegingsgewoonten.

─

Het cognitief perspectief richt zich op de processen waarmee mensen in staat zijn om de wereld te kennen, te begrijpen en erover na te denken. Piaget onderscheidde bijvoorbeeld een aantal ontwikkelingsfasen die elk kind zou moeten doorlopen. Iedere fase wordt gekenmerkt door kwalitatieve verschillen in denken. Informatieverwerkingstheorieën schrijven cognitieve groei juist toe aan kwantitatieve veranderingen in mentale processen en capaciteiten. Cognitieve neurowetenschappers proberen locaties en functies binnen de hersenen te identificeren die gerelateerd zijn aan verschillende typen cognitieve activiteit Bijvoorbeeld Volgens dit perspectief heeft een adolescent met overgewicht geen effectieve manieren geleerd om op gewicht te blijven en hecht hij geen waarde aan goede voeding.

─

Het contextueel perspectief benadrukt de onderlinge verbanden tussen ontwikkelingsgebieden en het belang van culturele factoren bij de menselijke ontwikkeling. Het bio-ecologisch model van Bronfenbrenner richt zich op het microsysteem, het mesosysteem, het exosysteem, het macrosysteem en het chronosysteem. De sociaalculturele theorie van Vygotsky legt de nadruk op de invloed van sociale interacties tussen leden van een cultuur op de cognitieve ontwikkeling. Bijvoorbeeld Volgens dit perspectief kan een adolescent overgewicht ontwikkelen als gevolg van een gezinsomgeving waarin voeding en maaltijden ongewoon belangrijk zijn en verweven zijn met familiale gewoonten.

─

Het evolutionair perspectief schrijft gedrag toe aan de genetische erfenis van onze voorouders. Het gaat ervan uit dat genen niet alleen bepalend zijn voor kenmerken als huidskleur en kleur van de ogen, maar ook voor bepaalde karaktereigenschappen en gedragspatronen. Bijvoorbeeld Volgens dit perspectief heeft een adolescent een genetische aanleg voor overgewicht; dank zij hun extra vet wisten zijn voorouders te overleven in tijden van hongersnood.

Met behulp van o.a. deze perspectieven kan vanuit verschillende dimensies naar de ontwikkeling van kinderen en jongeren worden gekeken.

1.4

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Zet de passende ontwikkelingsdomeinen bij deze horizontale samenhang tijdens de adolescentie. -

Studenten die lid zijn van een sportclub

die een groepssport doen

die het spel aan jongere kinderen uitleggen

en kijken hoe die jongere kinderen het spel spelen

zijn fit en lenig.

Ze slagen erin om zich in lawaaierige groepen te concentreren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 20 van 235

Ook hebben ze een eerlijkheidsgevoel waardoor ze tijdens groepswerk zij die niet meewerken tot de orde kunnen roepen.

2. In welk(e) ontwikkelingsdomein(en) kan je volgende ontwikkelingsstappen plaatsen VOORBEELD

Welk ontwikkelingsdomein?

Mama of papa zeggen stappen In zinnen spreken Beseffen dat als je een voorwerp verstopt, het niet echt weg is Zelf eten met een lepel Eerste liefje Zindelijk zijn Een hechte vriendschap aangaan Inzien dat het gemeenschappelijke tussen rode tulpen en gele narcissen is, dat het beide bloemen zijn Tanden wisselen Aanvoelen wat goed en slecht is Beseffen dat je een zelfstandig individu bent Kunnen balanceren op muurtjes evenwicht houden

3. We hebben ontwikkeling beschreven als gedragsverandering. a) Geef een concreet voorbeeld van vaardigheden of functies die mensen gedurende de ontwikkeling verwerven op cognitief en motorisch gebied. b) Geef een concreet voorbeeld van een vaardigheid of functie die mensen verliezen als ze ouder worden op lichamelijk en op cognitief domein. 4. Bij welk perspectief over ontwikkeling past de verschillende uitleg over hoe het kan komen dat die bepaalde volwassene rookt? Roken was altijd al iets dat gezellige, familiale contacten vergezelde. Het inademen van geestverruimende dampen maakte mensen altijd al minder bang voor uitdagingen Een roker leerde vroeger niet omgaan met gezonde leefgewoontes. Een roker wordt in onze samenleving beloond met aandacht (reclame voor stoppen met roken b.v.).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Inleiding

Pagina 21 van 235

BRONNEN ─

Berk, L.E. (2010). Theory and research in human development. In: Development through the lifespan (Fifth Edition). Pearsons, p. 2-13.

─

Biltris, A. (2005). Inleiding. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG., p. 7-14.

─

Feldman, R.S. (2009). Een inleiding in de ontwikkeling van het kind. In: Levenslooppsychologie (4de editie). Pearson Education Benelux, Amsterdam, p.1-20.

─

Feldman, R.S. (2009). Theoretische perspectieven en onderzoek. In: Levenslooppsychologie (4de editie). Pearson Education Benelux, Amsterdam, p.22-59.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). Inleiding. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 15-29.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 22 van 235

DE PRENATALE ONTWIKKELING

2.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Stadia van de prenatale ontwikkeling (germinale, embryonale en foetale periode) benoemen en beschrijven voor wat betreft de belangrijkste aspecten van de ontwikkeling van het kind.

Het verschil aangeven tussen een miskraam en abortus.

Fertiliteitsproblemen en mogelijke alternatieven voor die problemen bespreken.

Verschillende technieken voor de prenatale diagnose uitleggen naar ingreep en risicograad.

Het nut aangeven van de echografie als routinecontrole voor de zwangere vrouw.

Actuele ontwikkelingen qua inzichten op gebied van zwangerschap en zwangerschapsbegeleiding bespreken.

Verschillende beïnvloedende en/of bedreigende omgevingsinvloeden tijdens de zwangerschap aangeven en bespreken in functie van de gevolgen voor de moeder en de baby, m.n. voeding, infecties, middelengebruik, straling, rhesusfactor, leeftijd van de moeder en emotionele factoren.

Vanuit de beïnvloedende/bedreigende omgevingsfactoren tijdens de zwangerschap adviezen formuleren in het kader van eenvoudige zwangerschapsbegeleiding

Begrippenlijst Zygote, placenta of moederkoek, vruchtzak, navelstreng, embryo , organogenese, foetus, (zwangerschaps)haptonomie, miskraam, abortus, infertiliteit of onvruchtbaarheid, kunstmatige inseminatie, in vitro fertilisatie, draagmoeder, genetisch adviseur, prenatale consultatie, echografie, nekplooimeting, tripletest, vruchtwaterpunctie, vlokkentest, foetaal bloed, navelstrengpunctie, NIPT, teratogenen, rubella of rode hond, cytomegalie, toxoplasmose, FAS of foetaal alcoholsyndroom, rhesusfactor, zwangerschapscomplicatie

2.2

P RENATALE GROEI EN VERANDERING

2.2.1

Bevruchting: het moment van de conceptie

Vanaf het moment van de conceptie gaat de ontwikkeling van een ongeboren kind onophoudelijk door. Veel aspecten van die ontwikkeling worden bepaald door complexe genetische richtlijnen die we van onze ouders erven. Daarnaast wordt de prenatale groei, net als alle andere vormen van de menselijke ontwikkeling, van het begin af aan beïnvloed door omgevingsfactoren. Vanaf de puberteit hebben vrouwen ongeveer om de vier weken een eisprong. De eicel gaat dan via de eileider naar de baarmoeder en kan tijdens dit proces bevrucht worden door een zaadcel. Bij deze bevruchting, ook wel conceptie genoemd, komen een zaadcel en een eicel samen om de ééncellige zygote te creëren waarmee het leven van elke mens begint. In de prenatale fase onderscheiden we drie perioden die aanvangen bij de conceptie, namelijk de germinale, de embryonale en de foetale fase.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 23 van 235

2.2.2

De stadia van de prenatale ontwikkeling

2.2.2.1

De germinale periode (de eerste twee weken)

In het germinale stadium, het eerste – en kortste – stadium van de prenatale periode, begint de zygote (bevruchte eicel) zich te delen en in complexiteit toe te nemen. Dit “trosje cellen” beweegt zich verder door de eileider om zich na een vijftal dagen in de baarmoeder te nestelen (de wand van de baarmoeder bevat veel voedingsstoffen). Tijdens dit stadium gaat de methodische celdeling van start; de cellen van het organisme nemen toe in aantal en krijgen een meer gespecialiseerde functie. Tijdens deze fase worden respectievelijk de moederkoek (placenta), de navelstreng en de vruchtzak gevormd. In de placenta (een ‘doorgeefluik’ tussen de moeder en de foetus waardoor voeding en zuurstof via de navelstreng wordt geleverd) worden voedingsstoffen uit het bloed van de moeder opgenomen en hierin komen de afvalproducten van de ongeborene terecht. De navelstreng zorgt voor de verbinding tussen enerzijds de ongeboren baby en anderzijds het lichaam van de moeder, meer in het bijzonder de moederkoek. Via aders worden voedingsstoffen aangevoerd naar de ongeboren baby en worden afvalstoffen van de ongeborenen weggevoerd naar het lichaam van de moeder. De vruchtzak ten slotte, omgeeft het kind en is volledig gevuld met vruchtwater. Deze zorgt ervoor dat het kind veilig geborgen zit, beschermd voor de buitenwereld, tot aan de geboorte.

Figuur 2: de conceptie (uit, VBOK, 2008)

Opmerking: De innesteling van de zygote in de baarmoeder is een cruciaal moment, dat bij mislukking aanleiding geeft tot het vroegtijdig afvloeien. Zo een mislukking is niet zeldzaam en wordt in de meeste gevallen zelfs niet eens opgemerkt, omdat de menstruatie slechts enkele dagen later begint dan normaal. Tijdens de innestelingsperiode wordt het zwangerschapshormoon afgescheiden waardoor de menstruatie uitblijft. Dit ‘over tijd zijn’ is voor de vrouw het eerste teken van een mogelijke zwangerschap. Een zwangerschapspredictietest moet hier zekerheid geven.

2.2.2.2

De embryonale periode (2 tot 8 weken)

Na de innestelingsfase spreken we over een embryo. In ongeveer 40 dagen zullen alle inen uitwendige structuren van het menselijke lichaam in aanzet gevormd worden. We onderscheiden 3 cellagen, van binnen naar buiten: ─

het endoderm waaruit zich de meeste inwendige organen ontwikkelen.

─

het mesoderm waaruit zich het skelet, het spierstelsel, het hart, het bloed en de bloedsomloop en de geslachtsorganen ontwikkelen.

─

het ectoderm waaruit zich de huid, het haar, de tanden, de zintuigen, de hersenen en het ruggenmerg ontwikkelen.

Elk deel van het lichaam komt voort uit deze 3 lagen. Het embryo is op het eind van deze periode 2,5 cm lang en lijkt kieuwen en een soort staart te hebben. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 24 van 235

Maar als je goed kijkt, zul je de verschillende bekende elementen (ogen, neus, armen…) ontdekken (zie figuur 3). Al op het einde van de derde week heeft zich een primitief hart gevormd dat het kloppend centrum vormt van de prille bloedsomloop. Vanaf de vijfde week zien we vooral een snelle groei van het hoofd en beginnen de ledematen zich af te tekenen. In de achtste week beginnen de menselijke vormen duidelijk te worden: ogen, oren, tenen en vingers zijn dan al te onderscheiden. Vaak begint de aanstaande moeder in deze periode de eerste uiterlijke tekenen van de zwangerschap te voelen: ochtendmisselijkheid, vermoeidheid, verstoorde eetlust. Tijdens deze embryonale periode beginnen de orgaansystemen zich dus te ontwikkelen: de organogenese. Het kind is in deze periode erg kwetsbaar voor “aanslagen” uit het milieu. Men noemt alle externe schadelijke invloeden op de prenatale ontwikkeling teratogenen (zie het opleidingsonderdeel inleiding genetica en neurowetenschappen). Tot op het einde van deze periode kan een zwangerschapsonderbreking uitgevoerd worden.

Figuur 3: een embryo van 4 weken en 6 weken oud (Uit: VBOK, 2008)

2.2.2.3

De foetale periode (8 tot 38 weken)

Pas in de laatste periode van prenatale ontwikkeling, het foetale stadium, wordt het ontwikkelende kind direct als zodanig herkenbaar. De foetus ondergaat in dit stadium verbazingwekkende veranderingen. De foetale periode wordt ingezet met de botvorming. De kwetsbare fase van de zwangerschap is nu voorbij. De kans op een spontane abortus neemt af. Veel aanstaande ouders geven nu pas ruchtbaarheid aan de zwangerschap.

Figuur 4: Een foetus van 8 weken en 11 weken oud (Uit: VBOK, 2008)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 25 van 235

De foetale periode wordt voornamelijk gekenmerkt door groei en verdere ontwikkeling. De lengtegroei en gewichtstoename zijn aanzienlijk. Tegen het einde van de derde maand wordt de geslachtsontwikkeling bij jongens zichtbaar; enkele weken later is dit ook bij meisjes het geval. Vanaf de derde maand gaat de foetus steeds meer bewegen en reageren op auditieve, visuele en tactiele prikkels. De ongeboren baby buigt en strekt armen en benen, opent en sluit de handjes, maakt klim- en kruipbewegingen, kruist de benen, draait het hoofd, opent en sluit de mond en zuigt op zijn vingers. Op deze manier worden de spieren geoefend. Ook ontwikkelen zich babyreflexen, zoals de zuigreflex en de grijpreflex (zie verder). Vanaf de vierde maand kunnen deze bewegingen voor het eerst door de moeder gevoeld worden. Het is een psychologisch belangrijk moment, omdat het de eerste directe en als aangenaam ervaren confrontatie met de aanwezigheid van de baby betekent voor de ouders.

Figuur 5: Een foetus van 16 en 18 weken oud (VBOK, 2008)

Stilaan wordt nu ook de buik dikker en ervaart de aanstaande moeder wat ongemakken. In de laatste drie maanden van de zwangerschap maken de hersenen van de foetus nog een intensieve groeiperiode door en neemt vooral het gewicht van de foetus toe. In de achtste maand voorziet het moederlichaam de foetus nog van antistoffen. Deze zullen een belangrijke bescherming bieden tegen dreigende infectieziekten. In dit stadium denkt de foetus waarschijnlijk nog niet, in elk geval niet met taal, zoals volwassenen dat doen. Hersenen en zenuwen werken echter wel reeds en kunnen reageren op verschillende prikkels. Zo heeft het ongeboren kind al ervaring met het waarnemen van verschil tussen licht en donker. Vooral in de laatste maanden van de zwangerschap wordt de buikwand wat doorschijnend omdat deze dan behoorlijk wordt uitgerokken. Fel zonlicht op dunne kledij zal in de moederschoot een roze schemering teweeg brengen. Ook wanneer de aanstaande moeder naakt in nabijheid van een lamp komt te staan, gebeurt dit. In moeders buik is het ook zelden echt stil. Moeders spijsvertering geeft continu geruis en gebroebel, ondersteund door een stevige ‘after-beat’ van de hartslag. Of de foetus echt muziek kan horen of daarentegen eerder reageert op de "zware" trillingen van de muziek (en stem) via de tastzin (of iets anders) is nog niet helemaal duidelijk. In elk geval reageert de foetus op geluid. Het ongeboren kind kan ook al smaken. In 1940 reeds spoot men sacharine in het vruchtwater om de baby er toe aan te zetten méér vruchtwater te drinken. Deze methode werd gebruikt om aanstaande moeders, die tijdens de zwangerschap teveel vruchtwater hadden, te behandelen. Normaal drinkt een ongeboren kind zeer geregeld van het vruchtwater. Dit water wordt dan deels weer via de placenta afgevoerd. De ongeboren baby's hebben blijkbaar een voorkeur voor zoete smaken. Contrastvloeistof voor röntgenfoto's is echter niet in trek bij de foetus, m.a.w. als bij de aanstaande moeder deze stof om de een of andere reden in het vruchtwater terechtkomt, blijkt de foetus duidelijk minder vruchtwater te drinken. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 26 van 235

De vraag of de ongeboren baby een psychisch leven heeft, kan niet eenvoudig worden beantwoord. Als we stellen dat psychisch leven gelijk staat met het kunnen ‘gewaarworden en reageren’, dan is er inderdaad sprake van psychische ontwikkeling bij de ongeboren baby, vooral bij de foetus. Zo stelde men vast dat vanaf 24 à 26 weken de zintuigen van de foetus vrijwel hetzelfde werken als die van een voldragen kind. Voorbeelden Na ongeveer 24 weken reageert een foetus op geluidsprikkels van buitenaf. De ongeboren baby zal dan bijvoorbeeld een verhoogde hartslagfrequentie vertonen. Zwangere vrouwen vermelden dat ze hun kind in de baarmoeder meer voelen bewegen wanneer ze een muziekfestival bijwonen of wanneer ze naast een voorbijrijdende trein staan. De foetus zou ook aandacht hebben voor de stem van de moeder. Pasgeborenen houden ook van deuntjes die ze gedurende lange tijd regelmatig hebben gehoord in de moederschoot.

Over de psychische ontwikkeling ‘als kunnen waarnemen en reageren’ bij de zygote en het embryo is nagenoeg niets bekend. Algemeen wordt aangenomen dat het "geen kwaad" kan om de foetus reeds te gewennen aan de stem van mama en papa. Vaak kunnen de kersverse mama of papa via hun stem de pasgeborene wat tot rust brengen na zijn/haar oerschreeuw. Momenteel vind je echter in veel populaire tijdschriften een tendens naar nog meer contact zoeken tussen de toekomstige ouders en kind. Exponent daarvan is bv. de zwangerschapshaptonomie. Uitgangspunt is hier dat de ouders tijdens de zwangerschap al een relatie met hun baby in de moederschoot kunnen opbouwen. Hierdoor zou de baby aanvoelen dat hij/zij welkom is. De aanstaande ouders wordt aangeleerd hoe ze met hun handen contact met de baby kunnen leggen en met hem kunnen spelen. Haptonomie kan starten, zodra de moeder haar kindje voelt bewegen. De wetenschappelijke onderbouw van deze tendens is zeker nog niet stevig te noemen. Ondertussen blijkt bv. wel dat de foetus veel sterker reageert op niezen, hoesten en lachen van de aanstaande moeder, dan op manuele streling door de buikwand. Soms denkt men dat de gemoedsstemmingen van de moeder in ieder geval gedeeld worden door de foetus. Als consequentie hiervan zou de moeder maar best goed gehumeurd door haar zwangerschap laveren om dan ook een goed gehumeurd kind te krijgen. Ook voor deze stelling is tot nog toe geen wetenschappelijke grond gevonden. Hoe dan ook, over de gevoelsbeleving van de foetus is nog heel weinig gekend. Ook over de zin of onzin van prenatale stimulatie zal nog verschrikkelijk veel onderzoek moeten gebeuren.

2.2.3

Miskraam

Een miskraam – ook wel spontane abortus genoemd – vindt plaats wanneer de zwangerschap eindigt voordat het ontwikkelende kind buiten de baarmoeder kan overleven. Het embryo laat los van de baarmoederwand en wordt uitgestoten. Zo’n 15% tot 20% van alle zwangerschappen eindigt met een miskraam, meestal in de eerste paar maanden van de zwangerschap. Veel miskramen vinden zo vroeg plaats dat de moeder zich er niet eens van bewust was dat ze zwanger was. Meestal veroorzaken genetische afwijkingen het miskraam. Bij een abortus kiest een moeder er vrijwillig voor om haar zwangerschap te beëindigen. Nederland en België behoren, ondanks de stijging die zich in de jaren ’90 heeft voorgedaan, nog steeds tot de groep landen met de laagste abortuscijfers. Bij een abortus komen allerlei complexe fysieke, psychologische, juridische en ethische kwesties kijken die ernstige consequenties kunnen hebben voor alle betrokken partijen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

2.2.4

Pagina 27 van 235

Fertiliteitproblemen: alternatieve routes naar een zwangerschap

Voor sommige mensen is conceptie een groot probleem. Zo een 15% van alle koppels heeft te kampen met onvruchtbaarheid (infertiliteit), het onvermogen om zwanger te worden na 12 tot 18 maanden proberen. Bij mannen kan onvruchtbaarheid worden veroorzaakt doordat ze te weinig of geen functionele zaadcellen produceren. Het kan echter ook een gevolg zijn van de leeftijd van de ouders. Tussen onvruchtbaarheid en leeftijd bestaat immers een negatieve relatie; hoe ouder de ouders, hoe groter de kans op onvruchtbaarheid. Ook het gebruik van drugs of sigaretten en vroegere besmetting met SOA’s kunnen de kans op onvruchtbaarheid vergroten. Wat de oorzaak van onvruchtbaarheid ook is, er bestaan verschillende alternatieve wegen die alsnog naar een zwangerschap kunnen leiden. Sommige problemen kunnen worden verholpen door medicijnen of een operatie. Andere mogelijkheden zijn: ─

Kunstmatige inseminatie: Een procedure waarbij de zaadcellen van een man door een arts direct in de baarmoederhals van een vrouw worden geplaatst.

─

In-vitro-fertilisatie (IVF): De bevruchting vindt plaats buiten het lichaam van de moeder. Dit is een procedure waarbij een aantal eicellen uit de eierstokken van een vrouw worden verwijderd, waarna ze in een laboratorium bevrucht worden door de zaadcellen van een man. IVF is een methode die steeds vaker succes oplevert, met positieve resulaten (33% bij jonge vrouwen).

─

Draagmoeder: Een vrouw die heeft toegezegd een kind te dragen als de moeder die de donoreitjes levert niet zwanger kan worden.

Ethische kwesties Draagmoederschap werpt ook vaak ethische en juridische vragen op en kan ook tot emotionele problemen leiden, bijvoorbeeld een draagmoeder die het kind na de geboorte niet wil afstaan of mee wil betrokken worden in de opvoeding van het kind. Nog moeilijker zijn de vragen die technieken om het geslacht te selecteren oproepen. Is het etisch verantwoord om het leven van een embryo te beëindigen omdat die niet het gewenste geslacht heeft?

2.3

P RENATALE DIAG NOSTIEK EN GENETI SCHE ADV I SERING

De medische wetenschap is, door de ontwikkeling van heel wat nieuwe technieken, niet blijven stilstaan. Ze beschikt over steeds meer mogelijkheden om vroegtijdige diagnoses te stellen in verband met afwijkingen in het genetische materiaal of andere afwijkingen. Een genetisch adviseur helpt mensen omgaan met problemen die verband houden met erfelijke of genetische stoornissen. Stel bv. dat een echtpaar met een kinderwens erachter wil komen welke risico’s een toekomstige zwangerschap met zich meebrengt. In zo een geval zal een adviseur de familiegeschiedenis grondig doornemen en kijken of er sprake is van erfelijke geboorteafwijkingen die zouden kunnen wijzen op een patroon van recessieve of X-gebonden genen. Daarnaast zal de adviseur kijken naar factoren zoals de leeftijd van de vader en de moeder en naar eventuele eerdere afwijkingen bij kinderen die ze al hebben (bv. de ouders hebben al een kindje met mucoviscidose). Genetisch adviseurs stellen meestal ook een grondig lichamelijk onderzoek voor. Bij zo een onderzoek kunnen fysieke afwijkingen naar voren komen waarvan potentiële ouders zich niet bewust waren. Ze maken daarbij soms ook gebruik van genetische tests die kunnen uitwijzen of mensen het defecte gen dragen (bv. ziekte van Huntington, Fragiele X syndroom). Op die manier kunnen ze zich beter voorbereiden op hun toekomst. Met behulp van genetische test kunnen meer dan 450 afwijkingen worden voorspeld. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 28 van 235

Genetisch testen is duidelijk een gecompliceerd onderwerp. De vraag of een individu een bepaalde ziekte zal krijgen, is zelden simpelweg met een ja of nee te beantwoorden. Meestal verschaffen genetische tests waarschijnlijkheden. In Vlaanderen zijn er vier genetische centra die erfelijkheidsadvies verstrekken. Ze zijn verbonden aan de universiteiten van Antwerpen, Brussel, Leuven en Gent. Deze genetische centra geven beslist geen advies. Alle mogelijke uitkomsten van een zwangerschap worden op een rijtje gezet. Het is aan de adviesvrager om een beslissing te nemen. Bij elke prenatale consultatie worden een aantal controleonderzoeken uitgevoerd, zoals gewichtscontrole, meten van de bloeddruk, bloedafname, analyse van de urine, enz. Zo kunnen problemen zeer snel worden opgespoord en kan worden vermeden dat de gezondheid van de moeder of de ontwikkeling van de foetus onnodig in gevaar worden gebracht.

2.3.1

Technieken om de foetale ontwikkeling te volgen

2.3.1.1

Echografie (echoscopie)

De meest gebruikte prenatale techniek is de echografie. De ontwikkeling van het embryo en de foetus kan worden nagegaan met behulp van niet-hoorbare geluidsgolven die door de buikwand van de moeder heen dringen en teruggekaatst worden door de lichaamsdelen van de foetus. Tegenwoordig is dit een routinecontrole die volkomen veilig is. De eerste echografie, meestal tussen de negende en de twaalfde week van de zwangerschap, is voor de ouders de eerste visuele kennismaking met hun baby. Aan de hand van deze echografie kunnen ook de levenskansen van de foetus worden ingeschat. De hartslag wordt gecontroleerd en de foetus wordt gemeten. De metingen laten toe om de leeftijd van de foetus met een veel grotere nauwkeurigheid te bepalen dan op basis van de datum van de laatste maandstonden. Vooral bij risicozwangerschappen zijn de grootte en de groei van de foetus belangrijke gegevens. Een echografie laat toe om een buitenbaarmoederlijke of een meerlingenzwangerschap op te sporen. Ouders die een meerling verwachten, kunnen dus tijdig hun leven herschikken. Tenslotte kan vaak al worden vastgesteld of het een jongen of een meisje wordt. Toekomstige ouders waarschuwen best bij voorbaat de arts, als ze het geslacht van hun baby niet wil kennen. Zo praat zij niet per ongeluk haar mond voorbij. Veel echografieën dienen om na te kijken of de zwangerschap normaal verloopt. Er wordt niet altijd gericht gezocht naar afwijkingen. De nekplooimeting is een echografisch onderzoek van de foetus, tussen de 11e en 14e week van de zwangerschap, waarbij de dikte van de nekplooi wordt gemeten. De plooi die op de echo wordt gezien is niet een echte plooi in de huid maar een tijdelijke ophoping van vocht onder de huid die bij elke foetus kan worden aangetoond. Een verdikte nekplooi (meer dan 3 mm) op de echo kan duiden op een chromosoomafwijking, waarvan het syndroom van Down de meest voorkomende is. Ook kan sprake zijn van een hartafwijking. Bij de risicoinschatting op de ziekte van Down wordt de nekplooimeting samen met de uitslagen van een bloedtest (combinatietest) en de leeftijd van de moeder omgezet tot een individuele risico-inschatting. In het algemeen zal bij vaststelling van een verdikte nekplooi een vlokkentest of vruchtwaterpunctie nodig zijn om specifieke aangeboren afwijking vast te stellen. De nekplooimeting geeft namelijk slechts een risicoschatting aan (zie ook verder in dit hoofdstuk). Bij een grondige en uitgebreide echografie kan men specifieke problemen opsporen: bijvoorbeeld vochtopstapeling in de hersenen, een open ruggetje, darmafsluiting of hart- en nierafwijkingen. Dat laat de vrouw toe om voorzorgsmaatregelen te nemen. Ze kan beter van een kindje met een hartafwijking bevallen in een ziekenhuis met een afdeling waar het onmiddellijk kan worden behandeld. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 29 van 235

Met een vroegtijdige echografie kan de zwangerschapsduur tot op minder dan één week nauwkeurig bepaald worden. Voor vrouwen met onregelmatige menstruatie of vrouwen die zwanger worden in de eerste pilvrije periode (na het ophouden met het nemen van de pil) is dit ongetwijfeld een pluspunt. Want in deze gevallen is het niet altijd mogelijk de zwangerschapsduur te berekenen op grond van de laatste menstruatie. Ten slotte zorgt de echografie voor een veiligere toepassing van andere prenatale onderzoeken, zoals de vruchtwaterpunctie en de vlokkentest (zie verder). Met echografische controle wordt de naald gevolgd in de buik en baarmoederholte. Daardoor wordt een prik in de vrucht voorkomen.

2.3.1.2

Tripletest (Vervangen door de NIPT zie 2.3.1.6.)

De tripletest schat of het risico op een kindje met Downsyndroom of met een open ruggetje hoger ligt dan normaal. Er is een bloedonderzoek voor nodig tussen de 15de en de 16de week van de zwangerschap. De test is alleen risicoschattend en geeft geen zekerheid of het kindje afwijkingen zal hebben of niet. Wanneer het testresultaat wijst op een verhoogd risico (dit is het geval bij 7 tot 10 procent van de geteste vrouwen), dan wordt een vruchtwaterpunctie aangeraden. Die moet verder uitsluitsel geven. Slechts in één geval op tien blijkt er dan echt sprake van een kind met het syndroom van Down. De test legt dus veel stress op sommige vrouwen. De triple test is dus efficiënt als we niet uit het oog verliezen dat het resultaat alleen iets over het risico zegt en geen zekerheid geeft.

2.3.1.3

Vruchtwaterpunctie

Eén van de meest bekende prenatale onderzoeken is de vruchtwaterpunctie. De punctie wordt meestal uitgevoerd 14 weken na de laatste menstruatie, dus tegen het einde van de derde zwangerschapsmaand. Onder echografische controle wordt een naald tot in het vruchtwater geschoven. In dit vruchtwater bevinden zich foetale cellen, die via de naald opgezogen worden. De cellen worden genetisch onderzocht. De analyse van de cellen duurt twee, drie weken. Pas daarna is er een resultaat. Doel van de vruchtwaterpunctie is het opsporen van ernstige chromosoomafwijkingen, zoals het syndroom van Down (trisomie 21) of spina bifida (open rug). Wanneer in de familie van de man of vrouw een bepaalde erfelijke aandoening voorkomt (bv. de spierziekte van Duchenne), wordt ook die opgespoord. Lukraak zoeken naar om het even welke erfelijke ziekte kan niet. Een vruchtwaterpunctie geeft alleen uitsluitsel over enkele ernstige chromosoomafwijkingen, maar bewijst niet dat het kind geen erfelijke afwijking heeft. De punctie op zich is niet helemaal zonder risico. Ongeveer 0,5 procent van de vrouwen hebben een miskraam na een vruchtwaterpunctie. Daarom wordt het onderzoek niet voorgesteld aan vrouwen van wie de foetus geen verhoogd risico op afwijkingen loopt. Een vruchtwaterpunctie is bijgevolg niet nodig bij gezonde vrouwen jonger dan 35 jaar met een normaal verlopende zwangerschap. De arts zal er wel een voorstellen als bij echografie iets abnormaals wordt gevonden of als de foetus om een of andere reden wel een risico loopt. Bijvoorbeeld als de toekomstige moeder medicatie neemt tegen epilepsie. Bij vrouwen wordt een vruchtwaterpunctie aangeraden als de NIPT positief is om zo te bepalen of de foetus al of niet het Downsyndroom heeft. Met toename van de leeftijd van de zwangere vrouw (vanaf 38 jaar) neemt immers het risico op een kind met het syndroom van Down toe.

2.3.1.4

Vlokkentest

In de loop van het eerste zwangerschapstrimester, tussen 9,5 en 11,5 week na de laatste menstruatie, wordt een punctie doorheen de baarmoederwand gedaan en een stukje weggenomen van de structuur die de moederkoek zal worden. Na twaalf weken wordt zo'n vlokkentest niet meer gedaan, omdat het risico op complicaties dan te groot wordt. De Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 30 van 235

punctie zelf moet onder echografische controle gebeuren. Maar dan nog bedraagt het risico op een miskraam na de punctie ongeveer 3 procent. De vlokkentest is daarom voorbehouden aan vrouwen met een bekend en ernstig verhoogd risico op een kind met een afwijking. Genetisch onderzoek van de vlokken laat toe de chromosomenkaart samen te stellen van het toekomstige kind. Afwijkingen van chromosomen (bv. trisomie 21, trisomie 18, ontbreken van een geslachtschromosoom in het syndroom van Turner, enz.) kunnen hierbij opgespoord worden, plus bepaalde genafwijkingen. Ziekten veroorzaakt door een welomschreven genmutatie (de spierdystrofie van Duchenne, mucoviscidose, hemoglobinopathieën ... ) kunnen aan het licht komen, op voorwaarde dat men weet waarnaar te zoeken. Het is onmogelijk om alle genetische tests los te laten op de afgenomen cellen.

2.3.1.5

Navelstrengpunctie

Het meest precieze onderzoek van de foetus waarover we beschikken, is de navelstrengpunctie. Ze laat toe rechtstreeks het foetale bloed te onderzoeken. In geoefende handen is het een vrij veilige techniek (2 procent van de foetussen sterft af ten gevolge van de punctie). Voorwaarde is wel een normale hoeveelheid vruchtwater. In het foetale bloedstaal kan men erfelijke afwijkingen nagaan en controleren of er infecties zijn overgegaan van moeder op kind. Het geeft een beter inzicht in de wijze waarop het kind reageert als de rhesusfactoren van moeder en kind niet overeen komen (rhesus is een bloedeiwit). Als gevolg van rhesusverschillen kan het bloed van de foetus vernietigd raken. Wat te voorkomen valt, als vroeg kan worden ingegrepen.

2.3.1.6

Niet Invasieve Prenatale Test (NIPT)

De NIPT is een kans bepalende bloedtest, die gebruik maakt van DNA (erfelijk materiaal) van de placenta, dat in het bloed van de zwangere vrouw aanwezig is. Aan de hand hiervan kan nagegaan worden of het ongeboren kind een chromosoomafwijking heeft (syndroom van Down, trisomie13, trisomie 18). De bloedafname voor de NIPT kan ten vroegste op 12 weken uitgevoerd worden omdat er vanaf dan pas voldoende DNA van de baby aanwezig is in het bloed van de moeder. In het labo wordt onderzocht of er een normale hoeveelheid DNA van de chromosomen 21 (Downsyndroom), 18 (Syndroom van Edwards) en 13 (Syndroom van Patau) aanwezig is. Als er teveel van dit genetisch materiaal wordt gevonden, kan dit wijzen op een ernstige afwijking. NIPT wordt ook gebruikt om de bloedgroep van het ongeboren kind na te gaan en te bepalen of het kind rhesuspositief is als de zwangere vrouw rhesusnegatief is. De NIPT heeft een grote betrouwbaarheid (99%) en de bloedafname houdt geen risico in voor de zwangerschap. Het voordeel van de NIPT is dat het meer baby’s met trisomie 21 opspoort dan de klassieke combinatietest (nekplooimeting, bloedonderzoek en leeftijd van de vrouw). De NIPT blijft wel een (zij het dan heel nauwkeurige) screeningstest die de vlokkentest of vruchtwaterpunctie niet vervangt. Een afwijkend resultaat moet altijd nog bevestigd worden met een vlokkentest of vruchtwaterpunctie!

2.3.2

Begeleiding

Deze verregaande onderzoeksmogelijkheden hebben gevolgen voor de begeleiding van de zwangere vrouw. Waar vroeger de ouders pas bij de geboorte de gezondheid van hun kind konden vaststellen en vaak moesten berusten, worden ze soms nu reeds bij de resultaten van de eerste zwangerschapscontrole, tegelijk met het verheugende bericht, geconfronteerd met de verscheurende keuze om de zwangerschap te onderbreken wegens afwijkingen in de ontwikkeling van de foetus. Een maatschappelijke ontwikkeling, die zich de laatste jaren tevens voordoet, is de zwangerschappen bij zeer jeugdige moeders. Ondanks het doorbreken van het taboe van de seksualiteit, de voorlichtingscampagnes op school en in de media blijkt een deel van de Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 31 van 235

jongeren slecht of slechts gedeeltelijk geïnformeerd. De fysieke onrijpheid van deze zwangerschappen hoeft niet noodzakelijk tot een problematische zwangerschap te leiden. Veel tienermoeders komen in sociaal zwakkere milieus voor. De sociale vaardigheden voor een degelijke zwangerschapsbegeleiding ontbreken daar wel eens. Onderzoek naar de beleving van een zwangerschap bij twee- of meerlingen behoort ook tot dit nieuwe terrein. Voor de geboorte lijkt de impact van een meerling niet bewust door te dringen en blijkt het geen significant effect te hebben op de partnerrelatie. De zwangerschap leidt wel tot gevoelens van tevredenheid. Maar ook onzekerheid, negatieve gevoelens, zwaar, druk, vermoeiend worden vaak genoemd. Veelal is er sprake van een verhoogd psychosociaal onwelzijn. Deze gevoelens blijven voortduren na de geboorte of nemen zelfs nog toe. De zwangerschap van meerlingen leidt tot een verhoogd risico op perinataal of neonataal overlijden van één of meer kinderen, prenatale ontwikkelingsachterstand, vroeggeboorte of laag geboortegewicht. Deze factoren en het voorkomen van medische complicaties verhogen wellicht de stress tijdens de zwangerschap.

2.3.3

Prenatale omgevingsinvloeden

Gedurende lange tijd is de veiligheid en de beslotenheid van de baarmoeder overschat. De placenta heeft weliswaar een filterende werking voor chemische stoffen uit medicijnen, alcohol en drugs, maar dat effect is vaak niet afdoende. Aan het idee van veiligheid kwam in de jaren ’60 een einde toen honderden kinderen ernstig mismaakt ter wereld kwamen tengevolge van een rustgevende medicatie die vrouwen tijdens de zwangerschap slikten. (zie verder ‘medicatie’). Middelen die van buiten komen en een schadelijke invloed hebben op de prenatale ontwikkeling, noemen we teratogenen. Teratogene effecten kunnen leiden tot vertraagde groei, gedrags- en functiestoornissen, of zelfs tot de dood. Het moment en de mate van blootstelling aan een teratogene stof zijn cruciaal. In het algemeen hebben teratogenen het grootste effect tijdens perioden van snelle prenatale ontwikkeling (dus eerste maanden van de zwangerschap, zie kritieke periode). Of een foetus gevoelig is voor specifieke teratogenen hangt ook samen met de raciale en culturele achtergrond (bv. bepaalde culturen zijn gevoeliger voor alcholol).

2.3.3.1

Voeding

Een gezond voedingspatroon van de moeder is belangrijk voor een goede ontwikkeling van de foetus en zorgt voor minder complicaties tijdens de zwangerschap. Slechte voeding of te eenzijdige voeding verhoogt de kansen op een miskraam, vroeggeboorte of een doodgeboorte. Een tekort aan foliumzuur kan leiden tot neurale defecten (spina bifida). Onvoldoende proteïne zou niet alleen prematuriteit, maar ook neurale defecten bevorderen. Ook een overdosis van vitamines kan gevaarlijk zijn. Een overdosis van vitamine D bijvoorbeeld kan in de foetus hypercalcemie verwekken, met als gevolg mentale retardatie en hartdefecten. Als de moeder een voedselvergiftiging opdoet, denk er dan aan dat het (ongeboren) kind dat ook meemaakt.

2.3.3.2

Infecties

Vooral in de eerste maanden van de zwangerschap kunnen infecties een zeer nefaste invloed hebben op de foetus. ─

Rubella of rode hond: bekend zijn de mogelijke gevolgen van deze infectie in de drie tot vier eerste maanden van de zwangerschap: doofstomheid, oog- en hartletsels, diverse mentale deficiënties. 12% van de moeders met rubella in de eerste 3 maanden hebben kinderen met een beperking. Er bestaat een vaccin tegen rubella waarmee de meeste toekomstige moeders al van jongs af ingeënt zijn.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 32 van 235

─

Cytomegalie: 50% van de vrouwen is immuun voor cytomegalie. Toch is het cytomegalievirus de meest voorkomende virale infectie in de zwangerschap. Het cytomegalievirus krijg je door besmetting via lichaamsvloeistoffen (seks, bloed, speeksel, urine). Als je werkt in de gezondheidszorg (contact met lichaamsvloeistoffen) of veel in contact bent met kleine kinderen, loop je een grote kans op een besmetting. Als je tijdens de zwangerschap voor het eerst in aanraking komt met cytomegalie, dan raakt de vrucht ernstig beschadigd. In het eerste trimester leidt dat waarschijnlijk tot een miskraam.

─

Toxoplasmose (“kattenziekte”): De helft van de zwangere vrouwen in België heeft toxoplasmose gehad voor ze zwanger werden. Ze hebben antistoffen en zijn voor hun verdere leven tegen de ziekte beschermd. Toxoplasmose verspreidt zich vooral via (toxoplasmose-kysten in de uitwerpselen van) katten. Tijdens het tuinieren en het eten van ongewassen, rauwe groenten kan men de besmetting oplopen. Ook het eten van vers rauw vlees kan gevaarlijk zijn. Er bestaat geen vaccin tegen de ziekte. Zwangere vrouwen kunnen zich vrij gemakkelijk tegen toxoplasmose beschermen. Een toxoplasmose-infectie tijdens de zwangerschap betekent niet altijd dat het kind ernstige afwijkingen zal vertonen. Het risico dat de parasiet de foetus bereikt en aantast, hangt af van verschillende factoren o.a. het tijdstip in de zwangerschap. Toch zien we soms ernstige afwijkingen t.g.v. toxoplasmose, bv.: mentale achterstand, ernstige oogafwijkingen of blindheid, een waterhoofd… In zeer ernstige gevallen sterft de foetus.

─

HIV: Een zeer gevaarlijke is aids. Het hiv-virus wordt vlak voor, tijdens of na de geboorte op het kind overgedragen. Hoewel er dus niet altijd van besmetting sprake is – in het Westen in 15-20 procent van de gevallen – overlijdt 95% van de besmette baby’s voor het derde levensjaar.

─

Andere mogelijke infecties, die invloed kunnen hebben, zijn: geelzucht, syfilis, gonorroe en polio.

2.3.3.3

Drugs, nicotine, alcohol en medicijnen

Er bestaat een groot vermoeden omtrent de nefaste invloed die deze stoffen hebben. Toch is er nog heel wat wetenschappelijk onderzoek nodig om de precieze effecten te achterhalen. ─

Een beetje samenhangend met infecties en ziekten is het gebruik van medicatie. Vraag steeds nauwkeurig na of de medicatie voor jou en voor je ongeboren kind schadelijk is. Medicatie kan catastrofale gevolgen hebben: denken we maar aan de thalidomide-zaak. In 1960 werden er in West-Duitsland slaappillen met thalidomide (softenon-pillen) op de markt gebracht. Indien deze pillen werden genomen tussen de 4de en 6de week na de conceptie, veroorzaakte deze stof bij de foetus misvormingen van de ledematen, het hart en het spijsverteringsstelsel. Enkele honderden van deze slachtoffers zijn nu volwassen.

─

Er zijn geen overtuigende bewijzen dat marihuanagebruik van de moeder negatieve invloed zou hebben op de foetus, maar er zijn wel aanwijzingen. Ook over de mogelijke effecten van LSD bestaan nog veel discussies. In ieder geval vertonen veel baby’s van heroïne- en methadonverslaafden ontwenningsverschijnselen, omdat ze fysiologisch verslaafd waren geworden in de moederschoot. De risico’s bij deze kinderen op ontwikkelingsretardatie en zelfs op wiegendood lijken reëel.

─

Drugs en geneesmiddelen – en daar hoort ook aspirine bij – zijn in regel te mijden, vooral in de eerste weken van de zwangerschap.

─

In het begin van de jaren ’70 ‘herontdekte’ men het zogenaamde ‘foetaal alcoholsyndroom’ (FAS), dat geassocieerd is met een chronisch alcoholmisbruik (60 ml per dag) van de zwangere vrouw, vooral in het 2de en 3de trimester van de zwangerschap. De kinderen, die dit syndroom vertonen, zijn gekenmerkt door disfuncties van het centrale zenuwstelsel (mentale deficiëntie), zijn kleiner en lichter dan normaal,

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

Pagina 33 van 235

hebben typische faciale karakteristieken (dikke bovenlip, korte neus) en een variëteit van grotere en kleinere afwijkingen (bv. misvormingen van ogen, oren, mond en hartgeruis). Uiteraard kan overdadig alcoholgebruik ook onrechtstreeks invloed hebben door de verhoogde kans op ongevallen en onaangepaste voeding. ─

Rokende moeders hebben in vergelijking met niet-rokende moeders eerder lichtere baby’s. Men stelde een verschil van 0,17 kg vast tussen het geboortegewicht van kinderen van rokers en kinderen van niet-rokers. Ook de ademhalingsfrequentie van de foetus vermindert n.a.v. het roken van de moeder.

─

En de vaders? Momenteel is er ook heel wat onderzoek om na te gaan in welke mate deze producten invloed hebben op de kwaliteit van de zaadcellen en de mogelijke afwijkingen, die ontstaan als gevolg van deze middelen. Een bevruchting door een deficiënte zaadcel zal heel wat kwalijke gevolgen hebben in de ontwikkeling van het kind. Men weet nu al dat de kwaliteit van het zaad vermindert door tabak- of ander drugsgebruik.

2.3.3.4

Stralingen

Een toekomstige moeder, die overvloedig door X-stralen is aangetast, heeft een grote kans op mentaal gestoorde kinderen (en misvormingen van de schedelstructuur). Wat radioactieve straling kan veroorzaken, zien we bij kinderen van moeders, die de atoombom van Hiroshima en recenter Tjernobil hebben meegemaakt: ernstige fysische en mentale afwijkingen. Heel wat kinderen kregen tijdens het opgroeien bepaalde vormen van kanker bv. leukemie.

2.3.3.5

Rhesusfactor

Als de vader Rh+ en de moeder Rh- heeft, dan kunnen bij de foetus complicaties ontstaan. In geval van interactie tussen het bloed van de moeder en dat van de foetus, vormt de moeder immers Rh- antilichamen, die de rode bloedlichaampjes in het bloed van de foetus aanvallen en vernietigen, met als gevolg slechte distributie van zuurstof. Dit kan aanleiding geven tot: miskraam, doodgeboren worden, overlijden kort na geboorte door tekort aan rode bloedlichaampjes. In geval van overleven doen zich gedeeltelijke verlammingen voor of mentale deficiënties t.g.v. brain damage. Voor het eerste kind is er in de regel weinig gevaar, wel voor het volgende (als dit een Rh-positieve baby is). Sedert 1960 bestaat er een procedure, waardoor geen bloedtransfusie meer nodig is kort na de geboorte: een specifiek anti-Rh-gamma globuline wordt de moeder ingespoten na de geboorte van een heterozygoot kind. Deze vernietigt de Rh-positieve cellen, die in de moeder circuleren, en verhindert de opbouw van antilichamen, die anders de volgende kinderen zouden kunnen aantasten.

2.3.3.6

Leeftijd van de moeder

Vrouwen krijgen tegenwoordig op latere leeftijd kinderen dan een paar decennia geleden. Dit is voornamelijk het gevolg van veranderingen in de samenleving, aangezien steeds meer vrouwen ervoor kiezen om eerst hun opleiding af te rond en een carrière te beginnen voor ze hun eerste kind krijgen. Het aantal dertigers en veertigers onder de vrouwen die een kind krijgen is aanzienlijk toegenomen sinds de jaren zeventig (terwijl uit onderzoek blijkt dat ‘de beste leeftijd’ voor een vrouw om een kind te dragen tussen 23 en 29 jaar is). Dit uitstel kan mogelijk gevolgen hebben voor de gezondheid van moeder en kind (o.a. zwangerschaps- en geboortecomplicaties). Bovendien stijgt de kans op trisomie 21 (downsyndroom) aanzienlijk met de leeftijd van de vrouw: ─

30 jaar: 1/5000

─

30 - 34 jaar: 1/750

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

─

35 - 39 jaar: 1/280

─

40 - 44 jaar: 1/130

─

45+:1/65

Pagina 34 van 235

Ook bij mannen werd een verhoogd risico tot trisomie 21 vastgesteld naargelang de leeftijd: maar hier begint de risicoverhoging pas op 46 jaar. Met het ouder worden heeft de vrouw ook meer kansen op tweelingen. Een vrouw tussen 35 en 39 jaar heeft 1/50 kans om een tweeling te hebben (bij vrouwen tussen 15 en 19 jaar is dat 1/200). Oudere vrouwen hebben meer kans op onregelmatige menstruatie: vandaar dat er soms twee eitjes in één eisprong kunnen vrijkomen.

2.3.3.7

Emotionele factoren

De vraag naar effecten van emotionele toestanden en stress bij de moeder tijdens de zwangerschap, op het prenataal en postnataal gedrag en op de ontwikkeling van het kind is zeer complex. Bepaalde studies concluderen dat er een verband is tussen chronische en intense angst bij de zwangere vrouw en zwangerschapscomplicaties. Het risico op complicatie vermindert echter als de zwangere vrouw over goede verwerkingsmechanismen beschikt en sociale ondersteuning heeft, waardoor de stress kan ingedijkt worden.

2.3.4

Accenten voor begeleiding

We onthouden volgende accenten voor de begeleiding. ─

Eerst en vooral is een degelijke seksuele voorlichting van jongeren van primordiaal belang. Dit is een preventieve actie die heel wat onaangename verrassingen, die vaak de volledige verdere levensloop van de betrokkenen beïnvloeden, kan vermijden.

─

Het is belangrijk dat er voldoende aandacht gaat naar de beleving van de zwangerschap. Medisch wordt de zwangerschap meestal opgevolgd door de huisarts of de gynaecoloog. Van hen mag verwacht worden dat er ook voldoende informatie omtrent eigen gezondheid en levensstijl gaat naar de moeder, partner, begeleider.

─

De moeder zal zorg moeten besteden aan voldoende en gevarieerde voeding, het vermijden van roken, alcohol- of druggebruik of medicijngebruik, vermijden van röntgenstralen, vermijden van onnodige stress,… Om aan al deze eisen te voldoen zal de moeder soms moeten overtuigd worden van het belang van deze factoren, vooral in geval de zwangerschap niet echt gepland was of in geval van andere psychologische of contextuele problemen.

─

Voorbereiding op de bevalling kan ook de stress tijdens die gebeurtenis inperken: een voorafgaand bezoek aan de bevallingskamer, prenatale oefeningen, wegwijs maken in de te vervullen formaliteiten, klaarleggen van de eerste kleertjes, voorbereiden van de babykamer, het maken van de geboortekaartjes,… versterken de beleving en bereiden op die manier moeder, partner en eventueel andere familieleden psychologisch voor.

─

Indien risicofactoren vermoed worden, kan de arts steeds verwijzen naar “Kind en Gezin”, een Vlaamse Openbare Instelling die in elke stad zijn werking heeft en als taak heeft “de levenskansen, het welzijn en gezondheid van het kind te behartigen en de ouders ondersteunen met betrekking tot de zorg van het kind. Deze taak heeft in het bijzonder betrekking op de kinderen beneden de drie jaar. De instelling kan echter, daar waar noodzakelijk, aspecten van haar taak uitoefenen met betrekking tot oudere kinderen.”

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Prenatale ontwikkeling

2.4

Pagina 35 van 235

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Wat is toxoplasmose en hoe krijgt men dit? 2. Jolien is 6 weken zwanger tijdens haar 2de zwangerschap. Plots heeft ze hevige bloedingen en sterft ‘het kindje’. a) Hoe noemen we deze gebeurtenis bij Jolien? b) In welke fase van de prenatale ontwikkeling bevindt ‘het kind’ zich? c) Wat staat er in deze prenatale fase centraal? 3. Leg het onderscheid uit tussen IVF en KI 4. In welke prenatale periode is de baby het meest kwetsbaar voor invloeden van buitenaf? a) Benoem deze fase. b) Hoe noemen we dit fenomeen? Leg uit. 5. Hoe kan je in de germinale periode weten dat iemand zwanger is? 6. De vruchtwaterpunctie en vlokkentest zijn 2 testen voor prenatale diagnostiek. a) Geef een gelijkenis en een verschil tussen deze testen. b) Argumenteer waarom psychosociale begeleiding bij deze prenatale diagnostiek zo belangrijk is.

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De prenatale ontwikkeling en de geboorte. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p.15-24.

─

Federaal Kenniscentrum voor gezondheidszorg (KCE, 2014). Nieuwe bloedtest (NIPT) voor de niet-invasieve opsporing van het syndroom van Down bij zwangere vrouwen. Geraadpleegd op 22 september 2015, van https://kce.fgov.be/nl/pressrelease/nieuwe-bloedtest-nipt-voor-de-niet-invasieve-opsporing-van-het-syndroomvan-down-bij-z

─

Feldman, R.S. (2009). Het begin van het leven. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 87-102.

─

Gezondheid.be. (2015). Downsyndroom opsporen via bloedttest (NIPT) kan in diverse ziekenhuizen in België. Geraadpleegd op 22 sept 2015, van http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=15386

─

Tieleman, M. (2015). De Prenatale periode. In: Levensfasen. De psychologische ontwikkeling van de mens. Boom, Lemma, p. 13-36

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 1. Biologische aspecten van ontwikkeling. Erfelijke en prenatale ontwikkeling. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 35-50.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 36 van 235

DE GEBOORTE EN DE PASGEBORENE

3.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Prematuriteit, postmaturiteit en dysmaturiteit uitleggen of een omschrijving met de juiste term ervan benoemen.

De 3 fases van de bevalling benoemen en beschrijven als proces.

Het geboortetrauma beschrijven aan de hand van de fysieke veranderingen die optreden bij de geboorte zelf.

De beleving van de moeder en de vader tijdens een bevalling beschrijven.

De betekenis en berekeningswijze van de apgarscore beschrijven aan de hand van de verschillende criteria of factoren (5 fundamentele eigenschappen).

De eerste levensfuncties uitleggen met name slapen, eten, huilen.

Typische eigenschappen van de pasgeborene beschrijven.

Uitleggen wat de term cefalo-caudale ontwikkeling betekent en illustreren met een voorbeeld.

De sensoriële ontwikkeling van de pasgeborene bespreken volgens de verschillende zintuigen

Definiëren wat reflexen zijn.

Definiëren wat primitieve of archaïsche reflexen zijn en illustreren met een voorbeeld

Verschillende voornaamste reflexen bij de baby omschrijven : grijpreflex, zoeken zuigreflex, babinski-reflex, moro, schrik of omklemmingsreflex, stapreflex.

Basisactiviteiten van de baby beschrijven en herkennen.

De flexiehouding herkennen en beschrijven.

Aangeven dat huidcontact een typische eigenschap is voor de seksuele ontwikkeling van de baby.

Huidcontact als basiselement beschrijven in de ontwikkeling van de basisveiligheid.

Taalontwikkeling bij de baby omschrijven als non-verbale eenvoudige gedragspatronen die door oudere mensen “afgelezen” worden.

Huilen als basisgedrag van de communicatie van de baby omschrijven in zijn functies.

Begrippenlijst Prematuriteit, postmaturiteit, dysmaturiteit, ontsluitingsfase, uitdrijvingsfase, nageboorte, geboortetrauma, apgarscore, asynchroon, cefalocaudale ontwikkeling, proximodistale ontwikkeling, proprioceptieve waarneming, reflex, archaïsche of primitieve reflexen, flexiehouding

3.2

D E GEBOORTE

3.2.1

Prematuriteit, postmaturiteit en dismaturiteit

De zwangerschap duurt gemiddeld 38 weken (280 dagen). Meestal wordt de datum van de verwachte bevalling berekend op 40 weken na de eerste dag van de laatste menstruatie. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 37 van 235

Vindt de bevalling meer dan drie weken voor de uitgerekende datum plaats, dan spreken we over prematuriteit. Een foetus jonger dan 24 weken is buiten de baarmoeder niet levensvatbaar. Hoeveel gevaar een premature baby loopt, hangt voor een groot deel af van zijn geboortegewicht. Dat gewicht zegt veel over zijn ontwikkeling. De gemiddelde pasgeborene weegt 3500 gram, terwijl baby’s met een laag geboortegewicht minder dan 2500 gram wegen. Het grootste probleem vormen de onvolgroeide longen, de gebrekkige spijsvertering en de regeling van de lichaamstemperatuur. Vanaf een maand of zeven nemen de levenskansen van de foetus gestaag toe. Ondanks de problemen die premature baby’s bij hun geboorte hebben (bv. Respiratory Distress Syndrome (RDS), gevoeligheid voor infecties,…), ontwikkelt de meerderheid van de te vroeg geboren kinderen zich op lange termijn normaal. Vindt de bevalling meer dan twee weken na de uitgerekende datum plaats, dan noemen we dat postmaturiteit. Dit komt echter zelden voor, omdat meestal tijdig beslist wordt de bevalling kunstmatig op gang te brengen om de risico’s van een te lang verblijf in de baarmoeder en insufficiëntie van de placenta te voorkomen. Het ‘normale’ geboortegewicht bedraagt 3500 gr. De zuigeling is ongeveer 50 cm lang. We spreken over dismaturiteit, als het geboortegewicht lager is dan men op grond van de zwangerschapsduur verwacht.

3.2.2

De fasen van de bevalling

Er zijn drie signalen die aangeven dat de bevalling nadert: regelmatig terugkerende weeën, vochtverlies en verlies van bloederig slijm. De bevalling verloopt in drie fasen: de ontsluitingsfase, de uitdrijvingsfase en de fase van de nageboorte. ─

De ontsluitingsfase

De ontsluiting begint wanneer de weeën beginnen of wanneer het water begint weg te vloeien. De baarmoederhals verwijdt geleidelijk tot 10 centimeter. Tegelijkertijd komt het hoofd van het kind met een draaiing omlaag naar de bekkenbodem. Deze periode is de langste van de bevalling en duurt een aantal uren, soms wel 15 tot 20 uur. Bij een eerste bevalling duurt deze fase vaak langer dan bij een tweede of derde. ─

De uitdrijvingsfase

De uitdrijvingsfase begint als de ontsluiting volledig is. De moeder krijgt dan hevige persweeën en kan door persen zelf actief aan de uitdrijving meewerken. Dit is een kritiek stadium, omdat complicaties kunnen ontstaan als deze fase te lang duurt en de foetus door beknelling van de navelstreng te weinig zuurstof krijgt. Bij een normale geboorte komt eerst het hoofdje. De fontanellen, de weke plekken in de schedel van de baby, maken dat het hoofdje gemakkelijker de baarmoedermond kan passeren. Deze duur van deze fase varieert van enkele minuten tot meer dan anderhalf uur.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

─

Pagina 38 van 235

De fase van de nageboorte

De nageboorte volgt ongeveer een kwartier na de uitdrijving van het kind met het afstoten van de placenta.

Figuur 6: De fasen van de geboorte (Uit: Babybytes, 2008)

3.2.3

Een geboortetrauma?

Niemand weet hoe stressvol de baby de geboorte ervaart. We mogen echter aannemen dat de overgang van de veilige beslotenheid van de baarmoeder naar de buitenwereld een ingrijpende gebeurtenis is: sommigen benoemen het als een “geboorteshock”, anderen spreken over een “geboortetrauma”. De fysieke veranderingen even op een rijtje gezet… ─

Tijdens de contracties: de herhaaldelijk verhoogde druk in de baarmoeder

─

Het naar buiten persen van de baby door de nauwe doorgang, die vaak ook gekoppeld is aan enig “trekwerk”. In sommige gevallen wordt ook gebruik gemaakt van de verlostang of forceps of van de ventouse of vacuüm-extractor. Niettemin is de nauwe doorgang van essentieel belang: op dat ogenblik wordt het vocht in de longen van de baby uitgeperst, zodat zelfstandig ademen mogelijk wordt.

─

Ervaren van het eigen gewicht, daar waar het in de baarmoeder gewichtloos was.

─

Het plots op gang komen van de ademhaling. Deze start meestal met de “oerschreeuw”. Sommigen veronderstellen dat het ogenblik, waarop de luchtblaasjes in de longen zich voor het eerst echt met lucht vullen, een pijnlijk moment is.

─

Het op gang komen van de eigen darmwerking en ontlasting (na 24 u).

─

Het waarnemen van het eerste licht, vaak soms nog versterkt met de felle chirurgenlampen.

─

Plotse felle geluiden van de buitenwereld in plaats van het rustig kloppende hart van de moeder.

─

Het plots ervaren van een minder stabiele temperatuur.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat zachtere bevallingstechnieken zoals het onderwater bevallen, het zittend bevallen, thuis bevallen, …voor een aantal ouders soms de voorkeur genieten als alternatief voor de klassieke bevallingstechniek, waarbij de moeder in de bevallingsstoel plaatsneemt en het gebeuren in handen laat van de gynaecoloog en vroedvrouwen. Ook voor de moeder is de bevalling een ingrijpende belevenis. Vooral bij een eerste bevalling ervaart de moeder vaak enige onzekerheid. Ze weet - ondanks alle voorbereidingenniet hoe ze zich het gehele gebeuren moet voorstellen. De bevalling zelf vraagt een enorme inspanning. Twijfels ontstaan over het uithoudingsvermogen. Sommigen ervaren angst voor de pijn, anderen beslissen meteen te bevallen met een epidurale verdoving. Prognoses tijdens de zwangerschap omtrent stuitligging, onvoldoende geboortegewicht of compliAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 39 van 235

caties maken de moeder onzeker. Kortom, elke moeder beleeft de zwangerschap en de bevalling op een vrij persoonlijke wijze. Tenslotte mogen we de vader niet vergeten. Hij is meestal aanwezig bij de bevalling. Ook hier blijkt het vaak een zeer individuele beleving. Sommige vaders verliezen het bewustzijn; anderen voelen zich schuldig, omdat ze zich “niet nuttig” kunnen maken tijdens de bevalling; nog anderen beleven bijna evenveel “pijn” mee met de moeder.

3.3

D E PASGEBORENE

Het exacte moment van geboorte vindt plaats wanneer de foetus de baarmoeder via de baarmoederhals heeft verlaten en door de vagina passeert om het lichaam van de moeder volledig te verlaten. In de meeste gevallen maken baby’s automatisch de overstap van zuurstofinname via de placenta naar het gebruik van hun longen om lucht in te ademen. Daarom beginnen de meeste pasgeborenen spontaan te huilen, zodra ze het lichaam van hun moeder hebben verlaten. Zo maken ze hun longen vrij om zelfstandig te kunnen ademen.

3.3.1

De Apgarscore

Meestal wordt een pasgeboren baby eerst aan een snelle visuele inspectie onderworpen. Ouders tellen misschien vingers en teentjes, maar verloskundigen en gynaecologen letten ook op andere dingen. Meestal gebruiken ze de Apgarscore, een standaard meetsysteem waarmee de gezondheid van een pasgeboren baby kan worden bepaald aan de hand van verschillende factoren (zie onderstaande tabel).

Figuur 7: Berekening van de Apgarscore (Uit: Van Beemen,2006, p.53)

Dit systeem werd in 1953 ontwikkeld door Virginia Apgar. Het richt zich op 5 fundamentele eigenschappen; huidkleur, hartslag, reflexen, spierspanning en ademhaling. Aan de hand van deze Apgarscore krijgt de pasgeborene een beoordeling die kan variëren van 0 tot 10. De overgrote meerderheid van de kinderen scoort tussen de 7 en de 10. De tien procent van de pasgeborenen die onder de 7 scoren hebben hulp nodig om hun ademhaling op gang te brengen. Pasgeborenen die onder de 4 scoren, hebben onmiddellijk medische zorg nodig.

3.3.2

De eerste levensfuncties

Vroeger beschouwde men de pasgeborene als een absoluut hulpeloos wezentje. Recentelijk wordt ingezien dat de neonatus echter over tal van aangeboren gedragspatronen beschikt. Vele ervan zijn rechtstreeks in verband te brengen met het actief verhogen van de kansen op overleven. We mogen hierbij niet vergeten dat deze gedragspatronen evolutief gezien onmisbaar waren, en in sommige landen en culturen nog steeds zijn. Het is met deze basis dat de baby zijn leven start en waarmee hij kan beginnen om bevrediging voor zijn eerste behoeften te zoeken. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

3.3.2.1

Pagina 40 van 235

Slapen

Een pasgeborene slaapt gemiddeld 16 tot 18 uur per etmaal. Het aantal uren slaap dat een mens nodig heeft neemt gestaag af tot ongeveer acht uur bij een volwassene. Aanvankelijk vallen de korte waakperiodes samen met de voedingsmomenten. Sommige baby's schakelen al na een maand over op een langere slaapperiode gedurende de nacht, terwijl het bij anderen meer dan een jaar op zich laat wachten alvorens ze een hele nacht doorslapen.

3.3.2.2

Eten

Een pasgeboren baby heeft zes tot acht voedingen nodig, regelmatig verspreid over het etmaal. Het zuigen is niet alleen belangrijk voor de voeding, maar ook een bron van aangename ervaringen, zoals het zien van de moeder, warm tegen haar aanliggen, enz. Veel baby’s worden ook rustiger en huilen minder door het zuigen op een fopspeen of een toegestoken vinger.

3.3.2.3

Huilen

Huilen is een aangeboren eigenschap met een belangrijke overlevingsfunctie: door te huilen verzekert de kwetsbare zuigeling zich van nabijheid van zijn ouders die voedsel, warmte en bescherming bieden. Ouders ervaren verschillen in het gehuil van hun baby. Ze voelen als het ware aan of hun kind honger heeft of dat hij bv. pijn heeft. Ouders reageren op het gehuil door hun baby te kalmeren en het ongemak weg te nemen.

3.4

L ICHAMELIJKE ONTWIK KELI NG

De lichamelijke groei van de pasgeborene verloopt asynchroon. Dat wil zeggen dat de verschillende delen van het lichaam op verschillende tijdstippen sneller groeien: “infants do not grow ‘al at once’”. Bv. vóór de geboorte groeit het hoofd sneller dan de rest van het lichaam, terwijl het lichaam sneller groeit na de geboorte. De pasgeborene weegt dus gemiddeld 3500 gram en zal qua gewicht op één jaar praktisch verdrievoudigen. Na één jaar weegt het dus gemiddeld 10 kg. Tijdens de eerste dagen of week verliest een baby 5 tot 10% van zijn geboortegewicht. De volledige spijsvertering en soms ook de borstvoeding moeten nog op gang komen. Ondertussen put de baby uit zijn reserves. De lengte varieert meestal tussen 46 en 54 cm, en is gemiddeld 50 cm. In het eerste levensjaar neemt dit toe tot 72 cm, ruim 50% lengtevermeerdering. Bij de geboorte heeft het hoofd van het kind reeds meer dan 60% van zijn definitieve grootte. Ook in de twee eerste levensjaren blijft het hoofd nog relatief snel groeien. Tegen het einde van het tweede jaar heeft het hoofd bijna 90% van zijn definitieve grootte verworven.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 41 van 235

Figuur 8: Lichaamsproporties op verschillende leeftijd (Uit: Van Beemen, 2006, p. 56)

Verhoudingsgewijs is het hoofd bij de geboorte (1/4 van de lichaamslengte) zeer groot (zie figuur i.v.m. de evolutie van de vorm en de verhoudingen van het lichaam in functie van de leeftijd) in vergelijking met de verhoudingen van een volwassen lichaam. (cefalocaudale ontwikkeling, zie verder). De hersenen volgen dezelfde evolutie als het hoofd. Het hersengewicht van een pasgeborene is ± 350 gr, dat van een volwassene ± 1300 gr. Dat is dus grofweg een evolutie van ± 10% van het totale lichaamsgewicht tot ± 1,5% over de eerste 18 levensjaren. Vanaf de geboorte heeft een mens reeds al zijn hersencellen. In feite heeft een mens rond de zesde maand van de zwangerschap zowat alle honderd miljard neuronen/zenuwcellen waarmee hij ter wereld zal komen. Dit wil nog niet zeggen dat de hersenen of zenuwcellen reeds optimaal functioneren bij de pasgeborene. Vooraleer dit kan, moet vooral het steunen isolatieweefsel (myeline) rond de zenuwcellen nog verder uitgroeien.

3.5

S ENSORIËLE ( PERCEPTUELE ) ONTWI KKELING

In tegenstelling tot wat 30 jaar terug nog gedacht werd, zijn de zintuigen van de pasgeborene opmerkelijk goed ontwikkeld. Daardoor kunnen voldoende sterke prikkels zeker waargenomen worden. De pasgeborene ziet, hoort, ruikt, smaakt, heeft tastzin, is warmte- en koudegevoelig, is gevoelig voor pijn en voor veranderingen in lichaamshouding, de zogenaamde proprioceptieve waarneming.

3.5.1

Zien

Aanvankelijk kijkt de pasgeborene niet naar iets wanneer hij zijn ogen opent. Hij is wel lichtgevoelig en keert zich dan ook naar het licht (d.i. een ‘oriënterende respons). Hij neemt ook zwak kleuren waar. Pas na een week kan het kind objecten of personen echt zien op 25 cm afstand. Het geeft daarbij de voorkeur aan bepaalde waarnemingen, zoals die van het menselijke gezicht en contrasten.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 42 van 235

Bijvoorbeeld De pasgeborene kijkt graag naar menselijke gezichten (vooral van zijn moeder), bewegende beelden, driedimensionele voorwerpen en beelden of voorwerpen met grote contrasten (bv. een kleurrijke mobiel).

Meteen na de geboorte beschikt de baby al over de mogelijkheid om gezichtsuitdrukkingen van zijn ouders na te bootsen. Bijvoorbeeld Een baby van een week oud ligt op papa’s schoot. Hij steekt zijn tongetje uit en doet zijn mondje open uit wanneer zijn papa dit doet.

De pasgeborene ziet nog niet zoals wij. Onderstaande figuur geeft een beeld van hoe een pasgeboren baby een gezicht ziet.

Figuur 9: De ontwikkeling van het zicht bij baby's (Uit: Feldman, 2005, p. 154)

De pasgeborene ziet kleuren, maar ziet nog niet scherp. Dit komt doordat de ogen nog niet accommoderen (d.i. door middel van de lensspieren in het oog de lens instellen zodat er een scherp beeld op het netvlies komt). Belangrijke visuele functies zoals bv. dieptewaarneming, contrastwaarneming, scherpheid en kleurdiscriminatie zijn nog beperkt. Bij de pasgeborene is ook reeds de visuele vaardigheid van ‘perceptuele constantie’ aanwezig. Dit betekent dat de neonatus de wereld niet waarneemt als één grote chaos van bewegende voorwerpen en voorbijflitsende beelden, maar als een gestructureerd en samenhangend geheel. Bijvoorbeeld Als volwassene ervaren we een perceptuele constantie. Zo heeft een zelfde object voor ons altijd dezelfde grootte, ook al wordt de afstand tussen ons en het object groter of kleiner.

Dit is één voorbeeld van het feit dat jonge kinderen de wereld zoals ze die waarnemen organiseren zoals volwassenen. Wat deze jonge kinderen wel missen, is ervaring op basis waarvan ze betekenis kunnen geven aan wat ze zien. Bijvoorbeeld Als je een bal met felle kleuren aan een kindje toont, zal het die bal zien, maar het zal niet weten dat het een bal is!

De visuele ontwikkeling verloopt snel. Op de leeftijd van drie à vier maanden functioneren verschillende visuele functies zoals die van de volwassene.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

3.5.2

Pagina 43 van 235

Horen

De pasgeboren baby zal zijn ogen naar harde geluiden toe draaien. Het jonge kind kan zelfs stemmen onderscheiden. Dit blijkt uit onderzoek met de voorkeursmethode. Zo hebben pasgeborenen “een voorkeur voor menselijke stemmen boven instrumentele muziek, stemmen van vrouwen boven die van mannen en de stem van hun moeder boven die van andere vrouwen.” Pasgeboren baby’s hebben ook een aangeboren selectievermogen voor hoge stemtonen. Pasgeborenen blijken tevens gevoelig te zijn ten aanzien van een brede waaier van geluiden. Zo maken baby’s onderscheid tussen de verschillende gesproken talen. Daarbij tonen ze voorkeur voor hun eigen moedertaal. Bijvoorbeeld Franse baby’s maakten een onderscheid tussen een vrouw die Frans sprak en dezelfde vrouw die Russisch sprak. Baby’s van moeders die geen Frans spraken, konden dit onderscheid niet maken.

3.5.3

Reuk en smaak

Jonge baby’s hebben een voorkeur voor zoete vloeistoffen en zoete geuren. Meer specifieke smaakvoorkeuren werden nog niet vastgesteld. Bijvoorbeeld In onderzoek worden verschillende reacties van afkeer waargenomen bij het laten proeven van zure vloeistoffen en het laten ruiken aan ammoniak of rotte eieren.

De pasgeborene kan vrij snel na de geboorte zijn reukvermogen gebruiken om de moederborst op te zoeken. Mc Farlane deed experimenten waarbij hij o.a. moeders van vijf dagen oude baby's vroeg om borstlapjes in hun bh te dragen. In het wiegje van de baby legde hij dan aan de ene kant van het gezichtje van de baby een "gedragen" borstlapje en aan de andere kant een "clean" lapje. De baby's draaiden vaker hun hoofdje in de richting van hun moeders lapje. Tien dagen oude baby's maakten zelfs duidelijk onderscheid tussen de "gedragen" lapjes van hun eigen moeder en deze van een andere moeder.

3.5.4

Voelen

Heel de huidoppervlakte is gevoelig voor aanraking, warmte en koude. Deze gevoeligheid is onmisbaar, gezien het belang van huidcontact voor de eerste communicatie. Onderzoek wijst uit dat de hongerige baby zich laat leiden door de warmte in zijn zoektocht naar de moedermelk. Bij een zogende vrouw zijn de borsten ook de warmste plaats van haar lichaam. Dat de baby's huid zelf zeer gevoelig is, ook voor lichte aanrakingen, mag blijken uit de verschillende reflexen die de baby levert als reactie op heel voorzichtig betasten. Bijvoorbeeld Stimulatie van de wang roept een hoofddraaireactie (zoekreflex) en stimulatie van de lippen een zuigreactie (zuigreflex) op.

Zowel voor baby's als voor volwassenen geldt trouwens dat de huid het grootste orgaan is waarover de mens beschikt. Wat de tastzin betreft gebruikt de baby vooral ook de mond. We moeten niet vergeten dat de lippen en de tong zeer tastgevoelig zijn en blijven. De mond neemt echter om nog een andere reden een bijzondere plaats in als tastorgaan: hij vormt als het ware een overbrugging tussen de eigen binnenwereld en de buitenwereld Samenvattend kunnen we stellen dat de pasgeborene zijn vijf zintuigen (zien, horen, ruiken, proeven en voelen) kan gebruiken en dat zijn perceptuele gevoeligheid snel verbetert gedurende de eerste levensweken en –maanden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 44 van 235

Deze verbetering is enerzijds toe te schrijven aan veranderingen in de hersenen (aanleg) en anderzijds sterk afhankelijk van de ervaringen die het kind tijdens deze periode opdoet (milieu).

3.6

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

3.6.1

Reflexen: onze aangeboren fysieke vaardigheden

De voldragen pasgeborene heeft enkele zeer specifieke gedragspatronen en responsen. Een groot deel daarvan verdwijnt al na enkele weken of maanden. Meestal gaat het over reflexen. Reflexen zijn niet-aangeleerde, gestructureerde onvrijwillige responsen die automatisch optreden in aanwezigheid van bepaalde stimuli. Er zijn reflexen die te maken hebben met het innemen van voedsel zoals de zuigreflex en de slikreflex. Deze reflexen stellen de baby in staat om direct voedsel op te nemen. Ook de zoekreflex - waarbij een baby zich in de richting draait van een stimulatiebron (bv. een lichte aanraking) in de buurt van de mond, heeft met eten te maken. Maar baby’s beschikken ook over een uitgebreid repertoire aan gedragspatronen die hen beschermen en hen helpen zich aan hun nieuwe omgeving aan te passen, zoals de zwemreflex, de knipper- of ooglidreflex, de Moro-reflex,…. Gezien de beschermende functie van veel reflexen lijkt het nuttig als we ze ons hele leven lang zouden kunnen behouden. Bij sommige reflexen is dat ook het geval: de knipperreflex bijvoorbeeld. Aan de andere kant zijn er ook behoorlijk wat reflexen, zoals de zwemreflex, de stapreflex,… die na een paar maanden verdwijnen (archaïsche of primitieve reflexen). Hoe zou dat komen? Het geleidelijk aan verdwijnen van reflexen wordt toegeschreven aan het feit dat baby’s meer controle krijgen over hun gedrag: ze zijn in staat om hun spieren te beheersen. Bovendien vormen reflexen wellicht de basis voor toekomstige, complexere gedragspatronen.

Figuur 10: Enkele fundamentele reflexen (Uit: Feldman, 2005, p. 143)

We bespreken hier enkele van de meest gekende reflexen. ─

Grijpreflex

Ook wel "grasping" genoemd. Deze is waarschijnlijk de bekendste van alle. Wanneer we een voorwerp of vinger in de handpalm leggen, sluit het kind direct stevig die hand. De greep is vaak zo stevig dat we het kind rustig zo op kunnen tillen. Na enige tijd ontspant het kind de greep weer. De grijpreflex verdwijnt na ongeveer 3 à 4 maanden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 45 van 235

Figuur 11: Grijpreflex (Uit: Dejonckheere, 2004))

─

Zoek- en zuigreflex

Van groot belang voor het voortbestaan is het zuigen in combinatie met het zoeken van de borst. Bij lichte aanraking van de wang zal een kind het hoofd in die richting draaien en met bewegende lippen op zoek gaan naar de daar verwachte tepel. Een hongerige baby zal dan ook, wanneer niet aan de verwachtingen voldaan wordt, gefrustreerd als hij is, meteen een flinke keel opzetten. Een van de eerste tekenen die erop kunnen wijzen dat de pasgeborene ziek is, is het verdwijnen of verzwakken van de zuigreflex. De zuigreflex kan lange tijd blijven bestaan, tot in het tweede levensjaar, zeker als er langdurig borst- of flessenvoeding wordt gegeven. ─

Babinski-reflex

De reflex waarbij de grote teen zich omhoog beweegt bij het wrijven over de voetzool. ─

Moro- / schrik- / omklemmingsreflex

Deze reflex wordt wel eens vergeleken met de manier waarop een Rhesusaapje zich aan de moeder vastklampt. De meest gebruikte methode is deze waarbij een hand het hoofd ondersteunt en de andere hand gedeeltelijk de rug en de billen draagt. Vervolgens laat men vrij plots het hoofd enkele centimeters 'zakken'. De reactie bestaat uit het spreiden van de armen en de vingers (abductie en extensie), gevolgd door eenzelfde 'graaiende' beweging in omgekeerde richting (adductie en flexie), alsof de baby zijn moeder wil omklemmen. Deze reactie treedt zelfs ook op bij bruusk geluid of licht. ─

Stapreflex

De baby wordt met beide handen om de borstkas gepakt. Vervolgens wordt met de voorkant van een onderbeen langs de tafelrand gestreken. In een reflex wordt dit been opgetrokken, waarna het andere been op de onderlaag wordt gezet. Ook dit wordt opgetrokken en vervolgens wordt in een afwisselend patroon een loopbeweging teweeg gebracht. Dit fraaie patroon verdwijnt na de tweede maand.

Figuur 12: Stapreflex (Uit: Dejonckheere, 2004))

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

─

Pagina 46 van 235

Andere reflexen

Nog een paar andere "reflexen" zijn: 

sluiten van de ogen of wegdraaien van het gezicht bij irriterend licht (knipperreflex)



slikreflex



hoesten



braken van ongewenst voedsel (kokhalsreflex)



schreien en onrustig bewegen bij honger of dorst



…

Universaliteit van reflexen? Hoewel reflexen per definitie genetisch bepaald en bij alle kinderen aanwezig zijn, bestaan er culturele variaties in de manier waarop ze zich manifesteren. Hoewel alle baby’s de Moro-reflex bezitten, lijkt hij in verschillende gradaties bij verschillende kinderen aanwezig te zijn bv. Kaukasische baby’s spreiden niet alleen hun armen uit, ze schreeuwen ook en reageren op een geagiteerde manier.

3.6.2

Basisactiviteiten

Naast deze 'reflexen' vertoont de pasgeborene een 'basisactiviteit', die zich uit in spierspanning (tonus) en houding. Een gezonde baby ligt meestal in een voorkeurshouding, de 'flexie-houding': armen en benen gebogen (geflecteerd) evenals de romp. Deze 'foetushouding' komt in het algemeen vaker voor dan de gestrekte houding (extensie = strekken). Naarmate het kind ouder wordt, verschuift het evenwicht meer in de richting van de gestrekte houding. De flexie-houding is een heel specifieke uiting van de motorische rijping. Een te vroeg geboren baby heeft deze rusttonus van de spieren niet en ligt met slap gestrekte armen en benen in de couveuse. ─

Buiklig

In buiklig ligt de baby helemaal gekromd, van zijn teentjes tot zijn vingertjes. Hij doet soms een poging om het hoofdje op te tillen en het naar de andere kant te draaien. Tegen het eind van de eerste maand kan hij ± 3 seconden zijn hoofdje opheffen, waarna hij dringend zijn hoofdje weer moet neerleggen om uit te rusten. ─

Ruglig

Het hoofdje blijft niet mooi in het midden, maar valt altijd naar de ene of de andere kant. Hij slaagt er niet in het hoofdje op te heffen. Aan het einde van de eerste maand kan hij zijn hoofdje steeds beter in het midden houden en ± 10 seconden naar voor richten (om bv. een langzaam bewegend voorwerp te fixeren). ─

Zithouding

De baby kan zijn hoofdje nog niet rechthouden in zithouding. Bij het optrekken tot zitten valt het hoofd naar achter, doordat de halsspieren nog onvoldoende ontwikkeld zijn. Tegen het eind van de eerste maand slaagt de baby er soms in zijn hoofd een paar seconden recht te houden, op voorwaarde echter dat zijn rompje door iemand goed recht wordt gehouden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

3.7

Pagina 47 van 235

S EKSUELE ONTWIKKELI N G

Seksualiteit bij kinderen slaat op het ontdekken van het eigen lichaam en de daarbij horende gevoelens. Aanvankelijk is het iets dat vooral met het aanraken en aangeraakt worden van het eigen lichaam te maken heeft. (zie ook sensoriële ontwikkeling). Huidcontact is voor alle kinderen, van pasgeborene tot adolescent, heel belangrijk. Het geeft niet alleen een bijzonder prettig gevoel, maar is ook een vorm van koesteren waardoor kinderen een basisgevoel van veiligheid krijgen. Bijvoorbeeld De baby die gestreeld, geaaid, geknuffeld, gezoend,… wordt, voelt zich ontzettend prettig. Dit aangename gevoel slaat op de seksuele ontwikkeling.

Voor pasgeborenen is het belangrijkste dat hun directe behoeften (bv. eten, drinken, warmte) bevredigd worden. Dan voelen de jonge baby’s zich prettig. Bijvoorbeeld Baby’s vinden het aangenaam, als hun huid wordt aangeraakt bv. tijdens het voeden of verschonen gestreeld worden, na het bad met olie gemasseerd worden.

Een kind leert op die manier al vroeg dat het aanraken van zijn lichaam een aangenaam gevoel kan geven, dat anderen hem dat leuke gevoel geven en dat ze dat doen omdat ze van hem houden. Er wordt op die manier een boodschap gegeven van veiligheid en vertrouwen, van “houden van” en van waardering geven.

3.8

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

Vanaf het begin al reageert het kind op mensen die hem aandacht geven. De baby lacht en ‘praat’ met iedereen die hem positief benadert. Glimlachen en huilen zijn gevoelsexpressies die we bij de neonatus aantreffen. De glimlach van de pasgeborene is uiteraard nog geen sociale glimlach. Het is slechts een uitdrukking van psycho-vitaal welzijn bv. na eten, na plassen,… De glimlach is endogeen. Tussen de leeftijd van 6 weken en 3 maand wordt de glimlach exogeen, d.w.z. uitwendige prikkels, zoals het gelaat en de stem van de mama (verzorger) lokken de glimlach uit. De gedragsuitwisselingen tussen kind en moeder (verzorger) worden steeds complexer; beide partijen passen zich meer aan elkaar aan. Er is een groeiende interactie, die verder gaat dan voedsel geven en verzorgen. Deze ‘vroege’ communicatie vormt een belangrijke basis voor de latere emotionele banden van het kind.

3.9

T AALONTWI KKELING

Dat de pasgeborene nog geen verbale taal kan hanteren, betekent uiteraard niet dat hij nog niet zou communiceren met mama, papa of wie dan ook die de verzorging op zich neemt. De pasgeborene beschikt reeds over een aantal non-verbale, eenvoudige gedragspatronen die gelukkig door andere mensen, en in het bijzonder de ouders, vaak juist geïnterpreteerd worden. We denken hierbij aan grimassen, fronsen van de wenkbrauwen, reikbewegingen, zuigbewegingen, onrustig bewegen en vooral aan huilen. Hoe gek het ook klinkt, de taalontwikkeling begint bij het huilen van de zuigeling. Een baby kan behoorlijk luid huilen. Bij de pasgeborene is dit echter nog ongenuanceerd: hij reageert op alle onlustgevoelens op dezelfde manier: door te huilen. Na enkele weken kunnen geoefende moeders en vaders van hun eigen kind op basis van de wijze waarop de baby huilt, aangeven of de baby honger heeft, vermoeid is, zich verveelt, buikkrampen heeft of een droge luier nodig heeft.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Geboorte en pasgeborene

Pagina 48 van 235

Op communicatief vlak is het belangrijk voor het kind dat het "leert" dat zijn gehuil een effectief middel is om een actie van de verzorgers uit te lokken, en daardoor sneller uit zijn onlustsituatie geholpen te worden.

3.10

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Leg onderstaande begrippen uit a) Apgar score b) Postmaturiteit c) Cefalo-caudale ontwikkeling 2. Verklaar: “de lichamelijke groei van de pasgeborene verloopt asynchroon”. 3. Wat is het verschil tussen permanente en primitieve reflexen. Leg uit en geef van elk een voorbeeld. 4. Bespreek de reflex op onderstaande foto.

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De neonatus. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p.25-35.

─

Dejonckheere, P. (2004). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Feldman, R.S. (2005). De geboorte en het pasgeboren kind. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 96-127.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De ongeboren baby en de geboorte. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 31-45.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De pasgeborene. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 47-57.

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 1. Biologische aspecten van ontwikkeling. Fysieke ontwikkeling. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p.

─

Verhulst, F.C. (2005). Eerste levensjaar. In: De ontwikkeling van het kind. Van Gorcum, Assen, p. 61-86.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 49 van 235

DE BABYTIJD (HET EERSTE LEVENSJAAR)

De baby- of zuigelingperiode loopt van de tweede maand tot wanneer het kind stevig kan stappen en begint te spreken (tussen 12 en 15 maand). De ontwikkeling is vooral indrukwekkend door het snelle tempo en het bereikte niveau: van een hulpeloze baby, die niet in staat is zelf van positie te veranderen, evolueert hij tot een krachtige "voetganger" die alles exploreert wat binnen zijn bereik komt en die via verbale taal met zijn omgeving wil communiceren.

4.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Het experiment van de visuele ravijn beschrijven.

De tastzin als een van de meest geavanceerde zintuigen van een kind in zijn eerste levensjaar aangeven.

Multi-modale benadering als recente ontwikkeling in het onderzoek naar de sensoriële ontwikkeling aangeven.

De terminologie die Piaget gebruikt om het theoretisch concept omtrent de cognitieve ontwikkeling te verduidelijken als student actief en passief gebruiken (zie begrippenlijst o.a. assimilatie, accommodatie, adaptatie, equilibratie, denkstructuren,…) Het equilibratieproces volgens de mechanismen van assimilatie, accommodatie, organisatie en adaptatie in het kader van cognitieve ontwikkeling volgens Piaget uitleggen. Uitgangspunten van het theoretisch concept over de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget verklaren. Het senso-motorische stadium van de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget verbinden met concrete voorbeelden en kenmerken van de fase weergeven. Het verschil tussen primaire, secundaire en tertiaire circulaire reacties verklaren en illustreren met voorbeelden. Typische kenmerken van het senso-motorische stadium uitleggen, koppelen aan de juiste leeftijd en illustreren met voorbeelden, met name de woorden uit de begrippenlijst. Formele eigenschappen van de taalontwikkeling ordenen in fonologie, morfologie, syntax en semantiek. Het sociaal brabbelen herkennen als een specifiek moment in de taalontwikkeling, waarop de taal moedertaalspecifiek wordt, imitatief is en een sociaal karakter vervult. De spelontwikkeling omschrijven als een ontwikkeling die cumulatief is op voorgaand aangeleerde spelen: eerst bewegingsspel, dan fantasiespel enz…. Het belang van spelen voor de ontwikkeling van het kind aangeven m.b. voor de cognitieve, sociale, sensoriële, motorische, persoonlijkheidsontwikkeling en illustreren met een voorbeeld. Spelen en spelvormen classificeren in functie van hun doel voor de ontwikkeling. De basisemoties weergeven en herkennen. De spiegelen rougetest beschrijven en situeren binnen de context van zelfbesef. De proeven van Harlow situeren in het thema van hechting en beschrijven. John Bowlby aangeven als grondlegger van de hechtingstheorie en de belangrijkste theoretische inzichten hiervan weergeven

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 50 van 235

Fasen van de ontwikkeling van hechting beschrijven en koppelen aan de juiste leeftijd. De vreemde situatieprocedure van Mary Ainsworth beschrijven in zijn doel en het verloop van het experiment. De verschillende types van hechting verklaren, herkennen en illustreren met een voorbeeld. Het belang van ‘sensitieve responsiviteit’ bij de verzorger met betrekking tot hechting bespreken. Het wederzijds regulatiemodel beschrijven als interactiepatroon tussen kind en verzorger. Temperamentvariabelen benoemen. Typologie volgens het temperament van kinderen bespreken: het moeilijke kind, het gemakkelijke kind en de langzame starter. Begrippen als ‘goodness of fit’, ‘poorness of fit’ en het ‘coercion model’ uitleggen in het kader van het onderzoek naar de consequentie van het temperament van kinderen.

Begrippenlijst Cefalocaudaal, proximodistaal, hiërarchische integratie, onafhankelijkheid van de systemen, oog-handcoördinatie, handgreep, pincetgreep, agitatie, multimodale benadering, affordances, denkstructuur, geinternaliseerde handeling of denkoperatie, denkschema, rijping, cognitieve conflicten, assimilatie, accommodatie, organisatie, adaptatie, equilibratie, equilibratieproces, circulaire reacties, objectpermanentie, persoonspermanentie, intentioneel gedrag, object-subjectspiltsing, mentale representatie, voorstellingsvermogen, deductievermogen, (indirecte) imitatie, fonologie, morfologie, syntax, semantiek, taalbegrip, taalproductie, actief en passief taalgebruik, prelinguaal, linguaal, vocaliseren, tateren of egocentrisch brabbelen, sociaal brabbelen, moedertaalspecifiek, oefenspel, basisemotie, sociale glimlach, vreemdenangst, scheidingsangst, social referencing, zelfbesef, hechting, ongerichte responsiviteit, intern werkmodel, sensitieve responsiviteit, wederzijds regulatiemodel, temperament, goodness of fit/poornes of fit, coercion model, gender, genderrol, genderverschil

4.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

Het lichaam groeit bijzonder snel gedurende het eerste jaar; de toename van lengte en gewicht is groter dan in enige andere periode in de latere ontwikkeling. Het geboortegewicht verdubbelt in vijf à zes maanden en verdrievoudigt bijna in een jaar. Dit betekent dat het kind na 1 jaar ongeveer 10 kg weegt. De lichaamslengte, die bij de geboorte gemiddeld 50 cm is, neemt in het eerste jaar met meer dan een derde toe tot ongeveer 72 tot 75 cm. Niet alle delen van het lichaam van de baby groeien even snel. Bij een pasgeborene vormt het hoofd een vierde van zijn totale lichaamsomvang. In de eerste twee jaar van zijn leven begint de rest van zijn lichaam aan een inhaalbeurt. Als het kind twee is, bedraagt zijn hoofd nog slechts een vijfde deel van zijn lichaamslengte. Aan het begin van de volwassenheid is dit nog slechts een achtste. Er zijn een aantal principes die aan de grondslag liggen van onze groei: ─

Het cefalocaudale principe (‘van hoofd tot staart’). Dit principe heeft betrekking op de richting van de groei. Volgens dit principe volgt de groei een patroon dat begint met het hoofd en de bovenste lichaamsdelen om zich vervolgens uit te breiden naar de rest van het lichaam (Vandaar de disproportioneel grote omvang van een babyhoofd). Hieruit volgt dat onze visuele vermogens (die zich in ons hoofd bevinden) veel eerder ontwikkelen dan het vermogen om te lopen (dichter bij het einde van het lichaam). Het cefalocaudale principe is zowel voor als na de geboorte van kracht.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 51 van 235

─

Het proximodistale principe (‘dichtbij’ en ‘ver weg’). Dit principe geeft aan dat de romp eerder groeit dan de armen en benen. En pas nadat de armen en de benen gegroeid zijn, kunnen de vingers en tenen groeien. Ook de ontwikkeling van het vermogen om de verschillende delen van het lichaam te gebruiken, verloopt volgens dit proximodistale principe.

─

Het principe van hiërarchische integratie. Dit principe heeft betrekking op de manier waarop complexe vaardigheden voortbouwen op eenvoudigere vaardigheden. Volgens dit principe ontwikkelen eenvoudige vaardigheden zich doorgaans onafhankelijk van elkaar. Later worden ze echter geïntegreerd in complexere vaardigheden. Bv. grijpen is pas mogelijk als het kind heeft geleerd hoe het de bewegingen van de individuele vingers moet beheersen en integreren.

─

Het principe van de onafhankelijkheid van systemen. Dit principe geeft aan dat verschillende lichaamssystemen een verschillend groeitempo hebben. Als het ene systeem groeit, hoeft dit niet per se te betekenen dat er ook groei in andere systemen plaatsvindt (zie onderstaande figuur).

Figuur 13: Tempo van rijping (Uit: Feldman, 2005, p. 134)

Maar naast de groei zijn er natuurlijk nog een aantal belangrijke ontwikkelingen tijdens de babytijd: De samenstelling van het menu en het aantal voedingen wijzigt vrij snel. Rond de vierde maand krijgt de baby de eerste fruitpap en krijgt hij nog gemiddeld 4 à 5 voedingen per dag. Vanaf de vijfde maand eet hij ook groenten en vlees. Vanaf de negende maand eet de baby al een boterhammetje mee en volstaan vier voedingen per dag. In het tweede halfjaar begint het melkgebit door te breken. Dat verloopt meestal in onderstaande volgorde: middelste snijtanden, eerst van de onderkaak, dan van de bovenkaak (6de – 8ste maand); buitenste snijtanden (8ste -12de maand). In de loop van het tweede jaar komen achtereenvolgens de eerste kiezen, de hoektanden en de twee valse kiezen. In de leeftijd van de doorbraak bestaan vrij grote individuele verschillen, maar een afwijking in de volgorde wijst vaak op een storing in de ontwikkeling. De schedelbeenderen groeien gedurende het eerste jaar aaneen tot een vast geheel. De fontanellen sluiten zich echter pas in de eerste helft van het tweede jaar (bij baby's met weinig hoofdhaar kan je tijdens het zogen of de fles geven de hoofdhuid boven de centrale fontanel mooi mee op en neer zien gaan met het zuigritme van de baby). Sommige baby's hebben hoofdhaar bij de geboorte. Dit is "foetaal" en kan nog helemaal verdwijnen vooraleer het definitieve haar begint te groeien (dat kan dan nog best een andere kleur hebben). Meestal is er rond de zes maand een volledige beharing van de schedelhuid. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

4.3

Pagina 52 van 235

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

Er bestaan waarschijnlijk geen duidelijkere fysieke veranderingen dan het groeiende scala aan motorische vaardigheden dat baby’s het eerste jaar van hun leven aanleren. De meeste ouders kunnen zich de eerste stapjes van hun kind nog levendig voor de geest halen: ze gingen waarschijnlijk gepaard met gevoelens van trots en verwondering over hoe snel hun kind veranderd is. Niet alle kinderen kunnen op dezelfde leeftijd dezelfde motorische gedragingen uitvoeren. Bovendien verloopt de motorische ontwikkeling niet in een vaste volgorde. Bv. niet alle kinderen die vroeg kunnen kruipen, kunnen ook relatief vroeg lopen. Er bestaan zelfs kinderen die eerder lopen dan kruipen of kinderen die niet gaan kruipen. In grote lijnen kunnen we de motorische ontwikkeling van de baby indelen in vijf fasen. ─

Het kijkstadium (0 - 3 maanden)

─

Het grijpstadium (3 - 6 maanden)

─

Het zitstadium (6 - 9 maanden)

─

Het kruipstadium (9 - 12 maanden)

─

Het loopstadium (12 - 15 maanden)

4.3.1

Het kijkstadium (0 - 3 maanden)

De baby verkent zijn wereld vooral door te kijken en te observeren. De baby begint met een beperkte volgbeweging en evolueert (mede door de lichamelijke ontwikkeling) tot de mogelijkheid om het hoofd en zelfs de romp op te richten om zijn omgeving gade te slaan. In de eerste maand heft de baby van tijd tot tijd het hoofd op, als hij bij de schouders wordt vastgehouden. In buiklig probeert hij om het hoofd zijwaarts te draaien (de kin wordt vrij geheven). In de tweede maand kan het hoofdje korte tijd rechtop gehouden worden. Bij steun in de rug wordt het hoofd geheven. In buiklig heft het kindje hoofd en borstkas op. In ruglig worden doelloze stootbewegingen gemaakt. De ogen volgen al wat langere tijd een voorwerp. Wanneer de baby drie maanden is, kan hij het hoofd stevig rechtop houden, als men de schouders vastheeft. Het kind kan zich van rug- in zijlig draaien. Het spel met eigen vingers start, wanneer deze elkaar toevallig ontmoeten.

4.3.2

Het grijpstadium (3 - 6 maanden)

Het kunnen grijpen van voorwerpen is voor de baby belangrijk om de omringende wereld te verkennen, te manipuleren en uiteindelijk te begrijpen. Met zijn blik en zijn mogelijkheid tot grijpen, onderzoekt de baby de wereld en leert hij die kennen. Hij bekijkt, betast of zuigt aan de dingen die hij vastpakt. Geleidelijk aan wordt de grijpreflex losser (rond twee maanden) om te verdwijnen rond vier maanden. Hierdoor ontstaat bij de baby de mogelijkheid om ‘doelgericht’ te grijpen naar voorwerpen. Aanvankelijk kan de baby enkel naar voorwerpen reiken (nog niet vastpakken). Rond de leeftijd van vijf à zes maanden kan hij met zijn volle hand een object vastpakken. Die handeling wordt handgreep genoemd (= grijpen met gelijktijdig buigen van de vingers = echt grijpen; voordien greep de baby met de vlakke hand). In elke hand kan nu een voorwerp worden gegrepen en vastgehouden. Voorwerpen kunnen rond zes maanden ook van de ene hand naar de andere worden overgebracht. Dit is een ingewikkelde vaardigheid voor een baby. Het veronderstelt immers dat hij tegelijk met zijn ene handje iets kan loslaten en het met zijn andere handje kan grijpen. Op dat moment beschikt de baby dus al over een minimale oog-handcoördinatie Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 53 van 235

Rond de zevende maand gaat het grijpen en hanteren van een voorwerp met één hand. Het handgewricht wordt daarbij vrij gedraaid. Ver verwijderde voorwerpen gaan de aandacht trekken en er wordt naar "gegrepen". Een gevallen voorwerp trekt de aandacht. In het grijpen zelf zien we een verfijning van de motoriek optreden, waarin de oppositie van de duim en de functie van de vingers geleidelijk steeds belangrijker worden. De grijpbeweging verplaatst zich van de handpalm steeds meer naar de vingers en de opponerende duim, totdat de baby van negen à tien maanden met de pincetgreep (duim en wijsvinger vormen samen een cirkel) een koekjeskruimel of een knikker kan oprapen. De wijsvinger wordt geleidelijk aan een echte ‘aanwijsvinger’, die in allerlei kleine openingen wordt gestopt (bv. neusgat en stopcontact).

4.3.3

Het zitstadium (6 - 9 maanden)

Vanaf zes maanden willen baby’s graag zitten; als je ze bij de handjes neemt, trekken ze zich op tot zithouding. Ze beginnen ook al flink recht te zitten in een kinderstoel (zitten met steun). Rond acht maanden kunnen de meeste baby’s al even rechtop zitten, maar vaak moeten ze nog op één of twee handen steunen om hun evenwicht te bewaren. Geleidelijk aan kunnen ze langer rechtop zitten zonder steun en gaan ook in deze houding spelen. Tegen de leeftijd van tien maanden slagen de meeste baby’s erin om vanuit een willekeurige positie (bv. buiklig, ruglig, kruiphouding) zelfstandig de zithouding aan te nemen.

4.3.4

Het kruipstadium (9 - 12 maanden)

Aan het kruipen gaan heel wat ontwikkelingsstappen vooraf: de baby moet bijvoorbeeld leren het hoofd en bovenlichaam op te tillen, hij moet stevigheid in de arm-, buik- en rugspieren verwerven, ook moet hij leren het evenwicht te behouden. Het is doorgaans tegen de tiende of elfde maand dat een kind echt vlot op handen en knieën kan voortbewegen en kan kruipen. (Er zijn kinderen die deze fase overslaan. Ze bewegen zich op een andere manier voort zonder dat daarom iets mis is met hun motorische ontwikkeling).

4.3.5

Loopstadium (12 - 15 maanden)

Het loopstadium begint eveneens met eerdere ontwikkelingsstappen. Rond tien maand trekken heel wat baby’ s zich recht aan meubels. Ze kunnen vaak langer dan een halve minuut blijven staan, terwijl ze zich aan het meubel (tafel, kast) vasthouden. Geleidelijk aan beginnen kinderen zijwaarts te stappen langs meubels en voorwaarts als je hun handjes vasthoudt. Rond hun eerste verjaardag lopen al heel wat kinderen enkele pasjes aan het handje, maar ze zijn nog erg onzeker en verliezen snel hun evenwicht. De meeste kinderen lopen helemaal zelfstandig – zonder de geringste steun – rond de leeftijd van dertien à vijftien maanden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 54 van 235

Figuur 14: Ontwikkeling van de motoriek (Uit: Struyven, e.a.,2003, p.63)

4.4

S ENSORIËLE ( PERCEPTUELE ) ONTWI KKELING

De wereld van een pasgeboren baby mist de helderheid en stabiliteit van de volwassen belevingswereld, maar zij wordt met de dag begrijpelijker naarmate de baby beter in staat is om de omgeving met zijn zintuigen waar te nemen (zie hoofdstuk 3, de geboorte en de pasgeborene).

4.4.1

Zien

Baby’s gaan geleidelijk aan steeds scherper zien. Na zes maanden ziet het gemiddelde kind even goed als een volwassene. Ook de andere visuele vermogens ontwikkelen zich snel. Het vermogen om beelden van beide ogen te combineren (binoculair gezichtsvermogen), zodat je diepte en beweging kan onderscheiden, verschijnt rond veertien weken. Voor die tijd kunnen baby’s de informatie van beide ogen niet integreren. Vooral diepteperceptie is een nuttig vermogen. Een bekend experiment van Gibson & Walk (1960), “de visuele ravijn” (de “visual cliff’), illustreert dit. Deze proef houdt in dat baby’s, die al kunnen kruipen, op een platvorm - bestaande uit een glasplaat met daaronder twee verschillende dieptes - worden gezet. Onder het ene gedeelte van de glasplaat bevindt zich een schaakbordpatroon tegen de onderkant van de glasplaat, maar halverwege loopt dit patroon op een grotere diepte verder, waardoor er een visuele kloof ontstaat.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 55 van 235

Figuur 15: De visuele ravijn (Uit: Feldman, 2005, p. 155)

Baby’s (tussen zes en veertien maanden oud) die al dieptezicht hebben ontwikkeld, weigeren over dit ‘diepe’ gedeelte verder te kruipen, zelfs als hun moeder aan de overkant met uitgesterkte armen staat te wachten. Deze jonge kinderen weten instinctmatig dat ze kunnen vallen. Baby’s die nog niet over een dergelijk dieptezicht beschikken, kruipen gewoon over de visuele ravijn. Baby’s hebben na hun geboorte duidelijke visuele voorkeuren. Als ze kunnen kiezen, kijken ze altijd liever naar stimuli met patronen dan naar meer eenvoudige stimuli. Fantz (1963) ontwierp een kamer waarin baby’s op hun rug konden liggen. Boven hen verschenen paren visuele stimuli. Door te letten op de reflectie van de stimuli in hun ogen kon Fantz vaststellen naar welke stimuli de baby’s keken. Fantz’ werk gaf de aanzet tot een groot aantal onderzoeken naar de voorkeuren van baby’s. Een ander experiment toonde ook aan dat baby’s reeds enkele uren na de geboorte geleerd hebben om een voorkeur te hebben voor het gezicht van hun eigen moeder. En tussen zes en negen maanden worden baby’s steeds beter in het onderscheiden van verschillende mensengezichten (hier ontstaat ook vreemdenangst), terwijl ze de gezichten van andere soorten steeds minder goed van elkaar kunnen onderscheiden (Pascalis, De Haan, & Nelson, 2002).

4.4.2

Horen

Omdat baby’s hun gehoor voor de geboorte al wat hebben kunnen oefenen, is het niet verrassend dat de auditieve perceptie van baby’s direct na de geboorte reeds goed ontwikkeld is. Voor bepaalde zeer hoge en zeer lage frequenties zijn baby’s zelfs gevoeliger dan volwassenen (heeft dit te maken met de vervolmaking van hun zenuwstelsel?). Baby’s kunnen ook patronen en andere akoestische eigenschappen van groepen geluiden al vrij goed onderscheiden. Op zes maanden kunnen zij de verandering van een noot in een melodie met zes tonen waarnemen. Ook reageren ze op veranderingen in toonaard. Ze luisteren met een scherp oor naar de melodieën van de slaapliedjes die mama en papa voor hen zingen. Jonge baby’s kunnen al subtiele onderscheiden maken. Die zijn nodig om later in hun leven hun moedertaal te begrijpen. In een klassiek onderzoek zette een groep van één tot vier maanden oude baby’s een geluidsopname in gang door op een synthetische tepel te zuigen. Bij elke zuigbeweging hoorden ze iemand ‘ba’ zeggen. In eerste instantie zogen ze heftig, omdat het geluid hun belangstelling trok. Maar ze geraakten hier snel aan gewend en gingen minder energiek zuigen. Wanneer de onderzoeker het geluid in ‘pa’ veranderde, Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 56 van 235

toonden baby’s nieuwe interesse en gingen opnieuw heftiger zuigen. Dus baby’s kunnen duidelijk onderscheid maken tussen twee op elkaar lijkende geluiden. Baby’s kunnen ook verschillende talen onderscheiden. Tegen de tijd dat ze vier maand zijn, kunnen ze hun eigen naam onderscheiden van woorden die daar op lijken. Op vijf maanden kunnen ze het verschil horen tussen Nederlandse en Spaanse passages. Aangezien baby’s dus in staat zijn om zulke subtiele klanken van elkaar te onderscheiden, is het niet verrassend dat ze verschillende mensen kunnen onderscheiden op basis van hun stem. Baby’s zoogden bv. veel langer aan een synthetische tepel, als ze de stem van hun moeder hoorden, dan wanneer het de stem van een onbekende was. Een hypothese is dat deze voorkeuren ontstaan door de prenatale blootstelling aan de stem van de moeder.

4.4.3

Reuk en smaak

De reukzin is bij heel jonge baby’s zo goed ontwikkeld dat sommige twaalf tot achttien dagen oude baby’s hun moeder puur op basis van geur herkennen (zie hoofdstuk 3, de geboorte en de pasgeborene). Ook smaak blijkt bij baby’s buitengewoon ver ontwikkeld. Sommige reacties zijn al aanwezig bij de geboorte, zoals walging bij een bittere smaak. Heel jonge baby’s glimlachen, als er een zoete vloeistof op hun tong wordt gedruppeld (zie hoofdstuk 3, de geboorte en de pasgeborene).

4.4.4

Voelen: pijn en aanrakingen

Vroeger ging men er vaak van uit dat baby’s niet zoveel pijn voelden. Tegenwoordig wordt algemeen aangenomen dat baby’s geboren worden met het vermogen om pijn te voelen. Natuurlijk is het niet te controleren of de pijn, die kinderen voelen, dezelfde pijn is als de pijn van volwassenen. Wat we wel weten, is dat pijn bij baby’s leidt tot tekenen van agitatie, zoals een snelle hartslag, zweten, gezichtsuitdrukkingen, die aangeven dat ze het niet naar hun zin hebben. Baby’s vertonen ook vaak veranderingen in de intensiteit en de toon van het huilen (Johnston, 1989). De reacties op pijn lijken wel sterker te worden naarmate kinderen ouder worden. De tastzin is een van de meest geavanceerde zintuigen bij een pasgeboren baby. Zelfs de kleinste baby’s reageren op lichte aanrakingen, zoals een troostende aai om een huilende, geagiteerde baby te kalmeren of het genieten van een massage na het badje. (Stack & Muir, 1992). De tastzin komt baby’s vooral van pas bij hun pogingen om de wereld te verkennen. Volgens verschillende theoretici vergaren kinderen onder andere informatie over de wereld door dingen aan te raken. Op zes maanden steken baby’s bijna alles wat ze in hun hand hebben in hun mond (dit geeft hen informatie over de aard van dat object, Ruff, 1989).

4.4.5

Multimodale perceptie

Voorbeeld Toen Toon zeven maanden was, kreeg hij een piepend rubberen poppetje als cadeautje. Zodra hij het zag, stak hij zijn handen ernaar uit, greep het en luisterde naar het gepiep. Hij leek dolblij met zijn cadeautje.

We kunnen kijken hoe de verschillende zintuiglijke reacties met elkaar geïntegreerd zijn. In plaats van ons op elke individuele zintuiglijke reactie te richten, kunnen we onderzoeken hoe die reacties samenwerken en gezamenlijk de reactie van Toon bepalen. Aan de hand van de multimodale benadering van perceptie wordt gekeken hoe informatie, die wordt opgevangen door verschillende individuele zintuigen, wordt geïntegreerd en gecoördineerd. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 57 van 235

Dit is een relatief recente benadering binnen het onderzoek naar perceptie en sensatie. Ondersteuning voor deze benadering is dat baby’s al heel vroeg het verband kunnen leggen tussen wat ze via verschillende zintuigen over een object zijn te weten gekomen (bv. objecten die ze in hun mond hebben gehad achteraf visueel herkennen). Dat baby’s in staat zijn tot multimodale perceptie is een voorbeeld van hun toegenomen perceptuele mogelijkheden. Deze ontwikkeling wordt gestimuleerd doordat baby’s zogenaamde ‘affordances’ ontdekken. Dit zijn de actiemogelijkheden die een bepaalde situatie of stimulus verschaft. Bijvoorbeeld Toon leert dat zijn rubberen poppetje verschillende ‘affordances’ heeft: hij kan het vastnemen en erin knijpen, luisteren naar het gepiep ervan en er lekker op kauwen als zijn tandjes doorkomen. Of bijvoorbeeld leren dat je kan vallen als je een steile helling afloopt. Of leren dat een object met een bepaalde vorm uit je handen kan glijden, als je het niet op de juiste manier vasthoudt.

4.5

P SYCHOS EKSUELE ONTWIKKELING

Volgens Freud bevindt de baby zich in de orale fase. Je kan hier een tekst rond lezen op Chamilo.

4.6

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

Piaget heeft de denkontwikkeling of de cognitieve ontwikkeling van het kind zeer intensief bestudeerd. (De ervaring heeft geleerd dat het meer inzicht geeft en makkelijker leert). Alhoewel Piaget zich vooral toelegde op de studie van de cognitieve ontwikkeling bij kinderen, blijkt dat de theorie van Piaget in verband met de basisconcepten van de cognitieve ontwikkeling geldt voor de hele levensloop van de mens!

4.6.1

Belangrijke elementen van Piagets theorie

Piaget noemt gedachten geïnternaliseerde handelingen of denkoperaties. Bij denken gaat het om handelingen die niet zichtbaar hoeven plaats te vinden, maar zich voltrekken in het hoofd van de persoon. Het geheel van denkoperaties, mentale organisatiemiddelen of vermogens noemt Piaget cognitieve structuur of denkstructuur (schema’s). Tijdens de groei verandert de organisatie van kennis en inzicht. Er ontwikkelen zich steeds nieuwe structuren. Bv. door uitbreiding van zijn motorische mogelijkheden kan het kind nieuwe ervaringen opdoen, waardoor het zijn denkstructuur weer moet aanpassen. Bijvoorbeeld Als een baby een nieuw stoffen boekje krijgt, zal hij het aanraken, in zijn mond steken en misschien ook proberen te verscheuren of ermee op de grond slaan. Volgens Piaget vertegenwoordigt elk van deze acties een schema. Die schema’s zijn de manier waarop de baby kennis over en inzicht in dit nieuwe object vergaart.

Verschillende schema’s kunnen zich relatief onafhankelijk van elkaar ontwikkelen. Naarmate het kind meer ervaring opdoet, verhoogt de kans dat schema’s onderling juist verbonden worden. Dit proces van onderling verbinden van oorspronkelijk aparte schema’s noemt Piaget organisatie. De basis voor de denkontwikkeling ligt dus in het concrete handelen en ervaren van de dingen in de wereld. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 58 van 235

Bijvoorbeeld Een kind ‘begrijpt’ een bal door ermee te spelen.

De veranderingen in het denken voltrekken zich volgens Piaget vanzelf. Hij noemt dit rijping. De rijping gaat vanzelf, mits de omgeving genoeg stimulans biedt (vergelijk met de groei van een plant). De omgeving (bv. school, gezin) schept voorwaarden en bepaalt het tempo, maar niet de aard van de ontwikkeling. De omgeving voedt en daagt het kind uit, maar kinderen bouwen uiteindelijk zelf actief hun kennis op (de cognitieve ontwikkeling is m.a.w. een zelforganiserend of zelfsturend proces). Het is belangrijk dat kinderen veel ervaringen opdoen in de omgeving. Door verschillen in ervaringen ontstaan cognitieve conflicten en worden kinderen gedwongen hun denkstructuur uit te breiden. Bijvoorbeeld Een kind denkt op een gegeven ogenblik dat appels groen zijn. Dan ontdekt het dat er ook rode appels zijn (= conflict). De denkstructuur moet nu aangepast worden om de ruimere betekenis van het begrip appels op te kunnen nemen.

4.6.1.1

Hoe ontstaan nieuwe denkstructuren?

Piaget gebruikt voor de beschrijving van het ontstaan van nieuwe denkstructuren drie hoofdbegrippen: assimilatie en accommodatie (samen noemt hij dit adaptatie) en het equilibratieproces. Adaptatie houdt in dat het denken zich aanpast aan de omgeving en bij die aanpassingen rekening houdt met het reeds verworven inzicht en begrip. Het proces van adaptatie kent twee deelprocessen.

Assimilatie

Het kind ervaart steeds nieuwe dingen in zijn omgeving. Die nieuwe dingen hebben niet direct een betekenis. Om die dingen en ervaringen een betekenis te kunnen geven, past het kind zijn omgeving aan zijn mogelijkheden aan. Het is een proces van informatie verwerken, waarbij de informatie op zo een manier wordt bewerkt, dat ze past in de reeds bestaande kennis en denkstructuren. De denkstructuur blijft intact. Bijvoorbeeld ─

Een baby onderzoekt een boek door het in zijn mond te steken en erop te sabbelen. De baby, die op dezelfde manier op elk speeltje probeert te zuigen, assimileert de objecten aan zijn bestaande zuigschema.

─

In de kleuterklas maken kinderen van doeken en kartonnen dozen hun eigen huizen en fantasiewereld. Drie stoelen achter elkaar zijn de trein. Poppen zijn de passagiers.

─

Een kind dat een vlinder een vogel noemt, assimileert de vlinder aan zijn bestaande schema van vogel.

─

Als er geen schoorsteen is, kan zwarte Piet ook bij de centrale verwarming komen.

─

Een leerling van dertien schrijft fonetisch.

─

Veel volwassenen lezen dikwijls die artikelen in de krant en luisteren naar politieke toespraken die hun eigen mening weerspiegelen.

Assimilatie is dus het toepassen van bestaande kennis om nieuwe ervaringen te begrijpen en in te voegen in bestaande denkstructuren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 59 van 235

Accommodatie

Wanneer de omgeving nieuwe eisen stelt, ontkomt een mens er niet aan om zich aan te passen. Door deze nieuwe eisen en de ervaringen die ermee gepaard gaan, zal zijn idee over de wereld veranderen (bv. de manier waarop jonge mensen met nieuwe technologie omgaan. Er is geen knoppenvrees i.v.g. met oudere mensen waarbij oude structuren vaak meer rigide zijn.). Het is een proces van informatie verwerken waarbij de bestaande kennisstructuur gewijzigd wordt en nieuwe handelen denkwijzen ontstaan. Bijvoorbeeld ─

Als een kind de manier waarop hij aan het speeltje zuigt aanpast aan de specifieke vorm van dit speeltje, accommodeert hij zijn zuigschema aan de specifieke eigenschappen van het speeltje.

─

Een baby van 8 maand kan nog geen fijn voorwerp oprapen, terwijl het dit wel kan met iets grotere voorwerpen. Wanneer het die dunne voorwerpen wil oprapen, zal het kind zijn grijpschema moeten aanpassen aan de eisen van dit dunne object.

─

Een kleuter gaat knippen in plaats van scheuren.

─

Een schoolkind kan zich op een bepaald moment aan de regels van een spel houden.

─

Het lezen van een boek beïnvloedt de mening van een adolescent.

Accommodatie kan dus omschreven worden als een proces waarbij denkstructuren worden aangepast aan de realiteit.

Equilibratieproces (evenwicht)

Ontwikkeling vindt plaats op basis van het equilibratieprincipe: het streven naar evenwicht binnen de processen van adaptatie. M.a.w. assimilatie en accommodatie wisselen elkaar af. Door deze afwisseling ontstaat er geleidelijk een heel andere manier van denken. Het individu streeft telkens weer naar een toestand van evenwicht op een hoger niveau. Voorbeeld Een baby komt voor het eerst in contact met een ring, opgehangen boven zijn bedje. Hij kijkt ernaar, steekt zijn hand uit, reikt ernaar en slaat er op. De ring begint heen en weer te wiegen. Het kind kijkt verrast en lacht dan. Als de ring stil hangt, reikt de baby er opnieuw naar, grijpt hem en trekt eraan. Het koordje breekt. Hij houdt de ring voor zich en houdt hem vast met zijn beide handjes en begint eraan te zuigen.

─

Organisatie: intellectuele organisatie (coördinatie van oog / hand / mond)

─

Assimilatie: de ring wordt bekeken, omgedraaid, in geknepen, op gezogen, ... De baby neemt kennis van het ‘nieuwe object’.

─

Accommodatie: hij kijkt door de ring en niet alleen naar de ring / hij kan zijn vingers helemaal om de ring sluiten / hij kan zijn lippen bijna helemaal om de ring sluiten. De baby past zijn aanwezige denkstructuur aan de omgeving aan, nl. de ring)

─

Equilibratie: hij kan nu ook door de ring kijken, op de ring zuigen, de ring omklemmen.

Equilibratie houdt in dat het kind een nieuw inzicht koppelt aan de reeds aanwezige kennis, inzichten en vaardigheden (assimilatie) en op die manier een eenheid en samenhang in zijn denken (accommodatie) aanbrengt. Doordat het denken zich aanpast aan de realiteit en de realiteit zich inpast in het denken, ontstaat een nieuw evenwicht (equilibratie).

4.6.2

De stadia in de ontwikkeling van het denken volgens Piaget

Volgens Piaget verloopt de cognitieve of denkontwikkeling in een vaste volgorde van vier periodes. Binnen elke fase worden de bouwstenen voor de volgende periode gelegd. De eerste periode is het senso-motorisch stadium, waarbij het gaat om het zintuiglijk en motorisch handelen van de baby. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 60 van 235

Vervolgens is er het pre-operationeel stadium, dat staat voor het onsystematisch en onlogisch denken van de peuter en kleuter. Het derde stadium wordt het concreet-operationeel stadium genoemd, die verwijst naar het systematische, concrete en logische denken van het lagere schoolkind. En tenslotte is er het stadium van de formele denkoperaties, dat het abstracte en hypothetisch-deductieve denken van de adolescent schetst. We gaan nu eerst uitgebreid in op het sensori-motorische stadium.

4.6.3

Het senso-motorische stadium: de basis van de vroege cognitieve groei (de baby–peuter)

De wereld wordt in dit stadium op een zintuiglijke (‘senso(ri)’) en handelende (‘motorische’) wijze begrepen. Er vinden nog geen interne denkactiviteiten plaats. Het handelen is denken. Substadium

Leeft in mnd

kenmerken

0-1

Ongecoördineerde reflexhandelingen Actief oefenen en differentiëren van de aangeboren handelingen

1-4

Primaire circulaire reacties Intersensoriële coördinaties

4-8

Eerste secundaire circulaire reacties Coördinatie van kijken grijpschema Semi-intentionaliteit

8-12

Coördinatie van verschillen eerste schema’s Beginnende object-permanentie Intentioneel gedrag

12-18

Tertiaire circulaire reacties Experimenteren met nieuwe middelen

18-24

Eerste pre-verbale symbolisaties Geïnterioriseerde experimenten Gevestigde object-permanentie

4.6.3.1

Substadium 1: eenvoudige (ongecoördineerde) reflexen

De pasgeborene beschikt over meerdere babyreflexen die hij aanpast aan het leven in de buitenwereld. Deze worden steeds verfijnder, doordat deelreacties met elkaar gecombineerd worden (bv. het zuigen dat ontstaat uit het samenvoegen van de zoek-, zuigen slikreflexen). Maar ook omdat reacties steeds meer gaan optreden bij meerdere prikkels (bv. zuigen komt niet enkel voor aan de moederborst of aan de fles, maar ook op een fopspeen, een dekentje, vingertjes,…).

4.6.3.2

Substadium2: eerste gewoonten en primaire circulaire reacties

In deze periode beginnen baby’s eerdere afzonderlijke acties tot geïntegreerde activiteiten te coördineren. (Bv. een baby grijpt een object en zuigt er tegelijkertijd aan, of staart naar iets terwijl hij het aanraakt. Objecten worden dus met meerdere zintuigen tegelijk verkend Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 61 van 235

(bv. kijken naar wat het hoort, proberen te grijpen van wat het ziet, naar de mond brengen van het speelgoed dat het kind heeft kunnen grijpen,…). Bijvoorbeeld Het kind hoort en ziet een rammelaar. Steeds meer slaagt het kind erin om na het bekijken van de rammelaar ook naar dit speelgoed te grijpen en eraan te zuigen, zodat ook de andere zintuigen (smaak, tast, reuk) de verkenning van de voorwerpen zullen vervolledigen.

Vanaf ongeveer 1 maand gaat de baby handelingen, die hem een aangenaam gevoel geven, herhalen. De actie wordt hier uitgevoerd omwille van het plezier dat de baby beleeft aan de actie zelf en niet omwille van het effect van zijn actie. Bijvoorbeeld Wanneer een baby voor het eerst zijn duim in zijn mond steekt en begint te zuigen is dit puur toeval. Maar als hij daarna herhaaldelijk op zijn duim zuigt, wordt het een primaire circulaire reactie die hij herhaalt omdat de sensatie van het zuigen plezierig is.

Primaire circulaire reacties zijn schema’s die betrekking hebben op de herhaling van interessante of prettige acties, gewoon omdat ze leuk zijn om te doen.

4.6.3.3

Substadium 3: secundaire circulaire reacties

De baby (4 tot 8 maanden) wordt zich geleidelijk aan bewust van de relatie tussen de eigen handelingen en de effecten daarvan op de omgeving. Bijgevolg zal hij die handelingen herhalen en interessante gebeurtenissen langer laten duren om bepaalde effecten te bereiken. De baby gaat bv. gericht grijpen naar voorwerpen om er iets mee te doen. We kunnen nog niet stellen dat de baby echt inzicht heeft in de relatie tussen de handeling en het effect dat er op volgt. De handeling wordt nog niet doelbewust nagestreefd. Bijvoorbeeld Een kind merkt nu dat de toevallige bewegingen van zijn hand (die bv. een rammelaar omklemt) een leuk lawaai teweegbrengen. Het kind zal die handeling nu keer op keer herhalen, niet meer omwille van het plezier aan de handeling zelf, maar omwille van het effect (het lawaai) dat het teweegbrengt in de buitenwereld. De baby zal de rammelaar nog niet vastgrijpen óm er lawaai mee te maken.

Secundaire circulaire reacties zijn schema’s die betrekking hebben op herhaalde acties die een gewenst resultaat opleveren. Het verschil met primaire circulaire reacties is dat de activiteit van de baby in het eerste geval gericht is op zichzelf en zijn eigen lichaam en in het tweede geval op de buitenwereld. Baby’s gaan in dit stadium wel meer hun stem gaan gebruiken, omdat ze merken dat andere mensen daarop met hun eigen geluiden reageren. Ook beginnen ze geluiden van anderen te imiteren.

4.6.3.4

Substadium 4: coördinatie van secundaire circulaire reacties

Een van de grootste sprongen voorwaarts op het gebied van de cognitieve ontwikkeling treedt op wanneer kinderen overgaan naar het stadium van de coördinatie van secundaire circulaire reacties. Kinderen geven blijk van intentioneel gedrag. De baby stelt een doel voor ogen en voert vervolgens één van zijn bekende handelingen uit om dat doel te bereiken bv. een speelgoed wegduwen om een ander speelgoedje te nemen. Bijvoorbeeld Het kind ziet iets aantrekkelijks op tafel liggen (koekje of speelgoed) en gaat een handeling uitvoeren om dit doel te bereiken bv. het tafellaken vastnemen om het object naar zich toe te trekken. Het kind kan een hindernis verplaatsen om een object te pakken of een middel gebruiken óm een object te bemachtigen.

Bij intentioneel gedrag worden verschillende schema’s gecombineerd en gecoördineerd tot één enkele actie om een probleem op te lossen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 62 van 235

De nieuw ontwikkelde intentionaliteit van baby’s, hun vermogen om bepaalde middelen te bereiken en hun vermogen om op toekomstige omstandigheden te anticiperen zijn gedeeltelijk het resultaat van de ontwikkeling van objectpermanentie. Wij weten allemaal dat een object een zekere levensduur heeft en niet zomaar in het niets verdwijnt. Zo kan een object achter een ander voorwerp verdwijnen, maar het is er nog steeds. Voor de jonge baby is dit niet het geval: een voorwerp dat uit het gezichtsveld verdwijnt, is gewoon weg. Dit komt, omdat de baby nog geen onderscheid maakt tussen zichzelf en zijn eigen acties of handelingen enerzijds en de buitenwereld met zijn objecten anderzijds. Er is nog geen splitsing tussen actie en object, ze zijn volledig aan elkaar gekoppeld. Hierdoor lijkt een object dat uit het gezichtsveld is verdwenen, niet meer te bestaan. Het kind gaat er niet naar zoeken, doordat hij zich het voorwerp ook niet inwendig kan voorstellen. Bijvoorbeeld Je zet een beertje achter de kast. De baby ziet dat de beer achter de kast wordt gezet en toch is de beer voor hem weg, want hij ‘ziet’ de beer niet meer. Wanneer een volwassene zijn gezicht verstopt achter een doek, is het obejct (de volwassene) voor het kind echt verdwenen. Hij is weg. De verwondering en blijdschap van de baby is dan ook groot, wanneer het gezicht opnieuw tevoorschijn wordt ‘getoverd’.

Objectpermanentie is het besef dat mensen en objecten niet ophouden te bestaan, ook al zijn ze onzichtbaar. In dit stadium is objectpermanentie nog erg rudimentair. Het duurt enkele maanden voordat baby’s het volledig begrijpen. Ze laten zich bijvoorbeeld vaak om de tuin leiden als een balletje eerst onder het deken wordt verstopt en vervolgens in een bekertje. Bijvoorbeeld: De papa van de zeven maanden oude Emilia houdt een rammelaar voor haar neus en schudt ermee. Vervolgens legt hij de rammelaar onder een deken. Voor Emilia bestaat de rammelaar niet meer, dus ze zal er ook niet naar zoeken. Een paar maand later zal ze er wel naar zoeken. Als haar vader de rammelaar dan opnieuw verstopt, zal Emilia het dekentje wegtrekken en actief op zoek gaan naar het speelgoed. Emilia heeft geleerd dat het object blijft bestaan, ook al is het niet meer zichtbaar.

Figuur 16: Objectpermanentie (Uit: Dejonckheere, 2004)

Objectpermanentie beperkt zich niet tot objecten, maar heeft ook betrekking op mensen (persoonspermanentie). Het geeft een kind de zekerheid dat mama en papa nog bestaan, ook als ze de kamer hebben verlaten (zie ook verder in de cursus).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 63 van 235

Figuur 17: Middel-doel coördinatie (Uit: Dejonckheere, 2004)

4.6.3.5

Substadium 5: tertiaire circulaire reacties

In deze fase gaan baby’s tertiaire circulaire reacties ontwikkelen (tussen 12 en 18 maanden), schema’s die betrekking hebben op de doelbewuste variatie van acties die tot gewenste resultaten leiden. Het lijken mini-experimenten om te zien wat de consequenties zijn. Bijvoorbeeld Een baby ligt op zijn rug en grijpt allerlei voorwerpen. Hij laat deze voorwerpen stelselmatig vallen. Meestal een paar maal op dezelfde manier, waarna hij de plaats van de val varieert. Soms strekt hij zijn arm verticaal, dan schuin tegenover zich, dan eens vlak naast zijn gezicht enz. Een kindje van twaalf maanden houdt haar handje tegen een lopende waterkraan en ziet het water naar verschillende kanten spuiten. Ze herhaalt dit een aantal keren en begint dan de manier waarop ze de waterkraan afsluit te variëren.

Daar er nu ook steeds meer en meer aparte schema's op elkaar betrokken worden, geeft de baby ook de indruk "plotseling" nieuwe middelen uit te proberen. Bijvoorbeeld Een kindje neemt een lange stok om een houten blokje van onder de zetel te halen. Een peuter haalt een stoel erbij om iets van de schoorsteen te kunnen nemen.

Jonge kinderen zijn meestal zeer geïnteresseerd in allerlei nieuwe dingen. Ze beschikken over meer motorische mogelijkheden en autonomie. Daardoor komt er veel aandacht vrij voor allerlei andere zaken.

4.6.3.6

Substadium 6: het begin van het denken

De belangrijkste verworvenheid van dit laatste stadium van de sensori-motorische periode is het vermogen tot mentale representatie of symbolisch denken. Een mentale representatie is een innerlijke voorstelling van een gebeurtenis of object. Het kind gaat a.h.w. “in gedachten” experimenteren. Het kind begint te denken over een probleem en ontwikkelt veeleer oplossingen op een mentaal niveau dan op een direct handelend niveau. Bijvoorbeeld Een kind zit op de vloer en leunt tegen een stoel die daardoor gaat verschuiven. Het kind kan dan - na een klein ogenblik van stilte en zonder eerst uitwendig te experimenteren - de stoel tot tegen de zetel of de muur verschuiven, en zich weer tegen de stoel aan zetten, leunend tegen de stoel die nu niet meer kan verschuiven. Het kind wil een snoepje uit de kast en kan er niet aan. Het kind sleurt er een stoel bij en merkt dat dit nog niet voldoende is. Plots neemt het een doos, zet deze op de stoel en probeert op die wijze toch nog zijn snoepje te bemachtigen.

Volgens Piaget zijn baby’s in dit stadium in staat om zich voor te stellen waar objecten die ze niet zien zich bevinden. Ze kunnen met hun hoofd onzichtbare trajecten van objecten Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 64 van 235

volgen. Door deze innerlijke representaties gaan ze ook oorzaak-gevolg relaties beter begrijpen. Bijvoorbeeld Wanneer bijvoorbeeld een bal zachtjes onder een kast rolt, kan het kind op de juiste plaats de bal aan de andere kant opwachten of deze gaan zoeken.

Mentale representatie maakt ook een andere belangrijke ontwikkeling mogelijk nl. het vermogen om te doen alsof. Dankzij dit vermogen, dat Piaget indirecte imitatie noemt, kunnen kinderen bv. doen alsof ze in een auto zitten, een pop eten geven, lang nadat ze deze scènes in het echt hebben gezien. Het beginnend symbolisch denken maakt deze typische doe-alsof-spelletjes mogelijk. Bijvoorbeeld Zo kan een tapijtje fungeren als bedje en een ander tapijtje als dekentje; een kind kan zijn handen 'wassen' zonder zeep of water, en stukjes papier of knoopjes kunnen 'snoepjes' voorstellen.

Rond achttien maanden begint de objectpermanentie zich bij de meeste kinderen definitief te vestigen. Dit wil zeggen dat de kinderen niet meer zomaar een vermoeden hebben dat een voorwerp er nog is, ook al is het niet meteen visueel waarneembaar, maar zijn ze ervan overtuigd dat het voorwerp er nog is. Bijvoorbeeld Wanneer een object achtereenvolgens onder verschillende doeken wordt verstopt, gaat Laurens, die 18 maand is, direct zoeken op de plaats waar hij het object het laatst heeft gezien.

Nog een aantal maanden later is het kind tenslotte in staat tot het vinden van een object wanneer dit op onzichtbare manier wordt verstopt, bv. wanneer een balletje eerst in een doosje wordt gestopt dat dan onder een doek gelegd wordt. Deze proef doet al veel meer een beroep op het voorstellings- en deductievermogen van het kind. Besluit: Samen met een voortdurende (re-)organisatie van zijn cognitieve structuren groeit het kind in de sensori-motorische periode van een egocentrisch, passief reagerend, nietintentioneel gedragsniveau naar een actief, exploratief, doelgericht en minder egocentrisch gedrag met steeds scherpere differentiatie tussen de eigen acties en de omringende wereld. Een evenwicht in dit sensori-motorische denken wordt bereikt tegen het einde van het tweede levensjaar, met de eerste stappen van pre-verbaal symbolisch denken.

4.7

T AALONTWI KKELING

4.7.1

De formele eigenschappen van de taal

Taal, de systematische, betekenisvolle ordening van symbolen, vormt de basis voor communicatie. Maar taal is ook gekoppeld aan de manier waarop baby’s denken en de wereld interpreteren. Taal stelt hen in staat om na te denken over mensen en objecten en om hun gedachten aan anderen kenbaar te maken. Taal heeft verschillende eigenschappen die een kind moet beheersen om taalvaardigheden te kunnen ontwikkelen (M. Barrett, 1999): ─

Fonologie: Fonologie heeft betrekking op de basisklanken van taal, fonemen. Deze klanken kunnen gecombineerd worden tot woorden en zinnen. Voorbeelden Tantu (dank u), kikin (kindje), paad (paard), oen (schoen), taan (gedaan)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

─

Pagina 65 van 235

Morfologie: De morfologische ontwikkeling slaat op het verwerven van de vervoegingen en verbuigingen. Jonge kinderen maken vaak fouten tegen meervoudsvormen en afleidingen. Een morfeem is de kleinste taaleenheid met een betekenis. Sommige morfemen zijn complete woorden; andere voegen informatie toe die noodzakelijk is om een woord te kunnen interpreteren bv. uitgangen –s voor meervoud en –de voor verleden tijd. Voorbeelden Ik heb twee voets (ik heb twee voeten) Allemaal twee schoen (schoenen) Gij moogt niet vluggen (jij moet je niet haasten) ik heeft een koek (heb), ik hebt gelacht (gelachen)

─

Syntax: De syntactische ontwikkeling slaat op het verwerven en uitbreiden van de grammatica en zinsbouw en op de organisatie van woorden in zinnen. Kinderen maken bv. dubbele negaties of verwisselen de volgorde van woorden in de zin. Voorbeelden Dat mag ik altijd niet van mama (dat mag ik nooit) De koffer staat van de auto open (de koffer van de auto staat nog open) Nee eten (ik wil niet eten)

─

Semantiek: De semantische ontwikkeling betreft de betekenis die gegeven wordt aan de woorden. Kinderen gaan nieuwe woorden gebruiken, gaan dieren of woorden hetzelfde benoemen, hebben vaak moeilijkheden met synoniemen en homoniemen. Voorbeelden Een kind noemt een suikerklontje een “bommeltje” Tim noemt alle dieren een hond (ook een poes, schaap, geit) Alleen de lievelingspop mag “pop” genoemd worden, Jonas begrijpt niet dat een “bord” zowel een ding kan zijn om uit te eten als een voorwerp om op te schrijven.

Bij taalontwikkeling moeten we een onderscheid maken tussen taalbegrip - begrijpen wat er gezegd wordt - (passieve taal) en taalproductie - het gebruik van taal om te communiceren (actieve taal). Het begrip komt vóór de productie. Een achttien maanden oude baby kan in staat zijn om een complexe reeks van opdrachten te begrijpen (raap je jas op en leg hem op de stoel in de keuken), terwijl hij - als hij zelf praat - nog niet meer dan twee woorden kan combineren. Taalbegrip komt dus eerder dan taalproductie. Het ontwikkelt zich ook sneller in de babytijd. In de taalontwikkeling worden twee grote perioden onderscheiden (die verder meer worden uitgewerkt): ─

de prelinguale of voortalige periode, van 0 tot 12 maand

Hoewel de baby nog niet verstaanbaar kan spreken, wordt er gedurende het eerste levensjaar reeds een belangrijke basis gelegd voor het latere taalgebruik van het kind. Vandaar dat het eerste levensjaar ook wel eens de “prelinguale periode” wordt genoemd. ─

de linguale periode of talige periode, van 12 maand tot 5 jaar

In de “linguale periode” leert het kind de belangrijkste fonetische, morfologische, syntactische en semantische structuren van zijn moedertaal. Na deze linguale periode is de eigenlijke taalontwikkeling niet afgelopen. De latere uitbouw betreft vooral de toename van de woordenschat (lexicale ontwikkeling) en de beheersing van de meest ingewikkelde syntacAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 66 van 235

tische constructies. Dit hangt nauw samen met de ontwikkeling van het abstracte denkvermogen (zie de cognitieve ontwikkeling).

4.7.2

De prelinguale of voortalige periode

Prelinguale communicatie is communicatie door middel van geluiden, gezichtsuitdrukkingen, gebaren, imitatie en andere niet-linguïstische middelen. In de prelinguale periode onderscheiden we vier fasen:

4.7.2.1

Het huilen (0 - 1.5 maand)

Gedurende de eerste levensweken van de pasgeborene beperkt het taalgebruik zich tot het huilen, dat louter een respons is op onlustprikkels. Aanvankelijk echter zonder veel variatie in de klanken, m.a.w. met eenzelfde tonaliteit. Al vlug echter, vanaf de vierde week, komt er variatie in het huilen. Ouders kunnen hun kind herkennen aan de manier van huilen. Moeders herkennen of het kind huilt omwille van de honger of oorpijn, of omdat de baby moet ververst worden.

4.7.2.2

Het vocaliseren (1.5 – 5 maanden)

Bij het vocaliseren maakt het kind allerlei geluidjes in een toestand van welbehagen. Als de baby wakker is en zich voldaan voelt (na de voeding, na het badje, bij het zien van een menselijk gezicht, als antwoord op geluidjes van de moeder), maakt hij af en toe korte en langere rustige geluidjes. Die geluidjes klinken voor de omgeving meestal als een opeenvolging van een zeer zuiver geluid, rrrrr, met al heel gauw een toonloze (doffe) e daar tussen gevoegd: errererere, erre-errre-erre, een eindeloze reeks. Na een tijdje (ongeveer 4 maanden) brengt de baby ook variatie aan in de geluidjes die hij voortbrengt. Er komen dan verschillen voor in toonhoogte, luidheid en duur. Bijvoorbeeld a-a-a, eu-eu-eu ere ere, sjsjsjsjsj, riiiiiiii (variatie)

Het is goed in te spelen op het kind en zo op een primitieve manier met hem te 'communiceren'. Het kind schept hier merkbaar plezier in.

4.7.2.3

Het tateren of egocentrisch brabbelen (5 – 6 maanden)

De duidelijkste manifestatie van prelinguïstische communicatie is brabbelen. Brabbelen is het maken van op spraak lijkende, maar betekenisloze geluiden. Brabbelen is een universeel verschijnsel. Het gebeurt in alle culturen op dezelfde manier. Brabbelen begint met geluiden die het gemakkelijkst te maken zijn. Later worden de geluiden steeds complexer. Het kind ontdekt dat het met de spieren van de spraakorganen kan spelen. Tal van klankmogelijkheden ontstaan en worden uitgeprobeerd: ─

allerlei klinkers, veel gevarieerder dan in de vorige fase

─

allerlei medeklinkers: n, p, k, t, f, s, ch, m, n

─

allerlei andere geluiden : trilklanken, smakkende geluidjes, schraapgeluiden..

─

allerlei variaties in stemgeving: toonhoogte, duur en sterkte (roepen, fluisteren)

─

het kind exploreert allerlei mondstanden, waarbij allerlei nieuwe klanken ontstaan.

Het resultaat van dit spelend exploreren is een klankproductie die meertalig lijkt: naast bekend voorkomende klanken, maakt een baby even goed onbekende en zeer ingewikkelde klanken. Wanneer de omgeving zijn klankproducties nadoet, biedt dit een extra stimulans. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 67 van 235

Deze klankcombinaties hebben voor het kind nog geen intrinsieke betekenis. Reeksen als “mamamamamam” en “papapapa” worden door de omgeving dan ook verkeerdelijk als “mama” en “papa” geïnterpreteerd. Er is echter nog geen sprake van symboolbewustzijn. Bijvoorbeeld Ba-ba-ba-ba, da-da-da, wa-wa-wa Ba-ba-ma-ma-ba-ba-ma-ma, ba-ba-ga-ga-ba-ba-ga-ga

4.7.2.4

Het brabbelen of sociaal brabbelen (7 – 12 maanden)

Sommige onderzoekers zijn van mening dat er tussen de vorige periode en deze een periode van schijnbare stilstand ligt die ongeveer twee maanden duurt. Het brabbelen gaat schijnbaar achteruit. Deze periode zou gekenmerkt zijn door een opvallend fysisch actief gedrag. De psychische energie zou dus in deze periode op andere functies worden gericht. Anderen echter zijn van mening dat het kind juist dan veel passief taalgebruik ontwikkelt. In ieder geval is het ‘brabbelen’ nu van een heel andere aard. Het krijgt een meer sociaal karakter en wordt duidelijk imitatief. Het vroegere brabbelen was hoofdzakelijk exploratief. Nu bemerken we stilaan een aanpassing aan de sociale omgeving. Het kind tracht zijn eigen brabbelen meer en meer aan te passen aan de waargenomen geluiden (vanaf 6 maand). Het brabbelen wordt moedertaalspecifiek. De fonemen die tot de moedertaal behoren, gaan juister uitgesproken worden. Zo stellen we vast dat bepaalde klanken of verbindingen ervan, die het kind vroeger gemakkelijk uitte, stilaan wegblijven en naderhand systematisch verworven dienen te worden. Dit gebeurt vaak niet zonder moeilijkheden. Rond de leeftijd van zes maanden verschilt het gebrabbel per taal waaraan baby’s zijn blootgesteld (terwijl een specifieke taal aanvankelijk geen invloed leek te hebben) (Blake & Boysson-Bardies, 1992). Niet alleen breidt het passief taalbezit sterk uit, maar ontdekt het kind het geluid als communicatie-instrument. Zijn klanken worden namelijk meer doelgericht, d.w.z. het kind wil met zijn klankgroepen iets bereiken, ze dienen om een bepaald effect teweeg te brengen bij de toehoorder. Het wil er iets mee “zeggen”. De klanken krijgen dus een communicatieve (sociale) functie. Bijvoorbeeld Bram (10 maanden): “ete mee naa; sja sja mee naa; jaa tie taa; age lak kui; Tatum: la la thlum; lak ke laak e maa”

Het begint er dus op te lijken dat de baby met ons over iets praat. We kunnen hem al begrijpen, ook al bestaat zijn ‘taal’ nog niet uit echte woorden. Het belangrijkste hierbij is dat er een koppeling bestaat tussen een vaste klankgroep en een bepaalde functie. Het kind moet immers tot de ontdekking komen dat de klankgroepen, die het hoort, een vaste betekenis hebben. Brabbelen is waarschijnlijk de meest opvallende taalachtige activiteit in de vroege babytijd. Maar er bestaan nog andere uitingen van prelinguïstische communicatie, bv. roepen. Bijvoorbeeld De vijf maanden oude Katrien ziet net buiten haar bereik een rode bal liggen. Als ze haar handje uitstrekt en merkt dat ze er niet bij kan, laat ze een schreeuw van woede horen. Die schreeuw maakt haar papa erop attent dat er iets mis is en hij geeft haar de bal. Enkele maanden later, als Katrien zich in dezelfde situatie bevindt, doet ze geen moeite om de bal te pakken en reageert ze niet boos. In plaats daarvan probeert ze omzichtig papa’s aandacht te trekken. Als haar papa haar gedrag opmerkt, weet hij precies wat ze wil.

De communicatieve vaardigheden hebben een duidelijke sprong gemaakt, ook al zijn ze nog steeds prelinguïstisch. Ook deze prelinguïstische gebaren maken binnen een paar

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 68 van 235

maand plaats voor een nieuwe communicatieve vaardigheid: het produceren van een echt woord, “bal” (zie hoofdstuk 5, taalontwikkeling in de kleutertijd).

4.8

S PELO NTWIKKELI NG

4.8.1

Wat is spelen en spelontwikkeling?

Spelontwikkeling houdt in dat er verandering optreedt in spelactiviteiten naarmate het kind ouder wordt. Het spel wordt met name steeds complexer. Volgens de meeste ontwikkelingspsychologen verloopt de spelontwikkeling in fasen. Dit wil niet zeggen dat de vorige fasen verdwijnen: de eerste vormen van spelgedrag blijven bestaan! ─

Bewegingspel: zichzelf bewegen, met een rammelaar zwaaien, springen, schommelen, klimmen en klauteren, …

─

Spelen met dingen: voorwerpen in de mond steken (handjes, blokjes, bijtring), zwaaien met voorwerpen (9m); kijken, voelen en in de mond steken (12m); de betekenis van voorwerpen begrijpen bv. een auto kan rijden, met kam over het hoofdje wrijven, …(15m); bouwsystemen en constructiespel bv. lego (21m); …

─

Vrije spelvormen: het bevoelen van ongevormde materialen bv. spelen met water, in de zandbak, met vingerverf, …

─

Spelen met taal: brabbelen, taalspelletjes, rijmpjes (2jaar) (zie taalontwikkeling).

─

Fantasiespel (symbolisch spel): verbeelding, imitatiespel. Bv. drie stoelen op een rij is een trein, de speelgoedbeer krijgt een touw om de nek en wordt uitgelaten als een hond (symbolisch spel, assimilatie).

─

Spelregels: in de kleutertijd komt het spelen volgens regels (sociaal spel): tikkertje, verstoppertje, gezelschapspelletjes.

Spelen is belangrijk voor de ontwikkeling van het kind en dit op verschillende gebieden. Kinderen doen tijdens het spelen namelijk veel ervaringen en kennis (begrippenkennis, taal, sociale vaardigheden) op. Bijvoorbeeld Lezen en schrijven: als je schooltje speelt, zal je zaken op het bord schrijven, zal je voorlezen uit een boek,… Taal- en telspelletjes: omgaan met hoeveelheden, tellen, vergelijken en meten, het zijn handelingen die bij veel spelactiviteiten een betekenis hebben. Bv. als je winkeltje speelt, heb je geld nodig en moet je tellen.

Tijdens het spel krijgen kinderen een beeld van de werkelijkheid. Ze leren op die manier hun wereld kennen. Ze bepalen hierbij volledig zelf wat ze doen, hoe (welke regels), wanneer, met wie, hoelang, enz. Bijvoorbeeld Kinderen willen voorwerpen leren kennen, weten waarvoor ze dienen, wat ze kunnen en wat ze doen. Bv. wat doet je met een lepel? Hoe gaat een wasmachine open? Ze willen zijn en doen zoals volwassenen zijn en doen. Kinderen hebben een eigen werkelijkheid die ze in spel tot uiting brengen. Bv. ze spelen verkeer: ze hebben speelgoedauto’s en verkeersborden. In hun spel maken ze hun eigen regels: een botsing heeft niet altijd dezelfde gevolgen als in de werkelijkheid.

Het spel komt zowel de motorische en sociale ontwikkeling ,als de cognitieve ontwikkeling ten goede. Voorbeelden Oefenen van bewegingen: een baby in het park moet zich leren omdraaien om de rammelaar te kunnen nemen, moet zijn handjes uitsteken om aan een voorwerp te kunnen dat op tafel ligt, … Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 69 van 235

Leren omgaan met mensen: de baby kijkt, terwijl hij met zijn beentjes trappelt, intens gespannen naar het gezicht van vader. Als deze hem aandachtig bekijkt en aanmoedigt, reageert hij met nog meer bewegingen. Tijdens zo'n spelletjes tussen ouders en kind breekt vaak de eerste glimlach door. Een peuter die leert schilderen, leert dat er verschillende kleuren bestaan. Een peuter die met een pop speelt, zal een hele reeks handelingen verrichten die hij van mama gezien heeft. Of hij zal met een klein autootje rijden alsof hij met papa’s auto rijdt,.. Door met voorwerpen te spelen leert het kind dat bepaalde voorwerpen kunnen rollen, dat sommige in elkaar passen, enz …

Via het spel komt de fantasie tot ontwikkeling. Fantasie is een voorstellingsvermogen dat alles met probleemoplossing en creatief denken te maken heeft. Bijvoorbeeld Als je koning of koningin bent, moet je een kroon hebben. Die kan je zelf maken. Als je met de trein wil rijden, kan je deze maken door verschillende stoelen op een rij te zetten.

Spelen levert ook een bijdrage aan de persoonlijkheidsontwikkeling. Tijdens het spel leert het kind zijn mogelijkheden en beperkingen te ontdekken, heeft het de kans om zijn grenzen te ontdekken, leert het initiatieven te nemen, plannen te maken, problemen op te lossen,… Het zelfvertrouwen, het zelfbeeld en de zelfstandigheid worden hierdoor gestimuleerd. Bijvoorbeeld Een driejarige jongen klautert mee op het klimrek en de hoge glijbaan, omdat hij ook wil kunnen wat zijn ‘grote broer’ van vijf jaar kan. Een peuter is heel fier wanneer hij een grote toren heeft gebouwd, wanneer hij zelfstandig zijn puzzel heeft gemaakt,…

Als conclusie kunnen we stellen dat spelen noodzakelijk is voor de ontwikkeling.

4.8.2

De spelontwikkeling bij de baby: bewegingsspel

Het kind verkent en onderzoekt de wereld met zijn zintuigen: hij kijkt rond en pakt dingen vast om ze te betasten en te proeven. Hij grijpt, trekt, gooit. Bovendien wordt hij stap voor stap meester over zijn lichaam. Hij schuift, rolt, draait zich om, kruipt. Het eerste bewegingsspel van het kind noemt ook oefenspel. De baby beleeft plezier aan het bewegen als zodanig, aan het functioneren zelf waarbij hij ervaart "veroorzaker" van gebeurtenissen te zijn. In het bewegingsspel leert het kind zijn mogelijkheden en grenzen kennen, oefent het zijn bewegingsmogelijkheden en bepaalde vaardigheden. Daardoor wint het aan zelfvertrouwen. Bijvoorbeeld Ballon, mobiel, rammelaar, muziekdoosje, bal, piepbeestjes, poppen, voorwerpen om naar te grijpen, badspeelgoed,…. Liefst heeft de baby speelgoed met felle kleuren.

─

Bewegingsspel zonder materiaal

De eerste bezigheid van de vingers en handen is bewegingsspel zonder materiaal. Het eerste wat een baby kan is zichzelf bewegen. Een baby van vijf weken trappelt met zijn benen, zwaait met de armen en beleeft er plezier aan (= functielust). Het herhaalt voortdurend die bewegingen en wordt er steeds vaardiger in. Later zal hetzelfde gebeuren met meer complexe bewegingen (bv. het grijpen). Bijvoorbeeld

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 70 van 235

De baby beleeft veel plezier aan het bewegen van armen en benen als hij aan het trappelen is. Gestimuleerd door het geluid van de rammelaar, bewegen de armpjes zich onophoudelijk en deze worden door de ogen gevolgd.

─

Bewegingsspel met materiaal

Op een maand of drie leert de baby al spelen met voorwerpen (bv. slaan naar ringen boven zijn wieg). Als het kind 4 à 5 maanden oud is, leert het geleidelijk een voorwerp, dat het met het oog heeft waargenomen, te grijpen. Als het kind 4 maanden oud is, kan het een voorwerp in de hand heen en weer bewegen of een rustend voorwerp met de vingers bewerken (bv. eindeloos gezwaai met een rammelaar). Zo doet het kind zijn eerste ervaringen met materiaal op. En vanaf deze leeftijd worden de manipulaties met het materiaal geleidelijk één van de belangrijkste factoren in het leven van het kleine kind. Bijvoorbeeld Wanneer het resultaat is dat er door beweging een geluid ontstaat, dan is de aandacht gewekt.

Kinderen gaan in het eerste levensjaar vaak dezelfde beweging herhalen, onverschillig welk voorwerp ze hebben gegrepen. Ze doen dit om de beweging te oefenen. Bijvoorbeeld In een bepaalde periode zal het kind met alle dingen schudden. In een volgende periode zal het met de dingen kloppen of ze weggooien.

Rond 10 maand zal het kind niet alleen op de bewegingen letten, maar ook op het materiaal. Het wordt zich bewust van de uitwerking van zijn bezigheden op het materiaal. Bijvoorbeeld Een baby van 11 maanden merkt het verschil op, wanneer hij met een knuffel op de tafel slaat of wanneer hij met een blokje op de tafel slaat. Hij neemt telkens opnieuw het blokje, omdat dit een hard geluid veroorzaakt.

Rond de leeftijd van 18 maanden komt het voor dat, terwijl het kind met twee blokken speelt, het toevallig de ene op de andere zet. Een kind dat jonger is dan 18 maanden zal daar geen aandacht aan schenken. Maar een kind van 18 maanden merkt dit resultaat voor het eerst op. Heeft het dat eenmaal waargenomen, dan zal het proberen het telkens weer tot stand te brengen en telkens weer blokken op dezelfde wijze op elkaar te zetten. Dit is de constructieve bezigheid met materiaal (zie verder in hoofdstuk 5, de spelontwikkeling tijdens de kleutertijd).

4.9

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

4.9.1

De basis van sociaal gedrag

4.9.1.1

Emoties in de babytijd

Voorbeelden Warre glimlacht, als hij zijn mama door de deur ziet verschijnen. Sophie kijkt boos, als mama de lepel wegneemt waarmee ze zat te spelen. Louis fronst, als hij een luid lawaai hoort.

Een glimlach, een boze blik, een frons. De emoties in de babytijd zijn maar al te duidelijk van een babygezichtje af te lezen. Iedereen die ook maar even in het gezelschap van een baby verkeert, weet dat baby’s gezichten kunnen trekken, die iets lijken te zeggen over hun emotionele gesteldheid (blij, frustratie,…). De fundamentele gezichtsuitdrukkingen zijn in de meest uiteenlopende culturen verrassend gelijk. Of we nu kijken naar baby’s in India, Europa of de oerwouden van Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 71 van 235

Nieuw-Guinea, de basisemoties worden op dezelfde manier uitgedrukt (zie onderstaande figuur). Baby’s lijken ook reeds over een breed scala aan emotionele uitdrukkingen te beschikken, zoals belangstelling, blijheid (vreugde), woede, verbazing, stress, afgunst,… Hoewel alle baby’s dezelfde soorten emoties laten zien, kan de mate van expressiviteit wel verschillen.

Figuur 18: Universele gezichtsuitdrukkingen (Uit: Feldman, 2005, p. 205)

Het feit dat kinderen op dezelfde manier als volwassenen non-verbale emoties uiten, wil daarom niet zeggen dat die emoties op dezelfde manier worden beleefd. Volgens de meeste ontwikkelingsonderzoekers vertegenwoordigen de non-verbale uitingen van baby’s wel degelijk emotionele ervaringen. Baby’s lijken inderdaad ook emoties te voelen, hoewel hun repertoire bij de geboorte nog vrij beperkt is. Als ze ouder worden, uiten en voelen kinderen een steeds breder scala aan steeds complexere emoties (Fox, 1994 ; Messinger, 2002; Sroefe, 1996). ─

Glimlachen

Tussen drie en twaalf weken is het duidelijk dat baby’s voorspelbaar beginnen te glimlachen, als ze stimuli zien die ze leuk vinden (bv. speeltjes, mobielen en gezichten). De eerste glimlachjes lijken relatief willekeurig, omdat baby’s in eerste instantie glimlachen naar alles wat ze amusant vinden. Maar als ze ouder worden, worden ze selectiever. De glimlach van een baby in reactie op een andere persoon wordt gezien als een sociale glimlach. Rond de leeftijd van achttien maanden zijn hun sociale glimlachjes vaker bestemd voor hun moeder en andere verzorgers dan voor niet-menselijke objecten. Als een volwassene niet reageert, neemt het glimlachen af. Kinderen gebruiken hun glimlach dan doelbewust om hun positieve emoties weer te geven. Ze zijn ook gevoelig voor de emotionele uitingen van anderen (Carvajal & Iglesias, 2000; Fogel e.a., 2000 ; Messinger & Fogel, 1998). ─

Vreemdenangst en scheidingsangst

Jonge baby’s huilen, brabbelen en glimlachen ten overstaan van ieder gezicht. Zodra de baby zes à acht maanden is, wordt hij selectief in zijn gehechtheidsrelaties. ‘Iedereen’ wordt dan beperkt tot enkele familieleden. Daarbij ontstaat een duidelijke voorkeur voor één persoon. Die ene persoon wordt steeds meer de centrale figuur in hun leven.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 72 van 235

Rond de leeftijd van acht maanden wendt de baby zich af van vreemde personen. Hij begint te huilen of klampt zich vast aan zijn mama, als er een vreemde binnenkomt. De baby kan soms verlegen overkomen. Zijn gedrag is erop gericht om de gehechtheidsfiguur zo dicht mogelijk bij zich te houden. Bijvoorbeeld Als kleine baby lachte Thomas naar iedereen. Maar bijna op de dag dat hij zeven maanden werd, begon hij op vreemden te reageren alsof hij een spook zag. Zijn wenkbrauwen trokken plots samen tot een frons, hij keerde zich af, of bekeek de mensen met een argwanende blik.

Vreemdenangst is de voorzichtigheid en terughoudendheid, die baby’s aan de dag leggen, als ze een onbekende ontmoeten. Kinderen kunnen wel grote individuele verschillen vertonen. Sommige kinderen zijn minder angstig en niet alle vreemden roepen dezelfde reactie op. Scheidingsangst is de angst, die bij kinderen wordt opgeroepen, door de afwezigheid van de vaste verzorger. Het is een universeel verschijnsel. Het begint meestal rond zeven à acht maanden. Bijvoorbeeld Jonas begint luid te huilen, als mama de deur uit gaat. Hij kruipt naar de deur en blijft daar zitten tot de babysit hem opneemt om te troosten.

Vreemdenangst en scheidingsangst zijn belangrijke tekenen van sociale vooruitgang. Kinderen geven hiermee zowel blijk van cognitieve vooruitgang (door hun toegenomen cognitieve vermogens leren ze mensen die ze kennen, onderscheiden van mensen die ze niet kennen), als van de groeiende emotionele en sociale banden tussen kinderen en hun verzorgers.

4.9.1.2

Voelen wat anderen voelen

We bevinden ons allemaal wel eens in een situatie waarin we ons onzeker voelen. Dan kijken we vaak naar anderen om te zien hoe die reageren. Dit afgaan op anderen, dat ook wel ‘social referencing’ wordt genoemd, helpt ons bepalen wat een geschikte reactie zou kunnen zijn. Bijvoorbeeld Jarne zit samen met zijn mama in de auto, terwijl het plots heel hard begint te hagelen. Omdat hij niet begrijpt wat er gebeurt, kijkt hij naar zijn mama. Die glimlacht, omdat hagel helemaal niet erg is, maar wel een vervelend getik op de ruit teweegbrengt. Als Jarne de reactie van zijn mama ziet, glimlacht hij ook: hij imiteert mama’s gezichtsuitdrukking.

Social referencing is het doelbewust zoeken naar informatie over de gevoelens van anderen om onduidelijke omstandigheden en gebeurtenissen te kunnen plaatsen. Social referencing manifesteert zich meestal rond de leeftijd van acht of negen maanden. Het is een vrij complexe sociale vaardigheid; kinderen moeten er niet alleen de betekenis van het gedrag van anderen voor begrijpen, zoals hun gezichtsuitdrukkingen, ze moeten ook beseffen dat het gedrag van anderen een bepaalde betekenis heeft in specifieke omstandigheden. Bij social referencing maken baby’s vooral gebruik van gezichtsuitdrukkingen van anderen, zoals Jarne deed toen hij zag dat zijn mama glimlachte. Hoewel social referencing op vroege leeftijd begint, zijn onderzoekers er nog niet uit hoe het werkt. Er zijn twee verklaringen: ─

Het zou kunnen zijn dat het waarnemen van de gezichtsuitdrukking van iemand anders de emotie oproept die de gezichtsuitdrukking weergeeft. Bv. een baby die ziet dat iemand bedroefd kijkt, zou zich dan zelf ook bedroefd gaan voelen. En dat kan invloed hebben op zijn gedrag.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

─

Pagina 73 van 235

Het kan echter ook zijn dat baby’s alleen maar informatie halen uit het observeren van de gezichtsuitdrukking van de ander. In dat geval ervaart de baby de specifieke emotie niet. Hij gebruikt de gezichtuitdrukking enkel als richtlijn voor zijn eigen gedrag.

Beide verklaringen krijgen bijval. Wat we wel weten, is dat de kans op social referencing het grootst is bij een onduidelijke en dubbelzinnige situatie.

4.9.1.3

De ontwikkeling van het ik

Bijvoorbeeld Anke van negen maanden lacht naar de spiegel, wanneer ze uit haar badje komt en door mama voor de spiegel wordt aangekleed. Maar ze weet niet dat ze naar haar spiegelbeeld kijkt. Zusje Auke van twee jaar daarentegen staart naar zichzelf in de spiegel en legt haar haren goed, als ze uit haar bad komt.

We worden niet geboren met het besef dat we onafhankelijk van anderen en van de rest van de wereld bestaan. Jonge baby’s lijken zich niet te realiseren dat zij een zelfstandig individu zijn. Ze herkennen zich niet op foto’s en in spiegels. Ze lijken ook niet in staat om zich van andere mensen te onderscheiden (Gallup, 1977).

Figuur 19: Beginnend zelfbesef: zich herkennen in de spiegel (Uit: De Medts, 2005)

Het zelfbesef, het bewustzijn dat je los van de rest van de wereld bestaat, begint te groeien rond de leeftijd van twaalf maanden. Dit werd onderzocht door een heel eenvoudig experiment. Het staat bekend als de spiegel-en-rougetest. De baby krijgt zonder dat hij het merkt een rode stip op zijn neus en wordt voor een spiegel gezet. Als baby’s hun neus aanraken of proberen om het rood van hun neus te vegen, vormt dat een bewijs dat ze ten minste enige kennis hebben van hun fysieke eigenschappen. Dit bewustzijn geeft aan dat ze zichzelf beginnen te zien als onafhankelijke objecten. Auke - uit het voorbeeld hierboven beschreven - liet zien dat ze zich bewust was van haar onafhankelijkheid, toen ze haar haren goed begon te leggen, als ze uit bad was gekomen. Hoewel sommige kinderen rond twaalf maanden al verbaasd lijken bij het zien van een rode stip op hun neus, treedt de reactie bij de meeste kinderen pas op tussen de achttien en vierentwintig maanden. Rond deze leeftijd beginnen kinderen ook een besef van hun eigen capaciteiten te ontwikkelen.

4.9.2

Hechting: het vormen van sociale banden

De belangrijkste vorm van sociale ontwikkeling die in de babytijd plaatsvindt, is het hechtingsproces. Hechting is de positieve emotionele band die zich ontwikkelt tussen een kind en specifiek individu (de verzorger, ouder). Kinderen die zich hechten aan een bepaalde persoon voelen zich prettig, als ze bij die persoon zijn. Op momenten van onrust of stress

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 74 van 235

worden ze gerustgesteld door hun aanwezigheid. De aard van de hechting in onze babytijd is bepalend voor de manier waarop we de rest van ons leven met anderen zullen omgaan. Om contact te verkrijgen, beschikt de baby over aangeboren gedragingen (gehechtheidsgedrag) die zijn verzorgers dient te mobiliseren. Door huilen, glimlachen en brabbelen roept de baby als het ware de verzorger en probeert hij hem of haar nabij te houden. Daardoor ontstaat hechting. Bijvoorbeeld Jonge kinderen zoeken deze nabijheid op: ze krijgen graag een knuffel, willen op de schoot zitten, gaan over je haar wrijven of dicht bij je kruipen in de zetel.

4.9.2.1

Sociale banden in het dierenrijk: de proeven van Harlow

In de eerste theorieën omtrent hechting werd de moeder steeds als eerste gehechtheidsfiguur verkozen vanwege haar rol als voedster. Zowel in de psychoanalyse als in de leertheorie is lange tijd gedacht dat de voeding een centrale rol speelde in het ontstaan van de moeder - kind relatie. Door de veel besproken proeven van Harlow (1959) is dit uitgangspunt echter sterk bekritiseerd. Baby-aapjes werden door Harlow onmiddellijk na hun geboorte van de moeder gescheiden en in een ruimte gezet waar zich twee kunstapen bevonden. De ene nepmoeder bestond uit een ijzerdraadgeraamte met daarin een voedingssysteem. Het andere exemplaar was op dezelfde wijze geconstrueerd, maar verschafte geen voedsel. Het bood daarentegen een aangenaam contact door de zachte badstofbekleding van het omhulsel. De aapjes bleken zich het grootste deel van de tijd aan de badstofmoeder vast te klampen. Het contact met de draadmoeder bleef beperkt tot de momenten waarop er voeding werd gegeven. Vooral in bedreigende situaties zochten de aapjes uitsluitend steun bij de badstofmoeder. Het werk van Harlow laat duidelijk zien dat voedsel alleen niet voldoende is om hechting tot stand te brengen (maar wel wordt bepaald door het aangename fysieke contact met de badstofmoeder). En gezien het feit dat de voorkeur van de aapjes voor de zachte stoffen ‘moeders’ zich enige tijd na hun geboorte ontwikkelde, zijn deze bevindingen ook consistent met onderzoek waaruit blijkt dat er weinig bewijs is voor het bestaan van een kritieke ‘bondingperiode’ tussen menselijke moeders en baby’s direct na de geboorte.

Figuur 20: Zachte apenmoeders hebben de voorkeur (Uit: Harlow, 1959)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

4.9.2.2

Pagina 75 van 235

Hechting bij mensen: John Bowlby (1907-1990)

Het eerste onderzoek op het gebied van hechting bij mensen - dat nog steeds zeer invloedrijk is - werd uitgevoerd door John Bowlby (1951). Zijn theorie over hechting had een biologische basis, maar was aangevuld met observaties van emotioneel gestoorde kinderen met wie hij in een kliniek in Londen werkte. Aanleiding voor zijn werk was een onderzoek, in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in 1951, naar de problematiek van de talrijke ouderloze kinderen na de Tweede Wereldoorlog. Moederliefde was volgens zijn stelling van even vitaal belang voor de psychologische ontwikkeling van het jonge kind als eiwitten en vitaminen voor de fysieke ontwikkeling. Later nuanceerde hij deze visie: niet zozeer de afwezigheid van de moeder, maar wel de afwezigheid van een gehechtheidsfiguur is doorslaggevend. De problemen van de naoorlogse wezen bleken vooral te wijten aan de omstandigheden in de instellingen zoals overbelast personeel, te groot verloop in het personeel,… Daardoor was het vormen van een band tussen kinderen met één persoon haast onmogelijk. Door aanvullend onderzoek is gebleken dat er voldoende bewijzen zijn dat het niet zozeer de biologische moeder moet zijn die de goede psychische ontwikkeling van haar kind garandeert. Het kan net zo goed iemand anders zijn, vb. de vader, grootmoeder, een oudere zus of broer, een tante, of zelfs iemand volledig vreemd aan de familie. Het essentiële hierbij is dat de baby voldoende kans krijgt om zich te hechten aan iemand. Iemand die het kind accepteert, die ingaat op de signalen van het kind en die het kind, in zijn verlangen zich aan iemand te hechten, ook als dusdanig tegemoet treedt en er tijd voor heeft. Verschillende onderzoeken naar de invloed van hospitalisering of plaatsing in weeshuizen op de ontwikkeling van het jonge kind wezen uit naar een "onvervangbare rol van de moeder" in relatie met het kind. ─

Fasen in de hechtingsontwikkeling

De ontwikkeling van gehechtheid laat zich grofweg volgens vijf fasen beschrijven. Deze lopen vloeiend in elkaar over. We volgen hier de indeling volgens Bowlby. De leeftijdsaanduidingen kunnen per kind verschillen. 

0 tot 5 maanden

In deze eerste fase spelen sociale en communicatieve signalen een belangrijke rol: huilen, glimlachen, oogcontact. Deze signalen zijn naar iedereen gericht. De stralende glimlach is nog voor iedereen (ongerichte responsiviteit) 

tot 7 maanden

In deze tweede fase begint een zekere voorkeur op te treden voor één of enkele vertrouwde verzorgers. Het hechtingproces is hiermee begonnen. Deze bekende personen lokken sneller en vaker vaste gehechtheidsreacties uit (bv. glimlachen en brabbelen), dan vreemden. Zij kunnen het kind ook beter troosten. 

tot 12 maanden

In deze derde fase zien we dat het toenaderingsgedrag en het handhaven van nabijheid door signalen gericht is op één persoon. Voorwaarde is dat het kind een persoonsconcept heeft ontwikkeld (een denkschema waarmee het in staat is het bestaan van een persoon te representeren, ook als die persoon niet aanwezig is). Het verschil met de vorige fase is hier vooral te zien door het optreden van scheidingsangst (de afwezigheid van een bekende verzorger roept angst en verzet op) en de angst voor vreemden (het kind gedraagt zich met de nodige terughoudendheid tegenover onbekende personen of reageert zelfs uitgesproken angstig en afwerend). 

1 tot 4 jaar

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 76 van 235

In de vierde fase krijgt de gehechtheidsrelatie een wat ander karakter. In de voorgaande fasen was het vooral de verzorger die aan de behoefte van het kind tegemoetkwam. Vanaf het tweede levensjaar kan het kind in toenemende mate de wensen en behoeften van een andere begrijpen. De relatie krijgt meer een karakter van wederzijds geven en nemen. Zo kan het kind in de loop van de tijd steeds beter zijn behoeftebevrediging even uitstellen door op moeders verzoek rustig te wachten op haar terugkomst. 

Vanaf 4 jaar

In de vijfde fase neemt het hechtingsgedrag geleidelijk af. Het schoolgaande kind kan steeds langere afwezigheidsperioden van de gehechtheidsfiguur aan. De gehechtheidsrelatie krijgt een abstracter karakter op basis van wederzijdse affectie, vertrouwen en waardering. Het kind ontwikkelt een intern werkmodel waarin de ervaringen met diverse gehechtheidsrelaties opgenomen zijn. Bovendien bepaalt dit model hoe nieuwe relaties in de toekomst worden aangegaan. Als een kind niet in staat is om hechtingsgedrag te ontwikkelen, omdat dat kind bv. te weinig blijvende contacten met bepaalde mensen heeft, dan blijkt de ontwikkeling op allerlei gebieden achterop te raken. Ook het verlies van het hechtingsobject voor een langere tijd in de eerste levensjaren (bv. door een opname in het ziekenhuis) is voor een kind vaak een dramatische gebeurtenis met dikwijls opmerkelijke gedragsveranderingen als gevolg (bv. huilen, weigeren van voedsel, onverschillig reageren op de ouders). Tegenwoordig kan in de meeste ziekenhuizen één ouder bij het kind op de kamer blijven slapen tijdens de ziekenhuisopname (room-in).

4.9.2.3

Meten van de hechtingskwaliteit: Mary Ainsworth

Er bestaat een onderscheid tussen enerzijds veilige hechting en anderzijds onveilige hechting. Dit onderscheid kan nog verder worden verfijnd vanuit de onderzoeksbevindingen van Mary Ainsworth (1973). Ze ontwikkelde op basis van Bowlby’s theorie een veel gebruikte experimentele techniek om hechting te meten (‘de vreemde situatieprocedure’, Ainsworth e.a., 1978). Ze bestudeerde het gedrag van kinderen in een voor hen ‘vreemde situatie’, nl. een onbekende kamer, waarbij de hechtingsfiguur weggaat – zonder afscheid te nemen – en haar kind alleen achterlaat in de aanwezigheid van een vreemde. Ainsworth observeerde hoe het kind hierop reageerde. De procedure bestaat uit acht stappen: ─

(1) De moeder en de baby gaan een onbekende ruimte binnen;

─

(2) De moeder gaat zitten en laat de baby de ruimte zelf ontdekken;

─

(3) Er komt een onbekende volwassene binnen, die eerst met de moeder en vervolgens met de baby praat;

─

(4) De moeder verlaat de ruimte en laat de baby alleen met de onbekende volwassene;

─

(5) De moeder komt weer terug, waarbij ze de baby begroet en geruststelt;

─

(6) De moeder verlaat de ruimte opnieuw, samen met de onbekende, zodat het kind alleen achterblijft;

─

(7) De onbekende komt terug en;

─

(8) De moeder komt terug en de onbekende vertrekt.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 77 van 235

De manier waarop kinderen op de verschillende aspecten van de vreemde situatieprocedure reageren kan aanzienlijk verschillen. Hun reactie is afhankelijk van de aard van de hechting met de moeder. ─

Het hechtingsgedrag van de kinderen

Er werden vier categorieën (typen) van hechtingsgedrag gevonden. Alleen de type B - relaties zijn relaties met een veilige hechting; type A, C- en D – relaties zijn relaties met een onveilige hechting ─

A van Afstand (vermijdend hechtingspatroon)

─

B van Basis (veilig hechtingspatroon)

─

C van Contact (ambivalent hechtingspatroon)

─

D van Desoriëntatie of Desorganisatie (gedesorganiseerd en gedesoriënteerd hechtingspatroon) → deze categorie werd pas later toegevoegd.

We gaan dieper op deze verschillende typen in. 

Kinderen met een relatie van het type B of een veilige hechting

Deze kinderen gebruiken in de vreemde situatie waar de hechtingsfiguur nog aanwezig is, hun moeder als uitvalsbasis om de omgeving te verkennen (ze kruipen of lopen weg en keren ook regelmatig terug naar de moeder). Wanneer de moeder de onbekende kamer verlaat en het kind alleen met een vreemde achterlaat, wordt het kind wel wat onrustig. Maar het geraakt niet helemaal van streek, ook al huilen een aantal kinderen wel enkele ogenblikken. Het kind loopt regelmatig naar de deur waardoor de moeder verdween. Komt de moeder de kamer weer binnen, dan reageert het kind blij met een glimlach of een begroeting van een afstand of door naar haar toe te gaan en even contact te zoeken. Is het kind toch een beetje van streek, dan is hij snel door mama te troosten en kan hij na korte tijd weer op enige afstand van haar verdergaan met zijn spel. Wat deze kinderen onderscheidt van kinderen met onveilige gehechtheid, is dat bij veilige relaties moeder en kind in harmonie met elkaar zijn. In de omgang tussen beiden is het kenmerkend dat het kind een heel open manier van doen heeft en de moederfiguur sensitief ingaat op wat het kind doet. Na een korte scheiding nemen ze de draad snel weer even vanzelfsprekend op”. Deze kinderen worden gekenmerkt door een “gezonde zelfzekerheid, een rustige en volhardende exploratiedrang en vlotte sociale vaardigheden en interesses”. De meeste kinderen – ongeveer tweederde – passen in deze categorie. 

Kinderen met een relatie van het type A of een vermijdend hechtingspatroon

Deze kinderen houden afstand van de verzorger in de vreemde situatie van Ainsworth. Zowel de moeder als het kind gaat het emotionele contact uit de weg. Moeders in deze situatie lijken ongevoelig voor de uitdrukkingen van angst of verdriet van het kind. En als ze al reageren, doen ze dit niet met troostend of bemoedigend lichamelijk contact, maar door de aandacht van het kind af te leiden naar andere dingen in de kamer. Het kind zelf geeft eveneens de indruk dat het niet gehecht is; het zoekt de nabijheid van de moeder niet op. Ze weren lichamelijke aanhankelijkheid eigenlijk ook af. Wanneer het kind bv. valt, dan zoekt het geen troost bij de ouder en houdt het zich ‘groot’. Uiterlijk lijken deze kinderen rustig en onverstoorbaar, maar eigenlijk zijn ze vooral geremd in hun exploratie en in hun sociaal gedrag. Ongeveer 20% van de kinderen passen in deze categorie. 

Kinderen met een relatie van het type C of een afwerend (ambivalent) hechtingspatroon

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 78 van 235

Deze kinderen worden gekenmerkt door ambivalent gedrag. Enerzijds zijn ze aanklampend en zoeken ze contact. Anderzijds reageren ze vaak ook opvliegend en onhandelbaar wanneer ze hun zin niet krijgen. Dit blijkt ook uit gedragingen in de ‘vreemde situatie’. Wanneer er naast de moeder nog een vreemde in de kamer is, komen deze kinderen nauwelijks tot spel. Ze zijn meteen in paniek, als hun moeder de kamer verlaat en zijn ontroostbaar wanneer mama terugkeert. Ook zijn ze boos op de moeder. De C-moeder is vaak niet consistent in haar reacties naar het kind. Soms reageert ze alert en goed op het kind. Op andere momenten lijkt ze het kind totaal te vergeten of scheept ze het af met ‘stel je toch niet zo aan’. Ongeveer 12% van de kinderen passen in deze categorie. 

Kinderen met een relatie van het type D of een gedesoriënteerd of gedesorganiseerd hechtingspatroon

Uit later onderzoek van Ainsworth bleek dat er nog een vierde categorie bestaat. Deze kinderen vertonen zowel kenmerken van het type A als van het type C. Ze vertonen dus inconsistent en vaak tegenstrijdig gedrag. Ze worden door stressvolle situaties in de war gebracht, waardoor je taferelen krijgt waarin het kind dat zich ongelukkig voelt, huilend van zijn ouders wegloopt in plaats van naar hen toe te lopen. Of ze lopen bv. naar hun moeder toe als ze terugkeert, maar kijken niet naar haar. Deze groep kinderen is het minst veilig gehecht. ─

Wat bepaalt de kwaliteit van de gehechtheid?

De aard en de kwaliteit van de hechting met de baby is in grote mate afhankelijk van de responsiviteit van de ouders of de voornaamste verzorgers. Door de wijze waarop ouders reageren op de behoeften van hun kind, kan een veilige of onveilige hechting ontstaan. Uit het gedrag van zijn of haar verzorgers ontwikkelt de baby immers een verwachtingspatroon van hoe mensen zullen reageren als hij of zij in nood is. Zo ontstaat een basaal verwachtingspatroon van vertrouwen of wantrouwen. Responsiviteit is echter niet hetzelfde als ‘positieve aandacht’ geven aan het kind. Het is belangrijk om in te gaan op de wensen en behoeften van het kind. Er moet sprake zijn van ‘sensitieve responsiviteit’. Bijvoorbeeld Een ouder die een kind opneemt om ermee te spelen en ermee rond te lopen, als het kind wil slapen, bevredigt eerder zijn eigen behoeften en is dus niet responsief.

Sensitieve responsiviteit is dus een maat voor de kwaliteit van het opvoedend handelen van de ouder. Het geeft aan in hoeverre de opvoeder / verzorger de signalen van het kind opmerkt, ze juist weet te interpreteren en er effectief op reageert. ─

Het gedrag van de verzorgers / opvoeders (mate van sensitieve responsiviteit) 

Moeders van veilig gehechte kinderen (type B-kinderen) reageerden sensitief op de signalen van hun kind. Ze bleken meer rekening te houden met de wensen van de baby met betrekking tot primaire behoeften (bv. voeding), sneller te reageren op huilen, expressiever in face-to-face contact en meer aan te sluiten op initiatieven van de baby. Het gedrag van de moeders wordt gezien als sensitief, coöperatief en toegankelijk.



Moeders van vermijdend gehechte kinderen (type A-kinderen) zijn vooral afwijzend in hun gedrag tegenover hun kind. Dit komt tot uitdrukking in hun afkeer van fysiek contact, hun zakelijke en rigide manier van omgaan met de ba-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 79 van 235

by en het snel geïrriteerd raken door huilen of ander weigerachtig gedrag van het kind (bv. niet willen eten of slapen). 

Moeders van ambivalent gehechte kinderen (type C-kinderen) reageren vooral grillig en onvoorspelbaar. Ze zijn vaak onbereikbaar voor het kind op het moment dat het hen juist nodig heeft en reageren vooral inconsequent sensitief.



Recent onderzoek bij de gedesorganiseerd gehechte kinderen (type Dkinderen) gaf als opvoedingskenmerken voornamelijk een ernstig verstoord opvoedingspatroon, ernstige emotionele stoornissen van de opvoeder/verzorger in de vorm van depressie of schizofrenie, onverwerkte rouw of traumata.

Soms slagen ouders er dus niet in om een goede gehechtheidsrelatie met hun kinderen op te bouwen. Dit kan aan de ouder zelf liggen, bv. omdat die onder allerlei spanningen gebukt gaat, of omdat hij geen notie heeft van wat er bij de verzorging of opvoeding van een kind nodig is. Maar ook het temperament of kenmerken van het kind (vroeggeboorte, zintuiglijke beperkingen) kunnen de sensitiviteit van de ouder beïnvloeden. Is de baby wel gewenst? Stelt hij de ouders teleur? Conclusie: Deze eerste gehechtheidsrelaties hebben niet alleen een directe invloed op het gedrag van het kind en zijn relatie met de gehechtheidsfiguur. Ze hebben eveneens een levenslange invloed, niet alleen op latere vriendschapsrelaties, maar ook op de manier waarop zij later als ouders met hun eigen kinderen zullen omgaan. Kinderen, die als baby veilig gehecht waren, zijn later meestal sociaal en emotioneel vaardig. Anderen hebben een positiever beeld van hen. Ook liefdesrelaties in de volwassenheid vertonen een verband met de hechtingsstijl die ontwikkeld is in de babytijd (Schneider, Atkinson & Tardif, 2001). We kunnen echter niet zeggen dat kinderen die als baby geen veilig hechtingspatroon kenden later in hun leven altijd problemen zullen krijgen of dat kinderen met een veilig hechtingspatroon zich later altijd goed zullen weten te redden. Om dit stukje af te sluiten, gaan we nog even dieper in op de invloed die de cultuur heeft op de hechtingsrelaties (zie tekst op de volgende pagina).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 80 van 235 Figuur 21: Diversiteit: verschilt hechting per cultuur? (Uit Feldman, 2005, p. 218)

4.9.3

Interactie met baby’s

Uit onderzoek naar hechting blijkt duidelijk dat baby’s verschillende hechtingsrelaties kunnen ontwikkelen en dat de specifieke individuen aan wie een baby primair gehecht is niet steeds dezelfde hoeven te blijven. De ontwikkeling van hechting is immers een continu proces dat zich niet alleen tijdens de babytijd voltrekt, maar gedurende ons hele leven. Welke processen liggen nu ten grondslag aan de ontwikkeling van relaties in de babytijd? Één antwoord op deze vraag is afkomstig uit onderzoek waarin wordt gekeken naar de manier waarop ouders met hun kinderen omgaan. In bijna alle culturen gedragen moeders zich op een specifieke manier tegenover baby’s bv. gezichtsuitdrukkingen en vocale uitdrukkingen overdrijven, babytaal, imiteren van gedrag van de baby, kiekeboe-spelletjes,…. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 81 van 235

Volgens het wederzijdse regulatiemodel leren baby’s en ouders emotionele stemmingen aan elkaar communiceren en daar adequaat op te reageren. Zowel baby’s als ouders werken gezamenlijk mee aan zogenaamde beurtwisseling. Daarbij wacht de ene persoon tot de andere klaar is met een bepaalde handeling, voordat hij met een andere handeling begint (Tronick, 1988). Een manier waarop baby’s en ouders tijdens hun interacties communiceren is via gezichtuitdrukkingen. Bijvoorbeeld In een experiment waarbij de moeder gevraagd wordt om een onbeweeglijke gezichtsuitdrukking te houden, zien we dat de baby gaat reageren met verschillende geluiden, gebaren en gezichtsuitdrukkingen. Waarschijnlijk wil hij een nieuwe reactie van zijn mama uit te lokken. Baby’s zijn ook zelf vrolijk, als hun moeder vrolijk kijkt. Ze kijken dan langer naar haar. Ze draaien hun gezichtje weg en reageren met een droevige blik, als hun mama een ongelukkig gezicht trekt.

De ontwikkeling van hechting bij baby’s is dus niet alleen maar een reactie op het gedrag van de mensen om hen heen. Er is sprake van een wederzijdse socialisatie, waarbij het gedrag van baby’s nieuwe responsen van ouders en andere verzorgers oproept.

De sociale omgang van baby’s met leeftijdgenoten

4.9.4

Hoe sociaal zijn baby’s ten opzichte van andere kinderen? Baby’s vertonen zeker al elementaire vormen van sociale interactie. Ze reageren op leeftijdsgenootjes, ook al gaan ze zeker nog geen echte vriendschappen aan. (Field, 1990). Tijdens hun eerste levensmaanden glimlachen en gebruiken jonge kinderen al hun stem, als ze naar hun leeftijdgenootjes kijken. Ze tonen ook meer belangstelling voor leeftijdgenoten dan voor objecten en besteden meer aandacht aan leeftijdgenootjes dan aan hun spiegelbeeld (Legerstee e.a., 1998). Het sociale gedrag van kinderen neemt meestal toe naarmate ze ouder worden. Negen tot twaalf maand oude baby’s bieden elkaar speelgoed aan, vooral als ze elkaar kennen. Ook spelen ze sociale spelletjes zoals “kiekeboe” of “achter elkaar kruipen” (Endo, 1992; Vincze, 1971). Dit gedrag is belangrijk. Het vormt een basis voor latere sociale contacten waarin kinderen reacties proberen op te roepen bij anderen en vervolgens op die reacties zullen reageren (Brownell, 1986; Howes, 1987). Baby’s leren dus veel nieuw gedrag, vaardigheden en capaciteiten in interacties met andere kinderen. Bijvoorbeeld Een kindje van tien maand laat aan de andere kindjes van de crèche zien hoe hij zijn mutsje kan afdoen. Een aantal kindjes doen dit vervolgens na.

Interacties tussen kleinere kinderen leveren niet alleen sociale voordelen, ze hebben ook een invloed op de cognitieve ontwikkeling. Het contact met leeftijdgenootjes geeft kinderen in een kinderdagverblijf mogelijk een voorsprong.

4.10

D E PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELI NG

4.10.1

Verschillen tussen baby’s: persoonlijkheid

De wortels van de persoonlijkheid (het geheel van duurzame eigenschappen die het ene individu van het andere onderscheiden) liggen in de babytijd. Vanaf zijn geboorte beginnen kinderen unieke, stabiele kenmerken en gedragspatronen te vertonen die er uiteindelijk voor zorgen dat ze uitgroeien tot afzonderlijke individuen (Caspi, 2000; Kagan, 2000).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 82 van 235

Volgens psycholoog Erik Erikson zijn de vroege ervaringen van baby’s verantwoordelijk voor de vorming van een van de belangrijkste aspecten van hun persoonlijkheid nl. of ze vertrouwend of wantrouwend zullen worden. Eriksons theorie van de psychosociale ontwikkeling biedt een verklaring voor de manier waarop individuen zichzelf, de betekenis van het gedrag van anderen en hun eigen gedrag begrijpen (Erikson, 1963). Volgens zijn theorie verloopt de ontwikkeling van mensen zich in acht aparte stadia. Het eerste begint in de babytijd. Volgens Erikson doorlopen kinderen tijdens de eerste achttien maanden van hun leven het vertrouwen-versus-wantrouwenstadium. In deze periode ontwikkelen ze een gevoel van vertrouwen of wantrouwen Dit is afhankelijk van hoe goed hun verzorgers op hun behoeften reageren. Kinderen die in staat zijn om vertrouwen te ontwikkelen, ervaren een gevoel van hoop. Gevoelens van wantrouwen daarentegen leiden ertoe dat kinderen de wereld hard en onvriendelijk vinden. Daardoor kunnen ze later problemen krijgen met het vormen van hechte banden (zie hechting). Volgens Erikson wordt de persoonlijkheid primair gevormd door de ervaringen van jonge kinderen. Onderzoek over persoonlijkheid richt zich op 3 thema’s: ─

De individuele verschillen tussen kinderen

─

De structuur van de persoonlijkheid

─

De onderliggende processen, waaronder heel recent de psychofysiologische processen.

In het onderzoek naar individuele verschillen wordt gezocht naar het verband tussen het temperament en de ontwikkeling van de persoonlijkheid van de volwassene. Er wordt dus verondersteld dat het temperament van kinderen invloed heeft op hun latere ontwikkeling.

4.10.2

Temperament

Bijvoorbeeld Femke was geen gemakkelijke baby. Daar waren haar ouders het over eens. Ze kwam steeds heel moeilijk in slaap. Bij het minste geluidschrok ze wakker. Bovendien was Femke moeilijk te troosten. Soms liepen de ouders met haar rond vooraleer ze weer kalmeerde. Ze was heel gevoelig voor nieuwe plaatsen en veranderingen. Daardoor ging het gezin niet vaak bij vrienden of familie, want Femke deed dan zo lastig. Hun tweede kindje, Jens, daarentegen was een heel gemakkelijke jongen. Hij sliep aan tien weken al de hele nacht door. Hij kon zich heel gemakkelijk bezighouden met zijn mobiel of speeltjes in het park.

Zoals blijkt uit bovenstaand voorbeeld zijn er duidelijke verschillen tussen baby’s. Verschillen tussen baby’s kunnen onder andere veroorzaakt worden door hun persoonlijkheid en temperament en door verschillen in het leven dat ze leiden.

Figuur 22: Temperamentverschillen bij baby's (Uit: De Medts, 2005)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 83 van 235

Samen met gehechtheid vormt het temperament een bouwsteen van de persoonlijkheid. Hoewel geen éénsgezindheid bestaat m.b.t. de definiëring van de term temperament, herkennen we in verschillende definities van deze term wel overéénkomsten: ─

Het refereert aan individuele gedragskenmerken van het kind

─

Het is in de vroege ontwikkeling aanwezig

─

Het staat los van situatiespecifiek gedrag

─

Het is relatief stabiel in de tijd

─

Het bezit een zekere erfelijke basis

Temperament wordt gedefinieerd als “een biologisch gefundeerde individuele reactiewijze die zich op heel jonge leeftijd manifesteert en die in de loop der tijd een zekere stabiliteit vertoont. Het zegt hoe het kind op stimuli reageert en niet zozeer wat het doet of waarom het iets doet.” Bijvoorbeeld De ene baby ligt in zijn wipstoeltje te genieten door heel opgewonden met armen en benen te slaan, de ander door rustig te liggen soezen. Joris is heel actief en lijkt nooit stil te liggen. Zijn zusje Lien daarentegen was veel kalmer als baby. Ze sliep veel en liet zich gemakkelijk troosten.

Temperament heeft dus vooral betrekking op hoe kinderen zich gedragen, in tegenstelling tot wat ze doen of waarom ze iets doen. Baby’s vertonen al vanaf hun geboorte temperamentverschillen. Die zijn grotendeels het gevolg van genetische factoren. Temperament is meestal vrij stabiel tot ver in de volwassenheid. Maar temperament wordt ook bepaald door de manier waarop de kinderen worden opgevoed. In het onderzoek naar individuele verschillen wordt gezocht naar het verband tussen het temperament en de ontwikkeling van de persoonlijkheid van de volwassene. Er wordt dus verondersteld dat het temperament van kinderen invloed heeft op hun latere ontwikkeling.

4.10.2.1

Dimensies van temperament en temperamentclusters

Thomas en Chess (1977, 1980) waren de grondleggers van het temperamentonderzoek bij kinderen. Voor hen is de persoonlijkheidsontwikkeling het resultaat van de interactie van het jonge kind met een complexe omgeving, zowel binnen als buiten het gezin. Zij bespreken het thema dan ook steeds in relatie tot de omgeving, nooit als gegeven op zichzelf. Ze voerden een grootschalig onderzoek uit bij een groep Amerikaanse kinderen en vonden dat baby’s beschreven kunnen worden aan de hand van een van volgende profielen. ─

Het moeilijke kind: onregelmatig leefritme, huilt vaak, vertoont veel en intens negatief gedrag, reageert heftig op frustraties in de vorm van driftbuien,… Ongeveer 10% van de baby’ s behoort tot deze categorie.

─

Het gemakkelijke kind: regelmatig leefritme, geïnteresseerd in nieuwe prikkels (leergierig), gemakkelijke aanpassing, mild en opgewekt. Tot deze categorie behoort ongeveer 40% van de baby’s.

─

De langzame starter: mengvorm van beide andere types. Mild negatieve reactie op nieuwe prikkels. Ze passen zich niet snel aan, maar vertonen een regelmatig leefritme. Ze zijn inactief en reageren relatief kalm op hun omgeving. Ongeveer 15% van de baby’s is een langzame starter.

Daarnaast waren een heleboel kinderen (35%) niet in één van die groepen onder te brengen. Deze kinderen vertonen verschillende combinaties van eigenschappen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 84 van 235

4.10.2.2

De consequenties van temperament

In het onderzoek staat de perceptie van het temperament veelal centraal, dat wil zeggen dat de meting van het temperament altijd via de waarneming en beleving van de opvoeders gebeurt. De mate waarin het kind als moeilijk of gemakkelijk bestempeld wordt, is dan ook vaak een heel subjectieve ervaring. Daarom wordt algemeen gesteld dat de kans op een positieve ontwikkeling het grootst is als de gedragsstijl van het kind in harmonie is met de eisen, de verwachtingen van de omgeving. Men spreekt dan van een goodness of fit. Gedragsproblemen zouden kunnen ontstaan door een discrepantie of dissonantie tussen kindkenmerken en verwachtingen en eisen vanuit de omgeving: Poorness of fit. Kinderen met een laag activiteitenniveau en een lage prikkelbaarheid kunnen zich bv. bijzonder goed aanpassen in een omgeving waarin ze op eigen houtje op verkenning kunnen gaan en de vrijheid krijgen om hun gedrag grotendeels zelf te bepalen. Kinderen met een hoog activiteitenniveau en een hoge prikkelbaarheid passen zich beter aan bij een stevigere begeleiding. Daardoor kunnen ze hun energie in specifieke richtingen kanaliseren. Bijvoorbeeld Een moeder die liefst haar activiteiten plant, op vaste tijdstippen wil eten,… heeft waarschijnlijk meer moeite met een baby met een grillig ritme.

Bates, die kon voortbouwen op de inzichten van Thomas en Chess, was primair geïnteresseerd in factoren die leiden tot gedragsproblemen. Zijn ideeën werkte hij uit in het “coercion model”. Hierin stelt hij dat dwingend gedrag bij kinderen vaak versterkt wordt door de opvoeder. Dwingend gedrag wekt bij de ouder aversie op. Het geeft vaak aanleiding tot conflicten. Om deze conflicten te vermijden is de opvoeder geneigd toe te geven of geen eisen meer te stellen. Bijvoorbeeld Moeder doet boodschappen met haar driejarig zoontje in de supermarkt. Op een gegeven ogenblik legt het kind een grote zak snoep in het boodschappenwagentje. Als moeder de zak snoep teruglegt, maakt het ventje een enorme scène door te krijsen en op de grond te gaan liggen. Omstaanders kijken verschrikt toe. Moeder voelt zich beschaamd. Om zo snel mogelijk een einde te maken aan deze gênante situatie, geeft ze haar zoontje zijn zin met de woorden: “Vooruit dan, voor deze ene keer”.

4.10.3

Gender, genderverschillen en genderrollen

Meisjes en jongens worden vaak anders behandeld. Vaak begint dit reeds bij de geboorte. bv. andere geboortekaartjes, andere kleertjes, beddengoed en kamertje krijgen een andere kleur, ander speelgoed,…. Ouders spelen ook vaak anders met hun kinderen. Vaders spelen meestal meer fysieke, wildere activiteiten. Moeders spelen meer traditionele kiekeboe-spelletjes. Het gedrag van kinderen wordt in de ogen van volwassenen gekleurd door hun gender. Gender is het besef mannelijk of vrouwelijk te zijn. In een Amerikaans experiment lieten onderzoekers volwassenen bv. een video zien van een baby die beurtelings ‘John’ of ‘Mary’ werd genoemd. Volwassenen vonden ‘John’ avontuurlijk en nieuwsgierig, terwijl ‘Mary’ als angstig en zenuwachtig werd bestempeld. Het ging echter twee keer over dezelfde video. Enkel de naam van de baby veranderde. Er is veel discussie over de omvang en de oorzaken van genderverschillen, maar op de meeste gebieden zijn er geen verschillen te merken tussen babyjongens en – meisjes. Genderverschillen komen duidelijker tot uiting, als kinderen ouder worden. Geleidelijk aan speelt de invloed van de genderrollen die door de maatschappij worden bepaald.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 85 van 235

Voorbeeld Op éénjarige leeftijd spelen meisjes liever met poppen of zachte dieren, terwijl jongens voor blokken en vrachtwagens kiezen. De voorkeur van kinderen voor bepaalde soorten speelgoed wordt wel versterkt door hun ouders. Ook reageren ouders vaak anders op jongens dan op meisjes. Zo wordt verkennend gedrag meer aangemoedigd bij jongens dan bij meisjes.

4.11

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Verklaar volgende begrippen en plaats ze bij het juiste ontwikkelingsdomein -

Scheidingsangst

Multimodale perceptie

Assimilatie

Proximo-distale ontwikkeling

Social referencing

Egocentrisch brabbelen

2. Zet deze fasen in de grijpontwikkeling in goede volgorde: Een voorwerp in de andere hand leggen, oog-handcoördinatie, pincetgreep, grijpen, reiken, tangreep 3. Hechting -

Hoe noemen we de procedure die Mary Ainsworth heeft ontwikkeld?

Wat wil ze met deze procedure meten?

Bij de moeder (ouder)

Bij de baby

Benoem de verschillende categorieën die aan de hand van deze procedure tot stand zijn gekomen en licht ze kort toe.

4. In welk stadium van de sensori-motorische ontwikkelingsperiode zitten volgende kinderen volgens Piaget? -

Lobke zit op het deken te spelen met legoblokken. Ze klopt de blokjes stevig tegen elkaar, wat een leuk lawaai ! Ze klopt de blokjes nog een keer tegen elkaar! Dan probeert ze ook eens met de blokjes tegen haar knuffels. Maar het allerleukste vindt ze om met de blokken tegen de ramen te kloppen !

Louis ligt in zijn park, hij voelt toevallig zijn rammelaar naast zich, grijpt hem en begint er op te zuigen.

Er ligt een leuke bal op het tapijt, Yana kruipt al lachend vanuit keuken naar het tapijt om met de kleurrijke bal te gaan spelen.

Bram ligt in zijn parkje te kijken naar de mobiel. Hij blijft vol bewondering kijken tot de muziek stopt en de mobiel stilvalt.

5. Prelinguale communicatie is communicatie door middel van geluiden, gezichtsuitdrukkingen, gebaren en imitatie. We onderscheiden in deze fase 4 fasen. Benoem deze 4 fasen en licht ze toe. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 86 van 235

6. Meerkeuzevragen Wat is niet juist? a) Moederliefde was volgens Bowlby van vitaal belang voor de psychologische ontwikkeling zoals eiwitten en vitaminen voor de fysieke ontwikkeling. b) Harlow toonde met zijn aapjes-experiment aan dat voeding een centrale rol speelde in het ontstaan van de moeder-kind relatie. c) Baby’s die zich herkennen op foto’s en in de spiegel hebben zelfbesef ontwikkeld. d) De glimlach van baby’s wordt selectiever als ze ouder worden. Hoe noemen we het experiment waarbij wordt aangetoond dat kinderen dieptezicht hebben ontwikkeld? a) De Apgar b) Spiegel- en rouge test c) Visual cliff d) Bobo doll De motorische ontwikkeling bij de baby ontwikkelt als volgt: kijken, grijpen, zitten, kruipen, lopen. Welk ontwikkelingsprincipe ligt hier aan de grondslag? a) Proximo-distaal b) Onafhankelijkheid van systemen c) Cefalo-caudaal d) Hiërarchische integratie

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De intellectuele ontwikkeling. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 36-64.

─

Biltris, A. (2005). Het eerste levensjaar. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 65-88.

─

Dejonckheere, P. (2004). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

De Medts, L. (2005). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Feldman, R.S. (2005). De fysieke ontwikkeling in de babytijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 130-165.

─

Feldman, R.S. (2005). De cognitieve ontwikkeling in de babytijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 166-201.

─

Feldman, R.S. (2005). De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 202-234.

─

Goorhuis-Brouwer, S.M. (1992). Kinderen en taal: de spraak- en taalontwikkeling van baby’s, peuters en kleuters. Kosmos, Utrecht.

─

Scharlaekens , A.M. & Gillis, S. (1987). De taalverwerving van het kind. WoltersNoordhof, Groningen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Babytijd

Pagina 87 van 235

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De baby. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 59-84.

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 2. cognitieve ontwikkeling. Het denken. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 89-110.

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 3. Bouwstenen van de persoonlijkheid. Gehechtheid. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 127-146.

─

Verhulst, F.C. (2005). Eerste levensjaar. In: De ontwikkeling van het kind. Van Gorcum, Assen, p. 61-86.

─

Verhofstadt-Denève, L., Van Geert, P. & Vyt, A. (2003). De cognitieve levenslooppsychologie van Piaget. In: Handboek Ontwikkelingspychologie. Grondslagen en theorieën.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 88 van 235

DE PEUTERTIJD

De peuterperiode loopt van 12 à 15 maanden tot ongeveer 3 jaar, de leeftijd waarop de meeste kinderen voor het eerst naar de kleuterschool gaan. Waar een dertigtal jaar geleden de meeste peuters thuis of in familiekring opgevangen werden, zien we nu dat meer en meer kinderen, vaak vanaf het einde van het zwangerschapsverlof van de moeder, overdag in een kinderopvang verblijven. Het begin van de peuterperiode wordt gekenmerkt door een drietal belangrijke ontwikkelingen: ─

Het kind begint alles te eten waardoor er tijdens het eten ook steeds minder direct lichamelijk contact is tussen de verzorger en de peuter. Dit is één van de stappen op weg naar een autonomer leven.

─

Het kind begint te lopen, waardoor zijn ervaringsmogelijkheden sterk worden uitgebreid. De exploratiemogelijkheden van het kind worden eigenlijk onbeperkt (tenzij natuurlijk de verzorgers het kind die mogelijkheid niet gunnen, doordat het te veel in de kinderbox moet blijven, doordat het weinig spelmateriaal krijgt of het nergens mag aankomen).

─

Het kind begint te spreken, waardoor efficiëntere communicatie tussen kind en volwassene en tussen kinderen onderling mogelijk wordt.

Deze drie factoren geven aan de peuterleeftijd en ook aan de kleuterleeftijd een karakter van exploratie, van verkenning en van ontdekking.

5.1 -

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN Eten, lopen en spreken als 3 belangrijke ontwikkelingsaspecten van de peuterperiode omschrijven. De lichamelijke ontwikkeling bij de peuter omschrijven als een asynchroon proces en dit illustreren met voorbeelden. In de motorische ontwikkeling, opmerkelijke eigenschappen eigen aan de peuterleeftijd aangeven, met name de start van de lateralisatie en het rechtop lopen. Het pre-operationele stadium van de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget verbinden met concrete voorbeelden en kenmerken van het denken weergeven in deze fase. Typische kenmerken van het pre-operationeel denken uitleggen, koppelen aan de juiste leeftijd en illustreren met voorbeelden met name de woorden uit de begrippenlijst. De experimenten van Piaget met betrekking tot de denkfouten bij peuters en kleuters beschrijven met name het driebergenexperiment, de conservatieproef, klasseinclusie experiment Aantonen dat het pre-operationele stadium door Piaget voornamelijk beschreven werd als een nog niet ontwikkeld zijn van de concreet operationele fase. In de taalontwikkeling, opmerkelijke eigenschappen eigen aan de peuterleeftijd aangeven met name onderextensie. Het verschil beschrijven tussen fantasiespel en imitatiespel. De start van het constructiespel situeren in de peuterleeftijd als start voor een proces dat voltrokken wordt in de kleuterleeftijd. De sociale ontwikkeling binnen de spelontwikkeling volgens Parten beschrijven in zijn verschillende stadia en herkennen of illustreren in een voorbeeld. De verschillende stadia van de tekenontwikkeling beschrijven en herkennen of illustreren in een voorbeeld.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 89 van 235

Eigenschappen van een kindertekening herkennen en koppelen aan het overeenstemmend stadium van de tekenontwikkeling. De kenmerken van basiskrabbels benoemen. De zindelijkheid en zindelijkheidstraining bespreken. Veel voorkomende verklaringen voor problemen met de zindelijkheid bespreken en aanpakmogelijkheden opsommen. De typische kinderangsten van de peuter opsommen en uitleggen. De trotsfase en de daarmee samenhangende typische eigenschappen van het gedrag van de peuter omschrijven, bespreken aan de hand van een casus. Aangeven wanneer de trotsfase kenmerken vertoont, die de normale ontwikkeling overschrijden.

Begrippenlijst Asynchrone groei, myeline, myelinisatie, zindelijkheidstraining, lateralisatie, lateralisatieproces, mentale of innerlijke representatie, symboolgebruik, symboolbewustzijn, conservatieproef, conservatienotie, (de)centratie, irreversibel denken of geïsoleerd denken, statischgericht denken, egocentrisme, antropomorfisme, animisme, fysiognomisch waarnemen, artificialisme, finalisme, intuïtief denken, magisch denken, onderextensie, ondergeneralisatie, holofrase, spilwoorden, telegramstijl, babytaal, bewegingsspel, fantasiespel, imitatiespel, symbolisch spel, rollenspel, receptief spel, constructiespel, functioneel spel, toekijkend spel, solitair spel, parallelspel, associatief spel, coöperatief spel, krabbelen, toevallig realisme, zindelijkheid(straining), enuresis, encopresis, enuresis nocturna, trotsfase, koppigheidsfase

5.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

De groei in lengte en gewicht vertraagt bij de peuter. Dit wil zeggen dat de baby sneller groeit dan de peuter. Maar ook bij peuters groeien niet alle lichaamsdelen in dezelfde proportie (asynchrone groei). Het hoofd gaat trager groeien en de benen worden langer. De verschillende lichaamsdelen nemen op deze manier steeds meer de verhoudingen aan van een volwassen lichaam. ─

Daar waar de baby van 1 jaar gemiddeld 72 cm meet en zijn geboortegewicht verdrievoudigd had, is gedurende het tweede levensjaar de lengtegroei gemiddeld 11.5 cm, en wordt het viervoudige van het geboortegewicht bereikt. Het kind weegt dan dus ± 13 kilogram.

─

Daarna neemt de groeisnelheid wat af: ieder jaar komt er ongeveer 5 cm en 2,5 a 3 kg bij. Na het vierde jaar wordt deze stijging elk jaar iets kleiner om in de adolescentie dan weer over te gaan in een groeispurt.

Daar waar de afmeting van het hoofd bij de geboorte 1/4 en op een jaar 1/5 van het lichaam bedraagt, evolueren de verhoudingen verder in dezelfde richting: 1/6 met zes jaar en 1/7 met vijftien jaar. De fontanellen zijn rond 1,5 à 2 jaar helemaal dicht . In deze periode komen de meeste tanden door, zodat aan het eind van de peuterperiode het melkgebit volledig is. Het kind heeft gemiddeld op één jaar vier à zes melktanden. Op drie jaar is het melkgebit compleet (12 tanden en 8 kiezen) . Van alle delen van het lichaam groeien de hersenen het snelst. De hersenen van tweejarigen zijn ongeveer 25% lichter en kleiner dan die van een volwassene. De twee hersenhelften worden ook steeds gedifferentieerder en gespecialiseerder. Het lateralisatieproces, waarbij bepaalde functies eerder hun plek vinden in de ene hersenhelft dan in de andere, wordt tijdens de kleuterjaren uitgesprokener. De linkerhersenhelft is vooral verantwoordelijk voor praten, lezen, denken en redeneren. De rechterhersenhelft ontwikkelt zijn eigen sterke Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 90 van 235

kanten vooral op non-verbaal gebied zoals ruimtelijk inzicht, patronen, muziek, emotionele uitingen,…. Beide hersenhelften gaan ook op een andere manier informatie verwerken. Ondanks deze specialisatie mogen we niet vergeten dat deze twee hersenhelften in de meeste opzichten samenwerken! Er is een verband aangetoond tussen de hersengroei en de cognitieve ontwikkeling. Er zijn perioden in de kindertijd waarin de hersenen een groeispurt maken. Deze perioden zijn gekoppeld aan vorderingen op cognitief gebied bv. tussen de 18 en 24 maanden, de tijd waarin de taalvaardigheid van een kind snel toeneemt. In een ander onderzoek komt naar voor dat de toename van de hoeveelheid myeline verband houdt met de groeiende cognitieve vaardigheden van kleuters zoals bv. aandacht en concentratie. Myeline vormt een beschermlaag rond de axonen (lange uitlopers) van de neuronen. Het is een witte, vettige stof die om bepaalde uitlopers van zenuwcellen een schede vormt, waardoor de snelheid van boodschappen door de zenuwen verhoogd wordt. De myelinisatie is bij de geboorte nog onvolledig, maar maakt in de eerste levensmaanden een snelle vooruitgang. Toch zijn er hersengedeelten waar het myelinisatieproces pas vrij laat voltooid is. Er wordt ook nog verondersteld dat, zolang de myelinisatie niet volledig voltooid is, er een verhoogde kans bestaat op toevallige overslag van een zenuwimpuls van de ene zenuw naar de naastliggende. Bijvoorbeeld De zenuwvezels die het ene hersengebied met het andere verbinden en die voor de fijne beheersing van bewegingen zorgen (de fijne motoriek), krijgen pas hun volledige myelinelaag op vierjarige leeftijd. Dit verklaart deels het 'onhandig en houterig' bewegen van peuters.

Ook de lichamelijke ontwikkeling is uiteraard het product van de interactie van erfelijkheid en milieu. Zo is de gemiddelde lichaamslengte vandaag in de Westerse landen significant groter dan bij de eeuwwisseling 19de – 20ste eeuw. Kinderen met hetzelfde genotype zullen in een ontwikkelingsland kleiner blijven t.g.v. chronische infecties, hongersnood, besmet of ongekookt drinkwater enz., en maar groot worden in een geïndustrialiseerd land. Peuters slapen over het algemeen de hele nacht door. Toch is slapen bij sommigen een echt probleem. Twintig tot dertig procent van de peuters heeft bijna een uur nodig om in slaap te vallen. Sommige kinderen worden ’s nachts wakker. Tien tot vijftig procent van de kinderen heeft last van nachtmerries (jongens vaker dan meisjes). Nachtmerries zijn levendige enge dromen die meestal tegen de ochtend verschijnen. Vele peuters doen een middagdutje. Dit middagdutje is vooral voor de jongste peuters belangrijk. Ook in het eerste jaar van de kleuterschool (peuterklas) is slaap voor velen nog nodig. Dit merk je aan de kussens of bedjes in de klas of aan het feit dat veel peuters slechts een halve dag naar school gaan (in de voormiddag). De peuterperiode is ook de periode van de zindelijkheidstraining. Rond het tweede levensjaar worden kinderen gestimuleerd om zindelijk te worden en de sluitspieren te beheersen (dit thema wordt verder besproken bij de sociaal-emotionele ontwikkeling in de peutertijd).

5.3

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

De peuter wordt steeds zelfstandiger. Ook het eten en aankleden zijn activiteiten die de peuter steeds meer zelf wil doen. Op die manier bouwt hij zelfredzaamheid die noodzakelijk wordt op het moment dat hij naar de eerste kleuterklas (peuterklas) gaat. Deze zelfredzaamheid houdt onder andere in: zelfstandig eten en drinken, zichzelf aan- en uitkleden, zindelijk zijn en zelf op potje of wc gaan en zijn handjes wassen (zie ook verder). Kenmerkend voor de motorische veranderingen in de peuter- (en ook kleuter) periode is het verschijnen van fundamentele bewegingsactiviteiten zoals springen, rennen, hinkelen, klimmen, vangen, werpen en zwemmen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 91 van 235

De lichaamsbeheersing - die verbetert naarmate het neuromusculair stelsel zich verder ontwikkelt - wordt sterk in de hand gewerkt door het spelend bezig zijn. ─

twaalf maanden: kruipen is de kenmerkende methode om zich te verplaatsen bij het kind. Waar de baby zich nog eerder voorttrok op zijn armen, zien we dat tegen het einde van het eerste jaar het kind op handen en knieën kan kruipen, soms ook op handen en voeten. Dit is het laatste stadium voor het gaan lopen. Het kind toont duidelijk het verlangen om rechtop te stappen. Het kan al enige ogenblikken staan voor het omvalt. Het kan zelfs lopen, als het iets heeft om zich aan vast te houden.

─

Sommige baby's echter ontwikkelen een manier van voortbewegen waarbij ze schoksgewijs op hun zitvlak toch door de kamer "bewegen". Zij prefereren dit blijkbaar op het kruipen. Ze blijken daar later geen enkele nadelige invloed van te ondervinden.

─

achttien maanden: gewoonlijk begint een kind tusen de twaalf en de achttien maanden zonder hulp te lopen. Het kan een toren van twee blokken bouwen.Het vermogen om de blokken in een goede positie te brengen en op het juiste moment los te laten, is echter nog onvolmaakt. De algemene beheersing van de spieren ontwikkelt zich snel in deze periode. Een kind van een jaar kan een bal wegrollen, een kind van anderhalf jaar tracht ermee te gooien.

─

twee jaar: een kind van twee jaar is zeer levendig. Het kan al 'hard' lopen. Het kan zonder hulp op de trappen lopen, hoewel het maar één voet tegelijk kan verzetten, en nog met twee voeten op iedere trede moet stilstaan. Het vindt het leuk om van de onderste trede af te springen, al doet het dit niet met twee voeten tegelijk.

─

De peuter kan nu de bladzijden van een boek een voor een omslaan. Hij houdt zijn lepel op de juiste manier vast en brengt hem foutloos naar de mond. Het kind bouwt nog steeds torens, nu van zes blokken. Maar het wordt vanzelfsprekender om horizontaal te bouwen. Het kan echter nog geen combinatie van horizontaal en verticaal bouwen maken.

─

drie jaar: het motorische gedrag is veel zekerder geworden. Het kind kan nu trappen lopen zonder met beide voeten op iedere trede te moeten gaan staan. Het kan veel eleganter hardlopen en scherpe bochten nemen, en zijn snelheid efficiënter regelen. Op drie jaar kan de peuter fietsen op een driewieler. Ook de fijne motoriek ontwikkelt zich nog verder. Met drie jaar kan het kind vaak een cirkel natekenen.

─

Rond drie jaar is er een begin van lateralisatie (voorkeur om met de linker- of rechterhelft van het lichaam bewegingen te maken) merkbaar, wat een keuze is en dus een begin van autonomie. Op de kleuterschool wordt de oriëntatie van het kind duidelijker en bij het begin van het 1ste leerjaar is de keuze van het kind meestal vast .

Het belangrijkste ontwikkelingsmoment op motorisch gebied is ongetwijfeld het rechtop lopen: ─

de verticale houding geeft een ander en ruimer uitzicht op de wereld (waarschijnlijk ook daarom dat baby's zich zo graag rechttrekken in hun box of waar dan ook). Maar de peuter heeft toch nog een heel ander gezichtsveld dan een volwassene en een andere geproportioneerdheid, zodat zijn wereld bijzonder 'groot' is.

─

de bewegingservaringen van 'ver' en 'dichtbij' maar ook van 'tijdsduur' worden niet door het zien gevormd, maar door het lopen. Het beleven van 'hoog' en 'laag' komt tot stand door het grijpen van iets in relatie tot de eigen lichaamsverhoudingen. Verder ontdekt het kind 'al lopend en spelend' de ruimte 'voor' en 'achter' zich.

Bijvoorbeeld Een peuter van twee jaar ontdekt het spel van 'tussen de benen door te kijken' door het hoofd op de grond te zetten. Een ander kind put zich uit door steeds in het rond te lopen en 'alles te zien draaien', terwijl het zelf stilstaat.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

5.4

Pagina 92 van 235

S ENSORIËLE ( PERCEPTUELE ) ONTWI KKELING

Het kind is in steeds meer in staat tot het herkennen van een object met een ander zintuig dan het zintuig waarmee het een voorwerp voor het eerst waarnam. Bijvoorbeeld Een peuter kan verschillende voorwerpen ‘raden’ die in een ondoorzichtige zak zijn verstopt.

De zintuigen gaan zich (mede door de rijping van de hersenen) steeds beter ontwikkelen. Dit leidt bv. tot een betere beheersing van oogbewegingen en tot een beter vermogen om scherp te stellen. Toch hebben kleuters bv. nog moeite om groepen kleine lettertjes te scannen, een noodzaak om teksten te kunnen lezen (In het begin dat kinderen leren lezen richten ze zich vooral op de eerste letter van een woord; dit zorgt voor leesfouten.). Typerend is hun globale waarneming. Naarmate het kind ouder wordt, gaat het steeds meer differentiërend analyseren. D.w.z. dat het steeds meer gaat letten op details (zie ook verder tekenontwikkeling). Er zijn hier geen echt grote verschillen tussen peuters en kleuters. Hun capaciteiten worden met de tijd wel steeds fijner en beter.

5.5

P SYCHOS EKSUELE ONTWIKKELING

De peuter bevindt zich volgens de theorie van Freud in de anale fase. Je kan hier een tekst rond lezen op Chamilo.

5.6

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

De pre-operationele periode begint ongeveer op de leeftijd van 2 jaar en loopt bij de meeste kinderen tot hun 7de. Kenmerkend voor deze periode is de snelle ontwikkeling van denken en taal. De manier van denken is nog niet logisch en systematisch.

5.6.1

Het pre-operationeel stadium (peuter - kleuter)

In het pre-operationeel stadium groeit het gebruik van symbolisch denken, ontstaat het vermogen om te redeneren en neemt het gebruik van begrippen toe. Het vermogen tot innerlijke representatie wordt beter en kinderen worden minder afhankelijk van directe sensori-motorische activiteiten om de wereld om zich heen te begrijpen. "Symbolisch" betekent hier dat het kind zaken, dingen, ideeën, bedoelingen, gevoelens enz. kan benoemen of uitdrukken met symbolen. De symbolen hierbij kunnen van een totaal andere vorm, beeld of klank zijn dan het oorspronkelijke object dat ermee wordt bedoeld. M.a.w. symboolgebruik is het vermogen om een mentaal symbool, een woord of een object te gebruiken om iets weer te geven of te vervangen dat niet fysiek aanwezig is (in tegenstelling tot de sensori-motorische periode het handelen en denken van het kind beperkt blijft tot de objecten en gebeurtenissen die direct waarneembaar zijn, of tot objecten die zich in de onmiddellijke nabijheid bevinden). Deze symbolen zijn dus interne voorstellingen van de dingen en/of woorden, waardoor het kan denken over zaken die niet direct aanwezig zijn. We zagen hiertoe de aanzet in de zesde subfase van de voorgaande periode Bijvoorbeeld Het tapijtje dat in het spel dienst kan doen als bedje of dekentje of de peuter die een gebogen houtblokje opneemt, het tegen zijn oor houdt en "allo" zegt (zonder dat het weet wat "hallo" eigenlijk betekent).

Doordat het kind nu niet langer uitsluitend geleid wordt door de zintuiglijke en motorische beleving van de situatie, maar dat het zich dingen kan voorstellen die niet aanwezig zijn, ze Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 93 van 235

eventueel intern kan benoemen en hanteren, overstijgt het denken hierdoor het hier-en-nu karakter van de sensori-motorische periode (zowel in tijd als in ruimte). Door de taal ontstaan nieuwe mogelijkheden voor het denken. Hierbij worden echter nog heel wat denkfouten gemaakt door gebrek aan solide denkstructuren, objectieve realiteitsconcepten en mobiele denkoperaties. Om deze denkfouten te demonstreren (en te detecteren) gebruikte Piaget verschillende experimenten.

5.6.1.1 ─

Denkfouten

Conservatieproef: behoud van hoeveelheid vloeistof en massa

De proef (zie figuur volgende pagina) over het inzicht in de conservatie van de hoeveelheid aan vloeistof gaat na of kinderen begrijpen dat de hoeveelheid van iets ongewijzigd blijft wanneer iets aan de vorm wordt veranderd. Als je een kind in het pre-operationale stadium voor twee identieke glazen water plaatst en je giet voor de ogen van het kind één van de glazen volledig over in een ander lang, smal glas, dan zal het kind reageren met te zeggen dat het lange glas meer water bevat omdat het water hoger komt. Een soortgelijke proef is die over het inzicht in de conservatie van massa. Van twee gelijke ballen klei wordt er één tot staaf gerold. Vervolgens vraagt men het kind of deze staaf evenveel klei bevat als de bol. Een kind in het pre-operationele stadium antwoordt dan dat de staaf meer klei bevat. De transformatie (verandering) van de oorspronkelijke bol naar de staaf wordt niet in de redering van de peuter/kleuter betrokken. Het kind is slechts gericht op de statische toestand en zegt dat de staaf meer klei heeft omdat hij grotere (langer) is dan de bal. Dat de staaf echter ook dunner is, laat het kind buiten beschouwing (zie onderstaande figuur). Het jonge kind is onvoldoende in staat om in zijn denken de verschillende acties van de proefleider te coördineren en te organiseren. De kleuter/peuter laat zich nog te veel leiden door pure waarneming, door wat het werkelijk ziet.

Figuur 23: Conservatienotie bij kinderen (Uit: Dejonckheere, 2004)

Bij conservatie gaat het om de vraag hoe een kind tot het inzicht komt dat bepaalde eigenschappen van een object niet veranderen, hoewel het object zelf wel andere veranderingen ondergaat. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 94 van 235

Bijvoorbeeld Wanneer je een chocoladereep fijnstampt (de chocoladereep ondergaat een transformatie), wordt het gewicht (bepaalde eigenschap van de reep chocolade) niet veranderd.

Conservatie is het inzicht dat kwantiteit niet gerelateerd is aan de opstelling en de uiterlijke verschijningsvorm van objecten. Kinderen die het principe van conservatie nog niet begrijpen, beweren vrij stellig dat de hoeveelheid vloeistof verandert als die tussen verschillende glazen wordt overgegoten. Ze zijn niet in staat om te beseffen dat de transformatie in verschijning geen transformatie in kwantiteit met zich meebrengt. In de conservatieproeven wordt er op drie vlakken “een denkfout” gemaakt door de jonge kinderen. 

Centratie : Wat je ziet is wat je denkt

Centratie is het onvermogen van jonge kinderen om zich op meer dan één aspect van een stimulus te concentreren. Bij de conservatieproef blijft het kind steken in één in het oog springend kenmerk van de waarneming, namelijk de hoogte van het glas, zonder rekening te houden met de compensatie-operatie (nl. het glas is wel hoger maar ook veel smaller). In het tweede voorbeeld let het kind enkel op de lengte van de klei, zonder te compenseren voor de breedte. Peuters en kleuters zijn niet in staat om zich op alle beschikbare informatie over een stimulus te richten. In plaats daarvan concentreren ze zich op oppervlakkige, in het oog springende elementen. Deze externe elementen gaan het denken van peuters en kleuters domineren. Ze leiden tot onnauwkeurigheden in hun denken. Bijvoorbeeld Het experiment waarbij kleuters twee rijen knopen te zien krijgen. De ene rij bevat tien knopen die dicht op elkaar liggen, de andere acht knopen met meer ruimte ertussen, zodat de rij langer is (zie figuur). Als hen wordt gevraagd welke rij meer knopen bevat, kiezen kinderen van vier of vijf jaar meestal de rij die er langer uitziet, en niet de rij die in werkelijkheid meer knopen bevat (hoewel ze vaak weten dat tien meer is dan acht!).

De oorzaak van deze vergissing is dat het visuele beeld hun denken domineert (zintuigelijke waarneming). 

Irreversibel denken (geïsoleerd denken)

Een kind in de pre-operationele fase is niet of nauwelijks in staat om denkacties in omgekeerde zin uit te voeren. Denkacties komen in deze periode nog geïsoleerd voor. De peuter/kleuter is nog niet in staat om reversibel te denken. Voorbeeld Als we een bal klei tot een staafvorm rollen, is de hoeveelheid klei onveranderd gebleven.

Het is voor het jonge kind niet mogelijk om op mentaal niveau (in gedachten) terug te keren naar de oorspronkelijke toestand (= irreversibiliteit) Voorbeeld Je giet de melk uit een laag breed glas in een hoog smal glas, terwijl het kind toekijkt. Daarna vraag je in welk glas het meeste melk zit. Het kind zal het hoge smalle glas aanduiden. Het kind kan niet ‘in gedachten’ (= voorstellen) de melk teruggieten naar het brede lage glas (en eigenlijk zo ‘zien’ dat er in beide glazen evenveel melk zit).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 95 van 235

Figuur 24: Conservatienotie bij kinderen (Uit: Feldman,2005, p. 270)



Statisch-gericht denken (geen transformatie kunnen maken)

Het statisch-gericht denken betekent het volgende: “Wanneer een bepaalde situatie A overgaat in situatie B, let het kind uitsluitend op situatie A en vervolgens op B. Het let niet op de transformaties waardoor A overgaat in B”. Het kind let wel op de gevulde glazen vooraf (situatie A) en achteraf (situatie B), maar niet op het gieten van het ene glas in het andere (transformatie). Peuters en kleuters letten vooral op een toestand en dus (nog) niet op het proces dat tot die toestand leidde. Ze negeren a.h.w. de tussenstadia. Bijvoorbeeld Peuters en kleuters kunnen bang zijn voor een clowngezicht (toestand), ook al hebben ze kunnen zien hoe de clown zich schminkte (proces).

Een peuter, die tijdens een boswandeling verschillende wormen ziet, zal denken dat het steeds dezelfde worm is. Het jonge kind ziet elke ontmoeting in isolatie en is niet in staat om de transformaties te reconstrueren die zouden plaatsvinden als de worm snel van de ene plek naar de andere moest komen. Het realiseert zich niet dat wormen die transformatie niet kunnen uitvoeren. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

─

Pagina 96 van 235

Het ‘drie bergen’-experiment

Op een tafel zijn drie bergen van verschillende grootte nagemaakt. In het landschap zijn verschillende herkenningspunten aangebracht (een huis, een besneeuwde bergtop en een kruis). Het kind neemt aan één kant van de tafel plaats. Er wordt aan peuter/kleuter gevraagd wat de pop, die aan de andere kant van de tafel wordt neergezet, zou zien. Het jonge kind beweert dat de pop hetzelfde ziet als hijzelf, terwijl het uitzicht bepaald wordt door de plaats waar iemand rond de tafel staat. (bv. de pop kan vanuit haar positie het huis niet zien). (zie figuur).

Figuur 25: Het drie bergen-experiment (Uit: Dejonckheere, 2004)



Egocentrisme (gebrekkige perspectiefneming)

Deze denkfout is een gevolg van de egocentrische instelling van de peuter/kleuter. Egocentrisme is het onvermogen om zich in anderen te verplaatsen. Peuters en kleuters begrijpen niet dat anderen dingen op een andere manier zien dan zijzelf. Egocentrisme kent twee vormen. Het gebrek aan besef dat anderen dingen vanuit een ander fysiek perspectief zien (perceptueel bv. ‘drie bergen experiment’) en het onvermogen om zich te realiseren dat anderen gedachten, gevoelens en standpunten (emotioneel - motivationeel) hebben die anders zijn dan die van hen. Bijvoorbeeld Sommige driejarigen zullen hun gezicht met een kussen bedekken als ze zich willen verstoppen – ook al blijven ze verder volledig zichtbaar. Ze gaan ervan uit dat als zij anderen niet kunnen zien, anderen hen ook niet kunnen zien.

Bijvoorbeeld Een vraaggesprekje met een vierjarige: “Louise, heb je een zus?” “Ja.” “Hoe heet je zus?” “Marie.” “Louise, heeft Marie ook een zus?” “Nee.”

─

Het klasse-inclusie-experiment

Deze denkfout houdt in dat het jonge kind problemen heeft wanneer het onderscheid moet gemaakt worden tussen ‘deel’ en ‘geheel’. Voorbeeld Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 97 van 235

Piaget toonde kleuters een verzameling bloemen; de meeste bloemen waren geel, sommige waren blauw. De kleuter beseft dat het allemaal bloemen zijn en ziet ook dat er meer gele dan blauwe bloemen zijn. Maar op de vraag of er meer gele bloemen of meer bloemen zijn, gaat het kind in de fout. Het zal vermoedelijk “meer gele bloemen” zeggen omdat het niet in staat is de gele bloemen als een subklasse van de bloemen te zien.

Bij het klasse-inclusieprobleem worden deel en geheel door de peuter/kleuter verward: hij kan niet tegelijkertijd nadenken over een geheel en een deel ervan. Wanneer hij met een subklasse bezig is, gaat de hoofdklasse verloren: de kleuter kan niet begrijpen dat bloemen tegelijk tot twee klassen kunnen behoren. Een volwaardig klassebegrip is er ook nog niet op kwantitatief vlak, door gebrek aan reversibiliteit. Bijvoorbeeld Leg een vijfjarig kind een verzameling van acht houten lepels voor, waarvan er zes gedeeltelijk wit geverfd zijn en de overige twee gedeeltelijk rood. Vraag dan van welke lepels er het meeste zijn: houten of witte. Het kind zal meestal antwoorden dat er meer witte zijn, hoewel bij de klassenvorming het kind de hiërarchie leek te begrijpen.

5.6.1.2

Verwarring fantasie en werkelijkheid

De peuter/kleuter verwerft de mogelijkheid tot (beginnend) symbolisch denken. Hij kan dus voorstellingen maken en erop los fantaseren, maar daarbij verwart hij vaak fantasie en werkelijkheid. Hij begint zelf verbanden te leggen, maar die zijn niet altijd even logisch. Hij legt verbanden tussen dingen die helemaal niet in verband te brengen zijn. Hij kijkt niet naar de werkelijkheid zoals die is, maar naar de werkelijkheid zoals die vervormd is door de eigen fantasieen,… . Hij vormt aldus een eigen (pre-operationeel) wereldbeeld. Hieronder worden een aantal typische kenmerken van het pre-operationele denken beschreven. De eerste drie komen vooral voor bij peuters. De volgende drie zien we meer bij kleuters. ─

Antropomorfisme of animisme

Dit betekent dat aan levenloze objecten dezelfde eigenschappen worden toegeschreven als die het kind ook bij zichzelf ervaart. Fysische objecten en uitwendige fenomenen worden als bijna levende menselijke wezens ervaren. Ze krijgen menselijke gevoelens toegeschreven. Voorbeeld De tafel is stout (want het kindje heeft zich pijn gedaan aan de tafel) De blaadjes zijn bang van mij (herfstbladeren die wegwaaien)

─

Fysiognomisch waarnemen

Dit houdt in dat de dingen gezichten lijken te hebben, vaak met een duidelijke emotionele geladenheid. Levenloze dingen lijken lief of dreigend. Vandaar dat irrationele angsten vaak op deze leeftijd optreden. Voorbeeld Een zon in een kindertekening wordt vaak lachend afgebeeld. Onweerswolken kijken boos.

─

Artificialisme

Alles wat het kind denkt, lijkt door iemand te zijn gemaakt. Iemand is er steeds verantwoordelijk voor. Dit wordt aangedikt door verhaaltjes en tekeningen (fantasie). Kabouters hebben de paddenstoelen neergezet in het bos. Een machtige reus heeft de bergen gemaakt. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

─

Pagina 98 van 235

Finalisme

Alles lijkt een bedoeling te hebben. De dingen ontstaan niet zomaar; ze zijn er steeds voor iets of iemand. In de vele waarom-vragen waarmee kleuters de volwassene bestoken, wordt niet zozeer naar een oorzakelijke verklaring gevraagd, maar vooral naar het doel dat erachter ligt. Voorbeeld De nacht is gemaakt door de mensen omdat de mensen zouden kunnen slapen. Appels groeien aan de bomen opdat je ze kunt plukken.

─

Intuïtief denken

Intuïtief denken is denken waarin tot uiting komt dat peuters en kleuters primitief redeneren en gretig kennis over de wereld verwerven. Kinderen zijn heel nieuwsgierig. Ze proberen voortdurend antwoorden te vinden op een breed scala van vragen. Het intuïtieve denken leidt er toe dat ze denken dat ze het antwoord kennen op allerlei soorten vragen. Er is echter weinig tot geen logische basis voor hun veronderstelling. Associaties en analogieën worden in deze periode op onlogische (irrationele) basis gemaakt. 

Fenomenalistisch causaliteitsdenken: Kinderen kunnen geen oorzakelijke relaties leggen tussen gebeurtenissen die zich toevallig of kort na elkaar hebben voorgedaan.

Voorbeeld Tim denkt dat als hij zijn pyjama aandoet, een bepaald tv-programma begint (hij maakt die redenering omdat hij nog een beetje tv mag kijken vooraleer hij in zijn bedje moet).



Vreemde associaties: Er worden vreemde associaties gemaakt tussen dingen op basis van een bepaalde gelijkenis bv. omdat ze dezelfde kleur hebben.

Voorbeeld “Zwarte olijven groeien aan zwarte bomen”, hè mama?” ─

Magisch denken

Het kind is van mening dat het een gebeurtenis, waar het normaal gezien geen vat op heeft, kan beïnvloeden door een bepaalde handeling uit te voeren of door aan iets te denken (Bij volwassenen is dit ook wel gekend als ‘bijgeloof’). Voorbeeld Een peuter kan in de wagen bij zichzelf hard aan het groen licht denken, of luidop: "Groen, groen, groen!" roepen om het verkeerslicht op groen te laten springen. Sporters die belangrijke wedstrijden in een bepaald t-shirt willen spelen.

5.7

T AALONTWI KKELING

Vanaf het eerste levensjaar krijgt het taalgebruik een nieuwe dimensie. Op dat moment begint de linguale periode. Zodra de brabbelgroepjes een duidelijke betekenis krijgen, spreken we van “taal”. We hernemen even de algemene tijdsindeling van de taalontwikkeling: 1.

de prelinguale of voortalige periode (0 – 1 jaar)

─

het huilen ( 0 - 1,5 maand)

─

het vocaliseren (1,5 – 5 maanden)

─

het egocentrisch brabbelen of tateren (5 - 6 maanden)

─

het sociaal brabbelen (7 -12 maanden)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 99 van 235

de linguale periode of talige periode (1 - 5 jaar)

─

de vroeg-linguale periode of eerste talige periode (1 - 2,5 jaar)

5.7.1

De vroeg-linguale of eerste talige periode

Tijdens deze periode begint de baby/peuter met betekenisvol taalgebruik. De brabbelgroepjes uit de vorige fase worden geleidelijk meer “woorden”. De eerste begrijpbare woordjes en zelfs kleine zinnetjes verschijnen. Het kind gaat nu steeds meer echte gesprekken aan met volwassenen (nog niet met andere kinderen!) en imiteert hun taalgebruik.

5.7.2

De eerste woorden

De meeste baby’s/peuters zeggen hun eerste woordje rond de leeftijd van tien tot veertien maanden. Sommigen doen dat op negen maanden al. Taalkundigen hanteren verschillende criteria om vast te stellen wanneer het eerste woordje daadwerkelijk werd uitgesproken. Volgens sommigen is dat het moment waarop een kind duidelijk woorden begrijpt en een geluid kan produceren dat veel lijkt op een woord dat volwassenen gebruiken, zoals een kind dat ‘mama’ gebruikt voor elk verzoek dat het heeft. Andere taalkundigen hanteren een strikter criterium voor het eerste woord; ze beperken het tot gevallen waarin kinderen een duidelijke, consistente naam geven aan een persoon, gebeurtenis of object. In hun ogen telt ‘mama’ alleen als eerste woord als het consistent wordt gebruikt voor dezelfde persoon. De eerste woorden verwijzen vaak naar mensen of objecten die verschijnen en verdwijnen (‘mama’), naar dieren (‘poes’) of naar toestanden (‘nat’, ‘koud’) of gebeurtenissen (‘weg’, ‘kapot’). Deze eerste woorden zijn vaak holofrasen of éénwoordzinnen. Dit zijn uitingen die voor een hele zin staan. Ook hangt de betekenis ervan af van de context waarin ze worden gebruikt. Bijvoorbeeld Een peuter gebruikt de éénwoordzin ‘mama’ om aan te geven dat hij door zijn mama wil worden opgetild, maar ook dat hij iets wil om te eten of dat hij zijn mama zoekt.

Het vocabulaire breidt zich heel snel uit eenmaal het kind woorden begint te produceren. Rond de leeftijd van vijftien maanden heeft het gemiddelde kind een woordenschat van tien woorden. Het vocabulaire breidt zich methodisch uit tot een maand of achttien (dan kent het kind gemiddeld 25 woorden), het moment waarop het éénwoordstadium eindigt. Rond die tijd is er een heel sterke stijging. In een heel korte periode - een paar weken tussen de zestien en de vierentwintig maanden - neemt het vocabulaire toe van vijftig tot vierhonderd woorden. De eerste woorden zijn vaak zelfstandige naamwoorden (bv. mama, melk, tut, poes, auto, bal, pijn ...), dan komen de werkwoorden (vb. hebben, vallen, drinken ...), vervolgens de bijvoeglijke naamwoorden (vb. mooi, groot ...) en meestal na het derde levensjaar de betrekkingswoorden of voornaamwoorden (vb. die, dat ...).

5.7.3

De eerste zinnen

Bijvoorbeeld De negentien maanden oude Kevin hoorde zijn mama van de trap afkomen. Kevin keek naar zijn papa en zei duidelijk verstaanbaar: “mama komen”.

Met die twee woorden zette hij een gigantische stap op het gebied van zijn taalontwikkeling. De groei van het vocabulaire die rond de achttien maanden optreedt, valt samen met een andere prestatie nl. het combineren van individuele woorden tot zinnen die één gedachte uitdrukken. Dit is een heel belangrijke linguïstische vooruitgang. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 100 van 235

Kinderen die twee woorden kunnen combineren kunnen niet alleen zaken benoemen, maar kunnen ook relaties tussen die dingen weergeven. De combinatie kan iets weergeven over de relatie (‘mama sleutel’) of over terugkerende gebeurtenissen (‘hond blaffen’). Een tweewoordzin is meestal een zelfstandig naamwoord gecombineerd met een andere woordsoort ('mama eten', 'kindje valt') of een combinatie van twee zelfstandige naamwoorden ('papa auto'). Ondanks de eenvoud blijken de zinnetjes een grammaticale structuur te hebben, d.w.z. er zijn bepaalde regels te ontdekken omtrent de volgorde van bepaalde woorden. In zgn. 'spilconstructies' neemt een kleine klasse spilwoorden altijd de eerste (bv. 'kijk') of altijd de tweede plaats (bv. 'weg') in in een zinnetje van twee woorden. De zogenaamde vrije woorden kunnen in beide posities voorkomen (bv. 'kijk kindje', 'kijk hoed', 'melk weg', 'mama weg'). Kinderen die tweewoordzinnen gebruiken, hanteren ook vaak dezelfde woordvolgorde als in volwassen taalgebruik (‘Jan gooide de bal’), hoewel hun zinnen aanvankelijk niet alle woorden bevatten (‘Jan gooide’) of (‘Jan bal’). Kinderen gebruiken dus een telegramstijl, een manier van praten waarbij woorden worden weggelaten die niet cruciaal zijn voor de boodschap. Bijvoorbeeld Een kind van twee jaar zegt ‘ik geef boek’ i.p.v. ‘ik gaf jou het boek’. ‘Ik hond teken’ zou kunnen zijn “ik ben een hond aan het tekenen’.

Ook al gebruiken jonge kinderen telegramstijl, toch hebben deze tweewoordzinnetjes voor een volwassene een duidelijke betekenis. Bijvoorbeeld M: auto rijden (Maarten loopt naar de speelgoedmand) V: met de auto rijden V: mama en Steven gaan iets eten, kom, Maarten M: ook eten V: ook eten? Een boke? (Maarten kijkt naar de volwassenen en knikt ‘ja’) M: koek eten V: neen neen, nu geen koeken eten, bokes eten M: auto zitte (Maarten loopt naar zijn speelgoedauto) V: neen, nu niet op de auto zitten aan tafel moet ge komen zitten

Vroege taal heeft ook kenmerken die haar onderscheiden van taal van volwassenen. Zo hebben kinderen die net leren praten, de gewoonte om woorden te beperkt te gebruiken. We noemen dit ook wel onderextensie of ondergeneralisatie. Bijvoorbeeld Jana noemt het dekentje waarmee ze slaapt ‘doekie’. Als haar tante Sofie haar een nieuw dekentje geeft, weigert ze dat ook ‘doekie’ te noemen. Dat woord is alleen bestemd voor haar oorspronkelijke dekentje.

Als jonge kinderen behendiger worden met taal, treedt soms het tegenovergestelde verschijnsel op. Bij overextensie of overgeneralisatie worden woorden te algemeen gebruikt. Bijvoorbeeld Jannick noemt bussen, vrachtwagens en tractors ook ‘auto’; hij gaat ervan uit dat alle objecten met wielen auto’s zijn. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 101 van 235

Hoewel overextensie tot foutief taalgebruik leidt, toont het ook aan dat het kind vooruitgang boekt in zijn gedachteprocessen: het begint mentale categorieën en concepten te ontwikkelen. Tussen het tweede en het derde levensjaar worden de zinnen vaker langer en gebruikt de peuter driewoordzinnen. Aan het eind van de vroeg-linguale periode maakt het kind gebruik van woorden om te communiceren met de volwassene. De taal van het kind vertoont wel nog heel wat fouten. Vaak ontbreken nog lidwoorden, voegwoorden, voornaamwoorden en voorzetsels. De werkwoorden worden meestal nog niet vervoegd (fouten tegen de morfologie). Er wordt dus nog niet gelet op de overeenkomst volgens persoon of tijd. Bijvoorbeeld ‘pop weg?’, ‘gaat papa doen?’, ‘mama rijden auto’, ‘Jan dokter gaan, nee’

In het verschil tussen zwakke en sterke werkwoorden is goed te zien hoe kinderen de taalregels ontdekken en (vaak als gevolg van de onlogica van onze taal) deze regels soms foutief toepassen (m.a.w. de regel zelf reeds ontdekt hebben maar nog niet alle uitzonderingen kennen) Bijvoorbeeld 'ik zegde', 'ik klimde', 'ik heb gelacht', 'geloopt', ‘gij is toch ne grote meis’

Na de uitbreiding naar drie woorden, is er al vlug sprake van vieren meerwoordzinnen. Bijvoorbeeld De gemiddelde zinslengte voor de verschillende leeftijden is als volgt: Leeftijd (jaren;maanden)

2;0

2;6

3;0

3;5

4;0

4;5

5;0

Aantal woorden per zin

1,7

2,4

3,3

4,0

4,3

4,7

4,6

Dit zijn slechts gemiddelden. Er komen grote afwijkingen voor. De ontwikkeling van de taal is zichtbaar op verschillende gebieden, zowel op gebied van de fonetische, semantische, syntactische of morfologische ontwikkeling. Jonge kinderen maken ook heel wat ‘fouten’ op deze gebieden.

5.7.4

Babytaal

Als we tegen baby’s of jongere kinderen spreken, gaan we vaak onze taal aanpassen. Babytaal (‘motherese’) is een spreekstijl die gericht is op baby’s. Babytaal wordt gekenmerkt door korte, eenvoudige zinnetjes. De toon wordt hoger, de variatie in frequenties neemt toe en de intonatie is gevarieerder. Woorden worden herhaald en de onderwerpen blijven beperkt tot zaken die begrijpelijk worden geacht voor de baby, zoals concrete objecten in hun directe omgeving. Soms bevat babytaal grappige geluiden die niet eens woorden zijn, maar die de prelinguïstische spraak van baby’s imiteren. In andere gevallen heeft babytaal weinig formele structuur, maar lijkt ze op de telegramstijl die kleine kinderen gebruiken als ze hun taalvaardigheden ontwikkelen. Babytaal speelt een belangrijke rol in de taalverwerving van kinderen. Pasgeboren baby’s horen dit liever dan ‘normale taal’. Dit doet vermoeden dat ze er extra gevoelig voor zijn. Ook zijn er duidelijke geslachtsverschillen. Al bijna meteen na de geboorte is de taal, die ouders met hun kinderen spreken, afhankelijk van de sekse van het kind. Gleason (1987; Glaeson e.a., 1991) ontdekte dat meisjes op de leeftijd van 32 maanden twee keer zoveel verkleinwoordjes horen als jongens. Ook de manier waarop ouders op verzoeken van kinderen reageren, blijkt afhankelijk van het geslacht. Jongens krijgen over het algemeen duidelijkere taal te horen, terwijl meisjes Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 102 van 235

worden blootgesteld aan warmer taalgebruik dat vaak betrekking heeft op emoties (Perlman & Glaeson, 1990).

5.8

S PELO NTWIKKELI NG

In iedere ontwikkelingsfase verandert de wijze van spelen. Nieuwe speelvormen verschijnen. De oude die blijven bestaan, komen daardoor meer op de achtergrond te staan. Door de toegenomen lichaamsbeheersing en de verstandelijke ontwikkeling is het kind in staat meer te spelen. Dit leidt op zijn beurt tot een nog betere lichaamsbeheersing en psychomotorische ontwikkeling. Het pure beweging- of functiespel van de baby blijft bestaan. Maar het gaat zich in de peuterperiode ook nog differentiëren tot constructiespel (bv. tussen 18 en 20 maanden, het bouwen van een eenvoudig torentje met blokken). Tegen het tweede jaar begint het fantasieen imitatiespel enige vorm aan te nemen.

5.8.1

Het beweging- of functiespel

Het functiespel, in het bijzonder het spelen met materiaal, neemt op deze leeftijd nog de belangrijkste plaats in. Bijvoorbeeld Kruipen, klimmen, graven in zand, spatten met water, rondsjouwen van speelgoed, werpen met blokken, krabbelen op papier, enz. (zie bv. de tekening van een kind 20 maand).

Speelgoed dat geschikt is voor het bewegingsspel, is: diverse eenvoudige autootjes, een loopfietsje, schommel, bal,… Bijvoorbeeld De peuter beleeft heel veel plezier aan het achter zich aantrekken van speelgoed. “De beweging van de voortgetrokken auto of het voortgetrokken speelgoedbeest verhoogt het effect van de eigen beweging en spoort aan tot verder bewegen”.

Voortdurend worden 'nieuwe' bewegingen ontdekt, herhaald, verbeterd en gevarieerd in een grondige zelfexploratie van zijn fysische mogelijkheden

5.8.2

Het fantasiespel (en imitatiespel)

Door de verworven cognitieve mogelijkheden (symbolisch denken, fantasie) van de peuter komen op deze leeftijd de ‘doe-alsof’-spelletjes of rollenspelletjes voor. “Het zijn spelactiviteiten waarin kinderen personages, rollen en gebeurtenissen die zich in hun fantasie afspelen of die in de realiteit voorkomen, (na)spelen”. Voorbeelden Jana doet alsof ze een spook is door een laken over zich te trekken. De peuter speelt dat de poppen kinderen zijn. Een boodschappentas kan voldoende zijn om een spelletje te beginnen. De stoelen die een trein voorstellen. Het water in een kopje dat thee is. Krabbels op papier die letters en woorden voorstellen.

Dit zijn allemaal symbolen die kinderen gebruiken voor iets dat in werkelijkheid aanwezig is. Zo bootsen ze de volwassenenwereld en de wereld om zich heen na (dit kan ook de wereld zijn die ze kennen vanuit tv-programma’s of verhaaltjes). Dit spel gaat niet altijd gepaard met voorwerpen. Kinderen gebruiken ook wel hun eigen handelingen of gebaren om iets uit de werkelijkheid of uit hun eigen gedachten tot uitdrukking te brengen. Bijvoorbeeld Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 103 van 235

Rond twee jaar pakt de peuter de telefoon en brabbelt erin zoals hij zijn ouders heeft zien horen en doen.

Bij imitatiespelen gaat het er bij het kind om het geobserveerde gedrag zo goed mogelijk na te doen. Oudere peuters en kleuters kunnen ook samen fantasiespelen spelen. Dan moeten er rollen verdeeld worden, zodat men hier dan de term 'rollenspel' gaat gebruiken. Bijvoorbeeld Het “vadertje en moedertje spelen” dat het meest geliefd is bij kinderen van drie à vier jaar, weerspiegelt het gedrag van volwassenen thuis.

In rollenspelen kunnen kinderen doen “zoals de groten” zijn of doen. Je bent een politieagent, of de baas van alles, of de moeder die eten kookt, of de treinconducteur. Algemeen wordt aangenomen dat het fantasiespel bijzonder belangrijk is voor het verwerken van emoties: ─

De peuter kan in zijn fantasiespel wensen vervullen en doelstellingen bereiken die het niet aankan in het werkelijke leven. Het is opvallend hoe vaak volwassenen met een groot 'prestige' geïmiteerd worden Bijvoorbeeld Kinderen hebben onbewust het gedrag, de bewegingen, het praten en de toon van de ouderen bestudeerd en geven dat in hun spel weer – dikwijls op onthullende wijze.

─

In het verbeeldingsspel kan de peuter bepaalde situaties, die hij emotioneel moeilijk kon verwerken, herbeleven in een minder stresserende vorm: hij kan zich nu 'moediger' gedragen. Ook kunnen emotionele spanningen afgereageerd worden. Bijvoorbeeld Een bezoek aan de boerderij, een spannend avontuur dat aan de kinderen is verteld, de brandweer die uitrukt, een schoolreisje, alles kan opnieuw beleefd worden in een rollenspel.

─

Aangekondigde angstaanjagende situaties worden in het fantasiespel voorbereid. Het kind plaatst zich in de rol die hij verwacht te zullen moeten spelen of... in de rol van de angstaanjagende persoon. Bijvoorbeeld Voorbereiding op een ziekenhuisopname en een operatie, voorbereiding op de eerste schooldag,…

Het zogenaamde receptieve spel, waarbij de peuter naar eenvoudige verhaaltjes luistert, prentjes kijkt, e.d. wordt soms ook tot het fantasiespelen gerekend, omdat het kind de aangeboden thema's bijzonder 'fantasierijk' aanvult. In elk geval zijn ze meestal zeer gebrand op het samen met papa of mama kijken naar prentjes in boeken, dikwijls in steeds weer dezelfde boeken.

5.8.3

Het constructiespel

Het constructiespel of het scheppend of constructief omgaan met materiaal start in de loop van het tweede levensjaar, maar zal slechts tot volle ontplooiing komen gedurende de kleuterperiode. Nu is het resultaat van het bezig zijn, het 'afgeleverde product', belangrijk voor het kind Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 104 van 235

Bijvoorbeeld Een toren bouwen met blokken, een tekening maken, een emmertje vullen met zand en omkeren, iets maken met stenen, stokjes, klei, …

Alle soorten bouwmateriaal die in de natuur of thuis te vinden zijn, worden in een constructiespel gebruikt. De constructies komen bij de jonge peuter nog vrij toevallig tot stand. Ze worden aanvankelijk slechts achteraf herkend en benoemd. Bijvoorbeeld Een peuter, die een blad papier volkrast, doet aan functiespel. Wanneer hij achteraf zegt: "Kijk, een huis", heeft hij een eerste stap naar het constructiespel gezet.

Kinderen zijn vaak fier op hun bekomen resultaat (ze willen hun tekening of constructie bewaren, ze laten het door anderen bewonderen...). Tevens worden een aantal vaardigheden ontwikkeld die ook later nog aan bod zullen komen in school- en werksituaties. We denken hier onder andere concentratievermogen, taakbesef, volharding, vreugde om het gepresteerde, e.d.

5.8.4

De sociale ontwikkeling van het spel (Parten)

Parten maakt voor de spelontwikkeling een indeling volgens verschillende fasen. Ze richt zich daarbij vooral op het sociale gedrag dat jonge kinderen tijdens hun spel vertonen. ─

Functioneel spel Bewegingen gericht op het eigen lichaam, kijken, exploreren. vb. zwaaien met speeltje, met voetjes stampen, alles in de mond stoppen

─

Toekijkend spel Kijken naar andere kinderen. De peuter heeft interesse in de activiteiten van leeftijdsgenoten zonder te participeren aan hun spel. vb. kind kijkt hoe een ander kindje de blokjes in de doos steekt, hoe het een toren bouwt in het zand

─

Solitair spel De peuter speelt alleen en onderneemt geen poging om met anderen in contact te komen. vb. kind bouwt op zijn eentje een toren met de legoblokken

─

Parallelspel Kinderen spelen met hetzelfde materiaal (blokken, vormpjes, potten) of doen dezelfde activiteit (schilderen), maar zonder echter interactie of samenwerking. vb. twee kinderen spelen samen in de zandbak met emmers en schopjes, maar spelen niet samen.

─

Associatief spel Kinderen gaan samen spelen, zonder gemeenschappelijke taak, rol- en materiaalverdeling of doel. vb. samen met de duplo’s spelen, samen knutselen, samen in de kookhoek

─

Coöperatief spel Kinderen zijn samen bezig: er is samenwerking en coördinatie van rollen en materiaal. Ze stemmen hun activiteiten af op elkaar om een gemeenschappelijk doel te bereiken.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 105 van 235

vb. een gezelschapsspel spelen, in de kookhoek is er een duidelijke regeling over wie de groenten snijdt en wie het vlees bakt.

Samenvattend: Bij de peuter is er nog geen sprake van echt samenspel. De peuter speelt het liefst op zichzelf, maar in dezelfde ruimte. Hij gaat daarbij helemaal op in zijn activiteit, terwijl hij de ander(en) van een afstand in de gaten houdt en zijn eigen speelgoed desnoods met geweld verdedigt. Er is hier vooral sprake van toekijkend en solitair spel. Wel komt parallelspel ook voor bij de peuter.

5.9

T EKENONTWIKKELING

Tot de leeftijd van ongeveer 4 jaar bevindt de peuter zich in het krabbelstadium. Door het verwerven van de handgreep en de pincetgreep, kan de peuter een potlood of pen vastnemen. De eerste tekeningen ontstaan meestal vóór de leeftijd van twee jaar. Dit krabbelen is dan ook nog ongericht. Bij de (oudere) peuter komt beheerst krabbelen voor. Het kind gaat met opzet krassen (kinesthetische fase van het tekenen). Eerst tekent de peuter horizontale krassen heen en weer, dan vertikaal, dan krassen in het rond. Uit dit krassen komt vrij spontaan de ‘krabbel’ voort. In het derde levenjaar verschijnen de zgn. ‘basiskrabbels’ (lijntjes, tekentjes, stippen). Daarna tekent de peuter vooral waaiervormige en cirkelvormige krabbels en geometrische figuren (vierkant, driehoek, kruis) Typerend voor het krabbelstadium is dat het kind nog niets wil voorstellen of representeren in zijn tekening. Het kind beleeft dan ook plezier aan het krabbelen op zich, aan het zuivere motorische aspect van het tekenen. Het gaat hier met andere woorden over bewegingsspel. Het krabbelen is vooral motorische expressie en voltrekt zich nog niet visueel gestuurd.

Figuur 26: Tekening uit het krabbelstadium (Uit: De Medts, 2005)

Na het derde levensjaar treedt er hier vaak een verandering in. Kinderen gaan hun basiskrabbels herkennen en ook achteraf benoemen… en veranderen wat later soms de benoeming. Peuters gaan uitleg geven over hun tekening, die soms niet te herkennen is (voor een volwassene) zonder deze informatie. Soms ontdekken kinderen in hun spontane krabbels een overeenkomst met iets dat ze kennen (toevallig realisme). Bijvoorbeeld Het kind benoemt zijn krabbels als “papa” of “zon”. Volwassenen kunnen dan tot hun verbazing merken dat de kleuter zonder blikken of blozen de betekenis van zijn krabbels wijzigt: eerst zegt hij ‘dit is een bloem .. of nee een boom’. En even later vertelt hij iemand dat hij mama getekend heeft. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 106 van 235

Figuur 27: Toevallig realisme (Uit: De Medts, 2005)

Tussen 30 en 36 maanden tekenen de meeste kinderen een cirkel. Dit is een belangrijke stap in de tekenontwikkeling. Het tekenen van een cirkel vereist immers heel wat ooghandcoördinatie. Een cirkel is een ronde figuur, waarbij het begin- en eindpunt van de getekende lijn met elkaar samenvallen. Dit vraagt van het kind een grote precisie.

5.10

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

5.10.1

De ontwikkeling van een eigen “ik”

In de peuterfase komt het kind tot ontdekking dat hij een zelfstandig iemand is, los van zijn ouders en de omringende omgeving. Het zelfbewustzijn breekt definitief door; de peuter beseft dat hij zelf dingen kan willen en/of doen, zijn ‘ik-je’ komt volop tot ontwikkeling. Dit zelfbewustzijn komt ook tot uiting, doordat de peuter zichzelf in de spiegel en op foto’s begint te herkennen (zie ook ‘de ontwikkeling van het ik’ tijdens de babytijd: spiegel-enrougetest). Op deze leeftijd gaat het kind zich steeds meer aan zijn knuffel of aan een favoriet dekentje hechten. Wanneer het kind verdrietig of angstig is, of wanneer zijn ouders niet in de buurt zijn, wil het die dicht bij zich in de buurt hebben. Deze transitionele objecten vormen vaak een brug tussen totale afhankelijkheid van de verzorger enerzijds en het ontwikkelen van een eigen individualiteit anderzijds. In deze periode is de peuter vaak angstig, zodra hij begrijpt dat zijn ouders ergens naar toe gaan. Maar hij begint reeds te begrijpen dat ze terugkomen (zie fasen in de gehechtheidsontwikkeling tijdens de babytijd). Eigenlijk is er tijdens deze peuterfase een conflict tussen het streven naar zelfstandigheid van de peuter en anderzijds het verlangen naar de liefde van de volwassene. Het gevolg is vaak dat het kind niet goed weet wat het wil en dat het zijn verwarring uit door een ‘nietwillen’ en ‘neen zeggen’. De peuterperiode wordt dan ook wel de ‘nee-periode’ of de koppigheidsfase genoemd (zie verder bij de emotionele ontwikkeling in dit hoofdstuk). Voor een peuter is een consequente aanpak zeer belangrijk. Dit wil zeggen dat je vaste en duidelijke regels moet stellen en afspraken moet maken met je kind. Dit geeft de peuter een gevoel van veiligheid en ruimte om te experimenteren binnen bepaalde grenzen.

5.10.2

Uitbreiden van sociale contacten

Onder andere door de grotere motorische autonomie en het beginnend 'Ik-en-Jij'onderscheid, breiden de sociale contacten tijdens de peuterperiode zeer sterk uit. Tijdens het dagverblijf, in de kinderopvang of bij onthaalmoeders komen kinderen vaak in contact met andere kinderen. Deze uitbreiding tegenover de vorige periode verloopt lang niet altijd zonder spanningen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

5.10.2.1

Pagina 107 van 235

Contacten met leeftijdsgenootjes

Het samenzijn met andere kinderen en leeftijdgenootjes leidt regelmatig tot ruzies. Dan wordt er een beroep op de verzorgers gedaan. Zij stellen dan orde op zaken. Voor een "vlotte" omgang met leeftijdsgenootjes moet het kind trouwens een minimum aantal sociale vaardigheden onder de knie krijgen. De belangrijkste daarvan zijn: ─

zich aan de regels die in de groep gelden leren houden.

─

inzien dat hun eigen gedrag invloed op het gedrag van anderen kan hebben.

─

voor zichzelf opkomen.

Vanaf het begin van het tweede levensjaar krijgen kinderen meer belangstelling voor andere kinderen, al is het 'samen spelen' nog niet aan de orde. Elk voor zich, maar bij elkaar, eigen terrein en eigen speelgoed verdedigend, gaan zij elkaar verkennen. Veel problemen zullen verder 'opgelost worden' in een onderling 'uitvechten' (zie in dit hoofdstuk bij de sociale aspecten van het spel). Echt sociaal spelen tussen kinderen wordt slechts rond zeven jaar bereikt. Het is duidelijk dat de stap van associatief spelen tot echt sociaal spelen zeer groot is. Andere auteurs dan Parten hebben deze tussenzone meer genuanceerd beschreven.

5.10.2.2

Andere kinderen in het gezin

Voor de sociale ontwikkeling is het van groot belang welke plaats de peuter inneemt in het gezin (enig kind, groot leeftijdsverschil, oudste, inwonende grootouder , enz.). Er kunnen zich specifieke problemen voordoen, wanneer de peuter er een broertje of zusje bij krijgt: veel peuters kunnen dat emotioneel moeilijk verwerken, omdat ze geen ‘exclusieve aandacht’ meer krijgen en ze de belangstelling naar de pasgeboren baby zien gaan. Als zij het eerste kind zijn, dan verliezen ze op slag meer dan 50% van de aandacht die ze voorheen hadden. Dat voelen ze meteen. (Het kan bovendien lang duren vooraleer een kind zich bij een dergelijke verandering neerlegt). Plots krijgen ze een grote concurrent in de strijd voor de aandacht en de liefde van de ouders. Jaloersheid, angst, agressie en/of regressie zijn dan ook vrij 'normale' reacties van de peuter.

5.10.3

Emotionele ontwikkeling

Gedurende de peuterperiode wordt de emotionele ontwikkeling gekenmerkt door o.m.: ─

een grotere differentiatie van de gevoelsreacties (vb. jaloezie, vreugde, koppige woede enz. )

─

een groeiende beheersing van het gevoelsleven, waarbij de peuter - vaak vruchteloos - zijn emoties onder controle probeert te houden (bv. bij woedeaanvallen als reactie op de eigen onmacht).

We zullen ons hier beperken tot de bespreking van enkele belangrijke aspecten van de emotionele ontwikkeling bij de peuter, nl. de emotionele reacties met betrekking tot de zindelijkheidstraining, kinderangsten en de trotsfase.

5.10.3.1

Zindelijk worden

Met zindelijkheidstraining geven we aan dat het zindelijk worden van de peuter niet louter het resultaat is van een neuromusculair rijpingsproces, maar ook neerkomt op gewoontevorming. Men neemt aan dat de baby en de peuter lust beleven aan het urineren en ontlasten (vergelijk met de anale fase volgens Freud). In onze cultuur willen de ouders (en opvoeders) de ontlasting vrij vroeg socialiseren, d.w.z. reglementeren volgens tijd, plaats en manier

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 108 van 235

van uitvoeren. In onze cultuur start de zindelijkheidtraining meestal rond twee jaar (soms ook iets vroeger). We moeten er echter zeer goed op letten de 'zindelijkheid' niet te vroeg op te dringen, d.w.z. vóór de peuter er functioneel, verstandelijk en emotioneel rijp voor is. Anders bestaat het gevaar dat de zindelijkheidstraining leidt tot angsten, koppigheid, constipatie, encopresis (incontinent voor ontlasting), enuresis (incontinent voor urine) en enuresis nocturna (bedwateren). Wetenschappelijk onderzoek heeft ondertussen aangetoond dat de zindelijkheid o.a. afhankelijk is van fysiologische rijping (willekeurige controle over de sluitspieren is o.a. afhankelijk van de ontwikkeling van een aantal zenuwcellen) en van psychologische rijping. Deze rijping mag pas vanaf de 18e tot de 30e mnd verwacht worden! Het heeft dan ook weinig zin om vroeger met toilettraining te starten. Niet alleen blijkt het versnellend effect van een vroeg begonnen toilettraining gering te zijn (McGraw,1940), maar te vroeg en dwangmatig trainen wordt ook als oorzaak gezien van eerder genoemde problemen. Eerst komt de beheersing van de defaecatie (het drukken) en pas later van het urineren. De controle over het plassen bij het waken komt tot stand tussen 2 à 2,5 jaar. De nachtzindelijkheid kan nog tot 3,5 à 4 jaar uitblijven. We spreken over bedwateren (enuresis nocturna), wanneer het kind ouder dan 5 jaar ten minste 1 à 2 keer per maand bedwatert. Enuresis kan te wijten zijn aan louter lichamelijke factoren (typische ziektes, eventueel oververmoeidheid), maar kan ook een gevolg van emotionele spanningen zijn. Bijvoorbeeld Het is niet ongewoon dat een kind van 4 of 5 jaar, dat volledig zindelijk was, bij de geboorte van een broertje of zusje plots weer in zijn broekje plast.

In de droge-bed-training blijken de plaswekker en het systematisch wekken van het kind de meest effectieve aanpakken te zijn.

5.10.3.2

Kinderangsten

In de peutertijd komen verschillende angsten voor. ─

Angst voor natuurverschijnselen

In het tweede levensjaar krijgt het kind het besef dat het zelf soms de oorzaak van dingen kan zijn (zie magisch denken). Wanneer het kind dan geconfronteerd wordt met natuurverschijnselen, komt het in contact met dingen waar het geen enkele vat op heeft. Bijvoorbeeld Rond 1,5 jaar begint dan ook de angst voor vuur, onweer, storm, donker, grote open vlaktes en grote wateroppervlaktes (watervrees van tweejarigen wordt niet zozeer verklaard als angst voor het water, dan wel als angst voor de vlakte waarvoor ze staan).

─

Angst voor vreemde dieren

Rond twee jaar blijken de meeste kinderen een 'oerangst' te hebben voor vreemde dieren (en uiteraard niet voor de vertrouwde huisdieren). Deze angst blijkt onder andere uit het feit dat achtervolgd worden door wilde en/of vreemde dieren één van de meest voorkomende thema's is bij peuterdromen (of zelfs bij hun nachtmerries). ─

Verlatingsangst

De angst om van de ouders -en meer specifiek van de moeder of de vaste verzorger- te worden gescheiden is voor de peuter de ergste van alle.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 109 van 235

Een kind van twee durft zijn moeder wel uit het oog verliezen (zie persoonspermanentie en objectpermanentie in de sensori-motorische periode). Maar op het moment dat hij haar nabijheid zoekt en niet kan vinden kan hij heel angstig worden Bijvoorbeeld Kinderen kunnen heel erg in paniek geraken, wanneer ze verdwalen in een supermarkt of aan het strand.

De oorzaak hiervan is het doorgedreven besef van persoonspermanentie Het is in feite het goed vestigen van de objectpermanentie dat de verlatingsangst mogelijk maakt: m.a.w. pas wanneer subjecten en objecten als aparte identiteiten buiten het eigen ik gezien worden (die niet steeds ophouden te bestaan, als je ze niet meer ziet en dan weer ontstaan, als je ze weer ziet) kan het dat je die objecten of personen wel eens 'voor goed' kwijt kunt zijn. ─

Angst door begripszwakte (zie Piaget)

Door een onjuiste invulling van een begrip of de werking van een systeem kan het kind verkeerde verwachtingen hebben. Bijvoorbeeld Veel kinderen zijn bang om opgeslokt of weggespoeld te worden door het toilet of het afvoerputje in de douche of het bad. Een tweejarig meisje is doodsbang van mieren, doordat ze grootmoeder in de keuken heeft horen zeggen:"Alweer mieren, die eten werkelijk alles op".

Zo is het ook niet moeilijk te begrijpen dat je heel gemakkelijk angsten bij peuters kunt induceren door dingen bedreigend te vertellen, of door te dreigen met dingen die in feite voor een volwassene geen enkele bedreiging inhouden. ─

Angst voor eigen fantasieën

Peuters en jonge kleuters kunnen bang zijn van hun eigen fantasieën, hun zelfbedachte monsters, wilde dieren en boze tovenaars of heksen. Deze angsten laten zich deels verklaren door begripszwakte, maar ook doordat peuters en jonge kleuters nog vaak moeite hebben met het onderscheid tussen hun ideeën (en zeker hun dromen) en de realiteit. Uiteraard kan de invloed van allerlei sprookjes en griezelverhalen niet ontkend worden.

5.10.3.3

De trotsfase of koppigheidsfase

De peuter komt door zijn grotere fysische autonomie, toenemend denkvermogen, en door andere verwachtingen van de ouders t.o.v. het kind in tal van nieuwe probleemsituaties terecht. Laten we enkele factoren op een rijtje zetten. ─

Vanaf twee jaar zien we duidelijk hoe het zelfbewustzijn groeit: de peuter ontdekt dat hij iets kan, als hij dat wil. Hij gaat experimenteren met deze nieuwe ontdekking. Hij probeert hoever hij kan gaan met dit 'willen' (tertiaire circulaire reactie). Hij zet zich dan ook af tegen 'de andere'; er ontstaat een strijd tussen het 'ik' en het 'jij'. Dit is de aanvang van de 'koppigheidfase' of de 'trotsfase', die voor de persoonlijkheidsontwikkeling van het kind van zeer groot belang wordt geacht (zie verder).

─

Samen met het ontdekken van het 'ik' leren ze ook belangrijke woorden zoals "neen" en "ik" en "Bram" of "Sofie" (hun eigen naam dus). Het gebruik van het woord "neen" is zeer interessant, want je lokt daardoor vaak een extra reactie los

─

De directe sociale omgeving van het kind stelt tegelijkertijd ook nieuwe eisen aan het kind, bijvoorbeeld: 

Het kind moet speelgoed leren delen met broers of zussen,

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 110 van 235



Het kind wordt verwacht te eten op de 'normale' tijdstippen die in het gezin door papa en mama vastgesteld zijn. Het zal een behoorlijk aantal dingen leren doen en laten, volgens regels en op tijdstippen die door anderen bepaald zijn.



Dit zijn elementen die indruisen tegen het kinderlijk egocentrisme. Voor de peuter is iets als "delen" aanvankelijk volstrekt onbegrijpelijk.

─

De peuter moet ook keuzes leren maken. Ook dit is niet simpel. Kiezen betekent trouwens ook vaak dat je de voordelen van het alternatief moet missen. Dit is knap vervelend en ook voor veel volwassenen soms nog een groot probleem. Veel peuters moeten vandaag de dag meer keuzes maken dan de peuters van vroeger. Bijvoorbeeld Zo moeten de huidige peuters 's morgens vaak kiezen tussen twee soorten confituur, choco, hagelslag, stroop of speculaas. Maar het mag niet de confituur en hagelslag samen op één boterhammetje doen. En bijvoorbeeld 's morgens geen kaas of vleeswaren, want dat is pas mogelijk tijdens het avondmaal.

─

Peuters zijn ook zeer conservatief. Zij bouwen hun eerste denkschema's op over hoe hun wereld in mekaar zit. Eenmaal ze daarover een bepaald idee hebben, willen ze alles steeds in dat kader zien (vergelijk met de herhalende, reproductieve of functionele assimilatie bij Piaget). Bijvoorbeeld Als de peuter éénmaal geleerd heeft dat een glas dáár op de tafel moet staan, dan zal Sofietje altijd dat glas op die plaats willen. Zo hoort het nu éénmaal. Het kind is nog niet tot differentiatie gekomen (de éne keer staat het hier, de andere keer daar, afhankelijk van ..., of soms heeft het helemaal geen belang). Zo zal een peuter, éénmaal hij weet dat er een dekseltje op de chocopot hoort, vaak niet verder eten of protesteren, als het dekseltje niet op de pot geschroefd is. Sofietje wil bij het wandelen steeds tussen de ouders wandelen.

Het slaapritueel wordt ook best strikt gevolgd. De verhaaltjes die je erbij vertelt, moeten ook altijd dezelfde zijn of op dezelfde manier verteld worden. ─

Het kind moet leren uitstellen en/of afstellen. Het kind wordt zich vanaf 1 jaar bewust dat het niet alles krijgt wat het vraagt ( -> onlustgevoel) en dat de volwassene veel belooft en nog meer uitstelt. Dit uitstellen valt nog volledig buiten het kader van het begripsvermogen van het kind: het kent nog geen afwachten omdat het (1) nog niet voldoende besef heeft van tijd, en (2) omdat het kind leeft in het 'nu'. Als het 'nu' krijgt wat het 'wil', wekt dit zijn liefde. Uitstel of weigering wekt zijn 'verzet'. Bijna elke opdracht van de ouders en elke verandering van situatie wordt als storend en hinderlijk ondervonden. Bijvoorbeeld De spelende peuter die moet eten, zegt wanneer hij geroepen wordt 'neen'. Hetzelfde koppige verzet manifesteert zich, wanneer hij zijn speelgoed moet opruimen, of wanneer hij naar bed moet, of zich moet kleden enz.

Hierbij wordt verondersteld dat de kleuter ook beseft dat hij de volwassene nodig heeft voor allerlei zaken. Deze tegenstrijdigheid geeft aanleiding tot conflict. De peuter wordt angstig en boos tegelijkertijd. Dit uit zich vaak in luidkeels schreeuwen, zich op de grond laten vallen, met handen en voeten slaan, soms schoppen en stampen. Hierbij merken we dat de kinderen zich vaak het hardst en het meest afzetten tegen die mensen waarvan ze zich het meest afhankelijk voelen. Meestal worden de kinderverzorgsters in de kinderopvang minder met rebels gedrag geconfronteerd dan de ouders. Dit 'koppig zijn' en 'stout zijn' is echter geen echte 'ongehoorzaamheid', maar een experimenteren met het 'Ik'. De peuter streeft een grotere zelfstandigheid na. Hij vindt het 'prettig' Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 111 van 235

(zie de 'blik' van het kind) zelf iets te doen, eventueel tegen de volwassene in ("ze blinken van deugnieterij! "). De normale kenmerken van de koppigheidsfase zijn: ─

Dat ze maar enkele maanden duurt (tussen 1,5 en 3 jaar), met een hoogtepunt rond twee jaar met gemiddeld 7 duidelijke verzetsreacties per dag. Tussen 2,5 en 3 jaar verdwijnen de verzetsreacties, doordat het kind geleidelijk aan meer inzicht in de eisen van de volwassenen verwerft.

─

Dat ze optreedt als een actuele reactie op een actueel bevel waarbij het kind zijn eigen activiteit moet stopzetten. Het kind vergeet het voorval vlug, zelfs indien het zijn zin niet krijgt (onthoud vooral goed dat het steeds een reactie is van het kind op een onderbreken van zijn activiteit door een autoriteitspersoon (verzorger, ouder, oudere broer of zus).

Het zal afhangen van de houding van de opvoeders (autoritair, laisser-faire of democratisch) of de 'machtsstrijd' met de peuter het zelfbewustzijn en het zelfvertrouwen al dan niet zal stimuleren. Hun houding zal eveneens medebepalend zijn voor de mate waarin het kind zich later als volwassene zal verzetten tegen overdreven eisen en onderdrukking van een 'autoriteit' (zie in dit verband de experimenten met 'elektroshocks' van de Amerikaanse sociaalpsycholoog Stanley Milgram). Niet zelden merken we dat de kleuter "de machtsstrijd" wint, omdat de ouders dermate onder de indruk komen van de driftbui van de peuter en hem dan maar zijn zin geeft. Het zal duidelijk zijn dat door eenvoudige operante conditionering het kind snel zal leren hoe hij zijn willetje kan doordrijven. Antropologisch onderzoek wijst uit dat in andere dan onze West-Europese cultuur de trotsfase vaak veel minder scherpe vormen aanneemt als bij ons. Zelfs in de U.S.A. lijkt de trotsfase minder uitgesproken te zijn als bij ons (en wordt ze in de regel een half jaar later in de ontwikkeling gesitueerd). Observaties binnen Chinese, Afrikaanse en Indonesische culturen geven aan dat daar nauwelijks of geen verzetsreacties van de peuter t.o.v. de autoriteit van de verzorgers te bespeuren zijn. Nochtans erkennen veel auteurs het grote belang van de trotsfase in de normale ontwikkeling van het kind, met name de rol van deze fase in de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Kinderen die tijdens deze leeftijdsperiode geen frequente koppigheid laten zien, zouden bij voorbaat gevaar lopen zich onevenwichtig te ontwikkelen. Hoe dan ook, vergelijkend ontwikkelingspsychologisch onderzoek zal hier meer duidelijkheid moeten scheppen. Wat zijn in onze cultuur de factoren die dergelijke verzetsreacties oproepen (verwachtingen van de ouders, samenlevingsvorm, individualistische prestatiemaatschappij)? Waarom speelt deze trotsfase in onze cultuur dan toch zo'n belangrijke invloed op de persoonlijkheidsontwikkeling ? Zijn er andere, doch analoge processen in andere culturen?

5.11

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

De peuter bekijkt nog veel zaken vanuit zijn eigen standpunt (egocentrisch denken). Hij is nog niet in staat om zich te verplaatsen in het perspectief van anderen. Hij houdt vooral rekening met zijn eigen behoeften. Dat maakt dat hij soms hard en ongevoelig reageert tegenover anderen. Bijvoorbeeld Jannick (2j8m) is aan het spelen met zijn lievelingsauto, zijn politieauto. Zijn kleinere broertje (12m) komt kruipend naar hem toe en grijpt naar zijn auto. Jannick wordt boos, duwt zijn kleine broer omver tegen de grond en grijpt zijn politieauto stevig vast. Broertje weent, maar het kan hem niet schelen. “Het is mijn politieauto”, denkt hij.

In deze fase komt de kleuter tot autonomie, tot zelfstandigheid. Hij wil zelf dingen kunnen en doen (bv. zelf zijn schoenen aantrekken, zelf uit een beker drinken, zelf in de auto stapAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 112 van 235

pen,…). Deze autonomie kan pas tot stand komen vanuit een geslaagde afhankelijkheid (hechting). Veilig gehechte kinderen hebben voldoende basisvertrouwen om zelfstandig op verkenning te gaan. Het jonge kind weet dat het omringd wordt door mensen waar het kan op terugvallen. Dit basisvertrouwen is bij onveilig gehechte kinderen afwezig. Erikson noemt deze fase, het autonomie versus schaamte-en-twijfelstadium (dat ongeveer duurt van achttien maanden tot drie jaar). Als ouders de verkenningdrang en de vrijheid van hun kind binnen veilige grenzen stimuleren, ontwikkelen peuters in deze periode zelfstandigheid en autonomie. Worden kinderen echter beperkt en overmatig beschermd, dan gaan ze schaamte ontwikkelen en aan zichzelf twijfelen.

5.12

M ORELE ONTWIKKELING

Rond tweeënhalf jaar beginnen kinderen te beseffen wat de ouders goed en niet goed vinden. In een eerste fase geldt dit vooral wanneer mama en papa in de buurt zijn. Als de ouders er niet zijn, doet de peuter zijn zin. Morele regels zijn dus vooral verbonden aan de aanwezigheid van een opvoedende figuur. Voorbeeld Sander vindt het leuk om met de afstandsbediening van de TV te spelen. Papa verbood hem al verschillende keren dit gedrag, omdat de hele programmering dan door elkaar komt te zitten. Wanneer papa niet in de zetel zit, speelt Sander opnieuw met de afstandsbediening. In zijn aanwezigheid vertoont Sander dit gedrag niet , omdat hij ‘weet dat het niet mag’.

In een tweede fase weet de peuter wel dat wat hij doet eigenlijk niet mag, maar hij kan er zich niet van weerhouden om het toch te doen. Hij zal zichzelf toespreken dat iets niet mag bv. “foei, pas op hoor, mag ni”. Of hij gaat de schuld op een ander steken. Bijvoorbeeld Een peuter die van de koekjes at, geeft de schuld aan de hond. Of de peuter die rommel maakte, steekt het op kleine broer. Dit is een teken dat een kind weet dat het iets niet had mogen doen, terwijl hij het toch deed.

Een peuter heeft er dus nog moeite mee om zich aan regeltjes te houden, als een ouder of leerkracht ver uit de buurt zijn. Dat kan vooral verklaard worden door het feit dat peuters (en ook kleuters) nog vooral gericht zijn op de gevolgen van hun gedrag. Foutief gedrag wordt bestraft, goed gedrag wordt beloond. Het is natuurlijk vooral de ouder of de leerkracht die ‘straft of beloont’. Vandaar dat moreel gedrag en aanwezigheid aanvankelijk zo sterk gekoppeld zijn. Pas in volgende stappen zal het kind regeltjes geleidelijk ‘verinnerlijken’ en ook in andere situaties toepassen.

5.13

STUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Situeer volgende termen in een levensdomein en/ of ruimere theorie + leg kort uit -

Toevallig realisme

Morfologie

Pincetgreep

Solitair spel

Koppigheidsfase

Egocentrisme

Holofrase

2. Meerkeuzevragen

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 113 van 235

Wat is fout? Het verschil tussen het vocaliseren of egocentrisch brabbelen en het sociaal brabbelen is: a)

Dat het sociaal brabbelen een meer communicatieve functie heeft

Dat het sociaal brabbelen duidelijk imitatief is

Dat het sociaal brabbelen moedertaalspecifiek is

Dat het kind tijdens het sociaal brabbelen een actief taalbezit beheerst

“Het wordt donker buiten omdat we moeten gaan slapen”, zegt de kleine Jacob. Deze uitspraak is een voorbeeld van a)

Magisch denken

Fenomenologisch causaliteitsdenken

Antropomorfisme

Finalisme

In de conservatieproeven van Piaget maakt een kind uit het pre-operationele stadium fouten (het beweert bvb dat er minder water in het brede glas is dan in het hoge glas). Deze fouten zijn o.a. veroorzaakt doordat a) Het kind gecentreerd is op één in het oog springend aspect van de waarneming: perceptuele centratie b) Het denken van het kind nog niet egocentrisch is c) Het kind reversibel denkt d) Er volgens het kind geen water bijgekomen en geen weggenomen is Jarne is twee jaar oud. Hij speelt in de speelruimte bij de onthaalmoeder, waar nog vijf andere peutertjes aan het spelen zijn. Wat kan Jarne niet? a) Jarne kan een hoge toren bouwen b) Jarne roert met een lepel in een pannetje zoals Tetie (de onthaalmoeder) doet als ze eten klaarmaakt. c) Jarne speelt samen met Robbe in het keukentje. Jarne maakt frietjes klaar en Robbe snijdt de groenten. d) Jarne kan voorwerpen benoemen in een boekje. 3. Welk kenmerk van het pre-operationele denken herken je in dit verhaal? Leg uit. Timothy(3j) zit in bad en vertelt zijn moeder honderduit. Moeder gaat eventjes de kamer uit om een handdoek te halen. Als ze terug komt, kijkt hij haar verwijtend aan en zegt ‘ Ik heb al tien keer gevraagd wanneer we naar de zee gaan;’ Moeder antwoordt: ‘ Ik heb je niet gehoord. Ik was om een handdoek in de kamer hiernaast’. Timothy zegt pruilend: ‘ Ik heb het wel gehoord!’ 4. In welke fase bevindt de peuter zich volgens Erikson? (persoonlijkheidsontwikkeling) -

Hoe noemt Erikson deze fase? Benoem ze.

Leg deze fase bondig uit

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

peutertijd

Pagina 114 van 235

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De intellectuele ontwikkeling. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 36-64.

─

Biltris, A. (2005). De peuterfase. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 89-113.

─

De Medts, L. (2005). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Feldman, R.S. (2005). De fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 236-263.

─

Feldman, R.S. (2005). De cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 264-295.

─

Feldman, R.S. (2005). De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 296-326.

─

Fleck-Bangert. (1995). Kinderen tekenen: ontwikkeling en achtergronden. Lemniscaat, Rotterdam.

─

Goorhuis-Brouwer, S.M. (1992). Kinderen en taal: de spraak- en taalontwikkeling van baby’s, peuters en kleuters. Kosmos, Utrecht.

─

Meykens, S. & Cluckers, G. (1996). Kindertekeningen in ontwikkelingspsychologisch en diagnostisch perspectief. Acco, Leuven.

─

Scharlaekens , A.M. & Gillis, S. (1987). De taalverwerving van het kind. WoltersNoordhof, Groningen.

─

Schretlen, I. (2000). Kijk op krabbels: over de ontwikkeling van het tekenen en schilderen bij jonge kinderen. Trude van Waarden Produkties, Bussum.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De peuter. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 85-111.

─

Thomas, G.V. & Silk, A.M.J. (1993). De psychologie van kindertekeningen. Swets en Zeitlinger, Amsterdam.

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 2. cognitieve ontwikkeling. Het denken. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 89-110.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 115 van 235

DE KLEUTERTIJD

In deze periode is het kind zeer spontaan, open, vrijmoedig en vindingrijk. De kleuter heeft een grote belangstelling voor allerlei zaken. Hij is altijd in beweging en heeft nog niet geleerd zijn gevoelens te maskeren. De kleuters beginnen ook steeds duidelijker een eigen individualiteit te vertonen. Waar we tussen de peuters al heel wat verschillen konden waarnemen, wordt dit bij de kleuters nog meer uitgesproken. Vanaf 2,5 à 3 jaar gaan de meeste kinderen naar de kleuterschool. Ze komen daardoor in een totaal nieuwe omgeving terecht. Ze worden er begeleid - samen met veel andere kinderen door één bepaalde kleuterleider(-ster) (crèchekinderen hebben hier een minder grote overgang). Vóór de derde verjaardag is het hoogtepunt van de trotsfase meestal voorbij. Dan wijkt ‘negativisme’ voor ‘positivisme’. De vroegere behoefte om alles op een vaste, haast rituele manier te doen, om dezelfde verhalen steeds opnieuw en bij voorkeur in dezelfde bewoordingen te horen, neemt af.

6.1

DOELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

De kleuterperiode omschrijven als een periode van snelle motorische ontwikkeling waardoor heel wat mogelijkheden ontstaan om te exploreren en experimenteren.

De evolutie in de taalontwikkeling van mentale voorstelling, naar percept, naar concept, naar begrippen uitlegen.

Voorbeelden geven van abstracte tijdsbegrippen, ruimtebegrippen, kwantiteitsbegrippen en causale begrippen en koppelen aan de juiste leeftijden ontwikkelingsfase.

Het verschil aangeven tussen fantasiespel, imitatiespel, rollenspel.

De tekenontwikkeling schetsen met het vakjargon.

Het verband aangeven tussen de ontwikkeling in het constructiespel en de tekenontwikkeling.

Typische kenmerken van de menstekening benoemen en in een tekening herkennen.

Theory of mind definiëren en beschrijven.

Sociale cognitie definiëren.

De verschillende fasen van de sociale cognitie opsommen, koppelen aan de juiste leeftijd en bespreken.

Het ontstaan van vriendschappen bij kleuters bespreken in zijn typische kenmerken.

Agressie definiëren.

Verschillende verklaringsmodellen voor het ontstaan van agressie aangeven en uitleggen.

Het experiment van “Bobo-doll” commentariëren en in verband brengen met mogelijke opvoedingsinzichten.

Het ontstaan van het zelfbewustzijn koppelen aan de trotsfase.

De mate van zelfbewustzijn, zelfbeeld en zelfkennis van een kleuter beschrijven.

De verschillende benaderingswijzen met betrekking tot gender identiteitontwikkeling weergeven.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 116 van 235

De kleuterperiode aanduiden als de periode van het ontstaan van moraliteit.

De manier waarop de kleuter geboden en verboden overneemt van de ouders verklaren.

De morele ontwikkeling volgens Piaget en Kohlberg bespreken per niveau en subniveau en gekoppeld aan de leeftijd.

Verklaren hoe prosociaal gedrag beïnvloed wordt door de omgeving.

Aspecten die de morele ontwikkeling beïnvloeden bespreken meerbepaald modelling, empathie.

Zelfbeheersing, als aspect van het geweten, bespreken aan de hand van het experiment rond uitsteltolerantie.

Schuld en schaamte als regelemotie onderscheiden en omschrijven in zijn communicatieve functie en gevolgen met betrekking tot het individueel welzijn.

Begrippenlijst Fijne motoriek, grove motoriek, constructiespel, doe-alsof spel, associatief spel, coöperatief spel, regelspel, mislukt realisme, schematisch symbolisme, verstandelijk of intellectueel realisme, visueel realisme, kopvoeter, theory of mind, intern werkmodel, sociale cognitie, sociaal conflict, agressie, emotionele zelfregulatie, frustratie, sociale leertheorie, directe bekrachtiging, voorbeeldfunctie, modelling, zelfbeeld, zelfbewustzijn, zelfkennis, genderrol, gendergedrag, genderverschillen, genderschema, genderidentiteit, geslachtsidentiteit, geslachtsstabiliteit, geslachtsconstantie, geweten, moraliteit, heteronoom of moreel realisme, autonome moraliteit, preconventionele moraliteit, conventionele moraliteit, postconventionele moraliteit, prosociaal gedrag, empathie, regelemotie

6.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

Na de snelle ontwikkeling in de eerste levensjaren voltrekt de groei van het kind zich geleidelijker. Vooral de groei van de ‘bovendelen’ verloopt nu trager. De benen zullen in de kleuterjaren echter snel blijven doorgroeien. Wij merken dat de lichaamsproporties van het zesjarige kind gelijkenis met die van de volwassene beginnen te vertonen. Er zou bovendien een opvallende correlatie zijn tussen de lengte van het individu als kind rond zes jaar en zijn lengte als volwassene. Grote kinderen zullen ook grote volwassenen worden. De verschillen tussen jongens en meisjes op het gebied van de lichamelijke ontwikkeling zijn eerder klein. De grafieken geven uiteraard gemiddelden. De ontwikkelingscurven van de individuele kinderen vertonen niet zo’n regelmaat. Zij worden daarentegen gekenmerkt door perioden van relatieve stilstand, vertraagde of versnelde groei. Verklaringen hiervoor zijn o.a. het individuele groeitempo, de levensomstandigheden, ziekten, .... Bij het begin van de kleuterperiode is het gebit melktanden volledig (20 stuks). Het begin van de schoolkindperiode valt nogal eens samen met het verlies van de eerste melktand.

6.3

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

6.3.1

De grove motoriek

De grove motoriek is bij de kleuter vrij goed ontwikkeld. Hij loopt op een ‘grote mensenmanier’. Zoals al bij de peuterperiode aangegeven, is het verschijnen van de bewegingsactiviteiten als springen, rennen en zwemmen kenmerkend. Deze activiteiten ondergaan in de Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 117 van 235

kleuterperiode kwalitatieve veranderingen. Dit betekent dat ze steeds beter worden uitgevoerd. Bijvoorbeeld Wanneer een kleuter heeft leren fietsen, en deze activiteit herhaaldelijk oefent, zullen zijn bewegingen en evenwicht steeds beter worden. Hij zal dan ook bochten leren nemen, goed leren remmen, enz….

In de onderstaande tabel vind je een samenvatting van de belangrijkste grove motorische vaardigheden die zich tijdens de kleuterjaren manifesteren.

Figuur 28: Motorische vaardigheden bij kleuters (Uit: Feldman, 2005, p. 255)

De kleuter vertoont een grote beweeglijkheid. Hij is voortdurend in de weer. Ook moeilijke bewegingen waarbij het evenwicht een centrale rol speelt, worden nu stelselmatig door de kleuter uitgeprobeerd en eigen gemaakt (door te oefenen). Op driejarige leeftijd ligt het activiteitenniveau hoger dan tijdens welke andere periode in het leven. Hoewel hun activiteitenniveau over het algemeen hoog ligt, bestaan er ook belangrijke verschillen tussen kinderen. Dit heeft nogal eens met het aangeboren temperament te maken. De grove motoriek van jongens en meisjes vertoont een aantal verschillen. Deze zijn gedeeltelijk het resultaat van variaties in spiersterkte, die bij jongens iets groter is dan bij meisjes. De meeste jongens kunnen bijvoorbeeld beter gooien en hoger springen. Bovendien is het algemene activiteitenniveau van jongens hoger dan van meisjes. Meisjes zijn wel beter dan jongens in activiteiten waarvoor de coördinatie van armen en benen nodig is zoals bv. handenstand, balanceren op één voet…

6.3.2

De fijne motoriek

De ontwikkeling van de fijne motoriek daarentegen komt iets later, maar gaat ook in deze periode aanzienlijk vooruit. Hierbij gaat het om kleinere, subtielere lichaamsbewegingen zoals bv. het gebruik van vork en lepel, knippen met een schaar, veters strikken,… Voor dit soort vaardigheden is veel oefening nodig. Dit weet iedereen die wel eens een vierjarige heeft zien proberen de letters van het alfabet te kopiëren. Toch zijn er binnen de fijne motoriek duidelijke ontwikkelingspatronen zichtbaar.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 118 van 235

Figuur 29: Fijne motoriek bij kleuters (Uit: Feldman, 2005, p. 257)

De oudere kleuter (5 à 6 jaar) kan al vaardig omspringen met blokken. Met allerhande bouwmaterialen kan hij ingewikkelde constructies maken. Je merkt het ook aan de puzzels die hij kan maken, maar ook op het gebied van knippen, plakken en inkleuren maakt de kleuter grote vooruitgang. Bij het tekenen geeft hij steeds meer blijk van oog-handcoördinatie: de vijfjarige tekent de mens als een aardappelvormig figuurtje, dat steeds meer details gaat vertonen (zie ook verder tekenontwikkeling).

6.3.3

Links- of rechtshandigheid

Tegen het einde van de kleutertijd vertonen de meeste kinderen een duidelijke voorkeur voor de ene of de andere hand, m.a.w. ze hebben links- of rechtshandigheid ontwikkeld. Sommige signalen van die voorkeur zijn al zichtbaar in de vroege babytijd. Als baby’s een voorkeur hebben voor één kant van hun lichaam bv. voorkeur voor een bepaalde hand om mee te grijpen. Op hun vijfde vertonen kinderen een duidelijke neiging om een bepaalde hand te gebruiken. Bij negentig procent van de kinderen is dat de rechterhand, bij tien procent de linker. Meer jongens dan meisjes zijn linkshandig. Vroeger probeerden sommige onderwijzers linkshandige kinderen te dwingen om hun rechterhand te gebruiken, vooral als ze leerden schrijven. Het nut van deze manier van doen is achterhaald. Er bestaan een groot aantal tests om de sensori-motorische ontwikkeling te diagnosticeren bij normale kinderen (in het bijzonder m.b.t. de schoolrijpheid). Deze tests geven niet enkel een algemeen beeld van het motorische ontwikkelingsniveau, maar meten ook de volgende functies: grove motoriek, fijne motoriek, lateralisatie, coördinatie van bewegingen, meebewegingen, complexe handelingen, kennis van het lichaamsschema.

6.4

S ENSORIËLE ( PERCEPTUELE ONTWIKKELI NG )

We verwijzen hier voornamelijk naar de perceptuele ontwikkeling van de peuter (zie vorige hoofdstuk). De kleuter krijgt steeds meer oog voor details. Dit merk je duidelijk in de tekenontwikkeling (zie verder in dit hoofdstuk).

6.5

P SYCHOS EKSUELE ONTWIKKELING

Volgens Freud bevindt dat kleuter zich in de fallische fase of oedipale fase. Je kan hier een tekst rond lezen op Chamilo. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

6.6

Pagina 119 van 235

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

De kleuter bevindt zich, net zoals de peuter, in het pre-operationele stadium van het denken volgens Piaget. Er wordt hier dan verwezen naar het hoofdstuk over de peutertijd, waar de deze fase werd uitgewerkt. Naast de visie van Piaget bestaan er nog andere visies over de cognitieve ontwikkeling. Taalontwikkeling Om te situeren in welke fase de kleuter zich bevindt, schetsen we nog eens een overzichtje van de fasen binnen de taalontwikkeling. 1.

de prelinguale of voortalige periode (0 – 1 jaar)

de linguale periode of talige periode (1 - 5 jaar) -

de vroeg-linguale periode of eerste talige periode (1 - 2,5 jaar)

De differentiatiefase (2,5 – 5 jaar)

In deze fase zet het kind alle ontwikkelingen uit de eerste talige periode voort. De fonologische ontwikkeling wordt bijna helemaal voltooid, op een aantal moeilijke klankcombinaties en klankonderscheidingen na en het kind breidt de woordenschat verder uit.

6.6.1

De differentiatiefase

De woordenschat van het kind breidt zich steeds verder uit (tot zo een 3000 woorden tegen het eind van de kleuterperiode). De kleuter maakt echter nog wel veel “fouten”. Hij vormt steeds langere en meer volledige zinnen. Tijdens deze periode maakt hij het grootste deel van zijn taalontwikkeling door. Kinderen communiceren niet alleen met hun ouders, maar ook met andere volwassenen en leeftijdgenootjes. Voorbeelden Ikke houdt mijne lepel goe vast hoor Ik heef een cadeautje kregen, twee jaar Moe kaka doen Waarom papa dat doen?

6.6.1.1

Semantische ontwikkeling

Men kan de betekenis van de taal in het geheel van de totale ontwikkeling moeilijk overschatten. Het kind leert immers vooral door verbale communicatie met de sociale omgeving (de buurt, thuis, de school, de massacommunicatiemedia...). Maar het verwerven van woorden is tevens essentieel bij het leren abstraheren. De taal speelt een grote rol bij de begripsvorming, het redeneren, het plannen maken,... Kinderen die niet goed verbaal kunnen communiceren, zijn dus ook beperkt in hun cognitieve ontwikkeling. In de leeftijdsperiode van 2 tot 6 jaar komt de taalontwikkeling zowel kwantitatief als kwalitatief in een stroomversnelling (de kleuter is ook een niet te stoppen babbelaar, die voortdurend vragen stelt over wat, waar, waarom; dit soms tot wanhoop van de vermoeide ouders, die zelf geen woord meer tegen elkaar kunnen zeggen). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 120 van 235

Waarneming en denken zijn nauw met elkaar verbonden. Taal en denken ook. Veel van ons denken (tenminste dat denken waar we ons bewust van zijn) verloopt via taal. Als we bij het denken taal gebruiken, dan zal het resultaat van dat denken ook afhangen van de “kwaliteit” van onze taal, of m.a.w. van de mate waarin de begrippen die we gebruiken voldoende juist ingevuld zijn. Ook Piaget onderkent dit facet, waar hij als oorzaak van de denkfouten in de pre-operationele fase o.m. de begripszwakte aanhaalt. Het geheel aan indrukken, die bij een kind overblijven, nadat het een ding heeft waargenomen waarvoor het kind nog geen naam heeft, noemen we een “percept”. Als het kind nu datzelfde ding nog een aantal keren waarneemt, of verschillende andere dingen van dezelfde ‘soort’ of ‘aard’ waarneemt, dan zal dat “percept” een vastere vorm aannemen. Het “percept” wordt een “begrip” wanneer het kind daarvoor een woord gaat gebruiken. Het kan dit woord leren van anderen. Soms kan het kind zelf een woord bedenken. Het is ook niet nodig dat een kind dat woord zelf kan uitspreken; passief taalgebruik is hier voldoende. In deze fase is het “begrip” nog niet veel meer dan een naam om een nog weinig gestructureerde groep ervaringen mee aan te duiden. Dit begrip heeft nog zeker niet de rijke opvulling en het voldoende niveau van abstractie die het begrip bij volwassenen heeft, en waardoor het in feite een “concept” wordt. Naarmate het kind meer ervaringen opdoet, worden begrippen beter opgevuld of onderscheiden van andere begrippen. Er is sprake van echte begrippen als het kind gaat vergelijken, combineren en beschrijven. Pas in de lagere schoolkindperiode blijkt het kind én de overeenkomst én de verschillen gelijktijdig te kunnen hanteren. Op dat ogenblik is het kind in staat tot een categorieopbouw van hogere orde (zie ook weer Piaget). Uit meerdere onderzoeken is overduidelijk aangetoond dat de verwerving van taalvaardigheid in hoge mate afhankelijk is van de stimuli die het kind van zijn omgeving krijgt!

6.6.1.2 ─

Abstracte begripsvorming

Tijdsbegrip

Tot hun tiende jaar kunnen kinderen moeite hebben met begrippen als ‘gisteren’, ‘vandaag’ en ‘morgen’. Bij de peuter zijn er al aanduidingen als: tijd om te eten, tijd om naar bed te gaan, ... Vanaf vier jaar begint het kind te ervaren dat vandaag een deel is van een serie. Het weet dan soms ook al welke dag van de week het is (soms gebeurt dit aan de hand van kleuren, elke dag krijgt een andere kleur). Heel wat kleuters die ontdekken dat er voor deze tijd ook iets was, vinden het prettig te horen vertellen over ‘toen ik nog klein was’. ─

Ruimtebegrip

De verwerving van ruimtebegrippen duurt vrij lang. De kennis over de ruimte van het kind, kan dan ook sterk afwijken van deze van de volwassene. In het algemeen is de kleuter grotendeels georiënteerd op bepaalde objecten en bekende wegpatronen, die wijzen op het gebruik maken van tekens. De kleuter blijkt de deur van de flatwoning te kennen aan de gele mat die ervoor ligt. Zichzelf en de voorwerpen in een groot geïntegreerd geheel zien, is nog niet mogelijk. ─

Kwantiteitsbegrippen

In de periode van overgang tussen peuter en kleuter wordt de basis gelegd voor de numerieke begrippen (één en twee, meer dan en minder dan, kleiner dan en groter dan). Dit speelt zich uiteraard af op het concrete niveau. Dat het kind eventueel ook kan tellen van één tot tien betekent aanvankelijk niets meer dan het opzeggen van een rijmpje. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

─

Pagina 121 van 235

Causale begrippen

In het menselijke denken vormt de oorzaak-gevolg relatie een belangrijk deel. Kleuters hebben wellicht geen idee omtrent de oorzaak van gebeurtenissen. Die gebeurtenissen zijn er voor de kleuter gewoon. Kleuterverhalen kennen vooral het woordje ‘en’. De eerste ‘waarom-vraag’ van de kleuter is waarschijnlijk niets anders dan een vraag naar wat meer uitleg of een vraag om aandacht. Later gaat de kleuter over van totale aanvaarding naar het zoeken van oorzaken in menselijke of mensachtige instanties. De beleving en de waarneming van de omgeving is “animistisch” (zie ook naar de typische denkfouten in het preconceptuele denken tijdens de peutertijd).

6.6.1.3

Syntactische en morfologische ontwikkeling

De woordenschat neemt met grote sprongen toe. In feite zien we twee pieken in de toename van het aantal nieuwe woorden. De eerste rond twee jaar, en een tweede rond drie jaar. Tegen 2 jaar gebruikt het kind (op actieve wijze) bijna 300 verschillende woorden, tegen 3 jaar zijn dit 900 woorden, rond 4 jaar 1550, rond 5 jaar bijna 2100. Op 3 jaar tijd zien we dus een verzevenvoudiging van de woordenschat. De gebruikte woordsoorten in de spraak: tussen 2 à 3 jaar bestaat de spraak vooral uit zelfstandige naamwoorden, werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden. Tegen 4 jaar reeds is het percentage van de verschillende taalelementen ongeveer zoals bij de volwassene. Belangrijk is ook dat het gebruik van de woorden veel doelmatiger en flexibeler wordt. De taal blijft echter nog erg egocentrisch gekleurd waardoor de communicatieve functie nog wat geremd wordt. Door die egocentrische verkleuring hebben dezelfde woorden bij het kind vaak nog niet dezelfde betekenis als bij volwassenen of zoals bij andere kinderen. Vanaf 4 jaar gebruiken de kinderen reeds volledige zinnen. Deze worden stilaan ook beter omlijnd en ingewikkelder. Het kind is uiteraard nog niet in staat de taalregels te verwoorden. Uit zijn spraak blijkt echter wel duidelijk dat het weet hoe het meervouden moet vormen, hoe het verleden en toekomende tijd moet hanteren, en hoe het bijzinnen moet vormen, enz.... De meeste fouten worden hier uiteraard nog gemaakt tegen de uitzonderingen en de sterke vervoegingen.

6.7

S PELO NTWIKKELI NG

De kleuterperiode wordt sterk gekenmerkt door spel. Kleuters vertonen een enorme exploratiedrang. Al spelend komen ze tot leren. Enkele kenmerken van het spel bij de kleuter. ─

De keuzevrijheid en het ongedwongen karakter van het bezig zijn. Het kind beslist zelf dat het gaat spelen. Dat wil niet zeggen dat het kind niet tot spelen kan gestimuleerd of uitgedaagd worden.

─

Het kind beleeft plezier aan het spelen.

─

De dagdagelijkse wereld en de fantasiewereld zijn tegelijk aanwezig. Kinderen beseffen ook dat wanneer ze spelen “het niet echt is”.

─

De grens tussen spelen en werken is niet altijd eenvoudig te maken.

Kleuters doen nog vaak aan bewegingsspel. Op een step, driewieler of fiets verkennen ze de ruimte. Maar ook door te leren zwemmen, klimmen, schommelen, ..., doen ze dat. Doordat de fijne motoriek van de kleuters zich vlot verder ontwikkelt, zijn ze handiger dan de peuters. Ze kunnen dus ook steeds ‘moeilijkere’ constructiespelen aan. Bijvoorbeeld Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 122 van 235

Timmerdoos, constructieblokken, water en zand, werken met allerlei ‘wegwerpmateriaal’, enz. Wanneer kleuters bepaald speelgoed uit elkaar ‘prutsen’ is dit geen ‘vernielzucht’ maar een uiting van hun onderzoeksdrang. Als kleine onderzoekers willen ze weten hoe bepaalde dingen in elkaar zitten en wat zij er precies mee kunnen doen.

Ook de doe-alsof-spelletjes (fantasiespel) komen nog heel vaak voor. Het kind doet volwassenen of fantasiefiguren na. Alle mogelijke materialen kunnen hierbij van pas komen. Voorbeeld Kinderen helpen heel graag in de keuken. Ze gebruiken dan liefst mama’s potten en pannen. Snippers papier kunnen sla voorstellen en knikkers patatjes.

Het fantasiespel kan door een kind alleen gespeeld worden. Maar de kleuter probeert dit steeds meer in een samenspelen waarbij ‘rollen’ verdeeld worden: het ‘rollenspel’. Aanvankelijk worden bepaalde rolhandelingen (doktertje spelen en spuitjes geven) nogal onsamenhangend en in wisselende volgorde uitgevoerd. Het rolbegrip is nog primitief. Het bestaat uit slechts een paar basishandelingen, waarbij de handelingen de rol zullen bepalen (vb. wie de spuitjes geeft of het verband aanlegt, is de dokter). Pas in een volgend stadium zal de rol de handelingen bepalen (bv. alleen de dokter mag de spuitjes geven). Het is ook in de kleuterperiode dat er verschillen in jongens- en meisjesrollen optreden (zie ook invloed van keuze speelgoed door opvoeders en de appreciatie van ‘mannelijke en vrouwelijke’ rolpatronen door ouders). Er zijn echter nog geen echte speelvriendjes, wel ‘leeftijdsgenootjes met een bepaald speelgoed of spelletje’ die men verkiest. Het toekijkend, solitair en parallel spel neemt geleidelijk aan af. Vanaf de leeftijd van drie jaar gaan kinderen geleidelijk aan meer samenspelen. Delen is soms nog een aan te leren sociale vaardigheid. Naarmate de kleuter ouder wordt, komt steeds meer associatief en coöperatief spel voor. Bij associatief spel zijn de kinderen samen bezig, maar zonder gemeenschappelijke taak, taakverdeling of doel. Bijvoorbeeld Mieke en Jasper spelen samen in de kookhoek van de tweede kleuterklas. Mieke vertelt aan Jasper dat ze frietjes aan het klaarmaken is. Jasper vertelt haar dat hij pannenkoeken maakt en dat hij die straks gaat opeten. Ze zullen heel lekker zijn, de lekkerste van de hele wereld.

In coöperatief spel zijn de kinderen samen bezig en stemmen ze hun activiteiten op elkaar af om een gemeenschappelijk doel te bereiken. Er wordt onderhandeld over taakverdeling en verantwoordelijkheden. Bijvoorbeeld Mieke stelt aan Jasper voor om samen te koken. Jasper vindt dit een goed idee. Hij zegt dat Mieke beter de groenten snijdt, terwijl hij het vlees bakt. Ze komen samen tot het besluit dat ze eerst nog inkopen moeten doen en naar de winkel moeten gaan.

Tijdens de kleuterperiode komt ook eenvoudig regelspel tot ontwikkeling zoals “raadje plaatje”, “domino”, maar ook spelletjes als “schipper mag ik overvaren” of tikkertje of verstoppertje. Bij deze spelen wordt de sociale ontwikkeling van het kind steeds belangrijker. Er worden een aantal sociale vaardigheden ingeoefend. Bv. leren wachten tot je aan de beurt bent, je aan afspraken leren houden, leren tegen je verlies kunnen,… Tussen 3 en 5 jaar worden voor het eerst spelregels vastgelegd. Deze gelden meestal slechts voor zeer korte duur. Ze worden ook gewijzigd, zodra één van de deelnemers daar zin in heeft. M.a.w. de regels veranderen snel, en meestal worden ze gemaakt én gewijzigd door de dominerende leden van het groepje. Bij spelen volgens regels hoort vaak verliezen. Vooral het leren verliezen (als sociale vaardigheid) is niet zo evident. Vaak zie je de verliezende kleuter pogingen doen om zichzelf ook als winnaar te zien zoals: “We zijn allemaal de eerste, hé?”. Ook volwassenen geven Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 123 van 235

vaak meer uitleg wanneer ze niet gewonnen hebben dan wanneer ze wel gewonnen hebben.

6.8

T EKENONTWIKKELING

6.8.1

Het pre-schematisch stadium

Vooral in het vrij tekenen en schilderen laat de kleuter zijn vorderingen duidelijk merken. Niet alleen op motorisch vlak, maar ook bijvoorbeeld in de wijze waarop hij dingen waarneemt, begrijpt en beleeft. De peuter tekent vooral om het plezier van het tekenen. Hij komt wel tot de ontdekking dat zijn krabbels en vormen een betekenis hebben. Hij kan zijn tekening ook benoemen (zie ook tekenontwikkeling tijdens de peutertijd). De tekeningen krijgen geleidelijk aan meer inhoud en representeren steeds meer de werkelijkheid. Geleidelijk aan gaat de kleuter over naar het pre-schematisch stadium (meer uitbeeldend tekenen). Vanaf de leeftijd van 4-5 jaar slaagt de kleuter er in herkenbare structuren op papier te zetten. Vóór deze leeftijd probeert het kind vaak de werkelijkheid weer te geven, maar slaagt het hier nog niet in (“mislukt realisme”). Krabbels worden geleidelijk aan herkenbaar. Het eerste herkenbare object is meestal een mens als “kopvoeter”. Voorbeeld De kopvoeter heeft een hoofd, maar het lichaam ontbreekt. Armen en benen worden in het beste geval aan het hoofd vastgemaakt. Er zijn wel vaak veel details getekend. Sommige kinderen geven aanwijzing door een buik op de figuur te tekenen vb. in het hoofd of tussen de benen.

Figuur 30: Typische "kopvoeters" uit het preschematisch stadium (Uit: De Medts, 2005)

Dit is het begin van dit (pre-)schematisch stadium of schematisch symbolisme. -

Hier wordt de werkelijkheid niet weergegeven zoals die er uitziet, maar veeleer door de dingen die de kleuter weet of het idee dat hij van de werkelijkheid heeft. De afbeelding van objecten is nog eerder symbolisch dan echt realistisch. De tekeningen laten zien hoe de kleuter de wereld beleeft (“verstandelijk of intellectueel realisme”).

Het begin van deze fase wordt gekenmerkt door een gebrek aan stabiliteit van vormen. Dit houdt in dat de voorstelling van dag tot dag kan wisselen. Dit verandert als het kind ouder wordt. Een object wordt dan steeds op een welbepaalde manier voorgesteld. Daarbij beperkt het kind zich tot het weergeven van de voor hem wezenlijke kenmerken.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 124 van 235

Naarmate kinderen ontwikkelen worden hun tekeningen gedifferentieerder: meer lichaamsdelen (handen en voeten aan armen en benen) en meer details (wenkbrauwen, wimpers, kledingsdetails).

Figuur 31: Menstekeningen worden steeds gedifferentieerder (Uit: De Medts, 2005)

Een aantal kenmerken van het tekenen van’ menselijke figuren’ in dit stadium: o Kinderen tekenen vaak wat hen is opgevallen: staartjes, een navel,… o De realiteit wordt meer en meer weergegeven: meisjes krijgen lange wimpers. o Lichaamsdelen worden nog niet in verhouding getekend: armen zijn veel te lang en handen veel te groot. o Kinderen tekenen niet omwille van de “juistheid” maar omwille van de “herkenning” bv. 2 vingers aan een hand tekenen.

Kleuren beginnen een rol te spelen. Ze worden echter nog niet bewust gekozen en niet altijd op een natuurgetrouwe manier gebruikt.

Kinderen maken ook nog veel fouten in de perspectiefname: ze tekenen nog geen perspectief of perspectieven lopen door elkaar.

Figuur 32: Fouten in het perspectief (Uit: De Medts, 2005)

Bijvoorbeeld Huis: Huizen worden meestal in vooraanzicht getekend. Vaak lijkt het alsof de schoorsteen er zal afvallen. Dit wordt ook wel de “loodrecht-fout” genoemd. De horizontaal-vertikale dimensie gaat verloren. Dit kan verklaard worden door een fout in het tekenproces en niet zozeer door verkeerde waarneming. Ze tekenen wel bepaalde details bv. rook uit de schoorsteen, wolken. Dieren: Dieren worden ook vaak vanuit een vreemd perspectief getekend. Ook zijn dieren niet steeds te onderscheiden van mensenschema’s. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 125 van 235

Naarmate kinderen ouder worden en de lagere schoolleeftijd bereiken worden er meer details getekend en worden tekeningen realistischer. We spreken dan ook wel over “visueel realisme”: de werkelijkheid wordt getekend zoals ze eruit ziet of zoals ze werkelijk is (zie ook verder in het hoofdstuk over het lagere schoolkind).

6.9

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

6.9.1

Gehechtheid

De sociale omgeving van de kleuter kent een enorme uitbreiding (bv. juf of meester, leeftijdgenootjes, klasgroep, de buurvrouw, de bakker,…) Als het kind naar school gaat, neemt het gehechtheidsgedrag geleidelijk af. Het kind kan dan ook steeds langere afwezigheidsperiodes van de hechtingsfiguur aan. In deze periode ontwikkelt de kleuter een intern werkmodel. Dit model kan je zien als een idee in het hoofd van een kind over hoe interacties met anderen normaal gezien verlopen. Dit interne werkmodel is gebaseerd op de ervaringen met de hechtingsfiguur (meestal de moeder), maar ook op de contacten met andere belangrijke personen (zoals de vader, de grootouders, de crècheleidster, een ouder broertje of zusje). Het werkmodel bepaalt deels hoe nieuwe gehechtheidsrelaties (bv. met leerkrachten, andere kinderen, onthaalmoeder) die gebaseerd zijn op wederzijdse affectie, vertrouwen en waardering, worden aangegaan. De relatie die het kind met zijn ouders heeft, beïnvloedt dan ook zijn relatievorming met zijn leeftijdgenoten. Als die ouder/kind-relatie hecht en goed is, is de kans groot dat het kind eenzelfde soort relatie aangaat met leeftijdgenootjes. Een veilige gehechtheid vergroot de kans op latere positieve sociale relaties.

6.9.2

Begrijpen wat anderen denken

6.9.2.1

Theory of mind

Een van de redenen van de veranderingen in het spel van kinderen is de voortdurende ontwikkeling van hun “theory of mind”. We kunnen dit omschrijven als iemands kennis en opvattingen over de mentale wereld. Door hun “theory of mind” te gebruiken, zijn kinderen in staat om verklaringen te bedenken voor hoe anderen denken en waarom ze zich op een bepaalde manier gedragen. In de kleutertijd kunnen kinderen zich steeds beter in anderen verplaatsen. Zelfs kinderen van twee of drie jaar zijn in staat om te begrijpen dat anderen emoties hebben. Ze proberen bv. iemand die huilt te troosten. Als kinderen drie of vier jaar zijn, kunnen ze het onderscheid maken tussen mentale verschijnselen en de fysieke actualiteit. Driejarigen weten dat ze iets kunnen voorstellen dat niet fysiek aanwezig is zoals bv. een fantasiedier. Ook kunnen ze doen alsof iets gebeurd is en reageren alsof het echt heeft plaatsgevonden. Ze beginnen ook te begrijpen dat mensen motieven en redenen hebben voor hun gedrag. Een aantal factoren kunnen de ontwikkeling van “theory of mind” beïnvloeden zoals de rijping van de hersenen en het taalvermogen, de sociale interactie en fantasiespel (vooral met oudere broers of zusjes), culturele factoren,…

6.9.2.2

Sociale cognities

De Wit definieert sociale cognitie als ‘het denken over de sociale werkelijkheid, dat wil zeggen over andere mensen, over relaties tussen mensen en over de regels in het verkeer tussen mensen.’

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 126 van 235

Met betrekking tot de ontwikkeling van de sociale cognities werd door Selman een fasentheorie ontworpen. Hij onderscheidt een vijftal ontwikkelingsniveaus met betrekking tot het begrijpen van het denken en doen van anderen. De fasen volgen mekaar op, maar er zijn zeer ruime overlappingsperiodes waarin het kind zowel nog kenmerken van de vorige fase vertoont als reeds kenmerken van de nieuwe fase. Zo kan een kind van drie jaar reeds kenmerken vertonen die overeenkomen met de kenmerken van fase 1, terwijl het op vijfjarige leeftijd, in bepaalde situaties, nog steeds kenmerken laat zien die overeenkomen met fase 0. Hieronder in het kort de verschillende fasen in de ontwikkeling van de sociale cognities: ─

Fase 0 (tot ongeveer ±4 jaar): Het hebben van een egocentrisch ‘ongedifferentieerd perspectief’. In deze fase verwart het kind interne karakteristieken van anderen met uiterlijke kenmerken (gevoelens en gedragingen worden verward). Bovendien kan het kind eigen gevoelens en gedachten niet onderscheiden van deze van anderen. Er is nog geen sprake van sociale cognitie.

─

Fase 1 ( van ±4 jaar tot ±7 jaar). Het kind weet gevoelens en intenties van anderen te onderscheiden van uiterlijke handelingen. In deze fase ziet het kind in dat anderen eigen en verschillende standpunten kunnen innemen. Het mechanisme van wederzijdse beïnvloeding van mekaar wordt nog niet begrepen.

─

Fase 2 ( van ±7 tot ±11 jaar): Hier is er reflectie op eigen denken en gedrag. Het kind ziet ook verschil tussen werkelijke gevoelens en uiterlijk gedrag. Het kan zich ook in de plaats stellen van anderen. Vriendschappen worden hier vlug verbroken, maar ook gauw hersteld wanneer het probleem niet meer aan de orde is.

─

Fase 3 ( van ±11 tot ±15 jaar): De groep leeftijdgenoten wordt als een hecht geheel gezien. Er is ook sprake van solidariteit. De vriendschappen zijn veel duurzamer. Het uitpraten van conflicten is aan de orde. Het ervaren van gezamenlijkheid (van interacties) en het ontstaan van een groter zelfbewustzijn zijn hier belangrijk.

─

Fase 4 ( vanaf ±15 jaar): Dit is de fase van verdieping en vermaatschappelijking van het perspectief. Er is een relativering van standpunten die men als individu of als maatschappelijke groepering inneemt. Ook de gezamenlijkheid bij vriendschappen wordt gerelativeerd.

De sociale ontwikkeling ondergaat een aanzienlijke versnelling tijdens de kleuterschoolperiode, doordat de contacten van de kleuter met leeftijdgenoten veelvuldiger en intensiever worden.

6.9.3

Het ontstaan van vriendschappen

Voor het derde levensjaar betekent sociale activiteit dat kinderen tegelijkertijd op dezelfde plek zijn zonder dat er echte sociale interactie plaatsvindt (zie spelontwikkeling tijdens de peutertijd). Rond hun derde jaar beginnen kinderen echter echte vriendschappen te ontwikkelen. Voor een kleuter is een vriendje iemand die aardig tegen je is en met wie je leuk kan spelen. Vriendschappen zijn eerder toevallig, nog niet duurzaam en blijven oppervlakkig. Kleuters kunnen wel al voorkeur hebben voor bepaalde vriendjes. Al is dit vaak kortdurend. Naarmate kinderen ouder worden, verandert hun kijk op vriendschap. Ze beschouwen vriendschap geleidelijk aan als een stabiele relatie, die niet alleen op het moment zelf betekenis heeft, maar die gevolgen heeft voor toekomstige activiteiten. Ook de kwaliteit van de interacties tussen kinderen en hun vriendjes verandert in de peuter- en kleutertijd. Bij driejarigen is vriendschap vooral gericht op samen dingen doen en samen spelen. Oudere kinderen besteden echter meer aandacht aan abstracte begrippen als vertrouwen, steun en gemeenschappelijke interesses.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 127 van 235

Populaire kinderen en leidertjes zijn al op de kleuterschool te onderscheiden. Men kan populariteit vaststellen door spelobservatie of door middel van een sociometrisch onderzoek, waarin het kind wordt gevraagd de namen te noemen of aan te wijzen naast wie het wil zitten, waarmee het wil spelen, e.d. Populaire kinderen geven gemakkelijk toe aan de verzoeken van andere kinderen; vallen zelden hun leeftijdsgenootjes aan; conformeren zich meer aan de regels van de kleuterleidster, maar zijn niet emotioneel afhankelijk van haar. Er bestaan grote individuele verschillen in de neiging tot sociale conflicten, maar de gemiddelde kleuter tussen 2 en 4 jaar is elke vijf minuten in een of ander conflict betrokken (bv. in de speelzaal waar hij alleen is met leeftijdgenootjes). Jongens zijn meer betrokken bij conflicten (biologisch bepaald of aangeleerd?) en vechten meer dan meisjes (nette meisjes vechten niet?). Rivaliteit en wedijver begint rond 3 à 4 jaar. Uit onderzoek blijkt dat kinderen uit de lagere middenklassen het meeste concurrentiegedrag vertonen.

6.9.4

Agressief gedrag bij kleuters

Emotioneel gedrag wordt door veel onderzoekers gezien als het resultaat van leerprocessen, waarbij kinderen van anderen (zowel kinderen als volwassenen, als stripfiguren) gedragsmodellen opsteken en deze, onder bepaalde voorwaarden, zelf zullen uitproberen, imiteren. Een opvallend gedrag dat in deze periode tot uiting komt is agressief gedrag. Nogal wat kleuterscholen hebben te maken met agressie op de speelplaats. Voorbeelden Toen Jonathan Evert bleef plagen over zijn muts, werd het hem plots te veel. Hij rende naar Jonathan toe en gaf hem een harde duw zodat hij op de grond viel en hij begon hem te stampen. De kleuterleidster moest tussen beide komen om Jonathan te doen stoppen. Frauke neemt de pop af waar Maaike mee aan het spelen is. Ze vind dat het nu al lang genoeg heeft geduurd. Maaike begint luidt te wenen en ze slaat Frauke in het gezicht.

In de kleutertijd is agressie vaak gericht op het bereiken van een gewenst doel, zoals speelgoed van een ander kind afnemen. Elk kind gedraagt zich op deze leeftijd wel eens agressief. Extreme of blijvende agressie is echter een reden tot bezorgdheid. Bij de meeste kinderen neemt de agressie af naarmate de kleutertijd vordert. Deze afname van agressie is gedeeltelijk het gevolg van vorderingen op het gebied van de sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling. Kleuters zijn steeds beter in staat om hun emoties te beheersen. Emotionele zelfregulatie is het vermogen om de aard en de intensiteit van emoties aan te passen. Kinderen ontwikkelen steeds effectievere strategieën en leren beter omgaan met hun emoties. Hun zelfbeheersing wordt niet alleen groter, ook hun sociale vaardigheden ontwikkelen steeds. Door middel van taal kunnen kinderen ook beter hun wensen kenbaar maken. Hoe is deze agressie bij kleuters nu te verklaren?

6.9.4.1

Oorzaken van agressie

Algemeen wordt aangenomen dat de mogelijkheid tot agressief gedrag in elke mens leeft en dat het ook van de omgeving afhangt wanneer en in welke mate deze neigingen ook in agressief gedrag worden omgezet. Deze neiging tot agressieve gevoelens en agressief gedrag is niet bij ieder kind in even sterke mate aanwezig. Een eerste verklaring is dus dat agressie wordt gewekt als een belangrijke behoefte wordt gestoord in haar bevrediging. Frustratie is dus hierbij het centrale begrip.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

6.9.4.2

Pagina 128 van 235

Agressie volgens de sociale leertheorie

Een tweede verklaring vinden we in de sociale leertheorie. Volgens deze theorie is agressie gebaseerd op eerder leren. Om de oorzaken van agressief gedrag te begrijpen moeten we ook kijken naar het systeem van straffen en belonen dat in de omgeving van het kind wordt gehanteerd. Ze stellen dus dat agressief gedrag wordt aangeleerd via directe bekrachtiging. Maar de sociale leertheorie legt ook de nadruk op de voorbeeldfunctie (bekrachtiging op een indirecte manier). Uit veel onderzoeken blijkt dat blootstelling aan agressieve modellen tot meer agressie leidt, vooral als de waarnemers zelf boos, beledigd of gefrustreerd zijn. Een van de bekendste experimenten is het onderzoek van Bandura (1963). Bandura werd bekend om zijn theorie over sociaal leren via loutere imitatie (= ‘modelling’) Hij toonde aan dat kinderen geneigd zijn agressie, die ze alleen maar gezien hebben, na te bootsen, als ze daartoe de gelegenheid krijgen (zoals in zijn experimenten met ‘Bobo’, een levensgrote pop). Kinderen kregen een film te zien waarin iemand een pop door allerlei agressief gedrag probeert ‘op de grond’ te krijgen. Er waren drie vervolgversies: in de eerste vervolgfilm kregen de kinderen een model te zien dat beloond werd voor zijn daden, in de tweede versie kreeg het model straf, terwijl een derde versie van vervolgfilm een vervolg toonde alsof er niets speciaals gebeurd was. Al deze kinderen werden daarna alleen in een kamer gelaten met zo’n pop. Degenen die de beloningsversie gezien hadden imiteerden vaker het agressieve gedrag uit de film dan de anderen deze die de strafversie hadden bekeken. Maar ook de derde groep vertoonde voor een deel direct agressief gedrag.

Figuur 33: Modelling van agressie: de bobo-pop (Uit: Feldman, 2005, p. 318)

Volgens de modelling-theorie van Bandura mag men niet zeggen dat die laatste groep minder agressie zou geleerd hebben. Zij gingen, indien de situatie voor hen gunstig was, eveneens tot agressief gedrag over. Voor de tweede groep was de situatie na de afloop van de film nog minder gunstig om agressie te uiten: zij waren bang om straf te krijgen zo-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 129 van 235

als in de film. Maar toen de straffende figuur als het ware vergeten was, vertoonden zij onmiddellijk al het agressieve gedrag dat zij in de film gezien en dus latent hadden geleerd. Later onderzoek toonde aan dat kinderen zich het meest agressief gedroegen als zij ‘intermittant reinforcement’ kregen (soms wel een beloning, soms niet). Dat is nu precies zo karakteristiek voor de dagelijkse opvoedingspraktijk van ouders. Ouders zijn er niet steeds bij als hun kinderen zich agressief gedragen en kunnen dus niet altijd consequent ingrijpen. Leeftijdgenootjes hebben een niet te onderkennen invloed op het gedrag van een kleuter. Agressieve kinderen zijn niet meteen geliefd in de klas, maar genieten wel een zekere status. Vanuit dat aanzien staan ze model voor andere kinderen. Door toename van de sociale relaties binnen en buiten het gezin, het bezoek aan de kleuterschool, spelen in de buurt, bezoek buiten de stad, reis met de trein of auto, TV-kijken, computerspelletjes, e.a. vergroot de kans op verschillende sociale contacten en de kans op het beleven van verschillende emotionele situaties en agressieve beelden. De invloed van het medium televisie op het agressieve gedrag van kleuters is de laatste jaren uitgebreid bestudeerd. Omdat er zoveel geweld te zien is, kan TV-kijken veel invloed hebben op het latere agressieve gedrag van kijkers (Huesman, Moise & Podoleski, 1997). Programma’s als Power Rangers en Pokémon werden door kleuters vaak in hun spel geimiteerd.

6.9.4.3

Cognitieve verklaringen voor agressie

Een derde verklaring voor agressief gedrag vinden we in de cognitieve benadering. Bijvoorbeeld Kinderen spelen een balspel en een kind krijgt een bal tegen zich aan. Kinderen kunnen hier verschillend op reageren. Het ene kind loopt naar diegene die de bal heeft gegooid en geeft hem een klap. Een ander kind reageert door te zeggen: “Het is niks hoor” en speelt gewoon verder.

Beide kinderen reageren duidelijk verschillend op de bal die toevallig tegen hen aan kwam. Het eerste kind interpreteert het als “opzettelijk gedrag” of een provocatie, het tweede kind als een ongeluk, toeval. Volgens Dodge en zijn collega’s (Dodge & Coie, 1987 ; Dodge & Crick, 1990) zijn sommige kinderen eerder dan andere geneigd om aan te nemen dat er in het gedrag van anderen vijandigheid schuilt (“die heeft dat express gedaan, die doet het om mij te pesten,…”). Ze gaan de situatie verkeerd inschatten en interpreteren, waardoor ze agressief reageren.

6.10

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

Volgens Erikson (1963) krijgen kinderen in de kleutertijd te maken met een belangrijk psychosociaal conflict dat betrekking heeft op de ontwikkeling van eigen initiatief. Het grootste deel van de kleutertijd bevinden kinderen zich in het stadium van initiatief- versusschuldgevoel, dat ongeveer duurt van hun derde tot zesde jaar. In deze periode verandert de manier waarop kinderen zichzelf zien ingrijpend. Ze krijgen te maken met conflicten tussen het verlangen om afhankelijk van hun ouders dingen te ondernemen en het schuldgevoel dat voortvloeit uit de onbedoelde gevolgen van hun acties. In feite ontwikkelen ze het besef dat ze zelfstandige personen zijn. Ze beginnen beslissingen te nemen en vorm te geven aan het soort personen dat ze uiteindelijk zullen worden. Ouders, die positief reageren op deze overgang naar onafhankelijkheid, kunnen hun kinderen helpen de negatieve gevoelens te overwinnen. Door kinderen de gelegenheid te bieden om zelfstandig te handelen - maar tegelijk ondersteuning en sturing te geven - kunnen ouders het initiatief van hun kinderen stimuleren. Ouders, die daarentegen de pogingen van hun kinderen om onafhankelijker te worden tegenhouden, zullen bij hun kinderen een Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 130 van 235

schuldgevoel bevorderen dat hun hele leven blijft bestaan. Dat schuldgevoel heeft ook invloed op het zelfbeeld, dat zich in deze periode begint te ontwikkelen (zie verder).

6.10.1

Zelfbeeld: nadenken over het ik

Als je aan een kleuter vraagt wat hem/haar onderscheidt van andere kinderen, antwoordt hij vaak iets als: “ik kan goed fietsen”, “ik teken graag” of “ik ben groot”. Deze antwoorden hebben te maken met hun zelfbeeld. Dit kunnen we omschrijven als hun identiteit of de opvattingen die zij van zichzelf als persoon hebben. De opmerkingen waarmee kinderen hun zelfbeeld beschrijven zijn niet altijd accuraat. Kleuters hebben de neiging om hun capaciteiten en kennis op alle gebieden te overschatten. Dat ‘optimisme’ is gedeeltelijk het resultaat van het feit dat ze nog niet zijn begonnen om zichzelf en hun prestaties met anderen te vergelijken. Kleuters beginnen ook een beeld van zichzelf te ontwikkelen waarin tot uiting komt hoe hun specifieke cultuur het “ik” ziet (bv. eerder collectivistisch georiënteerd zoals in Aziatische samenlevingen of eerder individualistisch georiënteerd zoals in de westerse maatschappijen). Het zich ontwikkelende zelfbeeld van peuters en kleuters kan ook worden beïnvloed door de manier waarop in hun cultuur wordt aangekeken tegen verschillende raciale en etnische groepen.

6.10.2

Zelfbewustzijn en zelfkennis

Ook de kleuter heeft nog een duidelijke wil. De koppigheidsfase zoals we die bij de peuter hebben beschreven, zet zich in die zin voort. Met het grote verschil echter dat de kleuter niet meer echt ‘koppig’ is, maar zich eerder vastberaden afzet tegen wat de volwassene van hem verlangt. Het willen van de kleuter is eerder een ‘positief willen’ en niet meer het ‘niet willen’. De kleuter leert geleidelijk doelen voorop te stellen en naar deze doelen toe te werken. In het begin zijn deze doelen vaak onrealistisch en niet haalbaar. Bovendien slaagt de kleuter er niet in om zich lang met een zelfde taak bezig te houden. Er wordt enkel aan een taakje (bv. kleuren, boek lezen) ‘gewerkt’, zolang het leuk is. Pas op het eind van de kleuterperiode kan een kleuter een taakje tot een goed einde brengen. Het resultaat is dan belangrijker dan de activiteit op zich. De kleuter krijgt steeds meer zelfbewustzijn en zelfkennis. Dit merk je bv. aan de groeiende mogelijkheid om zelfbeschrijvingen te geven (zie ook taalontwikkeling). Deze zelfkennis heeft twee bronnen: ofwel het beeld dat anderen over je hebben en je voorhouden (bv. iemand zegt dat je mooi of leuk of lief of intelligent bent), ofwel datgene wat je zelf weet en over jezelf ontdekt. Naarmate de sociale omgang toeneemt, wordt ook de zelfkennis uitgebreider en verfijnder. Vandaar dat vanaf de kleutertijd de zelfkennis groeit. Al blijft dit in het begin beperkt tot uiterlijke kenmerken, bezittingen of activiteiten. Bijvoorbeeld Ik heb blonde haren, ik heb een grote hond, ik fiets graag, ik kan goed kleuren, ik eet graag spaghetti,…

Pas wanneer een kind afstand kan nemen van hoe het is – en dus in staat is om anderen als ‘anders’ te herkennen – is het in staat om eigen capaciteiten, karaktertrekken en motieven te bekijken en te beoordelen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 131 van 235

6.10.3

Genderidentiteit: het ontstaan van vrouwelijkheid en mannelijkheid

6.10.3.1

Begripsomschrijving

Niet iedereen voelt zich aangetrokken tot personen van een ander geslacht. En niet iedereen voelt zich man of vrouw. De laatste tijd wordt er meer onderzoek gedaan naar geslachten genderidentiteit. Gender staat niet op zich, maar is gelinkt aan heel wat andere factoren, zoals etniciteit en seksime (genderklik.be, 2024). Het is dus belangrijk om hierbij de juiste terminologie te hanteren. (Vlaanderen.be, 2024) Hier enkele belangrijke begrippen op een rij -

Geslacht/sekse: de biologische kenmerken die bepalen tot welk geslacht je behoort. Denk hierbij aan chromosomen, hormonen en geslachtskenmerken (wordt bij de geboorte vastgesteld en verwijst naar je lichaam).

Gender: de kenmerken, eigenschappen, talenten en verwachtingen die we toekennen aan vrouwen en mannen. Je wordt geboren met een (on)bepaald geslacht, maar gender (of je genderrol) krijg je mee vanuit de samenleving waarin je geboren bent.

Genderidentiteit of psychologisch geslacht: de persoonlijke beleving van je gender. Je kunt jezelf identificeren als man, vrouw, beide of geen van beide (hoe je je voelt).

Genderexpressie: de uiting van je gender aan de hand van bijvoorbeeld kleding, spraak en gedrag (hoe je jezelf toont aan de buitenwereld)

Seksuele oriëntatie: de romantische en seksuele aantrekking die je voelt tot anderen (tot wie je je aangetrokken voelt).

De term genderrol verwijst dus naar de verwachtingen die binnen een bepaalde cultuur of maatschappij t.a.v. specifiek mannelijke of vrouwelijke eigenschappen leven. Genderrolgedrag slaat op het scala van gedragingen dat aan de genderrol invulling geeft.

6.10.3.2

Ontwikkeling van de genderidentiteit

Ondanks uiteenlopende verklaringen voor het ontstaan van geslachtsgebonden gedrag, heerst er overeenstemming dat er vanaf het begin verschillen tussen jongens en meisjes bestaan, zowel biologisch (chromosomaal, hormonaal, …) als sociaal (roze of blauw: seksesocialisatie start van bij de geboorte). In de loop van het tweede levensjaar weten peuters of ze zelf een jongen of een meisje zijn. Ze weten ook andere kinderen daarin onder te verdelen. Een van de manieren waarop gender zich manifesteert is tijdens het spelen. In de peuter- en kleutertijd doen jongens meer wilde spelletjes dan meisjes, terwijl meisjes zich vaker bezighouden met georganiseerde spelletjes en rollenspelen. Bovendien beginnen jongens meer met jongens te spelen en vertonen meisjes een voorkeur voor meisjes. Het inzicht in het verschijnsel “geslacht” is echter verre van volledig. Bijvoorbeeld Een jongen die een pruik opzet is een meisje.

Op driejarige leeftijd onderscheiden kinderen geslachtstereotiep speelgoed en beroepen. Schoolkinderen krijgen oog voor het verschil in activiteiten, prestaties en interesses tussen jongens en meisjes. Het besef, dat het geslacht onveranderlijk is, groeit. Hoe steviger het besef van geslachtsconstantie is, des te flexibeler kunnen kinderen met de invulling van de genderrol omgaan. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 132 van 235

Bijvoorbeeld Schotten dragen rokken, maar blijven wel mannen.

Met het onderscheiden van geslachtsgebonden persoonlijkheidsaspecten hebben schoolkinderen wel moeite. In de adolescentie wordt een nieuwe dimensie toegevoegd door de lichamelijke veranderingen. Jongeren verkiezen het gezelschap van jongeren van het eigen geslacht, maar willen tegelijk aantrekkelijk zijn voor het ander geslacht.

De biosociale benadering Volgens deze benadering vormen de biologisch vastgelegde verschillen de basis voor het gedragsleren dat vanaf de geboorte plaatsvindt. Er is sprake van kritische periodes: ─

bij de conceptie: de geslachtchromosomen

─

tijdens de zwangerschap in de 3de en 4de maand bij de ontwikkeling van het geslacht

─

tijdens de eerste 3 levensjaren waarin de identiteit zich ontwikkelt

─

tijdens de puberteit

Psychoanalytische theorieën Volgens Freud valt een deel van de kleutertijd samen met de fallische fase (genitale seksualiteit). Freud meende dat het einde van de fallische fase gekenmerkt wordt door een belangrijk keerpunt in de ontwikkeling: het oedipuscomplex. Deze opvatting gaat er dus van uit dat de geslachtsidentiteit ontstaat door processen die gedurende het oedipuscomplex plaatsvinden. Tussen 3 en 4 jaar bevinden jongens en meisjes zich in deze situatie (zie eerder seksuele ontwikkeling in dit hoofdstuk). Het proces dat op gang komt om dit probleem op te lossen, noemt Freud de identificatie. De jongen probeert net zo te worden als zijn vader om bij hem in de gunst te komen. Om niet in moeilijkheden te komen met zijn vader, gaat hij zich met zijn geboden en verboden identificeren. Het meisje probeert om diezelfde reden haar moeder te imiteren. Identificatie met de ouder van dezelfde sekse leidt er zowel bij jongens als meisjes uiteindelijk toe dat ze de gender attitudes en waarden van hun ouders overnemen. Als gevolg daarvan ontstaat dan geslachtsspecifiek of geslachtsgebonden gedrag. Allerlei karaktertrekken en manieren van doen worden door het kind heel onbewust van de ouders overgenomen.

De sociale leertheorie Volgens de leertheoretische opvatting komt geslachtsgebonden gedrag tot stand door de invloeden die de sociale omgeving op het kind uitoefent. In elke samenleving zijn er specifieke opvattingen over gedragingen die bij jongens en meisjes passen. Zo zullen ouders in onze cultuurkring positief reageren, indien de zoon de voorkeur geeft aan meer jongensachtig speelgoed of indien hij bepaalde ‘mannelijke’ gedragingen of eigenschappen nabootst. Hetzelfde geldt voor meisjes, indien zij meer ‘vrouwelijke’ gedragspatronen aannemen. De jongen mag dan bijvoorbeeld wild zijn, hij moet meer activiteit ontplooien, mag lawaaieriger zijn dan meisjes, terwijl van meisjes meer verwacht wordt dat zij zachtaardig zijn en minder wild. De gewenste gedragingen bij jongens en meisjes worden door de omgeving beloond. Beloning van een gedrag vergroot de waarschijnlijkheid dat dit gedrag in de toekomst vaker voorkomt. Wordt een bepaald gedrag niet beloond of getolereerd en dus niet Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 133 van 235

bekrachtigd, dan zal het waarschijnlijk minder voorkomen en misschien helemaal wegblijven. Bijvoorbeeld Als een jongen van 8 jaar huilt, zullen veel ouders zeggen: ‘Doe niet zo meisjesachtig, jongens zijn flink!’. Huilgedrag wordt hier als niet passend beschouwd in het gedrag van een 8jarige jongen. Zo zorgen soortgelijke, talloze dagelijkse gebeurtenissen in de omgang van mensen met elkaar ervoor dat bepaalde gedragingen ontstaan en andere verdwijnen.

Ook boeken, media, en dan vooral televisie en videospelletjes, spelen een rol bij het in stand houden van de traditionele opvattingen over gendergerelateerd gedrag die kleuters wellicht overnemen. In sommige gevallen gaat het leren van sociale rollen niet via modellen maar op een directere manier. Bijvoorbeeld Een ouder zegt tegen zijn kind dat het zich als een ‘lief meisje’ of als een ‘grote jongen’ moet gedragen. Eigenlijk wil dit zeggen dat meisjes beleefd en welvoeglijk moeten zijn en jongens stoer en hard moeten zijn.

Zulke directe training geeft duidelijke signalen met betrekking tot het gedrag dat peuters of kleuters moeten vertonen. Daarnaast willen de SLT-onderzoekers ons ook wijzen op het belang van biologische factoren. Zeer bekend is een experiment van Harlow met rhesusaapjes. Harlow isoleerde pasgeboren mannelijke en vrouwelijke aapjes van hun ouders en ging na hoe ze zich tegenover elkaar gedroegen. Elke beïnvloeding door een socialisatieproces vanwege de oudere generatie was hier dus uitgesloten. Reeds vanaf de 2e maand bleken duidelijke verschillen. De mannetjes vertoonden vroeger en meer frequent seksuele gedragspatronen, agressief spelgedrag en plagerijtjes dan de vrouwtjes. Die laatsten traden over het algemeen minder seksueel, passiever, minder speels en minder plagend op. Harlow is ervan overtuigd dat dergelijke differentiatie tussen de seksen biologisch vastligt en dat die eveneens geldt voor de mens.

De cognitieve ontwikkelingstheorie Deze theorie, waarvan Kohlberg (1966) een overtuigd voorstander is, gaat er van uit dat bij het ontstaan van geslachtsgebonden gedrag cognitieve processen als mediërende factoren centraal staan. Dit wil zeggen dat kinderen eerst een proces van cognitieve zelfcategorisering doormaken: ze herkennen zichzelf als jongen of meisje. Pas daarna gaat de omgeving invloed uitoefenen. Het actie-bepalende begin van geslachtsidentiteit gaat volgens deze opvatting van het individu uit: het identificeert zichzelf en pas daarna komen sociale leerprocessen als beïnvloedingsfactoren erbij. Hiervoor ontwikkelen ze een genderschema, een cognitief kader waarbinnen genderrelevante informatie wordt geordend (bv. vrouwen dragen ook een rok, jongens dragen geen make-up) Het verkrijgen van die kennis verloopt in 3 stadia: ─

De basis geslachtsidentiteit: op driejarige leeftijd weet elk kind wat zijn geslacht is, maar het kind overziet de consequenties ervan niet.

─

De geslachtsstabiliteit: rond 4 jaar beseffen kinderen dat geslacht een stabiel gegeven is. (een jongen blijft een jongen en zal later een man worden). Een uiterlijke verandering kan het kind wel nog doen twijfelen (bv. verandering van kledij).

─

Geslachtsconstantie: het feit dat mensen permanent mannelijk of vrouwelijk zijn als gevolg van vaste, onveranderlijke biologische factoren. Het geslachtsconcept wordt compleet rond 6 à 7 jaar.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 134 van 235

Concluderend kunnen we stellen dat biologische factoren de basis vormen voor de ontwikkeling van geslachtsgebonden gedrag. Sociale leerprocessen dragen er al vroeg toe bij dat geslachtsidentiteit zich volgens socialiseringsnormen voltrekt die in de onderscheiden samenleving als jongens- of meisjesachtig gedrag gekwalificeerd worden.

6.11

M ORELE ONTWIKKELING

6.11.1

Het geweten, moraliteit

Een zelfstandig mens kan oordelen wat in bepaalde situaties goed en wat fout is om te doen. Het geweten is een stelsel van normen en waarden waarin de mens zelf gelooft. Hij probeert er zijn gedrag op af te stemmen. Het is als het ware een innerlijk richtsnoer. Moraliteit is een verzameling principes of standaards waardoor het individu onderscheid weet te maken tussen wat goed en slecht is, wat de universele maatschappelijke waarden zijn die vrijwel door iedereen worden onderschreven en waaraan men persoonlijk grote waarde hecht. Bijvoorbeeld Respect voor andermans eigendom, respect voor iemands privacy

Een morele standaard is het sterkst als hij een rationele en emotionele basis heeft. Voorbeelden Rationele basis: “doe een ander niet aan, wat ze jou niet mogen aandoen” Emotionele basis: “doe dat niet, je zal je schuldig voelen”

Bedoeling in de opvoeding is dat kinderen gedragsregels internaliseren en over voldoende zelfcontrole beschikken om zich niet door al hun impulsen te laten leiden. Van zodra kinderen tekenen van schuld en schaamte vertonen, is er sprake van geïnternaliseerde morele standaards.

6.11.2

De ontwikkeling van het geweten

We hebben gezien dat de peuter reeds weet ‘wat mag en niet mag’. Oorspronkelijk is het gedrag van deze kinderen echter afhankelijk van de aan- of afwezigheid van moeder of vader (of opvoeder) en vooral gericht op de gevolgen van het gedrag: straf of beloning (zie ook de morele ontwikkeling tijdens de peutertijd). In de eerste levensjaren is het modelgedrag van de volwassenen dan ook heel belangrijk. Daar kunnen we eigenlijk nog niet echt over een geweten of echt moreel gedrag spreken. Tijdens de kleuterperiode komt daar verandering in. De kleuter neemt de geboden en verboden van zijn ouders geleidelijk in zich op. Deze worden verinnerlijkt tot een eigen geweten, een zogenaamd ‘spiegelgeweten’. De normen die het kind zichzelf voorhoudt, zijn immers een pure afspiegeling van wat de volwassenen steeds hebben voorgehouden. In de meeste gevallen begrijpt de kleuter echter nog niet waarom iets moet of juist niet mag. Bijvoorbeeld Tussen drie en vier jaar ervaart de kleuter dat hij een ander kind geen pijn mag doen, geen speelgoed mag afnemen en dat hij geen lelijke woorden mag zeggen. Maar hij weet eigenlijk nog niet ‘waarom’ hij deze dingen niet mag doen. De maatstaf is vaak de volwassene en niet het goede of het kwade : “dat mag je niet van mama zeggen”.

De morele ontwikkeling van een kind kunnen we dus omschrijven als de rijping van zijn rechtvaardigheidsgevoel en het besef van goed en fout, en zijn gedrag met betrekking tot die zaken. De ontwikkeling van het geweten werd uitgebreid onderzocht in het kader van testsituaties m.b.t. ‘uitsteltolerantie’ bij kinderen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 135 van 235

─

Al bij kinderen van twee jaar zijn er tekenen van trots en schaamte te zien. De meeste peuters reageren verschrikt en ontredderd als ze iets per ongeluk kapotmaken. Schaamte blijkt vrij vroeg aanwezig (aangeboren?).

─

In de loop van het derde jaar krijgt het kind een duidelijker besef van goed of slecht. Dit gaat gepaard met het zich ontwikkelend zelfconcept. Kinderen evalueren dan hun eigen gedrag. Een negatieve evaluatie brengt een negatieve emotie op.

─

In het vierde levensjaar treedt bij confrontatie met anderen schaamte op. Tot die leeftijd blijft de aanwezigheid van de ouder toch vaak nodig. Het geweten van het kind is nog een extern geweten.

─

Aan de leeftijd van zes jaar ontstaat de cognitieve behoefte aan consistentie en logische samenhang tussen de regels en tussen regels en gedrag. Er is stilaan sprake van een intern geweten.

─

Naarmate kinderen ouder worden, nemen ze regels steeds minder klakkeloos aan; ze beginnen die kritisch te beoordelen. Steeds beter kunnen ze een moreel oordeel vellen. Dit laatste leidt echter niet noodzakelijk tot moreel handelen.

6.11.2.1

Piagets visie op de morele ontwikkeling

Piaget bouwde zijn inzichten over de morele ontwikkeling enerzijds op vanuit observatie van kinderen en hoe zij met spelregels omgaan. Daarbij constateerde hij grote verschillen. Kleuters vertonen weinig besef van spelregels. Iets oudere kinderen houden zich wel aan de regels. Daarbij zijn die regels een vast gegeven, weinig vatbaar voor aanpassing. Vanaf de leeftijd van 11-12 jaar beseffen kinderen dat regels eigenlijk afspraken zijn die gemaakt worden. Anderzijds deed hij onderzoek naar het inzicht in rechtvaardigheid. Volgens kinderen van 4 tot 10 jaar bepaalt de ernst van de gevolgen van een handeling de ernst van de schuld. Na de leeftijd van 10 jaar houden zij bij hun beoordeling over de ernst van het slechte gedrag rekening met de opzettelijkheid of intentie van het kind. Piaget komt zo tot twee fasen: ─

Tussen 4 en 6 jaar: de heteronome moraliteit of het moreel realisme. In deze fase valt de rechtlijnigheid op. Regels zijn absoluut. De schade die is toegebracht wordt de maatstaf voor de ernst van de feiten. Straf wordt dus beschouwd als boetedoening.

─

Ouder dan 6 jaar: de autonome moraliteit. Het verschil wordt gemaakt tussen een regel overtreden en een regel veranderen. Het kind maakt onderscheid tussen nuttige en overbodige regels. De intentie van de handeling bepaalt mee hoe ernstig de overtreding wordt beoordeeld. Deze overgang is volgens Piaget mogelijk dankzij het afnemende egocentrisme, de ontwikkeling van het perspectief nemen in zijn denken en de intensieve omgang met leeftijdgenoten.

Psychologen die, zoals Piaget, de gewetensontwikkeling koppelen aan de verstandelijke ontwikkeling leggen er de nadruk op dat een bepaald verstandelijk niveau moet bereikt zijn voor het kunnen begrijpen van goed en kwaad. Bij elke fase van de verstandelijke ontwikkeling hoort dus een moreel vermogen dat mee ontwikkelt. Hoewel Piaget met zijn beschrijving van de manier waarop de morele ontwikkeling zich voltrekt op het juiste spoor zat, blijkt uit recent onderzoek dat zijn visie dezelfde zwakke plekken vertoont als zijn theorie over de cognitieve ontwikkeling. Vooral de leeftijd waarop de morele capaciteiten van kinderen zich ontwikkelen heeft Piaget onderschat.

6.11.2.2

Kohlberg

Kohlberg heeft op basis van de cognitieve ontwikkeling van Piaget een model van de morele ontwikkeling (het morele denken) ontworpen, bestaande uit zes stadia waarvan de volgorde universeel (voor iedereen) vastligt. Elk stadium vergt een cognitieve vooruitgang Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 136 van 235

(hogere vorm van redeneren) ten opzichte van het voorgaande. De stadia hangen dus nauw samen met de ontwikkeling van het logisch denken. Een fase overslaan kan niet, een fase niet bereiken kan wel. Zo denkt Kohlberg dat het hoogste stadium enkel bereikbaar is voor grote denkers. De manier van morele ordening zou dus voor alle culturen gelijk zijn en zijn volgens de rijping in drie stadia onder te verdelen, nl.: ─

Niveau 1: Preconventionele moraliteit (peuter- en kleuterleeftijd)

Op dit niveau berust het naleven van de regels op externe factoren (bv. straf krijgen)

─



Eerste stadium: er is sprake van oriëntatie op straf en gehoorzaamheid. Daarbij zijn de gevolgen de maatstaf om te oordelen of iets goed of slecht is. Het kind richt zich dus op strafvermijding.



Tweede stadium: we spreken over instrumentele oriëntatie. Het nastreven van het eigen belang staat centraal. “Voor wat hoort wat”. Wat het kind in zijn belevingswereld als prettig (beloning) ervaart, is ‘goed’.

Niveau 2: Conventionele moraliteit (lagere schoolkind)

Op dit niveau brengt het naleven van de regels / gedragscodes sociale waardering. Goed is wat de omgeving als dusdanig bestempelt. Aanvankelijk is dit de directe omgeving van het kind bv. ouders, leerkracht of jeugdleiding. In de adolescentie worden officiële autoriteiten (bv. wetten, rechtbanken, overheid, werkgevers) de bepalers van goed en kwaad.

─



Derde stadium: interpersoonlijke oriëntatie waarin wederkerigheid centraal staat.



Vierde stadium: oriëntatie op wetten en plichten. De wet staat boven het individuele motief.

Niveau 3: Postconventioneel stadium (adolescentie en volwassenheid)

Van een mens in de postconventionele fase wordt verwacht dat hij kan afwegen welke waarde in een bepaalde situatie de doorslag moet krijgen. Hij kan ook prioriteiten aanbrengen in het licht van algemeen menselijke waarden. De eigen verantwoordelijkheid, persoonlijke keuze wordt de toetssteen bij het naleven van de universele menselijke waarden. 

Vijfde stadium: oriëntatie op sociale contacten. Persoonlijke waarden zijn belangrijk, maar moeten ook maatschappelijk ondersteund zijn. Een persoon in dit stadium richt zich op meer abstracte principes, zoals de universele mensenrechten.



Zesde stadium: oriëntatie op universele principes. Het universele karakter van morele beginselen staat centraal. Die principes worden tegen elkaar afgewogen. De persoon realiseert zich dat hij een eigen verantwoordelijkheid heeft, als het gaat om de keuze van de regels waaraan hij zich wel en niet wil houden. Op dat moment brengt hij een persoonlijke prioriteit aan.

Als een stadium doorlopen is, komt een kind vanzelf in het volgende terecht. Maar de omgeving kan verhinderen dat een kind doorgroeit naar een volgend stadium, doordat het ‘onvoldoende morele oefenstof’ aangeboden krijgt. Kohlberg heeft deze fasentheorie uitgewerkt op basis van onderzoek. Hij legde namelijk morele dilemma’s voor aan zijn onderzoekspersonen. Een voorbeeld “Beroemd geworden is het verhaal over Heinz, wiens vrouw dodelijk ziek is. Slechts één medicijn kan haar genezen. Het wordt slechts door één apotheker verkocht. Die maakt misbruik van zijn positie door woekerwinst te maken. Heinz kan de hoge prijs niet betalen. Als de apotheker weigert het medicijn voor minder geld te geven, moet Heinz het dan stelen?“ Kinderen in het preconventioneel stadium vinden dat Heinz het niet mag stelen, omdat hij dan in de gevangenis terecht zal komen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 137 van 235

Kinderen in het conventioneel stadium vinden eveneens dat Heinz niet mag stelen, omdat dat nu eenmaal niet mag volgens de wet en omdat, als iedereen zou stelen, de sociale orde zou worden verbroken. Deze kinderen zullen Heinz, als hij dan toch steelt, wel zielig vinden. Vanuit hun medeleven zullen ze hem ergens gelijk geven. Volgens hun moreel oordeel zou hij dat niet mogen doen. In het postconventioneel stadium oordeelt de persoon dat Heinz zich wel moreel zou gedragen als hij steelt, ondanks het feit dat hij een wet overtreedt. Hij laat in zijn persoonlijke keuze een andere, veel belangrijker, waarde doorwegen (nl. het redden van een mensenleven). Als dief zal hij echter misschien de gevolgen moeten dragen.

Uit dit voorbeeld blijkt tegelijkertijd dat het kleutergeweten (preconventioneel niveau) nog geen onderscheid kan maken tussen een goede en/of slechte bedoeling en een goede en/of slechte daad. Wat voor de kleuter telt, is het resultaat. Dit blijkt ook uit het volgende voorbeeld. Bijvoorbeeld Wanneer je kleuters het verhaal vertelt over Jonas die zijn moeder helpt bij het afwassen en daarbij vijf kopjes breekt, en over Toon die één kopje breekt als hij stiekem snoep steelt uit de kast… en hen vervolgens vraagt: “wie is het stoutst, Jonas of Toon?”, dan antwoorden kleuters dat Jonas veel stouter is dan Toon, omdat hij veel meer kopjes heeft gebroken.

Op de theorie van Kohlberg is ook wel kritiek gekomen. De belangrijkste daarvan was dat in heel wat onderzoek de rechtlijnige opeenvolging van de zes stadia niet werd teruggevonden. Kinderen en volwassenen laten hun morele oordelen vooral afhangen van de situatie. Iedereen oordeelt wel eens volgens een hoger of lager stadium dan het stadium dat mag worden verwacht.

6.11.2.3

De sociale leertheorie en morele ontwikkeling

Terwijl Piaget en Kohlberg benadrukken hoe beperkingen in de cognitieve ontwikkeling bij kleuters leiden tot bepaalde vormen van moreel redeneren, gaat de sociale leertheorie zich meer richten op hoe de omgeving prosociaal gedrag gaat beïnvloeden. Prosociaal gedrag kunnen we omschrijven als behulpzaam gedrag dat anderen ten goede komt (Eisenberg e.a., 1999). Volgens de sociale leertheorie komt het prosociale gedrag van kinderen deels voort uit situaties waarin ze positieve bekrachtiging kregen, toen ze op een moreel juiste manier handelden. Bijvoorbeeld De mama van Karen geeft een complimentje aan haar dochter (“je bent een flinke meid”),als ze een zakje chips met haar jongere broertje deelt. Daardoor zal ze dat gedrag in de toekomst wellicht meer vertonen.

6.11.2.4

Modelling

Kinderen zouden moreel gedrag niet alleen leren door directe bekrachtiging van prosociaal gedrag, maar ook op een indirecte manier nl. door het observeren van andere modellen (Bandura). Kinderen imiteren modellen die bekrachtiging krijgen voor hun gedrag en leren dat gedrag uiteindelijk zelf te vertonen. Bijvoorbeeld Als Joppe, het vriendje van Karen, ziet dat ze voor het delen van de chips door haar mama geprezen wordt, zal hij dat gedrag later ook eerder gaan vertonen.

Vrij veel onderzoek bevestigt het effect van modellen, en van sociaal leren in het algemeen, bij het bevorderen van prosociaal gedrag van kleuters.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 138 van 235

Niet alle modellen zijn even effectief in het opwekken van prosociale gedragingen. Kleuters zullen eerder het gedrag imiteren van liefdevolle, vriendelijke volwassenen dan van meer afstandelijke mensen. Modeling zorgt er ook voor dat kinderen algemene regels en principes gaan ontwikkelen. Oudere kleuters imiteren niet meer puur het gedrag van anderen, maar beginnen abstracte principes te ontwikkelen die ten grondslag liggen aan het gedrag dat ze observeren. Als ze een bepaalde situatie, waarin een model wordt beloond voor moreel gewenst gedrag, herhaaldelijk hebben geobserveerd, gaan ze daar de algemene principes van moreel gedrag uit afleiden (Bandura, 1991).

6.11.2.5

Empathie en moreel gedrag

Volgens sommige ontwikkelingsdeskundigen vormt empathie – begrijpen wat een ander voelt – de kern van bepaalde soorten moreel gedrag. Voorbeelden Louise en Zoë zitten naast elkaar tijdens het tienuurtje. Louise begint te huilen, als ze ziet dat er in haar doosje een wortel zit. Zoë heeft twee lekkere wafeltjes meegekregen. Zoë reageert op het verdriet van Louise door haar een van haar koekjes aan te bieden. Louise neemt die blij aan. Zoë was dus in staat om zich in Louise te verplaatsen, haar gedachten en gevoelens te interpreteren en uit medelijden te handelen. Een driejarig jongetje probeert zijn mama te troosten door pleisters op haar te plakken. Om te kunnen begrijpen dat zijn moeder behoefte had aan troost, moest hij zich kunnen inleven in haar verdriet. Hoewel hij niet precies begreep waar haar pijn vandaan kwam, besefte hij dat er iets met haar aan de hand was.

De rudimenten van empathie ontstaan al vroeg. Eenjarigen huilen, als ze andere kinderen horen huilen. Peuters van twee en drie geven dingen weg. Ze bieden spontaan speelgoed aan andere kinderen en volwassenen aan (Zahn-Waxler & Radke-Yarrow, 1990). In de peuter- en kleutertijd ontwikkelt empathie zich verder. Dit gaat vaak samen met het ontwikkelen van andere positieve emoties als sympathie en bewondering. Ook een aantal negatieve emoties zoals woede over een oneerlijke situatie en schaamte zouden moreel gedrag bevorderen.

6.11.3

Aspecten van het geweten

6.11.3.1

Zelfbeheersing

Zelfbeheersing is een aspect van het geweten. We kunnen dit omschrijven als ‘het kunnen weerstaan aan verleiding’ en daarmee samenhangend ‘het kunnen wachten met de bevrediging van een behoefte, omdat na uitstel een grotere beloning wacht’. Wie zich zoveel mogelijk wil houden aan normen, moet zich immers kunnen inhouden en best niet meteen toegeven aan de eerste impulsieve neiging. Zelfbeheersing (“uitsteltolerantie”) werd bestudeerd bij kleuters die 14 keer moesten kiezen tussen ‘iets kleins nu meteen’ of ‘iets groters straks’. Bijvoorbeeld nu een stukje chocola of straks een hele reep. De kinderen konden zo ingedeeld worden in 2 groepen: zij die wel en zij die geen zelfbeheersing toonden. De beheersing was groter, als de kinderen beide beloningen even te zien kregen, net lang genoeg om zich het beeld van de grote beloning te blijven voorstellen. Bleven de beloningen binnen hun gezichtsveld liggen, dan konden ze niet loskomen van de ‘kleine beloning meteen’ en was de verleiding groot om daarvoor te kiezen, zelfs als de ‘grote beloning’ er naast bleef liggen. In dit experiment ontdekte men dat kleuters die konden wachten, allerlei trucs gebruikten om zichzelf af te leiden: ogen dichthouden, liedjes zingen, op de stoel wippen,… Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 139 van 235

Deze gedragingen die bepaalde kleuters uit zichzelf deden, werden ook aan andere kleuters aangeleerd. Dit bleek niet alleen te helpen bij het wachten, maar ook om van de beloning af te blijven als de proefleider de kamer uitging. Men ontdekte ook dat kinderen zich beter konden beheersen, als ze zich de beloning voorstelden met kale, abstracte begrippen (‘bruin, vierkant en plakkerig’) in plaats van met concrete lekkere, realistische eigenschappen. Hieruit kunnen we afleiden dat een bepaalde mate van abstract denken een voorwaarde is voor het wachten. Realistisch denken vergroot de begeerte. Abstract denken schept een emotionele afstand die nodig is voor zelfbeheersing. Zelfbeheersing is dan weer een voorwaarde voor het zich gedragen volgens waarden en normen.

6.11.3.2

Schuld en schaamte

Schuld en schaamte zijn beiden regelemoties: gevoelens die ervoor zorgen dat mensen zich conformeren aan afspraken over adequaat en minder adequaat gedrag. Als zodanig leveren deze emoties een positieve bijdrage aan het bewaken van de persoonlijke integriteit en de kwaliteit van relaties tussen mensen. ─

Schuld ontstaat in onderlinge verstandhouding tussen mensen, nl bij het rekening houden met de andere. Anticipatie op schuld maakt dat iemand gedrag vertoont dat een gunstig effect heeft op de kwaliteit van de relatie. Het heeft dus een corrigerende functie. Schuld komt op, als je tegen je geweten in handelt. Schuldgevoelens leiden tot verontschuldiging, rechtzetting.

─

Schaamte zorgt ervoor dat iemand zich gedraagt als een waardig en respectabel lid van de groep. Dit bevordert dus de groepscohesie. Anticipatie op schaamte maakt dat sociale conventies in het oog gehouden worden en de sociale hiërarchie gerespecteerd wordt. Het heeft dus ook een corrigerende functie nl. tegen de dreiging om het respect te verliezen. Schaamte treedt op, als je voelt dat je niet voldoet aan het IK-ideaal dat je meedraagt.. Schaamte leidt tot vermijdingsgedrag, ‘door de grond willen zakken “

Schuld en schaamte zijn beide emoties die als het ware familie van elkaar zijn, maar toch uit elkaar moeten gehouden worden. Je schuldig voelen beslaat een beperkter terrein dan je schamen. Schuld heeft namelijk betrekking op goed en kwaad. Schaamte brengt een ondermijning van je totale zelfgevoel teweeg. Een kind moet, wil het beide emoties kunnen beleven, tot 2 dingen in staat zijn: ─

Het moet onderscheid kunnen maken tussen wat het zelf weet, voelt en kan en wat de ander weet, voelt en kan.

─

Het moet zijn eigen gedrag kunnen afzetten tegen een standaard van wat goed is of wat het kind zelf wil.

Schuld en schaamte hebben ook een communicatieve functie: aan het gedrag van kinderen is te zien dat er iets gaande is. Algemene conclusie in de levenslooppsychologie is dat schuld toeneemt bij toename van de leeftijd. Dit heeft te maken met de evidentie van de ontwikkeling van het geweten en de internalisatie van normen en waarden. In klinische middens wordt echter minder optimistisch aangekeken tegen de rol van schuld. Er wordt verwezen naar de problematische rol die deze speelt in het geval van traumatische ervaring als mishandeling en verwaarlozing. Bij volwassenen is schuld bovendien een van de criteria voor het vaststellen van een depressie. Overdreven schaamte kan dan weer leiden tot sociale angst en lage zelfwaardering.

6.12

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Verklaar volgende termen + geef aan tot welk ontwikkelingsdomein ze behoren. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 140 van 235

Genderstabiliteit

Lateralisatie

Prosociaal gedrag

Theory of mind

Moreel realisme

2. Geef 3 oorzaken van agressief gedrag bij kleuters 3. Bespreek onderstaande foto’s. a. Over welke spelvorm gaat het volgens Parten (sociaal spel)? Leg uit b. Welke andere spelvorm(en) herken je nog? Leg uit.

4. Meerkeuzevragen Jelle vraagt aan zijn moeder naar waar ze op reis zullen gaan: "Mama, gaan we naar Parijs of naar Frankrijk deze zomer? Of gaan we misschien naar Europa?!". Welke denkfout maakt Jelle? a) Centratie b) Perspectief nemen c) Egocentrisme d) Klasse-inclusie fout

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Kleutertijd

Pagina 141 van 235

Welke 2 fasen onderscheidt Piaget in de morele ontwikkeling? a) Autonome moraliteit en conventionele moraliteit b) Autonome moraliteit en instrumentele oriëntatie c) Heteronome moraliteit en autonome moraliteit d) Heteronome moraliteit en prosociaal gedrag

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De kleuterfase. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 114-137.

─

De Medts, L. (2005). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Feldman, R.S. (2005). De fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 236-263.

─

Feldman, R.S. (2005). De cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 264-295.

─

Feldman, R.S. (2005). De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en kleutertijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 296-326.

─

Fleck-Bangert. (1995). Kinderen tekenen: ontwikkeling en achtergronden. Lemniscaat, Rotterdam.

─

Goorhuis-Brouwer, S.M. (1992). Kinderen en taal: de spraak- en taalontwikkeling van baby’s, peuters en kleuters. Kosmos, Utrecht.

─

Meykens, S. & Cluckers, G. (1996). Kindertekeningen in ontwikkelingspsychologisch en diagnostisch perspectief. Acco, Leuven.

─

Scharlaekens , A.M. & Gillis, S. (1987). De taalverwerving van het kind. WoltersNoordhof, Groningen.

─

Schretlen, I. (2000). Kijk op krabbels: over de ontwikkeling van het tekenen en schilderen bij jonge kinderen. Trude van Waarden Produkties, Bussum.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De kleuter. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 113-143.

─

Thomas, G.V. & Silk, A.M.J. (1993). De psychologie van kindertekeningen. Swets en Zeitlinger, Amsterdam.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 142 van 235

DE LAGERE SCHOOLTIJD

7.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

De lagere schoolleeftijd benoemen als een periode van sterke lichamelijke en motorische ontwikkeling.

Het concreet operationele stadium van de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget verbinden met concrete voorbeelden.

Typische kenmerken van het concreet operationele staidum uit de theorie van Piaget uitleggen, koppelen aan de juiste leeftijd en illustreren met voorbeelden met name de woorden uit de begrippenlijst.

Aantonen dat de pre-operationele stadium door Piaget voornamelijk beschreven werd als een nog niet ontwikkeld zijn van de concreet-operationele fase.

Het verband leggen tussen de spelontwikkeling en de tekenontwikkeling met betrekking tot experimenteren en construeren.

Typische kenmerken van het schematisch stadium in de tekenontwikkeling kunnen benoemen en herkennen.

2 grote fasen binnen van het schematisch stadium in de tekenontwikkeling kunnen benoemen en herkennen.

Het belang van vriendschap voor het lagerschoolkind beschrijven in het kader van de sociale ontwikkeling met leeftijdsgenoten.

De stadia in de ontwikkeling van vriendschappen tussen 4 en 15 jaar omschrijven, gekoppeld aan de juiste leeftijd

Populariteit als fenomeen omschrijven en bespreken in het kader van vriendschappen en sociale competenties

Factoren die de populariteit van een kind bepalen bespreken.

Begrippen Myeline, reversibiliteit, conservatienotie, decentratie, transitiviteit, perspectiefneming, seriatie, metalinguistisch bewustzijn, associatief spel, coöperatief spel, regelspel, schematisch stadium of uitbeeldend tekenen, intellectueel realisme, doorzichtig of transparant tekenen, visueel realisme, sociale competentie, sociale probleemoplossing, sociale vaardigheden, status, populariteit, zelfbeeld, eigenwaarde, empathie

7.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

In vergelijking met de kleuter vertonen kinderen van 6 à 9 jaar een gewijzigde gestalte. Als gevolg van sneller groeien van de ledematen in verhouding tot het hoofd en door een vervanging van het ‘babyvet’ door spierweefsel, verdwijnen de ronde mollige lichaamsvormen die zo typisch waren bij het kleine kind. De ‘kleutergestalte’ maakt plaats voor de ‘schoolkindgestalte’. Voorbeeld van kenmerken van het lagere schoolkind: Het hoofd overheerst minder. Het bedraagt ongeveer 1/6 van de lichaamslengte. De romp is langer en smaller en er is meer taille. De armen en benen worden langer. Het uiterlijk verandert door de eerste tandenwisseling. Het gezicht komt sterker naar voor. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 143 van 235

Het bekken is groter dan de schouders. Het lichaam krijgt meer spieren.

Het gezicht (en ook de lach) verandert door het wisselen van de tanden. De kleine melktanden worden één voor één vervangen door grotere blijvende tanden. Deze wisseling duurt de hele lagere schoolperiode. Gedurende de lagere schoolperiode groeit het kind ongeveer 45cm (van 1.05m tot 1.50m). De lengtegroei verloopt voor jongens en meisjes lichtjes verschillend. Jongens zijn tot aan 10 jaar gemiddeld iets groter dan de meisjes. Vanaf ±10 jaar voltrekt de lichamelijke ontwikkeling van de meisjes zich iets vlugger dan bij de jongens. De meisjes zetten hun groeispurt sneller in (= versnelde aanmaak van de lange beenderen in de zogenaamde groeischijven in de uiteinden van de botten. De groeispurt neemt een einde wanneer deze groeischijven zich ‘sluiten’ als gevolg van een ‘volwassen niveau van hormoonspiegels’. Daar de meisjes dit vlugger bereiken dan de jongens, groeien ze ook niet zo lang door, en zijn de jongens op 18-jarige leeftijd gemiddeld 10cm langer dan de meisjes.). In de late kinderjaren (tussen 9 en 12 jaar) bereikt het schoolkind een hoogtepunt van lichamelijke conditie: kracht en motorische vaardigheden zijn enorm toegenomen. Het demonstreert dit ook graag in allerhande spelen (...op voorwaarde dat er zich een positief lichaamsidee ontwikkeld heeft!). Meestal hebben kinderen rond die periode een duidelijk positief lichaamsbewustzijn. Omstreeks 12 à 13 jaar (maar bij sommigen ook reeds op 10/11 jaar en bij meisjes merkelijk vroeger dan bij jongens) treden de lichamelijke veranderingen op, die kenmerkend zijn voor de puberteit (groeispurt, geslachtsrijping en ...twijfelen aan de eigen identiteit). De toestand van lichamelijk en geestelijk evenwicht wordt voor een periode verstoord (zie daarvoor verder in de puberteit).

7.3

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

De gemiddelde motorische prestaties (zoals rennen, springen en gooien) nemen bij de meeste jongens en meisjes gelijkmatig toe tot ongeveer de leeftijd van 12 jaar. De jongens presteren hierin doorgaans iets beter dan de meisjes.

7.3.1

Lichaamsbeheersing en grove motoriek

De meeste lagere schoolkinderen leren met gemak fietsen, schaatsen, zwemmen en touwtjespringen. Rond 6 jaar kan het kind zijn lichaam goed in evenwicht houden. Voorbeelden Balanceren op muurtjes en hekjes, touwtjespringen, hinkelen…

De lichaamsbeheersing ontwikkelt zich sterk in deze periode bv. doen van gymnastische oefeningen en allerlei sportieve activiteiten. Ook de oog-handcoördinatie neemt toe bv. om te mikken, slaan op bal, schoppen, gooien en vangen. Rond de leeftijd van 10 jaar ontwikkelt het kind een perfecte beheersing van het eigen lichaam. De lichaamsbouw is harmonisch. Het kind is ook zeer beweeglijk. De voortdurende verbetering en verfijning van de motorische vaardigheid, de lichaamskracht en behendigheid (gecombineerd met het zoeken van de grenzen van hun eigen mogelijkheden) geven soms aanleiding tot allerlei krachtpatserijen en waaghalzerijen (waardoor de kinderen zich ook groot kunnen voelen). Merk op dat zij op deze leeftijd vaak lichamelijke prestaties kunnen leveren waar hun ouders niet meer, of nooit toe in staat geweest zijn! Tijdens de schooltijd spelen de sportieve vaardigheden van kinderen een belangrijke rol in de manier waarop ze zichzelf zien en in de manier waarop ze door anderen worden gezien. De plaats in de groep is dan ook vaak gekoppeld aan behendigheid (bv. knikkeren, touwtjespringen) en het kunnen meedoen met spelletjes (bv. politie en dief, tikkertje,…). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 144 van 235

Uit heel wat onderzoeken blijkt dat lagere schoolkinderen die fysiek goed presteren beter door hun leeftijdsgenoten geaccepteerd en aardiger gevonden worden dan kinderen die minder goed zijn in fysieke activiteiten (Branta, Lerner, & Taylor, 1997). Het verband tussen fysieke competentie en populariteit is echter aanzienlijk sterker bij jongens dan bij meisjes.

7.3.2

Fijne motoriek

Ook de fijne motoriek maakt in de lagere schoolleeftijd nog sterke vorderingen door. De verbetering van de fijne motoriek is gedeeltelijk het gevolg van een grote toename van myeline (beschermlaag rond de axonen van de zenuwcellen) in het zenuwstelsel op de leeftijd van zes tot acht jaar. Omdat een grotere hoeveelheid myeline ervoor zorgt dat elektrische prikkels zich sneller tussen neuronen bewegen, krijgen de spieren sneller boodschappen door en kunnen kinderen die spieren ook beter beheersen. Voorbeelden We denken aan de fijne motoriek die nodig is voor, en terzelfder tijd geoefend wordt door, het schrijven. Hoe kleuters met duploblokken spelen, terwijl het lagere schoolkind met legoblokken kan beginnen. Typen op het toetsenbord van een computer en gedetailleerde tekeningen maken zijn afhankelijk van verbeteringen in de fijne motorische coördinatie van jonge kinderen. Kinderen van 6 à 7 jaar zijn in staat om hun veters te strikken.

7.4

S ENSORIËLE ( PERCEPTUELE ONTWIKKELI NG )

Terwijl kleuters zich nog vaak laten leiden door de meest opvallende elementen in hun waarnemingsveld (bv. denkfouten, Piaget), merken we dat schoolkinderen hun waarneming veel beter kunnen sturen. Dit is niet alleen een noodzaak om te leren schrijven, rekenen en lezen, maar het komt ook sterk naar voor in hun spelactiviteiten. Bijvoorbeeld Mikken bij het knikkeren, fijne werkjes knutselen, complexe puzzels oplossen,….

Wanneer kinderen ouder worden, kunnen ze steeds gedetailleerder waarnemen. Ze gaan in hun waarneming ook steeds systematischer te werk. Bijvoorbeeld Kinderen ontwikkelen werkzame zoekstrategieën om de tien verschillen tussen twee tekeningen te vinden.

7.5

P SYCHOS EKSUELE ONTWIKKELING

Tijdens de lagere schoolperiode bevindt het kind zich volgens Freud in de latentiefase. Je kan hier een tekst rond lezen op Chamilo.

7.6

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

De concreet operationele periode begint rond de leeftijd van 7 jaar en duurt tot de leeftijd van ongeveer 11 jaar. In deze periode ontstaat het vermogen om consistent logisch en systematisch te denken. Het magisch denken (bv. geloof in Sinterklaas) verdwijnt steeds meer.

7.6.1

Het concreet operationeel stadium

In het concreet-operationele stadium is het denken van het kind gekoppeld aan realistische, concreet voorstelbare situaties. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 145 van 235

Het lagere schoolkind kan in tegenstelling tot de peuter/kleuter (waar het denken statisch en onvoldoende georganiseerd is) voorstellingen mentaal manipuleren. Het kan nu ‘handelingen in gedachten’ maken. Daardoor neemt zijn probleemoplossend vermogen toe. Kinderen die concreet-operationeel kunnen denken, zijn in staat logische operaties op concrete problemen toe te passen. Bepaalde denkfouten (zie vorige stadium) worden door het lagereschoolkind niet meer gemaakt. ─

Reversibel denken

Het lagereschoolkind kan nu een uitgevoerde handeling in gedachten terugdraaien naar de oorspronkelijke uitgangssituatie. Voorbeeld Jana (8 jaar) kan in gedachten de melk van het hoge smalle glas teruggieten in het lage brede glas en zo het effect van het overgieten ongedaan maken. Toon (9 jaar) kan begrijpen dat een bal klei die uitgerold is tot een slang, in zijn oorspronkelijke staat kan worden teruggebracht. Lagereschoolkinderen zijn in staat om te begrijpen dat als drie plus vijf acht is, dat dit ook geldt voor vijf plus drie – en later ook dat acht min drie vijf is.

─

Conservatienotie (waarneembaar)

Het lagereschoolkind geeft nu ook blijk van de conservatienotie. Het is van oordeel dat na een vormverandering van een bepaald object, dit object voor kwantitatieve aspecten (hoeveelheid in volume of aantal, lengte, oppervlakte, gewicht) gelijk blijft. Deze conservatienotie bij het lagereschoolkind gaat uitsluitend over de ‘waarneembare opdracht’ van conservatie! Wanneer je de opdracht zuiver verbaal geeft, kan het kind die niet oplossen. Ook zijn er verschillende leeftijden voor conservatienotie. Conservatie voor ‘gewicht’ komt bijvoorbeeld pas rond 10 jaar, terwijl conservatie voor ‘aantal’ reeds rond 7 jaar doorbreekt. Voorbeeld Het (oudere) lagereschoolkind kan ook inzien dat de breedte van het ene glas gecompenseerd wordt door de hoogte van het andere glas.

─

Decentratie

Het lagereschoolkind is meer in staat tot organisatie van zijn gedachten. Het beschikt ook over de mogelijkheid om meerdere aspecten van een probleem in ogenschouw te nemen bv. zowel hoogte als breedte van de glazen. Voorbeeld Wanneer aan het lagereschoolkind wordt gevraagd welke van twee treintjes het eerst de eindmeet zal bereiken, wordt door een 8-jarige niet alleen naar het eindpunt gekeken, maar ook naar de vertrektijd en vertrekplaats van de treintjes, en worden verschillende aspecten van het probleem tegen elkaar afgewogen. In het voorbeeld van de kleiballen houdt het kind rekening met het feit dat de staaf langer is dan de bol klei maar ook dat hij dunner is.

─

Perspectiefneming

Het lagereschoolkind kan de positie van de ander innemen (zie ‘drie-bergen’-experiment) en ook gevoelens van anderen begrijpen. Voorbeeld Wanneer aan een lagereschoolkind gevraagd wordt hoe een ander kindje (dat bv. gepest wordt of iets heel leuk meemaakt) zich zou voelen (en waarom hij/zij zich zo voelt), kan het dit verwoorden.

─

Identiteitsprincipe (fixatie op toestand én proces)

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 146 van 235

Het statische denken van de peuter en kleuter heeft plaats gemaakt voor fixatie op toestand én proces (i.p.v. de statische gerichtheid bij de peuter/kleuter). Voorbeeld Een lagereschoolkind beseft dat, als je geen klei toevoegt en er ook niets afhaalt, de hoeveelheid klei dezelfde blijft.

─

Transitiviteit

De concreet-operationele denker is in staat tot transitief denken. Transitiviteit is het vermogen om twee relaties te combineren en daaraan een logische conclusie te verbinden. Voorbeeld “Als Louis groter is dan Simon en Simon is groter dan Vincent, dan moet Louis groter zijn dan Vincent”.

─

Seriatie

Seriatie betekent het vermogen om een aantal objecten volgens één of meerdere dimensies in een reeks (serie) te rangschikken op grond van hun verschillen. Zo kan je een kind vragen om voorwerpen op een rij te zetten volgens verschillende criteria bv. kleur, toenemende grootte,… Bij een dergelijke rangordening moet het kind de positie van een object ten opzichte van zijn voorganger (die bv. iets kleiner is) en opvolger (die bv. iets groter is) kunnen bepalen. De peuter en kleuter kunnen in zekere zin wel ordenen, maar maken slechts een vaag onderscheid tussen groot en klein of veel en weinig. Het seriatieprincipe wordt dan ook niet consequent toegepast. ─

Klassen en deelklassen maken.

Het lagereschoolkind kan het onderscheid tussen klassen en deelklassen maken. Het beseft dat een klasse in haar geheel altijd meer elementen bevat dan een deel van die klasse. Voorbeeld Blauwe driehoeken horen onder de bovenhorende klasse van de driehoeken, die op hun beurt veelhoeken zijn en geometrische figuren.

Rond zeven jaar bereikt het kind het niveau van echte classificatie. Daarbij past het de reversibiliteit vlot toe, eventueel gebruikt het zelfs meerdere criteria tegelijk om objecten te verdelen. Het kan daarbij soepel omschakelen naar een herverdeling volgens andere criteria. Tussen negen en twaalf jaar wordt het concreet-operationele denken uitgebouwd in zeer gevarieerde contexten. Het kind vertoont in deze periode ook vaak een sterke interesse voor het aanleggen van uitgebreide verzamelingen (leeftijd van de “verzamelwoede”).

7.7

T AALONTWI KKELING

7.7.1

Voltooiingsfase

Tussen de leeftijd van 5 en 9 jaar werkt het lagere schoolkind zijn taalverwerving af. Uiteraard leer je je hele leven lang nieuwe woorden bij en verwerf je nieuwe zinsconstructies. Maar in deze levensfase gaat het kind “de volwassenentaal” beheersen en zijn er niet zo veel verschillen meer. De school en de leerkrachten spelen in op deze taalontwikkeling: ze proberen het taalgebruik op zo een hoog mogelijk niveau te brengen. Toch hebben een aantal van de lagere schoolkinderen nog moeite bij de articulatie van sommige woorden (verkeerde uitspraak). Ze kunnen ook soms moeite hebben met passieAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 147 van 235

ve en langere zinnen. In deze periode gebruiken ze ook soms vreemde uitdrukkingen of vreemde woordconstructies. Bijvoorbeeld “Ik zeg de eerlijkheid” ipv “ik zeg de waarheid” “Ik heb merer snoepjes” ipv “ik heb meer snoepjes” “Beroemstigheden” ipv “bezienswaardigheden”.

Een ontwikkeling is ook het ontstaan van een metalinguïstisch bewustzijn vanaf ongeveer 5 jaar. Dit houdt in dat het kind steeds meer inzicht krijgt in de taal zelf. Taalspelletjes zijn dan ook bij veel schoolkinderen geliefd. Bijvoorbeeld Geheimtaal spreken, rijmpjes, raadseltjes,…

Schoolkinderen zijn steeds meer geboeid in andere talen zoals Engels of Frans. Sommigen verwerven via ondertiteling van films en bekende popmuziek heel wat basiskennis van het Engels. Eens het kind de taal beheerst, kan begonnen worden met leren lezen en schrijven.

7.8

S PELO NTWIKKELI NG

Ook bij het lagere schoolkind komen bewegingsspelen voor (bv. inline-skaten, schaatsen, zwemmen, tennissen, allerlei balspelen, klimmen,…) Soms groeien deze activiteiten uit tot een hobby. Functie – en fantasiespelen worden geleidelijk aan minder belangrijk. Constructie- en groepsspelen komen meer aan bod. Ook de zogenaamde denkspelen worden populair (bv. memory, schaken en dammen,…) Tijdens de lagere schoolleeftijd spelen kinderen veel samen. Associatief en coöperatief spel komen voor (zie ook eerder bij de kleutertijd). Naarmate het kind ouder wordt, richt het zich steeds meer op leeftijdsgenootjes. De grootte van de groep bij het samenspelen neemt ook toe met de leeftijd. Vandaar dat kinderen zich aangetrokken voelen tot sportactiviteiten en activiteiten in clubverband zoals rope-skipping, voetbal, zwem- of turnclub,.. Hun onderlinge relaties zijn daarbij sterk op competitie, leiderschap en onderhandelen gericht. Bij groepsspelen horen uiteraard ook spelregels. De aanvaarding en de erkenning van ‘spelregels’ zijn belangrijke stappen in de sociale en morele ontwikkeling van het kind. Het spelen volgens spelregels is trouwens een belangrijke oefening voor het latere functioneren in het maatschappelijke en economische leven. Bij het groepsspel manifesteert de scheiding tussen jongens en meisjes zich ook voor het eerst en het duidelijkst. Het blijft natuurlijk een twistvraag in welke mate de typisch jongens/meisjesspelen genetisch biologisch of socio-cultureel bepaald zijn. De schoolkindleeftijd is de tijd van de eerste echte vriendschappen. Samenspelen met anderen, ‘erbij horen’, vriendjes hebben, zich een beetje populair voelen ... zijn dan ook essentiële voorwaarden om zich goed in zijn vel te voelen. Het lagere schoolkind houdt zich ook bezig met experimenteer- en constructiespelen. Vaak doet het kind op deze manier ervaring op met allerlei materiaal (bv. parels, stof, kurken, papier, macramé, klei, …). Constructiemateriaal zet kinderen aan tot denken, experimenteren en het ontwerpen van nieuwe zaken, het zoeken naar oplossingen. Bouw- en knutselmateriaal bevorderen ook de handvaardigheid van het kind. Daardoor groeit het vertrouwen in zijn eigen mogelijkheden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

7.9

Pagina 148 van 235

T EKENONTWIKKELING

In de tekenontwikkeling gaat kind over van het pre-schematische naar het schematische stadium (uitbeeldend tekenen). De tekeningen worden ingewikkelder en uitvoeriger. Het lagere schoolkind begint steeds meer taferelen te tekenen waarbij mensen bv. uitgebeeld worden wanneer ze iets doen. De inhoud van de taferelen wordt vaak door persoonlijke levenservaringen bepaald. Vaak ogen de tekeningen vrij “rommelig”, omdat er fouten in dieptezicht en perspectiefneming worden gemaakt. Er worden twee fasen onderscheiden in het schematisch stadium: het intellectueel realisme en het visueel realisme.

7.9.1

Het intellectueel realisme

Het intellectueel realisme (tot ongeveer 8-9 jaar): “het kind tekent wat het weet en niet wat het ziet”. Een kind tekent dus alles waarvan hij weet dat het er is en niet alleen wat hij kan zien. Dit leidt ook wel tot doorzichtig tekenen zonder perspectief. Bijvoorbeeld Een kind tekent een venster blauw, omdat het een algemeen aanvaarde manier is voor vensters in afbeeldingen. Uit de schoorsteen wordt rook getekend. Het hoofd wordt in perspectief getekend, maar het kind tekent wel een brede mond.

Doorzichtig of transparant tekenen is een vorm van intellectueel realisme. Het ene wordt boven het andere getekend. Kinderen tekenen ook het onzichtbare, gaan ook tekenen wat je anders niet kan zien. Kinderen willen soms zoveel mogelijk structurele informatie geven.

Figuur 34: Doorzichtig tekenen als vorm van intellectueel realisme (Uit: De Medts, 2005)

Bijvoorbeeld Een kind tekent een doorkijkhuis. De hond ligt in de mand te slapen. De vier poten zijn door de mand getekend. Het kind weet dat de mens twee ogen heeft en tekent ‘mama’ in profiel toch met twee ogen. Een ruiter te paard wordt in zijaanzicht toch met twee benen getekend. Dit blijkt ook uit het volgende proefje: je steekt een nagel dwars door een appel. Op de tekening is dan ook de hele nagel zichtbaar in de appel. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 149 van 235

Bij het tekenen zonder perspectief worden belangrijke dingen het grootst getekend (de boze wolf is veel groter dan het huis. Mama of papa zijn belangrijker dan het huis, daarom worden ze dan ook groter dan het huis afgebeeld.).

Het jonge lagere schoolkind probeert de mens voor het eerst in profielvorm te tekenen. Het hoofd en de benen wijzen dan een bepaalde richting uit, terwijl het lichaam frontaal geschetst wordt. Opvallend aan deze tekeningen zijn de foutieve proporties. Bv. Veel te korte armen of grote handen,… Pas in een volgend stadium zullen kinderen ook rekening houden met lichaamsproporties.

7.9.2

Het visueel realisme

Rond de leeftijd van 8 jaar (tot ongeveer 12 jaar) ontwikkelt zich het stadium van het “visueel realisme”: “Het kind tekent wat het kan zien”. Bijvoorbeeld Het kind tekent slechts twee wielen aan de auto, omdat je er slechts twee kan zien, als je de auto van de zijkant bekijkt. Een hond krijgt slechts twee poten, terwijl het kind weet dat hij er vier heeft.

Het kind gaat geleidelijk aan meer realistische details, proporties en vormen tekenen (naturalistisch stadium).

Figuur 35: Een voorbeeld van visueel realisme (Uit: De Medts, 2005)

Bij het uitbeelden van mensen verdwijnen onnatuurlijke lichaamsvormen zoals rondjes en vierkanten. Armen en benen worden op een juiste manier aan het lichaam bevestigd. Ook wordt een nek getekend.

Figuren worden in beweging getekend.

Proporties van lichaamsdelen worden realistischer

Het kind begint in zijn tekeningen ook meer rekening te houden met tijd en ruimte. Afmetingen van objecten worden verschillend getekend afhankelijk van de afstand die ze innemen t.o.v. elkaar. De lucht en de grond worden als vlakken beschouwd. Ze worden niet meer door één lijn gescheiden. Er wordt ook rekening gehouden met het tijdstip van de dag en de seizoenen.

Veel kinderen verliezen met het ouder worden hun motivatie om te tekenen, omdat ze ontdekken dat zij de werkelijkheid moeilijk op een realistische manier kunnen weergeven Voorbeeld

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 150 van 235

Een kind van tien jaar bekijkt kritisch zijn tekening van zijn hond. Ontgoocheld besluit hij: ‘Hij lijkt er helemaal niet op.’ Hij verfrommelt zijn tekening en werpt ze boos en gefrustreerd in de papiermand. Het is dan ook belangrijk dat het kind aangemoedigd wordt om te blijven tekenen en zijn ‘vrije expressie’ naar waarde te blijven schatten. Pas wanneer het daar de wens toe uitdrukt, “kunnen en mogen” de opvoeders het kind helpen met ‘technische kneepjes’. Ter volledigheid herhalen we nog even dat kindertekeningen vaak ook gebruikt worden als diagnostische middelen om ontwikkelingsniveau na te gaan en/of psychische problemen te ontdekken. Hierover zijn de meningen echter verdeeld, vooral gezien de grote invloed van het milieu. Diagnostisch wordt zowel rekening gehouden met de graad van detaillering, als met de algemene vorm, de bladschikking, de thema’s en zelfs de gebruikte kleur. Dit alles wordt steeds vergeleken met het gemiddelde kind van die leeftijd. Sommige wetenschappers twijfelen nog sterk aan de wetenschappelijke waarde van deze interpretatieve methodes, en schakelen ze hoogstens gelijk met bv. het niveau van de grafologie.

7.10

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

7.10.1

Gehechtheid

Bij de ontwikkeling van de peuter en kleuter werd reeds aangegeven dat veilig gehechte kinderen beter en meer vriendschapsrelaties opbouwen. Onveilig gehechte kinderen willen graag op schoot zitten of knuffelen, maar ze hebben het heel moeilijk om dit vol te houden. Ze verlangen naar een ideale geborgenheid. Hun intern werkmodel zegt dat ze dit niet zullen vinden. Ze voelen zich nooit veilig. Daarom hebben deze kinderen nood aan regelmaat, voorspelbare situaties en veiligheid die door volwassen wordt geboden. Onoverzichtelijke en onvoorspelbare situaties bezorgen hen stress. Hierdoor worden ze zenuwachtig en hebben ze moeite om zich te concentreren of weten ze niet hoe ze zich moeten gedragen. Veilig gehechte kinderen daarentegen zijn voldoende flexibel om opdrachten zelfstandig uit te voeren of steun / hulp te vragen. Ze beschikken over voldoende basisvertrouwen om vrij autonoom te kunnen functioneren.

7.10.2

Sociale relaties en vriendschappen

In de loop van de lagere schoolperiode verschuift de sociale voorkeur van het kind. Peuters en kleuters blijven het liefst in de buurt van volwassenen (ook al spelen ze samen met hun vriendjes). Lagere schoolkinderen zijn liever samen met leeftijdgenootjes. Dit proces zal zich voortzetten tijdens de adolescentieperiode. Dan worden de leeftijdgenoten belangrijker dan de ouders.

7.10.2.1

In groep omgaan met leeftijdgenootjes

Goede relaties met leeftijdgenootjes zijn belangrijk in die zin dat ze het zelfbeeld en zelfvertrouwen van kinderen op een positieve manier beïnvloeden. Kinderen leren verschillende sociale vaardigheden, zoals het onder zelfbeheersing omgaan met groepsnormen. Het in groep omgaan met leeftijdgenootjes vormt voor het kind ook een “sociale leerschool”. Kinderen leren van elkaar hoe ze zich sociaal moeten gedragen. Ze komen in contact met verschillende karakters, leren hoe ze met anderen moeten omgaan, of hoe ze kunnen samenwerken, hoe ze kunnen omgaan met conflicten,…

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 151 van 235

Goede relaties met leeftijdgenoten kunnen soms ook een compensatie betekenen voor andere problemen zoals bv. problemen in het gezin. Typerend voor de lagere schoolleeftijd is dat meisjes met meisjes vriendengroepjes vormen en jongens met jongens. Deze “opsplitsing tussen geslachten” manifesteert zich bijna in alle samenlevingen. Het ontbreken van interactie tussen jongens en meisjes in de schooltijd brengt met zich mee dat de vriendschappen van jongens en meisjes vaak beperkt blijven tot leden van hun eigen geslacht. De aard van de vriendschappen binnen deze groepen is verschillend. Jongensgroepjes zijn over het algemeen groter dan groepjes vriendinnen. Jongens spelen meer in groepen dan in tweetallen. De statushiërarchievan de jongensgroep is over het algemeen vrij duidelijk; vaak wordt de “leider” door iedereen aanvaard. Vriendschappen bij meisjes zien er anders uit. Ze hebben in de schooltijd vaak geen uitgebreid netwerk van vriendinnen, maar richten zich op een of twee “beste vriendinnen” die min of meer dezelfde status hebben als zijzelf. Deze één-sekse-groepjes vormen een belangrijke ervaringswereld om het gedrag te oefenen dat past bij het eigen geslacht (vooral op school worden kinderen van hetzelfde geslacht gekozen; dit speelt bv. minder tijdens een familiebezoek). In de laatste jaren van het lagere onderwijs ontstaan er geleidelijk aan meer contacten tussen jongens en meisjes. Je kan ze beschouwen als ‘beginoefening’ voor de eigen rol t.o.v. het andere geslacht. Deze interacties nemen heel vaak de vorm aan van plagen en uitdagen.

7.10.2.2

Vriendschap

Vriendschap gaat in de lagere schooltijd een steeds grotere rol spelen. Kinderen gaan het steeds belangrijker vinden om vrienden te hebben. Het sluiten en in stand houden van vriendschappen wordt een belangrijk onderdeel van hun sociale leven. De vorming van vriendschappen heeft op verschillende manier invloed op de ontwikkeling van kinderen (Asher & Parker, 1991; J.R. Harris, 1998; Hartup & Stevens, 1997 ; Nangle & Erdley, 2001). ─

Ze verschaffen informatie over de wereld, de anderen en zichzelf.

─

Vrienden bieden ook emotionele steun. Kinderen kunnen daardoor beter met stress omgaan. Vriendschappen helpen voorkomen dat kinderen het doelwit van agressief gedrag worden.

─

Vrienden kunnen kinderen leren hoe ze hun emoties kunnen reguleren.

─

Ze vormen een goede oefening voor interactie en communicatie met anderen.

─

Ze bevorderen intellectuele groei.

─

Ze stellen kinderen in staat om vaardigheden te oefenen waarmee ze hechte relaties met anderen kunnen aangaan.

Stadia van vriendschap: een veranderende kijk op vrienden De invulling van het begrip ‘vriendschap ‘ maakt een evolutie door. Volgens de ontwikkelingspsycholoog Damon doorloopt de beleving van vriendschap drie afzonderlijke stadia (Damon, 1977; Damon & Hart, 1988). Stadium 1: vriendschap gebaseerd op het gedrag van anderen (4-7 jaar). Kinderen zien vrienden als anderen die hen aardig vinden. Met hun delen ze speelgoed en activiteiten. Ze beschouwen de kinderen met wie ze het grootste deel van hun tijd doorbrengen als hun vrienden. Bijvoorbeeld Hij deelt zijn speelgoed met me, we spelen na de school samen, ik mag bij hem gaan slapen,… Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 152 van 235

Kinderen laten in dit eerste stadium nog niet vaak de persoonlijke eigenschappen van de anderen meespelen. Hun vriendschappen zijn nog niet gebaseerd op de unieke positieve karaktertrekken van hun vriendjes. Ze vinden andere kinderen aardig, als ze wederzijds dingen met elkaar kunnen delen. Kinderen die niet delen, die slaan of die niet met hen spelen, vinden ze niet aardig. Een vriend of vriendin is iemand die mogelijkheden biedt voor plezierige interacties. ─

Stadium 2: vriendschap gebaseerd op vertrouwen (8-10 jaar).

Kinderen krijgen in dit stadium een complexere kijk op vriendschap. Kinderen laten persoonlijke eigenschappen en kenmerken meewegen. Ook de beloningen die een vriendschap oplevert, beginnen een rol te spelen. Bijvoorbeeld Hij geeft me raad bij mijn huiswerk, troost me als ik verdrietig ben, ik vertel veel aan hem dat anderen niet mogen weten,…

Maar het belangrijkste element in dit tweede stadium is wederzijds vertrouwen. Vrienden worden beschouwd als kinderen die er voor je zijn als je ze nodig hebt. Als dat vertrouwen wordt geschonden, wordt dit heel zwaar ‘bestraft’. Vrienden kunnen het niet terug zomaar goedmaken door een leuk speelkameraadje te zijn. Er worden formele verklaringen en formele verontschuldigingen verwacht voor de vriendschap hersteld kan worden. ─

Stadium 3: vriendschap gebaseerd op psychische nabijheid (11-15 jaar).

Het derde stadium van vriendschap begint tegen het eind van de lagere schoolperiode. Kinderen beginnen een kijk op vriendschap te ontwikkelen die ze ook tijdens hun adolescentie zullen hebben. Intimiteit en loyaliteit zijn de belangrijkste criteria voor vriendschap (zie ook verder in de adolescentie). Vriendschap wordt gekenmerkt door psychische nabijheid, wederzijdse openheid en exclusiviteit. Aan het eind van de lagere schooltijd zoeken kinderen vrienden uit die loyaal zijn. Ze kijken minder naar de activiteiten die ze kunnen delen en meer naar de psychische voordelen die een vriendschap met zich meebrengt. Geen vrienden hebben tijdens de lagere schoolperiode is negatief voor de ontwikkeling. Sommige kinderen vinden geen/moeilijk aansluiting bij de groep en/of maken moeilijk vriendjes. Ze hebben vaak een lage zelfwaardering en hebben de neiging zichzelf te onderschatten.

7.10.2.3

Populariteit en sociale competentie

Waarom worden sommige kinderen steeds populairder, terwijl anderen geen aansluiting bij de groep vinden? Status speelt een belangrijke rol bij vriendschappen tussen kinderen. Status is de relatieve positie die door andere leden van de groep wordt toegekend. Kinderen met een hoge status sluiten meestal vriendschap met andere kinderen met een hoge status, terwijl de vrienden van kinderen met een lage status zelf meestal ook een lage status hebben. Status is ook gerelateerd aan het aantal vrienden dat een kind heeft. Populariteit is een afgeleide van de status van een kind. Lagere schoolkinderen met een gemiddelde of hoge status zullen eerder gemeenschappelijk sociaal gedrag initiëren en coördineren. Hun niveau van sociale activiteit ligt dan ook hoger dat van kinderen met een lage sociale status. Wat bepaalt / bevordert nu de populariteit? ─

Populaire kinderen hebben vaak verschillende karaktereigenschappen gemeen. Ze zijn meestal behulpzaam en kunnen goed samenwerken. Ze zijn ook grappig, hebben gevoel voor humor en waarderen anderen daarin. Ze zijn beter in staat om emoties van anderen te begrijpen omdat ze hun non-verbale gedrag beter kunnen interpreteren. Ook kunnen ze hun eigen non-verbale gedrag beter reguleren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 153 van 235

Ze scoren dus hoog op het gebied van sociale competentie, het geheel van sociale vaardigheden dat individuen in staat stelt om succesvol te functioneren in sociale omgevingen. Toch is er ook een subgroep van populaire kinderen die negatief gedrag (bv. agressief en storend gedrag) vertonen, maar door hun leeftijdsgenoten als stoer of ‘cool’ gezien worden. ─

Een andere factor die verband houdt met de populariteit van kinderen is de vaardigheid om sociale problemen op te lossen. Sociale probleemoplossing is het gebruik van strategieën om sociale conflicten op te lossen op manieren die zowel voor jezelf als voor anderen bevredigend zijn. Volgens Dodge en collega’s (Dodge & Crick, 1990; Dodge & Price, 1994) zijn er een aantal stappen in de informatieverwerking van kinderen die leiden tot het succesvol oplossen van sociale problemen. De manier waarop kinderen sociale problemen oplossen is een gevolg van de beslissingen die ze tijdens elk van deze stappen nemen. Sommige kinderen interpreteren de betekenis van het gedrag van andere kinderen telkens verkeerd. Ze reageren daardoor ook verkeerd op dat gedrag Over het algemeen kunnen populaire kinderen de betekenis van gedrag beter interpreteren, terwijl minder populaire kinderen meestal minder goed zijn in het duiden van de oorzaken van het gedrag van anderen. Hun strategieën voor het oplossen van sociale problemen zijn ook beperkter (Rose & Asher, 1999 ; Vitaro & Pelletier, 1991).

7.11

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

Volgens Erikson, wiens kijk we ook in de vorige hoofdstukken bespraken, doorloopt het kind in de schooltijd het stadium van vlijt- versus- minderwaardigheid. In dit stadium probeert het kind competenties te ontwikkelen, waarmee het kan omgaan met problemen met ouders, leeftijdgenoten, school en de wereld om zich heen. Kinderen worden onder andere op school met een enorme hoeveelheid informatie geconfronteerd. Tegelijk proberen ze een plaats te verwerven in hun sociale wereld. Succes leidt tot gevoelens van competentie en bekwaamheid (bv. ik ben goed in puzzelen, rekenen). Moeilijkheden in dit stadium leiden tot gevoelens van mislukking en onvermogen. Daardoor trekken sommige kinderen zich terug van hun leeftijdgenoten of zijn minder gemotiveerd om hun best te blijven doen.

7.11.1

Een nieuw antwoord op de vraag “wie ben ik?”

De zoektocht naar een eigen identiteit komt tot uiting in de veranderingen in het beeld dat lagere schoolkinderen van zichzelf hebben. Typerend voor de lagere schoolleeftijd zijn de psychologische zelfbeschrijvingen die verwijzen naar het eigen karakter (en niet meer enkel fysieke eigenschappen). De kinderen beschrijven zichzelf als “leuk” of “vriendelijk” of “behulpzaam”. Het beeld dat kinderen van zichzelf hebben wordt ook gedifferentieerder. Kinderen ontdekken dat ze goed zijn in het ene en minder goed in het andere. Bijvoorbeeld Louis begint te merken dat hij goed is in opstellen schrijven en spelling, maar minder goed is in rekenen. Jasper vindt dat hij goed is in balsporten zoals volleybal of voetbal, maar niet zo lenig is.

Het zelfbeeld van kinderen wordt in deze periode verdeeld in drie persoonlijke en een intellectueel domein (Schavelson, Hubner & Santon, 1976). Het persoonlijke zelfbeeld bevat bijvoorbeeld de componenten uiterlijk, relaties met leeftijdgenoten en fysieke vermogens. Kinderen van de lagere school benadrukken ook vaak hun vaardigheden in vergelijking met die van anderen, bv. “ik kan het snelste lopen van de klas”, “ik kan het mooiste tekenen”, Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 154 van 235

en ze noemen categorieën waartoe ze behoren, bv. “ik ben lid van de chiro”, “ik ga naar de tekenacademie”. Sociale vergelijking is het verlangen om je eigen gedrag, vermogens, expertise en meningen te beoordelen door ze te vergelijken met die van anderen. Meestal vergelijken kinderen zichzelf met personen die op relevante punten op hen lijken (bv. zelfde leeftijd of interesses).

7.11.2

Eigenwaarde: het beeld dat kinderen van zichzelf ontwikkelen

Kinderen bekijken zichzelf niet alleen in termen van objectieve fysische en psychische eigenschappen: ze vellen ook oordelen over zichzelf. Eigenwaarde is de algemene en specifieke positieve en negatieve manier waarop kinderen naar zichzelf kijken. Het zelfbeeld bestaat uit opvattingen over en percepties van het ik, terwijl eigenwaarde meer emotioneel georiënteerd is (Baumeister, 1993; Daviskean & Sandler, 2001). De eigenwaarde van een kind maakt tijdens de lagere schooltijd een belangrijke ontwikkeling door. Kinderen gaan steeds intensiever met leeftijdgenoten om. Ze hebben dus veel tijd om zich met anderen te vergelijken en over zichzelf na te denken. “Vinden andere kinderen me tof?”, “Ben ik goed in turnen?” Om hun vragen te beantwoorden gaan ze kijken naar wat anderen hebben, kunnen en doen. Op die manier leren ze zichzelf kennen. Er is ook een groeiende differentiatie in hun eigenwaarde.

7.12

M ORELE ONTWIKKELING

Het lagere schoolkind kan meevoelen en meeleven (empathie) met anderen: het kan zich verplaatsen in een ander en beseffen wat deze weet, denkt en voelt. Dit is een belangrijke stap in de morele ontwikkeling van het kind, want pas dan wordt het mogelijk om de gevolgen te zien van het eigen gedrag. De ander (vooral de gezaghebbende ander) wordt heel belangrijk in de morele ontwikkeling van het lagere schoolkind. Hier knopen we terug aan bij de stadia in de morele ontwikkeling volgens Kohlberg. (zie het volledige overzicht in het vorige hoofdstuk bij de emotionele ontwikkeling in de kleuterperiode). Het schoolkind bevindt zich in het conventionele stadium. Goed en rechtvaardig is wat de omgeving als dusdanig bestempelt. Hij voldoet aan de verwachtingen van de familie, groep of grotere gemeenschap die de norm op zich zijn. Het kind heeft vooral oog voor de algemene gedragscodes die blijken te bestaan en waaraan mensen zich bij voorkeur dienen te houden. “Wie dit doet, gedraagt zich moreel goed”. Voor het schoolkind betekent dit de directe omgeving van het kind, zoals ouders, leerkrachten, politie, jeugdleiders,…. (in de adolescentie worden de officiële autoriteiten de ‘bepalers’ van goed en kwaad). In het conventioneel stadium worden twee substadia onderscheiden: ─

interpersoonlijke overeenstemming (‘good boy - nice girl’)

Goed gedrag is wat anderen bevalt of helpt en door hen goedgekeurd wordt. De persoon richt zich op de stereotype beelden over wat ‘natuurlijk’ gedrag is of het gedrag van de meerderheid. Andermans gedrag wordt vaak beoordeeld naar de goede bedoelingen, de intentie van de actor. Zelf verdient men goedkeuring door ‘slaaf’ te zijn. ─

wet en orde (‘law and order’)

Er wordt geoordeeld op basis van vaste regels die door een autoriteit bepaald zijn. Zich goed gedragen is nu zijn plicht doen, de autoriteit respecteren, streven naar het behoud van de gevestigde orde, gewoon omdat ze er is. In de regel wordt dit niveau bereikt in de periode van 10 à 13 jaar.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 155 van 235

Hoewel het hoogste morele stadium nog niet bereikt is, lijkt het dat sommige volwassenen niet verder dan dit stadium komen. De neiging om gezaghebbende autoriteiten te volgen, ook als de gevraagde gedragingen in strijd zijn met de eigen morele principes, wordt zelfs bij heel wat volwassenen teruggevonden. Een gekend voorbeeld hiervan zijn de experimenten van Milgram. Uitleg Onder het mom dat het over een leeronderzoek ging werden proefpersonen ertoe gedreven anderen elektrische schokken toe te dienen. Het was hen niet bekend dat ze die schokken niet in werkelijkheid toedienden. Op gezag van de proefleider (gezag dat toenam, doordat hij een witte jas droeg), dienden de proefpersonen zelfs dodelijke schokken toe aan anderen. Ze werden hiertoe niet gedwongen met fysiek geweld. Een verbale aanmaning zorgde in de meeste gevallen voor grenzeloze gehoorzaamheid. Het was zeker niet zo dat alleen agressieve, lager ontwikkelde mensen dit deden. Dit waren resultaten van de doorsnee populatie. Het werd door deze experimenten duidelijk dat mensen heel ver kunnen gaan onder druk of gezag van autoriteiten. Deze experimenten worden ook gebruikt om de vergaande gehoorzaamheid in oorlogstijd te verklaren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

7.13

Pagina 156 van 235

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1.Geef de 3 stadia van de vriendschap volgens de theorie van Damon Kleuter

Vriendschap gebaseerd op…

uitleg

Lagere schoolkind

Vriendschap gebaseerd op…

uitleg

Adolescent

Vriendschap gebaseerd op…

uitleg

2. Tekenontwikkeling

Bovenstaand zie je een tekening van een 5-jarige jongen met een gemiddelde verstandelijke ontwikkeling. Deze jongen is voorafgaand aan het schooljaar voor het eerst met het vliegtuig op vakantie geweest. Als je goed kijkt, staan er allemaal tekens en letters van KLM in deze tekening Dit heeft op hem zo een indruk gemaakt, dat dit in allerlei werkjes terugkomt. Het mannetje in huis hoort in werkelijkheid deels zichtbaar te zijn. a) In welk stadium van de tekenontwikkeling bevindt dit kind zicht? Indien dit stadium verschillende deelfasen heeft, benoem dan ook de deelfase en leg kort uit b) Geef 2 zaken waaruit jij concludeert dat het kind in dit stadium / deze fase zit. Motiveer je antwoord met twee voorbeelden uit de tekening.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 157 van 235

3.Morele ontwikkeling “Moeder roept Louis aan tafel om te komen eten. In zijn haast om gehoor te geven aan haar bevel, stoot hij per ongeluk een dienblad omver dat iemand domweg achter de deur had opgesteld. Alle tien kopjes die op het dienblad stonden, zijn stuk. Een ander kindje Joeri, mag van mama geen snoep eten vandaag. Maar zodra zij het huis uit is, klimt hij op een stoel om bij de koekjestrommel te geraken. Per ongeluk stoot hij daarbij een kopje om, dat stuk valt op de grond. a) Wie van beide, Louis of Joeri, moet het strengst gestraft worden volgens Lea van 9 jaar? b) Waarom ? (Verklaar adhv de stadia van Kohlberg) 4.Meerkeuzevragen Tijdens de lagereschooltijd hebben kinderen vooral vrienden a) wegens de psychische nabijheid en exclusiviteit b) wegens de gezamenlijke activiteiten die je met hen kunt spelen c) omdat je ze zelf kunt kiezen d) wegens het wederzijdse vertrouwen Wat is niet juist met betrekking tot lagere schoolkinderen? a) Volgens Piaget beschikken kinderen tijdens de lagere school over het principe van reversibiliteit b) Vriendschappen zijn vooral gebaseerd op vertrouwen c) Ze bevinden zich in het pre-conventioneel stadium volgens Kohlberg d) Ze gaan zich met anderen vergelijken om hun zelfbeeld vorm te geven

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De intellectuele ontwikkeling. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 36-64.

─

Biltris, A. (2005). Het schoolkind. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 138-151.

─

De Medts, L. (2005). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Feldman, R.S. (2005). De fysieke ontwikkeling in de schooltijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 328-351.

─

Feldman, R.S. (2005). De cognitieve ontwikkeling in de schooltijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 352-389.

─

Feldman, R.S. (2005). De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de schooltijd. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 390-420.

─

Fleck-Bangert. (1995). Kinderen tekenen: ontwikkeling en achtergronden. Lemniscaat, Rotterdam.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Lagere schooltijd

Pagina 158 van 235

─

Meykens, S. & Cluckers, G. (1996). Kindertekeningen in ontwikkelingspsychologisch en diagnostisch perspectief. Acco, Leuven.

─

Scharlaekens , A.M. & Gillis, S. (1987). De taalverwerving van het kind. WoltersNoordhof, Groningen.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). Het lagereschoolkind. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 145-191.

─

Thomas, G.V. & Silk, A.M.J. (1993). De psychologie van kindertekeningen. Swets en Zeitlinger, Amsterdam.

─

Van Beemen, L. (2006). Deel 2. cognitieve ontwikkeling. Het denken. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 89-110.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 159 van 235

DE ADOLESCENTIE

De term “adolescentie” wordt gebruikt voor de periode tussen de kinderjaren en de volwassenheid. Puberteit daarentegen wijst vooral op de lichamelijke en seksuele componenten. De lichamelijke veranderingen die de adolescent ondergaat ten gevolge van fysiologische en hormonale rijpingsprocessen zijn zeer ingrijpend. Een nog duidelijker besef van een seksuele identiteit is hier het gevolg van De adolescentie is een periode van overgang, waarin zich op verschillende terreinen in een snel tempo veel ontwikkelingen en nieuwe uitdagingen voordoen. Maar er is ook een verhoogde kwetsbaarheid en er zijn spanningen. Sommige adolescenten beleven deze periode als prettig en zonder veel problemen, anderen hebben er moeite mee. Spanningen en conflicten met de ouders en leraars, non-conformisme, onzekerheid en twijfel over eigen voorkomen en mogelijkheden, zoeken naar vrienden en ook zich afzonderen van anderen, uitproberen van allerhande gedragswijzen, opkijken en zich spiegelen aan 'helden', vluchten in een droomwereld waar alles kan, zich kritisch afzetten tegen traditionele waarden, ... zijn kenmerkend voor de tiener op zoek naar een nieuwe identiteit. Adolescenten gedragen zich soms anders dan ze het zelf bedoelen. Zij vinden niet altijd de juiste houding en woorden om te uiten wat ze ervaren en willen. Hun stemming is trouwens zeer wisselvallig. Ze zoeken vaak wanhopig naar gedragswijzen om ...' zich goed te voelen in hun eigen vel'.

8.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Het verschil tussen de termen adolescentie en puberteit bespreken.

De groeispurt in de lichamelijke ontwikkeling van het kind als typisch kenmerk van de start van de puberteit aangeven.

De acceleratie als versnelde lichamelijke ontwikkeling in de Westerse wereld verklaren.

Primaire en secundaire geslachtskenmerken bij jongens en meisjes aangeven en commentariëren.

Gevolgen van de grote lichamelijke ontwikkeling van de adolescent op zijn zelfbeeld bespreken.

Gevolgen van een vertraagde of vervroegde inzet van de puberteit op het zelfbeeld van de adolescent bespreken.

Beïnvloeding van het lichaamsbeeld door sociale en culturele factoren bespreken, meerbepaald het oordeel van anderen, ideaalbeelden en voeding en voedingsgewoonten.

De periode van de adolescentie bespreken als de zoektocht naar autonomie en de aspecten die daarmee samenhangen: het evenwicht tussen zelfbeslissing en beïnvloeding door leeftijdsgenoten en de beïnvloeding door de ouders.

De functie van het aansluiten bij leeftijdsgenoten in de adolescentiefase bespreken.

Het belang van het positief kijken naar (ouder-kind)conflicten voor de ontwikkeling van het kind bespreken.

Het belang van de jeugdsubcultuur aangeven voor de ontwikkeling van de adolescent

De formeel operationele fase van de cognitieve ontwikkeling volgens Piaget verbinden met concrete voorbeelden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 160 van 235

Typische kenmerken van de formeel operationele fase uit de theorie van Piaget uitleggen, koppelen aan de juiste leeftijd en illustreren met voorbeelden met name de woorden uit de begrippenlijst.

Typische kenmerken van de adolescent met betrekking tot het zelfbeeld en de identiteitsontwikkeling bespreken: eigenwaarde, egocentrisme, imaginair publiek, persoonlijke fabel, conformisme.

Het psychosociaal moratorium bespreken.

Mechanismen die aan de grondslag liggen van de identiteitsvorming bespreken: identificatie, experimenteren.

De identiteitsstatus bespreken aan de hand van het theoretisch concept van Marcia.

Begrippen Disharmonische gestalte, groeispurt, acceleratie, primaire geslachtskenmerken, secundaire geslachtskenmerken, menarche, menstruatie, spermarche, zaadlozing, (acne), masturbatie, abstract denken, hypothetisch denken, propositioneel denken, combinatorisch denken, rolverandering, conflict, jeugdcultuur, subcultuur, egocentrisme, imaginair publiek, persoonlijke fabel, conformisme, psychosociaal moratorium, identiteitsstatus, identiteitscategorie, identiteitsdiffusie, foreclosure, moratorium, achievement

8.2

L ICHAMELIJKE ONTW IKKELI NG

Tijdens de puberteit ontwikkelt het lichaam van het kind zich tot het lichaam van een volwassene. Dit lichaam ziet er anders uit, het functioneert anders en kenmerkt zich door een eigen persoonlijkheid. Dit proces houdt heel wat lichamelijke veranderingen. Deze brengen heel wat psychische reacties met zich mee. Tijdens de adolescentie treden de volgende lichamelijke veranderingen op: ─

Een opvallende toename van de lichaamsgroei en verandering in lichaamsproporties.

─

Seksuele rijpingsprocessen (ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken en de geslachtsorganen).

Het begin van de puberteit is verschillend voor beide geslachten: bij meisjes beginnen de lichamelijke veranderingen meestal 1 tot 2 jaar vroeger dan bij jongens. Daarnaast zijn er ook individuele verschillen in begin, einde, duur en tempo.

8.2.1

De groeispurt

Bij het begin van de adolescentie nemen zowel de lengte als het gewicht toe. Maar het is vooral de zgn. ‘groeispurt’ die het meest in het oog springt. De groeiversnellingen hebben betrekking op de lengte, het gewicht en het skelet. De groeiversnelling verschilt per lichaamsdeel zodat de verhoudingen tijdelijk 'verstoord' worden. In de eerste helft van de groeiperiode nemen vooral de ledematen snel in lengte toe. De romp blijft achter. Ook de handen, voeten, neus, oren en kin groeien sneller, zodat het fijne kindergezicht plaatsmaakt voor een 'grof gezicht met puistjes'. In onze cultuur begint de groeispurt bij de jongens gemiddeld rond 11 à 12 jaar en is omstreeks 13 jaar maximaal (10 cm/jaar) om daarna weer snel af te nemen. Rond 18 à 19 jaar bereiken jongens de volwassen lengte. Bij meisjes is de gemiddelde beginleeftijd 10 à 11 jaar. De piek wordt rond 12 jaar bereikt. Na ± 17 jaar groeien ze nauwelijks meer.

Deze disharmonische gestalte leidt ook tot een eerder stuntelige motoriek (...in de hand gewerkt door onzekerheid). Het kind werd een slungelachtige tiener die met zijn figuur

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 161 van 235

geen houding weet. De tiener heeft tijd nodig om te wennen aan zijn veranderend lichaamsschema dat vaak versoord wordt door de hevige groeispurt. Tegen het einde van de adolescentie komt een nieuw evenwicht. Lichaamsbeweging, sport en een goede lichaamsverzorging werken een harmonische ontwikkeling in de hand.

8.2.2

Seksuele rijpingsprocessen

Studies tonen aan dat leeftijd en tempo van de puberteitsontwikkeling beïnvloed worden door voeding, voornamelijk in de kindertijd, en socio-culturele factoren. Vroeger werd gedacht dat ook klimatologische invloeden een rol speelden. Dit klopt niet. Acceleratie wijst op een versnelde ontwikkeling van de huidige adolescent in vergelijking met pubers van enkele generaties geleden. In West-Europa wordt de jeugd, juist door de rijkere voeding en betere gezondheidszorg, vroeger fysiologisch rijp. Jongeren van nu zijn gemiddeld 10 centimeter groter en 3 jaar eerder geslachtsrijp dan een 40-tal jaar geleden. Recent onderzoek wijst er echter op dat deze tendens nu gestabiliseerd is. De seksuele rijpingsprocessen komen in de eerste plaats tot uiting in de ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken: borstontwikkeling, pubaire beharing, ontwikkeling van de genitaliën, de eerste menstruatie (menarche) en de eerste zaadlozing (spermarche). ─

Bij meisjes begint de puberteit tussen 9 en 14 jaar. De seksuele rijping start met de ontwikkeling van de borsten en de groei van de pubaire beharing. De eerste menstruatie (menarche) treedt meestal pas enkele jaren later op. De gemiddelde leeftijd hiervoor wordt op 13 jaar geschat. Uiteindelijk zijn de geslachtsorganen pas 1,5 jaar na deze gebeurtenis volgroeid. Na de menarche is de jonge vrouw vruchtbaar. Meisjes zijn gemiddeld op 15-jarige leeftijd geslachtsrijp of ‘biologisch volwassen’.

─

Jongens worden geslachtsrijp tussen 10 en 15 jaar. We zien een versnelde groei van de teelballen en een langzaam op gang komende groei van de pubaire beharing. Deze versnelde groei hangt samen met de versnelling van de lengtegroei. Later volgen nog de groei van de penis, de okselbeharing en baardgroei. De groei van het strottenhoofd is bij veel jongens duidelijk te zien (adamsappel). De stem wordt rauwer en slaat gemakkelijk over. Ook de toonhoogte van de stem verlaagt. De eerste ejaculatie komt gemiddeld rond 14 jaar voor, tijdens de periode van de maximale groei. Jongens zijn gemiddeld op 16-jarige leeftijd ‘biologisch volwassen’.

8.2.3

Reacties op lichamelijke veranderingen

Adolescenten gaan over het algemeen heel bewust om met de veranderingen in hun uiterlijk. Ze stellen zich vaak kritische en soms nogal angstaanjagende vragen over hun veranderd lichamelijk voorkomen. Niet altijd beleven ze hun lichaamsbeeld immers als positief of realistisch. Zo is de adolescent vaak overgevoelig voor het oordeel van de buitenwereld. Onzeker/wantrouwig als hij is, volstaat een blik soms, opdat hij zou denken dat de andere opmerkingen over zijn fysieke verschijning maakt. De jongen voelt zich vaak verward door onverwacht optredende erecties. Het meisje schaamt zich soms over haar lichamelijke ontwikkeling. Ze tracht dan haar vrouw-zijn angstvallig te verbergen. Jongens die later tot ontwikkeling komen, worden meestal door hun leeftijdsgenoten minder gewaardeerd. Bij meisjes is dit beeld complexer.

8.2.3.1

Beleving van het eigen lichaam: oorzaken

Negatieve belevingen over het eigen lichaam kunnen worden veroorzaakt door de volgende factoren: ─

Een opvallend vroege of late rijping

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

─

Pagina 162 van 235



Vroege rijping: Voor jongens is vroege rijping over het algemeen een voordeel. Jongens die lichamelijk vroeg volgroeid zijn, sporter meestal beter dan anderen. Ze zijn vaak populairder en hebben een positiever zelfbeeld. (Latere rijpers lijken bepaalde kwaliteiten te ontwikkelen zoals inventiviteit en humor, om te compenseren dat ze in vergelijking met leeftijdgenoten nog als kind worden gezien). Voor vroeg rijpende meisjes ligt dit anders. Ze voelen zich vaak ongemakkelijk en anders dan hun leeftijdsgenoten door de in het oog springende veranderingen van hun lichaam, zoals de ontwikkeling van borsten. Soms worden ze nagekeken of gepest door hun klasgenootjes die nog niet zover zijn.



Late rijping: Ook hier komen verschillende gevolgen per geslacht voor. In dit geval kunnen de gevolgen voor jongens negatiever zijn dan voor meisjes. Jongens, die kleiner en lichter zijn dan hun leeftijdsgenoten, worden minder aantrekkelijk bevonden. Ze presteren ook vaak minder goed in sportactiviteiten. Ze worden minder gekozen door meisjes om samen weg te gaan. Meisjes die later in de puberteit komen, worden tijdens de eerste jaren van de middelbare school soms over het hoofd gezien bij afspraakjes en andere gemengde activiteiten. Als ze ouder worden, zijn deze meisjes echter meestal meer tevreden over zichzelf en hun lichaam.

Verschil tussen lichamelijk en psychisch ontwikkelingsniveau Voorbeeld Een jongen die lichamelijk goed ontwikkeld is en bij de vrienden van zijn oudere zus een goede indruk maakt, heeft soms moeite met het feit dat hij in een lagere klas zit.

─

Afwijkingen van gewenste mannelijke of vrouwelijke kenmerken Voorbeelden Meisjes kunnen lijden onder een extreem sterke of geringe borstontwikkeling. Bij meisjes ziet men soms ook de angst over hun lengte (“zal ik niet te groot worden” of “zal ik zo klein blijven?”) of over hun gewicht. Jongens maken zich nogal eens zorgen over de lengte van hun penis.

─

Het verschijnen van jeugdpuistjes (acne) Relatief veel jongeren krijgen tijdens de puberteit last van puistjes op de huid van het gezicht, borst of rug. Jongeren met puistjes hebben het gevoel niet populair te zijn. Ze voelen zich vaker onzeker. Deze kwaal is tegenwoordig zeer goed te verhelpen met zalf en medicatie.

─

Ook de eerste menstruatie en eerste zaadlozing lokken uiteenlopende psychische reacties uit bij jongens en meisjes: 

De eerste menstruatie (menarche) is een belangrijk teken van seksueel volwassen en vrouw zijn. Meisjes hebben doorgaans gemengde gevoelens bij dit gebeuren. Ze vinden het dikwijls positief om vrouw te zijn, om kinderen te kunnen krijgen en om net zo te zijn als hun vriendinnen. Maar ze hebben vaak een hekel aan de vele ongemakken en de lichamelijke klachten (bv. hoofdpijn, rugpijn, krampen, buikpijn) die met de menstruatie verbonden kunnen zijn. Het is belangrijk voor het meisje om tijdig en voldoende voorbereid te zijn op deze (ingrijpende) gebeurtenis, zodat er op een gezonde manier kan mee worden omgegaan.



De eerste zaadlozing (spermarche) bij jongens, meestal ongeveer 2 jaar na het begin van de lichamelijke veranderingen, signaliseert dat de seksuele rijping voltooid is. Emotioneel reageren de jongens hierop in het algemeen ook gemengd. Een deel van hen is trots en gelukkig; een aantal is beschaamd, bezorgd of angstig. Jongens praten weinig over deze ervaring.

Het huidige klimaat op het gebied van de seksualiteit is meer open en tolerant dan vroeger. Dit maakt dat jongeren meestal beter geïnformeerd zijn. Het zou kunnen dat ze zich daarAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 163 van 235

door minder schuldig en angstig voelen dan bij vroegere generaties het geval was. Jongeren wisselen onderling veel informatie uit over dit soort aangelegenheden, zodat volledige onwetendheid waarschijnlijk tot de uitzonderingen behoort.

8.2.3.2

Beïnvloeding van het lichaamsbeeld door sociale en culturele factoren

Het eigen lichaamsbeeld wordt sterk beïnvloed door sociale en culturele factoren: hoe wordt er binnen het gezin, tussen leeftijdgenoten en in een cultuur met de lichamelijke veranderingen omgegaan? De voorbereiding op de veranderingen kan per gezin erg verschillen. Als ouders erg ambivalent staan tegenover zaken als menstruatie en masturbatie, heeft dat consequenties voor de manier waarop hun kinderen dit ervaren. Een lichaamsbeeld veronderstelt niet alleen dat iemand zichzelf op een bepaalde manier ervaart, maar het gaat ook over een inschatting van het oordeel van anderen. ─

Leeftijdsgenoten (vrienden, vriendinnen en klasgenoten) spelen daarbij een belangrijke rol. Ze kunnen aanleiding geven tot pesterijen en gêne. bijvoorbeeld bij het gezamenlijk douchen na het sporten.

─

Ook maatschappelijke en ideale voorstellingen over het lichaam oefenen een substantiële invloed uit op het lichaamsbeeld, vooral via de door media en mode voorgeschotelde ideaalbeelden. Zowel mannen als vrouwen worden bv. via sociale media opgezadeld met een fysiek ideaal dat slechts voor weinig mensen is weggelegd

Aan het begin van de adolescentie zijn jongeren zeer gevoelig voor dit soort ideaalbeelden. Voor de kleding- en cosmetica-industrie zijn ze vanaf deze leeftijd economisch gezien dan ook zeer interessant. Kleding en cosmetica bieden de mogelijkheid het lichaamsbeeld aan te passen aan de heersende idealen. Lichamelijke groei in de adolescentie is ook afhankelijk van de kwaliteit van voeding en voedingsgewoonten. Het puberale lichaam heeft nood aan een evenwichtig samengesteld calcium- en eiwitrijk - voedsel, terwijl voedingsgewoonten daar vaak niet bij aansluiten. Het achterwege laten van het ontbijt bijvoorbeeld wordt later op de dag gecompenseerd door gevulde koeken of voedsel 'uit de muur'. Ook bij jongeren die zelfstandig gaan wonen schort er nogal eens iets aan hun voedingspatroon. Culturele en maatschappelijke factoren, zoals voorstellingen over het ideale lichaamsbeeld, spelen daarbij natuurlijk een grote rol. Vooral bij meisjes worden voeding en eetgedrag soms volledig beheerst door de terreur van een slank figuur. Voor sommige vrouwen duurt het gevecht met de weegschaal het hele leven lang en lijkt het (negatieve) lichaamsbeeld kenmerkend voor hun persoonlijkheid.

8.3

M OTORISCHE ONTWIKKELI NG

Tijdens de lagere schoolleeftijd leert het kind zijn lichaam perfect te beheersen (zie vorige hoofdstuk). Daarnaast nemen bij de adolescent door de ontwikkeling van spierweefsel kracht en uithoudingsvermogen nog sterk toe. Sporten zoals basketbal, volleybal, voetbal, fitness, zwemmen, wielrennen, skaten e.d. zijn favoriete bezigheden van jongeren. Ze proberen daarin hun technieken te verbeteren, een competitieve plaats te verwerven en/of zoeken naar amusement met leeftijdgenoten.

8.4

P ERCEPTUELE ONTWIKKELING

Tijdens de adolescentie gaat de capaciteit van de aandacht en het concentratievermogen sterk toenemen i.v.g. met het lagere schoolkind. Jongeren kunnen soms heel selectief te werk gaan in hun aandacht. Ze kunnen dus hun aandacht richten op één bron. Bijvoorbeeld Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 164 van 235

Sommige ouders vragen zich wel eens af hoe het mogelijk is dat hun puber kan studeren met een hoofdtelefoon op met luide muziek.

Maar jongeren kunnen nu ook beter hun aandacht verdelen. Daardoor kunnen ze meerdere activiteiten tegelijkertijd verrichten én met meerdere informatie-elementen rekening houden. Adolescenten kunnen zich voor lange tijd concentreren om steeds complexere taken en problemen tot een goed einde te brengen. Bijvoorbeeld Adolescenten kunnen soms gelijktijdig drie verschillende programma’s op tv volgen of tegelijk leren, chatten en muziek downloaden. Adolescenten kunnen complexe vraagstukken oplossen en zich veilig begeven in het drukke verkeer.

8.5

P SYCHOS EKSUELE ONTWIKKELING

Tijdens de puberteit komt de adolescent volgens Freud in de genitale fase. Je kan hier een tekst rond lezen op Chamilo.

8.6

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

De formeel operationele periode begint vanaf ongeveer 11 jaar. In dit stadium kunnen kinderen steeds beter met abstracte gegevens omgaan. Ze leren om hypothetisch te denken en verschillende logische relaties te beredeneren.

8.6.1

Het formeel operationeel stadium

Waarin onderscheidt het denken van adolescenten zich van dat van jongere kinderen? ─

Een van de belangrijkste veranderingen is het vermogen om verder te denken dan de concrete, huidige situatie en te bedenken wat er zou kunnen gebeuren of er iets zou kunnen zijn. Het denken wordt minder afhankelijk van concrete zaken of gebeurtenissen. Adolescenten gaan ook meer nadenken over onderwerpen die betrekking hebben op hun toekomst (beroep, partner).

─

Ze kunnen gemakkelijker in abstracte termen denken. Ze vormen ideeën, opvattingen en meningen over thema’s zoals vriendschap, democratie, moraal, religie. Als gevolg van hun nieuwe vermogen om abstract te redeneren, zullen ze ook veel kritischer tegenover ouders en andere autoriteitfiguren staan. Bijvoorbeeld Adolescenten kunnen heel creatief zijn in het maken van opstellen. Zo had Thomas een aantal heel interessante scenario’s beschreven bij de vraag om een opstel te schrijven over hoe het leven er zou uitzien als de geallieerden de Tweede Wereldoorlog niet van de nazi’s hadden gewonnen.

─

Adolescenten zijn zich meer bewust van hun eigen denkwijze, hun emoties en het beeld dat ze van zichzelf hebben. Ze reflecteren over dit alles. Dit is belangrijk voor hun persoonlijkheidsontwikkeling

─

Adolescenten beschikken over heel wat inhoudelijke kennis op verschillende terreinen. Ze kunnen daardoor zaken beter met elkaar vergelijken en meer aspecten van een probleem begrijpen.

Volgens Piaget bevindt de adolescent zich in de hoogste ontwikkelingsfase, de fase van de formele denkoperaties. Het denken van de adolescent vertoont in dit stadium drie nieuwe dimensies. ─

Abstract denken

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 165 van 235

Adolescenten zijn in dit stadium in staat om op een abstracte - en niet alleen op een concrete manier - naar problemen te kijken. Dat wil zeggen dat het denken ook betrekking kan hebben op dingen die niet direct waarneembaar zijn en/of gebeurtenissen die niet rechtstreeks ervaren worden. Bijvoorbeeld De adolescent is in staat om na te denken over begrippen als vrijheid, menselijke waardigheid, liefde,… of over wereldproblemen als milieuverontreiniging of rassendiscriminatie.

─

Hypothetisch denken

Adolescenten in het formeel-operationeel stadium maken gebruik van hypothetisch deductief redeneren. Daarbij beginnen ze met een algemene theorie over datgene dat een specifiek resultaat oplevert. Vervolgens leiden ze daaruit verklaringen af voor specifieke situaties. Net als wetenschappers die hypotheses vormen kunnen ze hun theorieën toetsen. M.a.w. de adolescent kan ‘als … dan … ‘ redeneringen opzetten. Hij kan vanuit vooronderstellingen gevolgtrekkingen maken en deze gevolgtrekkingen toetsen aan de concrete werkelijkheid en naargelang het resultaat van deze toetsing zijn vooronderstellingen behouden of wijzigen. Bijvoorbeeld Aan een 14-jarig meisje, Anne, wordt gevraagd: “Wat bepaalt de snelheid waarmee een slinger heen en weer beweegt?” Ze krijgt te horen dat ze verschillende factoren kan veranderen: de lengte van het koord, het gewicht van het object op het eind van het koord, de kracht die wordt gebruikt om het koord voort te duwen en hoe ver het gewicht wordt opgetild vooraleer het weer wordt losgelaten. Anne gaat systematisch te werk en verandert één factor per keer, net als een wetenschapper die een experiment uitvoert. Door afzonderlijk en systematisch naar elke variabele te kijken is ze in staat om de juiste conclusie te trekken en te besluiten dat de snelheid van de slinger wordt bepaald door de lengte van het koord.

Propositioneel denken is het gebruik maken van abstracte logica in de afwezigheid van concrete voorbeelden. Bijvoorbeeld Alle mensen zijn sterfelijk Socrates is een mens Dus is Socrates sterfelijk

─

Combinatorisch denken

De adolescent is in staat om alle mogelijke combinaties van afzonderlijke eigenschappen na te gaan, de relaties tussen eigenschapen uit te drukken in proporties, om vervolgens op basis van het wel of niet voorkomen van bepaalde combinaties causale verbanden af te leiden. Bijvoorbeeld Een proefpersoon krijgt 5 glazen met vloeistoffen. Een bepaalde combinatie van deze vloeistoffen doet een geel mengsel ontstaan. Er wordt gevraagd welke combinatie dit is. Een kind in het concreet-operationeel stadium gaat dan onsystematisch allerlei combinaties proberen. Een adolescent gaat anders te werk en bedenkt eerst welke combinaties van vloeistoffen mogelijk zijn en gaat deze combinaties systematisch uitproberen. Hij kan, wanneer hij de juiste combinatie gevonden heeft, deze ook onmiddellijk reproduceren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

8.6.2

Pagina 166 van 235

Meningen over de visie van Piaget: steun en kritiek

In sommige opzichten is Piagets manier om cognitieve ontwikkeling te omschrijven zeer bruikbaar. Tegelijkertijd hebben critici belangrijke en ogenschijnlijk legitieme kanttekeningen bij zijn benadering gezet. ─

Universaliteit van de theorie?

Volgens Piaget voltrekt de cognitieve ontwikkeling zich in de vorm van universele, stapsgewijze sprongen die zich in specifieke stadia manifesteren. Toch signaleren we dat de cognitieve vaardigheden van mensen onderling aanzienlijk kunnen verschillen, vooral als we mensen uit verschillende culturen met elkaar vergelijken. Bovendien zijn er zelfs binnen hetzelfde individu inconsistenties waar te nemen. Soms kunnen mensen bepaalde taken uitvoeren, die erop wijzen dat ze een bepaald denkniveau hebben bereikt, maar kunnen ze andere taken weer niet aan. Als Piaget gelijk had, zou een persoon alles even goed moeten kunnen wanneer hij of zij eenmaal een bepaalde leeftijd heeft bereikt (Siegler, 1994). ─

Verloop in stadia?

De stadiatheorie van Piaget suggereert dat cognitieve vaardigheden zich niet geleidelijk of gelijkmatig ontwikkelen. In plaats daarvan zou cognitieve groei worden gekenmerkt door relatief snelle verschuivingen van het ene naar het andere stadium. Veel ontwikkelingsdeskundigen menen juist dat de cognitieve ontwikkeling veel meer een continu proces is en dat de vorderingen zich niet zozeer in de vorm van kwalitatieve sprongen vooruit voltrekken maar in de vorm van kwantitatieve opeenstapelingen. De ontwikkelingspsycholoog Siegler (1995) beweert bv. dat de cognitieve ontwikkeling niet in stadia maar in ‘golven’ plaatsvindt. Volgens hem stappen kinderen niet van de ene op de andere dag van een bepaalde denkwijze af, maar is er sprake van een komen en gaan van cognitieve strategieën die kinderen gebruiken om de wereld te begrijpen. Dat proces duurt vrij lang. Ook beweren ze dat de theorie van Piaget eerder een beschrijving geeft van het gedrag in een bepaald stadium dan dat ze uitlegt waarom een verschuiving van het ene naar het andere stadium zich voltrekt (Case, 1991 ; Gelman & Baillargeon, 1983). ─

Onderschatten van capaciteiten door de aard van de onderzoeksmethoden?

Aan de aard van de opdrachten die Piaget gebruikte om cognitieve vaardigheden te meten leiden critici af dat hij de leeftijd waarop bepaalde vaardigheden zich manifesteren stelselmatig onderschatte. Sommige kinderen geven blijk van een vorm van concreet-operationeel denken voordat ze zeven jaar zijn. Het tegenovergestelde verschijnsel lijkt echter ook op te treden. Uit crosscultureel onderzoek blijkt dat sommige kinderen het pre-operationele stadium nooit ontgroeien: ze hebben geen besef van conservatie en ontwikkelen geen concrete operaties. Andere critici verwerpen Piagets idee dat cognitieve ontwikkeling haar basis heeft in motorische activiteiten. Sommige deskundigen beweren dat hij daarmee voorbijging aan het belang van de geavanceerde zintuiglijke en perceptuele systemen die al heel vroeg bij baby’s aanwezig zijn (Butterwort, 1994). Er wordt ook gezegd dat de technieken die Piaget gebruikte om de vermogens van kinderen te testen bv. objectpermanentie, niet subtiel genoeg zijn om te meten wat hij wil meten. Misschien zoekt een baby van vier maand niet naar een rammelaar omdat hij nog niet over de motorische vaardigheden beschikt die nodig zijn om te zoeken (en dus niet omdat hij niet begrijpt dat de rammelaar er niet meer is). Er zouden aanwijzingen zijn dat baby’s reeds op drieënhalve maand over objectpermanentie beschikken (Baillargeon, 1987; Mandler, 1990; Spelke, 1991). Ook andere typen gedrag lijken zich eerder te manifesteren dan Piaget dacht. Bv. het vermogen van baby’s om al een paar uur na de geboorte basale gezichtsuitdrukkingen te imiteren (Meltzoff & Moore, 1989). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 167 van 235

Recenter onderzoek toont bv. ook aan dat kinderen al op driejarige leeftijd het verschil in rijen van twee en van drie dieren kunnen onderscheiden, ongeacht de hoeveelheid ruimte tussen de dieren (Gelman, 1982). Ook de bewering dat conservatie zich pas aan het eind van de pre-operationele periode manifesteert, wordt door recenter onderzoek weerlegd. Er wordt zelfs aangenomen dat de conservatienotie bevorderd kan worden door training en ervaring te verschaffen. Dit is in tegenspraak met de Piagetiaanse opvattingen. Het is nu algemeen aanvaard dat baby’s en kinderen veel dingen eerder kunnen dan Piaget aannam (Bornstein & Sigman, 1986). ─

Verschillende soorten intelligentie?

Piaget had een relatief beperkte opvatting over denken en weten. Volgens hem bestond kennis primair uit het soort inzicht dat geïllustreerd wordt in het vraagstuk met de pendel. Maar recente ontwikkelingsdeskundigen, o.a. Howard Gardner (2000) menen dat er, afzonderlijk en onafhankelijk van elkaar, verschillende soorten intelligentie bestaan. ─

Postformeel denken?

Sommige ontwikkelingsdeskundigen stellen dat formele operaties niet de meest complexe vorm van denken zijn en dat geavanceerdere vormen van denken zich pas in de vroege volwassenheid manifesteren. De ontwikkelingspsychologe Labouvie-Vief beweert dat bv. de complexiteit van de samenleving een vorm van denken vergt die niet noodzakelijkerwijs gebaseerd is op pure logica. Er is een type denken vereist dat flexibel is, dat ruimte biedt aan interpretatieprocessen en dat weerspiegelt dat de redenen achter gebeurtenissen in de echte wereld subtiel zijn. Labouvie-Vief noemt dit postformeel denken (zie ook verder in de cursus bij de cognitieve ontwikkeling in de jongvolwassenheid). ─

Besluit

Deze kritiek op en kanttekeningen bij Piagets benadering van cognitieve ontwikkeling bevatten zeker waardevolle elementen. Toch heeft Piaget een onuitwisbare bijdrage geleverd aan ons inzicht in cognitieve ontwikkeling. Zijn werk blijft zeer invloedrijk. Hij was een briljante observator van het gedrag van kinderen en adolescenten. Zijn opvatting, dat kinderen informatie over de wereld op een actieve manier vormgeven en transformeren, heeft veel invloed gehad op de manier waarop wij aankijken tegen kinderen en hun cognitieve vermogens.

8.7

T AALONTWI KKELING

De adolescent beheerst de volwassenentaal. De jongere beschikt over een uitgebreide woordenschat. Hij beheerst verschillende regels en afspraken om gesproken en geschreven taal te begrijpen en te produceren. Het lezen van boeken, kranten en tijdschriften behoort tot de mogelijkheden van de adolescent. Ze begrijpen nu ook heel wat films, tv-programma’s, liedjesteksten die het volwassen niveau benaderen. Ook kunnen ze meepraten met volwassenen in gesprekken die voordien niet of nauwelijks toegankelijk waren (over religie, oorlog, geldzaken, toekomst). Het omgekeerde is niet altijd het geval. De volwassene is namelijk niet altijd thuis in de taal van de adolescent. Jongeren gebruiken vaak bepaalde uitdrukkingen of afkortingen bij het chatten, mailen of sms-en. Bijvoorbeeld Uitdrukkingen die jongeren gebruiken: “iemand binnendraaien” = iemand tongzoenen, “smoren” = een jointje roken. “ff” = eventjes, “thnx” = thanks, dank u, “grtz” = groetjes sms-taal:” WSWA” = waar spreken we af?, “W8” = wacht, “LKKR SLP” = lekker slapen Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 168 van 235

De taalontwikkeling komt eigenlijk nooit volledig tot stilstand. Ook volwassenen leren voortdurend nieuwe woorden bij. Gedurende het hele leven vergroten hun vaardigheden in het spreken, lezen en schrijven over steeds meer uiteenlopende onderwerpen.

8.8

S PELO NTWIKKELI NG

Tijdens de adolescentie maken de ontwikkelingsspelen plaats voor sport en hobby. Het sociale aspect van het spel wordt voor het individu steeds belangrijker. Het samen optrekken als vriendengroep wint meer aan belang dan het samen spelen in groep. Bijvoorbeeld Tijdens de adolescentie gaat de jongere vaak voor het eerst met vrienden alleen op pad: samen naar een feestje of fuif gaan, samen gaan winkelen, samen een terrasje doen, samen sporten, samen op vakantie gaan, bij elkaar logeren,…

8.9

T EKENONTWIKKELING

Adolescenten worden steeds kritischer ten aanzien van het eindresultaat van hun tekenwerk. ─

Ze zijn sneller ontevreden over hun tekeningen, die de werkelijkheid geweld aandoen.

─

Ze worden zich bewust van hun beperkingen in het realistisch weergeven van die werkelijkheid.

Hierdoor gaan ze niet meer zo op in het tekenen zelf, zoals het jonge kind. Hun spontaniteit wordt soms door hun kritische capaciteiten geremd. Veel jongeren tekenen op deze leeftijd heel weinig of niet. Sommigen gaan karikaturen tekenen of ‘kalmerend tekenen’, zoals het tekenen van geometrische figuren. Sommige pubers herbeginnen steeds aan hun tekening (en verscheuren ze bij ontgoocheling van het resultaat). Anderen tekenen bestaande tekeningen af.

8.10

S OCIAAL - EMOTIONELE ONTWIKKELING

De adolescentie maakt een overgangsperiode mee. Vroeger was hij een kind door ouders opgevoed. Nu groeit hij uit tot een volwassene, in staat om ooit zelf kinderen op te voeden. Afstand nemen van de kindrol en het opnemen van de rollen die bij volwassenen horen, kenmerkt de adolescentie. Deze overgang heeft gevolgen voor de sociale relaties en de emotionele ontwikkeling van de jongere. De jongere staat enerzijds voor de opdracht om los te komen van zijn ouders en het gezin (separatie) en anderzijds om uit te groeien tot een autonome persoonlijkheid (individuatie).

8.10.1

Loskomen van de ouders en het gezin

De jongere zal door zijn toenemende zelfstandigheid (autonomie) een andere positie innemen tegenover de ouders. Hij zal geleidelijk aan steeds meer zaken zelf beslissen en eigen opvattingen vormen. Bijvoorbeeld Adolescenten willen zelf zaken bepalen: het tijdstip van naar bed gaan en van thuiskomst, de inrichting van hun kamer, de keuze van kledij, keuze van het kapsel… Bij de keuze van de opleiding, school, relaties, religie wil de jongere zelf beslissingen nemen.

Geleidelijk aan verandert ook het beeld dat adolescenten van hun ouders hebben. Ze gaan hen minder idealiseren. Jongeren zien hun ouders steeds meer als mensen die ook feilAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 169 van 235

baar zijn (ze maken ook fouten) en individuen met een eigen karakter (mijn ouders kunnen verschillen van mening). Het aantal gebieden waarop ouders hun invloed uitoefenen wordt tijdens de adolescentie steeds kleiner. Tegelijkertijd krijgt de invloed van leeftijdgenoten een grotere betekenis. De adolescent zal hierdoor meer loskomen van de ouders en het gezin. Hij brengt ook meer tijd door in andere ‘milieus’ waar hij nieuwe sociale contacten aangaan. Adolescenten komen aldus in contact met andere normen en sociale verwachtingen. Daardoor maken ze ook een reeks rolveranderingen door. Deze rolveranderingen hebben hoofdzakelijk met onderstaande thema’s te maken. Binnen elk thema maakt de adolescent persoonlijke keuzes. ─

Intimiteit en seksualiteit: Over de normen en waarden met betrekking tot deze onderwerpen wordt binnen verschillende groeperingen binnen de samenleving verschillend gedacht (school, vrienden, media, kerk,…). Er wordt verwacht dat de adolescent eigen keuzes maakt wat betreft partnerkeuze en seksueel gedrag.

─

Binding: Er wordt verwacht dat de jongere geleidelijk aan in staat is zich te binden aan de ander, zonder daarbij de eigenheid van de persoon te verdrukken.

─

Studie en beroep: Er wordt verwacht dat adolescenten keuzes maken voor een opleiding of beroep. Dit is voor veel jongeren een moeilijk proces.

─

Vormen en uiten van morele, politieke en levensbeschouwelijke standpunten: Naarmate de cognitieve ontwikkeling vordert, zijn adolescenten steeds meer in staat om hun eigen mening te vormen of bepaalde standpunten in te nemen. De standpunten van de ouders worden daarbij kritisch bekeken.

Binnen het gezin zijn er verschillende factoren die een invloed kunnen hebben op de sociaal-emotionele ontwikkeling van de adolescent. ─

De aard van de relatie tussen ouders en kind voor de adolescentie: bv. een kind dat te veel is beschermd of een vijandige ouderkindrelatie

─

De wijze waarop de ouders omgaan met het ouder worden: bv. zijn ouders tevreden over wat ze bereikt hebben in hun leven

─

De relatie tussen ouders: bv. andere relatie tegenover elkaar door de ‘lege nestfase’.

─

De economische situatie van het gezin: bv. door éénoudergezinnen beperkte onderwijskansen van kinderen

─

De gezinssamenstelling: bv. éénoudergezinnen, echtscheiding die zorgt voor spanningen, …

─

De culturele achtergrond van het gezin: bv. gezinnen die afkomstig zijn uit een andere cultuur hebben soms andere opvoedingsstijlen, andere gedragspatronen.

─

Opvoedingsstijl binnen het gezin: bv. permissief toegeeflijke opvoedingsstijl (verwennende ouders), permissief onverschillige opvoedingsstijl (verwaarlozende ouders), autoritaire opvoedingsstijl (strenge ouders), autoritatieve opvoedingsstijl (democratische ouders)

Ook conflicten maken vaak een belangrijk deel uit van het ontwikkelingsproces tijdens de adolescentie. Hoewel de meeste adolescenten over het algemeen vrij goed met hun ouders kunnen opschieten, is het niet altijd rozengeur en maneschijn. Ouders en tieners hebben vaak wel dezelfde mening over sociale en politieke kwesties, maar tegen kwesties van persoonlijke smaak, zoals muziek en kledingsstijl, kijken ze vaak verschillend aan. Ook kan het tussen ouders en kinderen botsen, wanneer kinderen naar meer autonomie en meer onafhankelijkheid beginnen te streven. Daardoor is de kans op conflicten tussen ouders en kinderen groter in de (vroege) adolescentie, hoewel niet elk gezin er evenveel mee te maken krijgt. Conflicten worden beschouwd als een natuurlijk gevolg van de veranderingen in de verwachtingen die ouders en adolescenten ten opzichte van elkaars rol hebben. Conflicten en Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 170 van 235

tegenstrijdige opvattingen zijn belangrijke gelegenheden waarbij adolescenten kunnen ervaren dat het uiten van ernstige meningsverschillen niet hoeft te leiden tot verlies van respect en liefde. Conflicten hoeven niet tot verstoring van de relatie met de ouders te leiden. De manier waarop er met conflicten wordt omgegaan is van groot belang voor de verdere ontwikkeling (en niet zozeer het conflict zelf). Conflicten zijn belangrijke leerervaringen zolang ze plaatsvinden in een sfeer van verbondenheid waarin een open discussie mogelijk is (dus respect voor elkaar en elkaars mening).

8.10.2

Aansluiten bij leeftijdgenoten

Contacten met leeftijdgenoten krijgen tijdens de adolescentie een ander karakter dan tijdens de kinderjaren. We zien een aantal verschuivingen. ─

Adolescenten brengen in verhouding meer tijd met leeftijdgenoten door dan jongere kinderen. Ook buiten school gaan ze veel om met vrienden en andere tieners.

─

Ze zien elkaar in informeel gevormde groepen, zonder dat er volwassenen bij betrokken zijn bv. tijdens hun vrije tijd maar ook soms thuis.

─

Het contact met leeftijdgenoten van het andere geslacht neemt toe

─

Adolescenten gaan ook in grotere groepen samenkomen (en vertonen soms gedrag die een bepaalde ‘stijl’ aangeeft).

Contacten met leeftijdgenoten zijn belangrijk voor de sociale en emotionele ontwikkeling: ─

Leeftijdgenoten bieden steun bij het behouden en versterken van de zelfwaardering in deze levensfase waarin jongeren vaak onzeker zijn over wat er van hen wordt verwacht. Via leeftijdgenoten proberen adolescenten hier zicht op te krijgen.

─

De omgang met leeftijdgenoten is zinvol voor het leren van sociale vaardigheden. Het gaat dan over communicatieve vaardigheden (vragen stellen, op een gepaste wijze over zichzelf praten, leren discussiëren,…), assertieve vaardigheden (nee durven zeggen, voor zichzelf opkomen, een complimentje geven), vaardigheden in het omgaan met het andere geslacht, omgaan met eigen emoties en die van anderen,….

─

De omgang met leeftijdgenoten biedt mogelijkheden om met allerlei sociale rollen te experimenteren zonder dat daar veel langdurige verplichtingen verbonden zijn. Bv. experimenteren met rol van ‘groepsleider in een jeugdbeweging’ of ‘leiden van een toneelgroep’. Zo kan een jongere enige tijd ervaren wat leiderschap betekent en ervaren of een leidinggevende rol al dan niet bij hem past.

─

De omgang met leeftijdgenoten in groepsverband kan de integratie in de samenleving van de volwassenen voorbereiden. Binnen de groep kan de adolescent zich voorbereiden op sociale rollen die hij als volwassene zal moeten innemen (en ook bepaalde waarden en normen die daarbij horen).

8.10.2.1

In grote groep: de jeugdcultuur en subcultuur

Adolescenten vormen een groep apart, met een eigen soort levensstijl. Ze hebben een eigen cultuur. Die bestaat uit dezelfde opvattingen en gedragingen. We noemen dit geheel de jeugdcultuur. De jeugdcultuur kan nog in verschillende subculturen worden opgesplitst. Algemeen behoren deze tot de jeugdcultuur, maar ze onderscheiden zich in bepaalde opvattingen en gedragingen. Bijvoorbeeld De skaters. Ze hebben een skateboard dat hen typeert, maar dragen ook wijde broeken, sweaters van een skatemerk, skateshoes, ze luisteren voornamelijk naar hiphop (maar ook naar rock of techno) en hangen samen op pleintjes waar ze oefenen. Deze subcultuur is

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 171 van 235

verschillend van andere subculturen zoals de Gabbers, de Straight Edge, Gotic, Metal, R&B,…die zich ook onderling van elkaar onderscheiden.

De subcultuur vormt de basis voor het imago. Subculturen ontstaan wanneer jongeren zich afvragen hoe ze naar buiten willen komen en hoe ze door anderen gezien willen worden. Subculturen bieden houvast, doordat je weet wat er van je wordt verwacht (bv. kledij, muziek, gedragingen, opvattingen). De subcultuur is geen groep van vrienden, maar wel een groep waar je één van bent (en waaraan je via conformisme identiteit ontleent). Er kunnen binnen een subcultuur wel vriendengroepen of klieken ontstaan.

8.10.2.2

Kliekjes of vriendengroepen

Jongeren trekken met hun kameraden vooral in klieken op. Leden van deze vriendengroep (kliek) gaan vrij intensief met elkaar om. Ze spreken over elkaar als vriend(inn)en. Er is een ‘wij-gevoel’ tegenover de anderen in de klas, in de buurt of de jeugdbeweging. Vrienden doen graag dingen samen (op café gaan, uitgaan, schoolwerk, winkelen, sporten, op internet surfen,…). Ze voeren eindeloze gesprekken met elkaar, zowel over persoonlijke zaken en levensvragen, als over kleine banale dingen. Ze hebben dezelfde opvattingen en interesses; daardoor voelen ze zich ook tot elkaar aangetrokken. Bijvoorbeeld Ze vinden dat studeren belangrijk is, omdat je zonder diploma minder kans maakt in de maatschappij. Vrienden vinden elkaar vaak in hetzelfde sociale milieu zoals de jeugdbeweging, de klas of de sportclub.

In het begin van de adolescentie bestaan vriendenclubs van jongens en meisjes vaak parallel naast elkaar; ze hebben weinig of geen contact. Maar geleidelijk aan gaan ze naar gemengde feestjes, ze beginnen meer en meer tijd door te brengen met jongeren van het andere geslacht. Zo ontstaan er nieuwe, gemengde vriendenclubs. Bijvoorbeeld Een vriendin uit een meisjesgroepje krijgt verkering met een jongen uit een jongensgroep. De andere meisjes van dit groepje komen nu tijdens het uitgaan met de jongens van het jongensgroepje in contact.

8.10.2.3

Vriendschap tussen boezemvriend(inn)en

Jongeren trekken niet alleen in groep op met elkaar. Ze hebben meestal één of twee boezemvriend(inn)en waarbij ze steeds terecht kunnen. Beste vrienden hebben een speciale band. Die wordt gekenmerkt door intimiteit, gelijkwaardigheid en wederkerigheid. De invulling van vriendschap gebeurt door de adolescent op een andere manier dan door kinderen. Jongeren vinden dat het bij vriendschap vooral om wederzijds vertrouwen, steun en zorg draait. Ook de gesprekken over alledaagse en intieme zaken spelen hierin een heel belangrijke rol tijdens de adolescentie. Bijvoorbeeld We vertellen geheimen en problemen aan onze beste vrienden. Vrienden luisteren naar je als je het moeilijk hebt. Goede vrienden kennen elkaar door en door. Vrienden kunnen elkaar voor 100% vertrouwen.

Vriendschap komt bij jongens vooral tot uiting in dingen samen doen en frequent met elkaar optrekken. Meisjes zien vooral persoonlijke relaties en het hebben van een vertrouwenspersoon als belangrijk (“iemand bij wie je terecht kan en je verhaal kan doen”). Vriendschappen vormen een belangrijke buffer tegen gevoelens van eenzaamheid, die in de adolescentie kunnen optreden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

8.11

Pagina 172 van 235

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

In de adolescentie beginnen vragen als “wie ben ik?” en “waar hoor ik bij?” een zeer belangrijke rol te spelen. Waardoor worden die identiteitsvragen nu zo belangrijk? De intellectuele mogelijkheden nemen toe (zie cognitieve ontwikkeling). Jongeren begrijpen geleidelijk aan abstracte zaken zoals het belang van het verwerven van een eigen plek in de maatschappij en de noodzaak om na te denken over zichzelf en hun toekomst. Ook de ingrijpende fysieke veranderingen (zie lichamelijke ontwikkeling) in de puberteit maken de adolescent sterk bewust van zijn eigen lichaam.

8.11.1

Zelfbeeld: beschrijving van het ik

Adolescenten krijgen een bredere visie op zichzelf. Ze gaan ook een onderscheid maken tussen de manier waarop anderen hen zien en de manier waarop ze zichzelf zien. Bijvoorbeeld Anderen zien me als ontspannen en iemand die zich niet veel zorgen maakt, maar in werkelijkheid ben ik vaak gespannen en emotioneel.

Ze gaan zichzelf ook op een meer gestructureerde en meer coherente manier zien en zien verschillende aspecten van hun “ik” tegelijkertijd. Soms liggen adolescenten met de verschillende kanten van hun persoonlijkheid overhoop. Ze willen zichzelf graag op een bepaalde manier zien (bv. als iemand die sociaal is en goed overeenkomt met de anderen), maar voelen zich “ambetant” als hun gedrag niet met hun zienswijze overeenkomt (bv. ik wil graag sociaal zijn, maar soms wil ik eigenlijk het liefst alleen op mijn kamer zitten en vind ik dat de anderen maar vervelend en kinderachtig doen”).

8.11.2

Eigenwaarde: beoordeling van het “ik”

“Weten wie je bent” en “aanvaarden wie je bent” zijn twee verschillende dingen. Hoewel adolescenten steeds beter gaan begrijpen wie ze zijn (zelfbeeld), wil dit niet zeggen dat ze ook tevreden zijn met zichzelf (eigenwaarde). Adolescenten kunnen de verschillende aspecten van hun “ik” ook op verschillende manieren beoordelen. Bijvoorbeeld Een adolescent kan weinig eigenwaarde hebben als het gaat over zijn schoolprestaties (op school doe ik het niet zo goed al de ‘slimmeriken’, ik heb het gevoel dat ik mijn ouders soms teleurstel, omdat ik niet zo goed presteer). Te zelfder tijd heeft hij soms veel eigenwaarde, als het over relaties met anderen gaat (ik ben blij dat ik populair ben en veel vrienden heb).

Welke factoren bepalen de eigenwaarde van een adolescent mee? ─

Het geslacht: vooral in de vroege adolescentie is de eigenwaarde van meisjes meestal lager en kwetsbaarder dan die van jongens (Byrne, 2000 ; Kling e.a., 1999). Meisjes maken zich dan ook vaker zorgen over hun uiterlijk, hun sociale succes en hun schoolprestaties. Jongens maken zich ook wel zorgen over deze zaken, maar ze nemen vaker een onverschillige houding aan.

─

De sociaal-economische status: Vooral tijdens de late adolescentie hebben jongeren met een hogere sociaal-economische status over het algemeen meer eigenwaarde dan adolescenten met een lage sociaal-economische status.

─

Onderzoeken tonen ook raciale verschillen in eigenwaarde, maar er zijn hier tegenstrijdige bevindingen bij.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

8.11.3

Pagina 173 van 235

Egocentrisme

Net als het lagere schoolkind beschikt de adolescent over inlevingsvermogen of empathie. De jongere kan zich voorstellen wat de andere denkt en voelt. Hij kan zich in het standpunt van die persoon plaatsen en begrijpen dat er nog andere mogelijke oplossingen zijn of andere ideeën zijn dan die van hem. Toch spreken we hier van “egocentrisme”, omdat de adolescent nogal vaak op zichzelf is gericht. De jongere vindt zijn eigen persoon heel belangrijk, is betrokken op zichzelf en denkt dat anderen dat ook zijn. De adolescent lijkt soms te denken alsof de wereld enkel om hem draait en niet om de ander. Adolescenten kunnen ook boos worden om het ‘onredelijke’ gedrag van anderen (dat op het eerste gezicht niet echt onredelijk is). Bijvoorbeeld Jan is boos op zijn ouders, omdat hij vindt dat ze zich onredelijk gedragen: als hij onverwachts bij vriendjes eet, moet hij van hen naar huis bellen om te laten weten waar hij zich bevindt. Laurens is boos op Francis, omdat die dezelfde sweater heeft gekocht als hij en hij deze sweater juist zo ‘cool’ vond. Jannis is kwaad op zijn wiskundelerares, omdat ze op de herhalingstoets zaken heeft gevraagd uit het vorige hoofdstuk (en dat moesten ze volgens hem voor deze toets niet meer studeren).

Het egocentrisme van de puber neemt twee concrete vormen aan, namelijk het “imaginair publiek” en “de persoonlijke fabel”.

8.11.3.1

Imaginair publiek

Wanneer een adolescent (kritisch en/of bewonderend) over zichzelf denkt, dan denkt hij dat anderen dit ook op deze manier doen. De jongere heeft het idee dat hij in het middelpunt van de belangstelling staat. Alle blikken zijn op hem gericht. Bijvoorbeeld Een jongere in de klas kan ervan overtuigd zijn dat de leraar specifiek op haar zit te letten. Een tiener kan tijdens een feestje het gevoel hebben dat iedereen om hem heen naar de puist op zijn kin kijkt. Denk aan een tienermeisje dat zich uren voor de spiegel zit op te maken en verschillende outfits probeert. Of de puber die niet begrijpt waarom zijn moeder zo tegen piercings is.

Het publiek is imaginair. Maar ouders, leeftijdgenoten of andere toevallige ‘toeschouwers’ denken niet op dezelfde manier over de jongere dan hoe hij zichzelf ziet. Ieder persoon heeft trouwens zijn eigen perspectief en zijn eigen interesses, doelen en prioriteiten. Deze kunnen veel verschillen van die van de adolescent.

8.11.3.2

Persoonlijke fabel

De persoonlijke fabel geeft uiting aan het egocentrisme van de jongere, in die zin dat de jongere denkt dat hij uniek is, met unieke gevoelens en gedachten. Er is geen tweede persoon zoals hij. Niemand kan op dat moment hetzelfde als hem voelen. Niemand kan hetzelfde denken. Daardoor voelt de jongere zich soms onbegrepen of eenzaam. Bijvoorbeeld Tieners die een blauwtje hebben gelopen, hebben het gevoel dat nog nooit iemand zoveel verdriet heeft gevoeld als zij, dat niemand ooit zo slecht is behandeld en dat niemand begrijpt wat zij doormaken.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 174 van 235

Persoonlijke fabels zorgen er ook voor dat adolescenten denken dat zij niet kunnen getroffen worden door de risico’s die anderen bedreigen. Het gevoel “uniek” te zijn kan ook het gevoel “onsterfelijk” te zijn met zich meebrengen. Bijvoorbeeld Jongeren menen dat het niet nodig is om een condoom te gebruiken tijdens het vrijen. Zwangerschap en seksueel overdraagbare aandoeningen als aids overkomen in hun persoonlijke fabels alleen andere mensen. Ze gaan dronken achter het stuur zitten, omdat ze in hun persoonlijke fabels voorzichtige rijders zijn die de situatie altijd onder controle hebben.

Veel van het risicovolle gedrag van adolescenten kan worden teruggevoerd op de persoonlijke fabels die ze voor zichzelf creëren.

8.11.4

Conformisme

De adolescent is geen kind meer, maar ook nog geen volwassene. Hij moet de eisen van de maatschappij leren kennen en sociale afhankelijkheid verwerven, een opleiding en/of een beroep kiezen, verantwoordelijkheid leren opnemen, eventueel een partnerrelatie opbouwen en kinderen op de wereld zetten. De groep van leeftijdgenoten helpt de adolescent zijn eigen identiteit te bepalen (via jeugdcultuur, subcultuur en vriendengroepen). Veel adolescenten tonen in hun zoektocht naar een eigen persoonlijkheid de neiging tot conformisme. Die heeft vooral betrekking op hun keuze inzake kledij, muziek en taalgebruik.

8.11.5

Identiteitsvorming en identiteitsontplooiing

De identiteitsvorming (wie ben ik?) en identiteitsontplooiing (wie wil ik worden?) voltrekken zich in wisselwerking tussen het “ik” van de adolescent en de sociale omgeving waarin hij zich bevindt. In onze cultuur heeft deze overgang tussen kind en volwassenheid het karakter van een psychosociaal moratorium. Dit is een periode waarin de adolescent relatief vrij is, weinig verantwoordelijkheden moet dragen en zo de kans krijgt om zijn identiteit uit te proberen en te ontwikkelen. Twee belangrijke processen die hiertoe bijdragen zijn “identificatie” en “experimenteren”.

8.11.5.1

Identificatie

Het proces van de identificatie heeft een kenmerkend verloop. De zelfontdekking gebeurt van “buiten naar binnen”. Eerst zien we veranderingen in het uiterlijk: haardracht, kledij, piercings, letten op de ‘lijn’. Met hun lichamelijke aantrekkelijkheid lijkt de hele eigenwaarde van de adolescenten te staan of te vallen. Tijdens dit proces zoekt de jongere zichzelf via de imitatie met leeftijdgenoten of idolen. Het zoeken naar een eigen identiteit verplaatst zich dan langzaam naar “binnen”. Persoonlijkheidseigenschappen (karakter en temperament) en vaardigheden (intellectuele capaciteiten, muzikale talenten) komen meer op de voorgrond als basis voor het zelfwaardegevoel. Deze zelfontdekking gebeurt via modellen (bepaalde personen die voorbeelden zijn waaraan de jongere zijn gedrag wil oriënteren, bv. een oom, of beroemdheden,…) en idealen (dit zijn ontwerpen, projecten van een persoonlijke toekomst, een waardeopvatting, bv. beroemd willen worden, een groot gezin stichten, een carrière uitbouwen,…). De adolescent gebruikt deze modellen en idealen als leidraad voor zijn eigen persoonlijkheid.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

8.11.5.2

Pagina 175 van 235

Experimenteren

Daarnaast is er ook een proces van experimenteren. Adolescenten experimenteren met verschillende sociale rollen. Ze nemen deel aan bepaalde activiteiten (bv. leidster in een jeugdbeweging, vriendin zijn, in een band spelen) of gedragen zich volgens bepaalde regels die passen bij een sociale rol (bv. op tijd komen op de vergadering en de activiteiten, luisteren en samen leuke dingen doen, voorbereid naar de schriftelijke overhoring komen). In elk van deze rollen kunnen ze aspecten van hun karakter en vaardigheden toetsen aan de verwachtingen van anderen die in het rolgedrag betrokken zijn.

8.11.6

Identiteitscrisis

Volgens Erikson, wiens theorie ook in vorige hoofdstukken aan bod kwam, leidt de zoektocht naar de eigen identiteit soms tot een identiteitcrisis waardoor adolescenten in grote psychische problemen kunnen geraken. De adolescent bevindt zich in het stadium van identiteit –versus –identiteitsverwarring. In dit stadium proberen tieners erachter te komen wat hen uniek maakt. Wat hen onderscheidt van anderen, interesseert hen. Ze proberen hun specifieke sterke en zwakke punten te ontdekken en vast te stellen welke rol die in hun toekomstig leven best spelen. Ze proberen bepaalde keuzes uit en rollen uit. Ze proberen te begrijpen wie ze zijn door keuzes te maken over hun persoonlijke, beroepsmatige, seksuele en politieke overtuigingen. Adolescenten ook kunnen vastgeraken in hun zoektocht naar de geschikte identiteit. Ze kunnen sociaal onaanvaardbare of afwijkende rollen aannemen of later in het leven problemen krijgen met het aangaan en in stand houden van langdurige hechte relaties. Het lukt hen niet om een eenduidige kernidentiteit op te bouwen. Adolescenten bij wie het wel lukt om een geschikte identiteit te ontwikkelen, kiezen een weg die de basis vormt voor hun toekomstige psychosociale ontwikkeling. Ze hebben besef van hun unieke capaciteiten en ontwikkelen een accuraat besef van wie ze zijn. In dit stadium van identiteit versus identiteitsverwarring is de maatschappelijke druk groot. Adolescenten voelen zich onder druk gezet om te kiezen of ze na de middelbare school willen gaan werken of studeren, welke studierichting ze gaan kiezen,…. Adolescenten gebruiken in dit stadium hun vrienden en leeftijdgenoten steeds meer als informatiebron. Tegelijk neemt de afhankelijkheid van hun ouders af (zie ook sociaal-emotionele ontwikkeling). De belangrijke rol van leeftijdgenoten bij het definiëren van een identiteit en het opbouwen van relaties geeft het verband aan tussen dit en het volgende stadium van Erikson: intimiteit - versus - isolement. We gaan hier even dieper in op de theorie van Erikson over de identiteitsontwikkeling.

8.11.6.1

Ontwikkelingsmodel volgens Erikson

De persoonlijkheidsontwikkeling tijdens de adolescentie wordt door Erikson identiteitsontwikkeling genoemd. Adolescenten staan voor de taak om hun nieuwe mogelijkheden te ontdekken en te ontwikkelen in relatie tot de omgeving. De volledige ontwikkeling bestaat uit een opeenvolging van verschillende, van elkaar onderscheidbare fasen. In elke fase voltrekken zich veranderingen in instinctieve energie en uitbreiding van de sociale omgeving met andere eisen en verwachtingen. Hierdoor wordt elke fase gekenmerkt door een nieuwe, specifieke kwetsbaarheid die aanleiding geeft tot een psychosociale 'crisis' Doorheen deze crisis wordt het individu gedwongen tot herdefiniering van zichzelf in relatie tot de nieuwe eisen van de complexer geworden sociale omgeving. Een aantal belangrijke kenmerken:

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 176 van 235

─

Erikson gaat bij zijn ontwikkelingsmodel uit van een bepaald groeiprincipe, het epigenetisch principe: de opeenvolgende crises vinden plaats volgens een vooraf bepaald grondplan. Ze bouwen op elkaar voort naar een steeds hoger functionerend en geïntegreerd geheel.

─

De levensloop bestaat uit acht ontwikkelingsfasen. De volgorde van deze fasen ligt vast.

─

In iedere fase komt een bepaald onderdeel van de persoonlijkheid op de voorgrond (bv. streven naar autonomie in fase 2). Het resultaat kan onder invloed van de omgeving in positieve of negatieve zin evolueren. Een dergelijk proces doet zich in iedere fase voor. Dit zorgt ervoor dat er een hoger niveau van functioneren mogelijk wordt. Een ontwikkelingstaak bestaat uit het verwerven van dit nieuwe niveau (dwz. nieuwe mogelijkheden afstemmen op de mogelijkheden en de grenzen uit de omgeving).

─

Uit iedere crisis komt een bouwsteen voort die de identiteitsvorming ondersteunt. Erikson heeft het hier over vitale deugden of vermogens die zich vanuit de crisis in iedere fase ontwikkelen.

─

Het resultaat op het volbrengen van een ontwikkelingstaak (crisis) is mee bepalend voor de mogelijkheden die een persoon heeft om de taak (crisis) in de daaropvolgende fase tot een goed einde te brengen.

8.11.6.2

De ontwikkelingsfasen

1. Fundamenteel vertrouwen versus fundamenteel wantrouwen. Voor een optimale ontwikkeling van de persoonlijkheid is het allereerst noodzakelijk dat de baby in zijn eerste levensjaar een basisgevoel van vertrouwen in zijn sociale omgeving ontwikkelt. Dat gevoel van vertrouwen ontstaat uit een geheel van bevredigende ervaringen rondom het gevoed en verzorgd worden door de moederfiguur. Warmte en affectie, maar ook leren aanvaarden dat de gegeven aandacht niet continu kandoorlopen, zijn daarbij van grote betekenis. Als er een tekort is aan dergelijke bevredigende ervaringen of een verlies aan warmte en affectie, kan een gevoel van fundamenteel wantrouwen ontstaan. Dit kan tot een depressieve levenshouding uitgroeien. De vitale kracht of 'deugd', die zich in deze fase ontwikkelt, is de hoop. D.i. de drang om, ondanks mislukkingen en teleurstellingen, in het realiseren van essentiële behoeften te blijven geloven. 2. Zelfstandigheid versus schaamte en twijfel. De peuterperiode is belangrijk voor het ontstaan van een gevoel van zelfvertrouwen en competentie, dat Erikson omschrijft als 'zelfstandigheid'. Dit zelfstandigheidsgevoel houdt in dat het kind zich weliswaar als een onafhankelijk iemand beschouwt, maar toch geleerd heeft grenzen en beperkingen te aanvaarden. Door de geboden en verboden van de opvoeders leert het dat er grenzen zijn aan de mogelijkheden om zijn eigen weg te gaan. De vitale kracht, die zich idealiter in deze fase ontwikkelt, is de wilskracht: het gevoel dat je iets kan bereiken als je dat wil. 3. Initiatief versus schuldgevoel. De kleuter test uit welke persoon hij kan worden. Hij is dan ook ondernemend en vol fantasie. Hij heeft zich nu ook een geweten gevormd: verboden en bestraffingen van de ouders zijn een innerlijke stem geworden. Die stem controleert zijn doen en denken. Initiatief en fantasie worden in deze periode best sterk aangemoedigd. Te veel geboden en verboden leiden tot een te streng geweten en verlammende schuldgevoelens. De vitale kracht, die zich in deze periode moet ontwikkelen, is de doelgerichtheid, d.w.z. de overtuiging dat je ergens naartoe kunt werken. 4. Constructiviteit versus minderwaardigheid. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 177 van 235

Voor het schoolkind is het belangrijk dat het ervaart dat het zekere talenten heeft, een taak kan afwerken en goed kan samenwerken. Er is ook het gevaar dat zich een min of meer blijvend gevoel van minderwaardigheid ontwikkelt (wanneer prestaties boven zijn mogelijkheden geëist worden...). De vitale kracht voor deze fase, de bekwaamheid, betekent het zich in staat voelen om prestaties te leveren. 5. Identiteit versus identiteitsverwarring. De sociale omgeving verwacht van de adolescent dat hij zelfstandiger gaat optreden en verantwoordelijkheden opneemt. Ook de adolescent heeft behoefte aan zelfstandigheid, aan het nemen van eigen beslissingen en het maken van keuzen. De sociale omgeving waardeert de pogingen van de adolescent en moedigt hem aan om op eigen benen te staan. Als ondersteuning uitblijft, kunnen er zich problemen voordoen in de identiteitsontwikkeling, in het bijzonder wanneer de sociale omgeving het zelfstandige optreden niet waardeert en de jongere klein wil houden, er onvoldoende geborgenheid en steun geboden wordt, of er onverwerkte problemen zijn uit vorige fasen. De te ontwikkelen 'deugd', de trouw, betekent na een gemaakte keuze trouw de eruit voortspruitende verplichtingen nakomen. 6. Intimiteit versus isolement. Bij de jongvolwassene treedt de behoefte aan persoonlijke, intieme contacten naar voor. Seksuele of erotische intimiteit is daar een deelaspect van. De positieve evolutie van deze fase leidt tot vriendschap, liefde en een vaste duurzame relatie. Als negatief wordt het zich terugtrekken uit interpersoonlijke relaties beschouwd. Het samenkomen van twee zelfstandige identiteiten is een noodzakelijke voorwaarde voor het kunnen aangaan van duurzame intieme relaties (...tienerhuwelijken zijn bijzonder broos). De 'deugd' die zich in deze fase kan ontwikkelen is liefde in de zin van wederzijdse betrokkenheid en respect. 7. Generativiteit versus stagnatie. Deze fase van volwassenheid moet uitmonden in 'generativiteit', d.i. de voortplanting en de opvoeding van de volgende generaties. Het vormt een mijlpaal in de ontwikkeling van de volwassenen. Generativiteit vereist weliswaar werken en opofferingen doen voor de komende generaties, maar het hoeft uiteraard niet dat men zelf kinderen verwekt en opvoedt. De tegenpool is zelfgenoegzaamheid en egoïsme, waardoor stagnatie ontstaat. De 'deugd' voor deze fase is dus de zorg voor anderen. 8. Integriteit versus wanhoop. Nu de zgn. productieve jaren voorbij zijn en 'derde leeftijd' en ouderdom zich aankondigen, verwacht men idealiter een toestand van innerlijke vrede, een tevredenheid over het verleden en vertrouwen in de toekomst. De 'deugd' voor deze fase wordt het accepteren van de eigen eindigheid na de volbrachte levenstaak.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 178 van 235

Figuur 36: De ontwikkelingsfasen volgens Erikson (Uit: Feldman, 2005, p. 486)

8.11.7

Identiteitsstatus

Adolescenten gaan op verschillende manieren om met het verwerven van een eigen identiteit. Niet iedere adolescent ontwikkelt een voltooide identiteit, en ook niet iedere adolescent bereikt deze langs dezelfde weg. De psycholoog Marcia (1966; 1980) gebruikte de theorie van Erikson als uitgangspunt. Hij beschreef vier categorieën (statussen) van identiteit waarin de adolescent zich kan bevinden. Deze statussen beschrijft hij aan de hand van de aan- of afwezigheid van twee eigenschappen, nl. exploratie en binding. ─

Exploratie is een periode binnen de identiteitsontwikkeling waarin een adolescent bewust kiest tussen verschillende alternatieven (bv. andere waarden, interesses en studiekeuzes dan die van de ouders) en beslissingen neemt.

─

Binding is de psychologische investering op gebied van verschillende identiteitsgebieden zoals opleiding en beroep, politiek, religieuze overtuiging, partnerkeuze, levensbeschouwing,…

Op basis van deze twee criteria wordt aan de adolescent een bepaalde status toegekend. Na uitgebreide interviews met adolescenten ontwikkelde Marcia vier identiteitscategorieën voor adolescenten (zie ook onderstaande figuur). ─

In de status van “identiteitsdiffusie” wordt een adolescent geplaatst die geen duidelijke bindingen heeft met ideologieën, beroep, …

─

De status “foreclosure” houdt in dat er geen crisis is doorgemaakt, maar de jongere heeft wel stevige bindingen, die meestal eerder star zijn en afhankelijk van de ouders.

─

Een adolescent in een “moratorium” bevindt zich in een crisis en heeft vage ideologische opvattingen.

─

Een persoon in een “achievement”-status heeft een crisis doorgemaakt en voelt zich betrokken bij bepaalde keuzes.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 179 van 235

Figuur 37: De vier categorieën van identiteitsontwikkeling volgens Marcia (Uit: Feldman, 2005, p. 489)

8.11.7.1

Identiteitsdiffusie

Sommige adolescenten in deze categorie overwegen verschillende alternatieven, maar verbinden zich nooit aan één specifieke identiteit. Ze hebben met andere woorden nog geen duidelijke keuzes gemaakt met het oog op de toekomst. Anderen in deze groep komen nog niet zo ver: ze denken nog niet bewust na over hun keuzes en hebben nog geen alternatieven geëxploreerd. Ze zijn vaak losbandig en springen van de hak op de tak. Ze lijken zorgeloos. Maar het feit dat ze zich niet aan een identiteit kunnen verbinden, zorgt ervoor dat ze moeilijk hechte relaties kunnen aangaan. Deze adolescenten zijn nog erg onzeker over hun identiteit. Ook zijn ze vaak sociaal teruggetrokken. Bijvoorbeeld Lowie is een onzekere en verlegen tiener. Hij heeft weinig vrienden, weinig hobby’s en volgt al vijf jaar dezelfde saaie opleiding. Waarom, dat weet hij niet. Zomaar zeker.

8.11.7.2

Foreclosure

Dit zijn adolescenten die zich verbonden hebben aan een identiteit, maar die geen crisisperiode hebben meegemaakt waarin ze verschillende alternatieven hebben onderzocht. In plaats daarvan hebben ze overgenomen wat anderen het best voor hen vonden. Adolescenten uit deze categorie zijn bijvoorbeeld de zoon die in een familiebedrijf gaat werken, omdat dat van hem wordt verwacht of een dochter die de artsenpraktijk van haar vader overneemt. Hoewel deze adolescenten niet per se ongelukkig zijn, hebben ze veel behoefte aan goedkeuring van anderen. Bijvoorbeeld Anke is vastberaden om aan het toelatingsexamen voor geneeskunde deel te nemen. Daarmee hoopt ze een goede huisarts te worden om op termijn de praktijk van haar vader over te nemen.

8.11.7.3

Moratorium

Hoewel adolescenten in deze categorie tot op zekere hoogte verschillende alternatieven hebben onderzocht, hebben ze zich nog niet aan een bepaalde identiteit verbonden. Ze hebben met andere woorden nog geen definitieve keuzes gemaakt betreffende de diverse identiteitsgebieden, maar zijn volop bezig om verschillende waarden, interesses, relaties en opleidingsmogelijkheden aan het exploreren, met het oog op een stabiele identiteit. Daardoor zijn ze soms angstig en hebben ze last van psychische conflicten. Ze zijn vaak levendig en aantrekkelijk en zoeken intimiteit met anderen. Bijvoorbeeld Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 180 van 235

Jannick (16 jaar) is al aan zijn zesde lief toe. In elke relatie probeert hij op seksueel gebied steeds een stapje vooruit te komen. Ook op school is hij al meerdere keren veranderd van studiekeuze, maar het is wel zijn doel om later hoger onderwijs te kunnen volgen. Hij heeft al enkele keren een joint geprobeerd, maar vond er niet veel aan. Hij drinkt liever enkele biertjes om ‘in the mood’ te komen.

8.11.7.4

Achievement

Tieners met deze identiteitsstatus hebben met succes onderzocht en overdacht wie ze zijn en wat ze willen doen. Na een periode van crisis waarin ze verschillende alternatieven hebben uitgeprobeerd, hebben ze zich verbonden aan een specifieke identiteit. Adolescenten die deze status hebben bereikt, zijn vaak psychisch gezien het gezondst, meer gemotiveerd om iets te bereiken en hebben een groter ethisch besef dan andere adolescenten. Bijvoorbeeld Delphine (20 jaar) heeft haar eerste jaar Lager Onderwijs met succes achter de rug. Ze heeft hard moeten werken, maar is blij met het resultaat. Dat wil ze later écht worden. De richting ‘Psychologie’, die ze het jaar voordien aan de universiteit volgde, was te zwaar. Een aantal vakken interesseerden haar, maar de meeste waren te theoretisch. Toch heeft ze het gevoel dat ze dit jaar niet echt is ‘verloren’. Ze heeft er een aantal positieve conclusies uit getrokken. Al een jaar heeft ze een stabiele relatie haar vriend Kristof en ze beginnen te dromen van een toekomst samen.

Niet alle adolescenten zijn permanent in één van de categorieën onder te brengen. Sommigen bevinden zich nu eens in de ‘moratorium’-status en dan weer in de ‘achievement’status. Ook kan iemand uit de ‘foreclosure’-status, die zich onder invloed van anderen in de vroege adolescentie aan een bepaalde loopbaan heeft verbonden, zijn keuze later herzien en in een andere categorie terechtkomen. Voor sommige mensen vindt de identiteitsvorming dus pas na de adolescentie plaats. Bij de meeste mensen komt de identiteit echter tot stand tussen het einde van de tienerjaren en het begin van het leven als twin. Ook de opvoedingsstijl van de ouders blijkt te bepalen in welke status de adolescent tot een identiteit komt. Goede relaties met dominante ouders hebben veel kans om uit te monden in de ‘foreclosure’-status, terwijl afstandelijke relaties met onverschillige ouders adolescenten zo weinig stimuleren dat ze in de status van de identiteitsdiffusie terechtkomen. Dit sterk in tegenstelling tot de jongeren in de ‘moratorium’ – en ‘achievement’-status, waarbij ze mochten ervaren dat hen de vrijheid werd gegund zichzelf te zijn.

8.12

M ORELE ONTWIKKELING

Het lagere schoolkind beschouwt wat tot de sociale regels hoort als goed. Op het hoogste niveau van de morele ontwikkeling (postconventioneel stadium) komt de jongere tot besef dat er ook universele menselijke waarden zijn waaraan je die sociale regels kan toetsen. ─

In dit laatste geval moeten er “afwegingen” gemaakt worden in functie van de situatie. Bijvoorbeeld Eerlijkheid is een belangrijke sociale waarde. Maar in bepaalde omstandigheden moet je liegen om bijvoorbeeld een vriend uit de nood te helpen en te beschermen. Op dat moment is vriendschap belangrijker dan de sociale regel “je mag niet liegen”.

Deze “afwegingen” vragen soms dat je abstracties kan maken (wat pas mogelijk is in het formeel-operationeel stadium van de denkontwikkeling). ─

Naast het maken van “afwegingen” is het ook belangrijk dat je niet denkt vanuit “eigenbelang”. Om goede morele afwegingen te maken, die afgestemd zijn op universele menselijke waarden, moet je in staat zijn met anderen mee te leven en mee te voelen. Bijvoorbeeld

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 181 van 235

Liegen om er jezelf mee uit de problemen te helpen, kunnen we geen hoogstaande morele afweging noemen; Eigenbelang is geen universele menselijke waarde die de sociale waarde van eerlijkheid overstijgt, zeker niet wanneer je er anderen nadeel mee berokkent.

De vraag blijft natuurlijk of iemand die “afwegingen” kan maken en daarbij beschikt over voldoende inlevingsvermogen zijn morele besluiten echt in daden kan omzetten. Bijvoorbeeld Zo kan een adolescent erg gekant zijn tegen abortus op basis van haar overtuigingen en deze ingreep toch sterk overwegen wanneer ze zelf zwanger zou zijn.

Volgens de theorie van Kohlberg doorlopen mensen deze perioden van morele ontwikkeling in een vaste volgorde. Ze zouden pas rond een jaar of dertien in staat om het laatste stadium te bereiken. Tot die tijd vertoont hun ontwikkeling nog bepaalde hiaten. Kohlberg heeft ontdekt dat slechts vijfentwintig procent van alle volwassenen het niveau van de postconventionele moraal bereikt. (Zie ook voor een volledig overzicht van de morele ontwikkeling volgens Kohlberg het hoofdstuk over de kleutertijd)

8.13

S TUDIEV RAGEN EN TOEPASSI NGEN

1.Casus Wannes is vorige week 16 geworden. Hij mocht van zijn ouders een fuif geven. Louise, het meisje waar hij sinds een half jaar verkering heeft, is ook komen fuiven. Wannes doet het goed op school en volgt een wetenschappelijke richting met veel wiskunde. Hij wil net als zijn vader industrieel ingenieur worden. Vader zit ook in het korps van de brandweer en dit ziet Wannes ook wel zitten om te doen. Hij zou dan met zijn diploma brandweercommandant kunnen worden. Dit zou zijn pa trots maken. a) Wannes heeft sinds een half jaar verkering met Louise. Noem 2 functies van verkering. b) In welke identititeitsstatus bevindt Wannes zich volgens Marica? Verklaar (eventueel aan de hand van de 2 belangrijke eigenschappen of criteria, binding en exploratie) c) In welk stadium van de persoonlijkheidsontwikkeling zit Wannes volgens Erikson? Leg uit. 2.Meerkeuzevragen Het individuatieproces gedurende de adolescentie verwijst in hoofdzaak naar het: a) Actualiseringproces van de eigen mogelijkheden als uniek individu b) Losmakingsproces tegenover ouders en leeftijdsgenoten c) Losmakingsproces tegenover leeftijdsgenoten d) Losmakingsproces tegenover ouders Luna is 15 jaar. Ze heeft een koortsblaas op haar lip en durft nu niet naar de fuif te gaan waar ze zolang naar heeft uitgekeken omdat de anderen om haar zouden lachen. Dat is een voorbeeld van…… a) naïef idealisme b) een toegenomen conformisme Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 182 van 235

c) de persoonlijke fabel d) een imaginair publiek De adolescentieperiode treedt voor meisjes 2 jaar vroeger in a) alleen fysiologisch b) alleen psychisch c) zowel fysiologisch als psychisch d) onjuist

3. Onderstreep de onderwerpen die bij de adolescentie passen sandwichgeneratie

Intimiteit versus isolement

carrièreconsolidatie

tertiaire circulaire reactie

groeispurt

verkeersongeval is belangrijkste doodsoorzaak

climacterium

good boy - nice girl

beheersing

genitale fase

exploratie, verkenning en

psychosociaal moratorium

ontdekking inklinken

imaginair publiek

metalinguïstisch bewustzijn

vertrouwen versus wan-

age of responsability

door compensatie lukt nor-

trouwen identiteitverwarring

maal functioneren koppigheidsfase

psychosociaal moratorium is voorbij

BRONNEN ─

Biltris, A. (2005). De intellectuele ontwikkeling. In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 36-64.

─

Biltris, A. (2005). De adolescentie In: Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, p. 152-175.

─

Feldman, R.S. (2005). De fysieke ontwikkeling in de adolescentie. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 422-448.

─

Feldman, R.S. (2005). De cognitieve ontwikkeling in de adolescentie. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 450-479.

─

Feldman, R.S. (2005). De sociale ontwikkeling en de persoonlijkheidsontwikkeling in de adolescentie. In: Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 480-514.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). De adolescent. In: Groot worden. De ontwikkeling van baby tot adolescent. Handboek voor (toekomstige) leer-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Adolescentie

Pagina 183 van 235

krachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt, p. 193-238 ─

Van Beemen, L. (2006). Deel 2. cognitieve ontwikkeling. Het denken. In: Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen, p. 89-110.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

DE JONGVOLWASSENHEID

9.1

D OELSTELLINGEN EN STUDIEVRAG EN

Pagina 184 van 235

De jongvolwassenheid beschrijven als een periode waarin partnerkeuze en gezinsuitbreiding en beroepsontwikkeling centraal staan.

Effecten van stress beschrijven op de algemene gezondheid van de jongvolwassene.

De verschillende stappen in de perceptie van stress in een schema weergeven.

De intellectuele ontwikkeling schetsen aan de hand van de verschillende theoretische concepten: Schaie, Labouvie- Vief, Perry, Sternberg.

Het proces van de partnerkeuze als thema binnen de sociale ontwikkeling bij de jongvolwassene beschrijven en bespreken aan de hand van een voorbeeld of casus, mb de stimulus-waarde-roltheorie, filtermodellen en de beïnvloedende factoren mbt verliefdheid.

Redenen aangeven voor het aangaan van een relatie als jongvolwassene.

Het patroon bij de ontwikkeling van een relatie weergeven of aanduiden in een casus.

Factoren van tevredenheid binnen een relatie volgens Santrock weergeven en bespreken.

De u-curve bespreken als weergave van het ervaren van tevredenheid binnen een relatie.

Het feit van “alleenstaanden” in onze samenleving bespreken.

De ontwikkeling van het ouderschap bespreken in zijn verschillende stadia volgens de theorie van Newsberger en volgens Galinsky.

Stadia van het ouderschap (Newsberger en Galinsky) herkennen in een casus en inhoudelijk bespreken.

Het fenomeen van de echtscheiding bespreken, eventueel aan de hand van een casus: redenen voor toename van aantal echtscheidingen, redenen die aangegeven worden om te scheiden, beïnvloedende factoren voor het verbreken van een relatie en gevolgen voor de (ex)partners.

Begrippen Veroudering, asynchroon, stress, stressoren, coping, pragmatisch denken, postformeel denken, dualistisch denken of meervoudig denken, life structure, acquisitiefase, carrièreconsolidatie, sociale klok, commitment, disbalans, holistisch karakter, heterogame huwelijken, emotionele instabiliteit

9.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

9.2.1

Lichamelijke mogelijkheden

9.2.1.1

Lichamelijke ontwikkeling

In de jongvolwassenheid bereikt het lichaam biologisch gezien zijn hoogtepunt. Veel sporthelden vieren tussen hun vijfentwintigste en dertigste de meeste overwinningen. De prestaties gaan na het bereiken van deze top zeer geleidelijk aan lichtjes achteruit. De Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 185 van 235

veroudering (de natuurlijke lichamelijke achteruitgang die wordt veroorzaakt door de voortschrijdende leeftijd) wordt vaak pas op latere leeftijd zichtbaar. De biologische veroudering verloopt asynchroon. Dit wil zeggen dat alle fysiologische functies elk hun eigen ontwikkelingsverloop kennen. Ze bereiken hun maximale activiteit op verschillende tijdstippen. Ook de afname kent een eigen verloop. Daarnaast zijn er interindividuele en intra-individuele verschillen in de achteruitgang van functies door genetische aanleg, leefomgeving en levensstijl. De groei gaat tijdens de jongvolwassenheid vaak nog door. Sommige jongens groeien door tot na hun twintigste. Ook de hersenen blijven in omvang en gewicht toenemen. Een van de opmerkelijkste ontwikkelingen in de westerse wereld is de tempovertraging in het proces van biologische veroudering, dit tengevolge van de welvaart. Ook de kennis over ziekten en ontwikkeling van effectieve medicijnen, leidt tot de toegenomen levensverwachting van de mens. De levensverwachting neemt bovendien nog steeds toe.

9.2.1.2

Zintuigen

De zintuigen zijn tijdens de jongvolwassenheid gevoeliger dan ooit. ─

Het zicht: pas rond 40 jaar verslechtert het zicht vaak drastisch.

─

Het gehoor: het gehoor is op zijn best; vrouwen zijn gevoeliger voor hoge tonen dan mannen.

─

Ook de gevoeligheid van andere zintuigen, zoals smaak, aanraking en pijn, zijn zeer goed ontwikkeld. Pas rond veertig jaar beginnen ze af te nemen.

9.2.1.3

Motoriek en fitheid

Onze psychomotorische vermogens zijn nu op hun best. Onze reactietijd is korter, de spierkracht groter en de oog-handcoördinatie beter dan in gelijk welke andere fase. Om onze lichamelijke mogelijkheden volledig te kunnen benutten, moeten we veel bewegen en gezond eten. Je hoeft helemaal niet veel te bewegen om je gezondheid te verbeteren. Volgens de Hartstichting en de WHO is dagelijks een half uur matige inspanning al voldoende (bv. stevig wandelen, fietsen, tafeltennis,… , ook huishoudelijke klusjes zoals onkruid wieden, stofzuigen en grasmaaien zijn reeds voldoende inspanning). Door deze lichaamsbeweging verbetert de conditie van het cardiovasculaire systeem, hart en bloedvaten gaan efficiënter werken, onze longcapaciteit neemt toe en ons uithoudingsvermogen wordt groter. Ook worden onze spieren sterker en elastischer en ons lichaam soepeler. Voldoende lichaamsbeweging in deze levensfase vormt een goede bescherming tegen osteoporose of botontkalking op latere leeftijd. Lichaamsbeweging stimuleert ook het immuunsysteem van het lichaam waardoor het beter in staat is om ziekten te bestrijden.

9.2.1.4

Seksuele activiteit

Aan het begin van de jongvolwassenheid hebben de meesten hun eerste seksuele ervaring al geruime tijd achter zich, terwijl het aangaan van meer definitieve relaties en het krijgen van kinderen wordt uitgesteld. In de jongvolwassenheid is de seksuele activiteit het hoogst, vergeleken met andere leeftijdsgroepen. Seksuele activiteiten vinden gedurende de gehele levensloop – en ook tijdens de jongvolwassenheid – vooral plaats binnen vaste relaties. De vastheid van die relaties werd minder eenduidig dan vroeger.

9.2.2

Gezondheid

De jongvolwassenheid is biologisch gezien dus een tijd van kracht en bloei. Misschien juist daardoor ontwikkelen of verstevigen veel mensen tijdens deze levensfase leefgewoonten, Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 186 van 235

die de gezondheid op termijn aantasten. Het gaat dan vooral om het gebruik van te veel of ongezonde voeding, roken, bovenmatig gebruik van alcohol, te weinig lichaamsbeweging, roekeloos seksueel gedrag en te veel stress. De meeste van deze slechte gewoonten leveren tussen twintig en veertig jaar geen problemen op. Pas op middelbare en oudere leeftijd worden, zo blijkt uit omvangrijk epidemiologisch onderzoek, de vaak onomkeerbare gevolgen van dit risicovolle gedrag duidelijk. De kans dat een volwassene tussen de twintig en de veertig sterft door een ongeluk, vooral in het verkeer, is veel groter dan door enig andere oorzaak. Enkele andere belangrijke doodsoorzaken op deze leeftijd zijn aids, kanker, hartziekten en zelfmoord.

9.2.3

Stress en coping

Bijvoorbeeld Het is vijf uur in de namiddag. Het werk van Janne, een dertigjarige alleenstaande moeder, zit erop. Ze gaat op weg naar huis. Precies twee uur tijd heeft ze om haar zoontje Jasper af te halen bij de crèche, boodschappen te doen, naar huis te rijden, te koken en te eten, de oppas af te halen, afscheid te nemen van Jasper en om half zeven te vertrekken naar de bijscholingscursus, waar ze om zeven uur les heeft. Het is een marathon die ze twee dagen in de week moet voltooien. Ze weet dat ze weinig uitstel heeft, wil ze op tijd op school zijn.

Je hoeft geen deskundige te zijn om te weten wat Janne op deze namiddag ervaart: stress, de lichamelijke en emotionele respons op gebeurtenissen die ons bedreigen of uitdagen. Hoe goed Janne met deze stress kan omgaan (coping) is afhankelijk van een samenspel tussen lichamelijke en psychologische factoren. Stress hoort bij het leven. Stressoren hoeven niet altijd onaangenaam te zijn. Ook prettige gebeurtenissen, zoals starten in een nieuwe job, of je huwelijk plannen, kunnen stress oproepen. Niet iedereen reageert op dezelfde manier op stress. Volgens de psychologen Lazarus en Folkman doorlopen mensen een aantal stadia, waarin ze bepalen of ze wel of geen stress ervaren (zie figuur volgend pagina).

Figuur 38: Stappen in de perceptie van stress (Uit: Feldman, 2007, p. 14)

Eerst is er een primaire inschatting van de gebeurtenis; een beoordeling van de gebeurtenis om te bepalen of de gevolgen negatief, positief of neutraal zullen zijn. Dan volgt een secundaire inschatting. Die beantwoordt de vraag: “kan ik dit aan?”. Het is een inschatting van de copingvaardigheden en hulpbronnen om stressoren het hoofd te kunnen bieden. Sommige copingmechanismen werken effectiever dan andere. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

9.3

Pagina 187 van 235

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

Als de cognitieve ontwikkeling hetzelfde patroon als de lichamelijke ontwikkeling zou volgen, vond er weinig nieuwe intellectuele groei plaats tijdens de jongvolwassenheid. Volgens Piaget (wiens theorie over de cognitieve ontwikkeling een belangrijke rol speelt in veel discussies over dit onderwerp) is het formeel operationele denken het hoogste stadium van het cognitief functioneren en blijft ons denken vanaf het einde van de adolescentie, ten minste kwalitatief gezien, grotendeels hetzelfde. Mensen kunnen meer informatie verzamelen. De manier waarop ze erover nadenken blijft volgens Piaget de rest van het leven dezelfde. Er komt de laatste tijd echter steeds meer bewijs voor het tegendeel.

9.3.1

Postformeel denken

9.3.1.1

Schaies stadia van ontwikkeling

In de ogen van Schaie (Schaie en Willis, 1996) is het formele denken inderdaad voor mensen het hoogst bereikbare denkniveau, maar functioneert de volwassene in vergelijking met de adolescent binnen een grotere diversiteit aan situaties waar van hem wordt verwacht dat hij de opgedane kennis gebruikt. Afhankelijk van de levensfase waarin de volwassene zich bevindt, leidt dit tot een verschillende benadering van de voorliggende kennis. Schaie onderscheidt binnen de levensloop vier opeenvolgende fasen in het denken: ─

Verwervend stadium (of acquisitiefase) De eerste twintig levensjaren zijn vooral gewijd aan het opdoen van kennis op allerlei gebieden. Daarbij zien we dat (afhankelijk van de levensfase) kennis op verschillende manieren wordt verworven (zie sensori-motorische periode, concreet denken, formeel denken). De informatie, die we in deze periode verzamelen, wordt grotendeels opgeslagen voor toekomstig gebruik.

─

Uitvoerend stadium (of toepassingsfase) Bij het bereiken van de jongvolwassenheid gaan we de verworven kennis vooral toepassen op het werk, binnen een relatie of bij de opvoeding. Hierbij betreft het niet alleen het geïsoleerd leren toepassen van kennis, maar ook het toepassen van kennis binnen specifieke situaties die te maken hebben met het bereiken van langetermijndoelen op het gebied van carrière, gezin en bijdrage aan de maatschappij. Dat vraagt nieuwe kwaliteiten zoals sociale vaardigheden toepassen in de werksituatie, kennis over het andere geslacht in vaste relaties gebruiken,…

─

Verantwoordelijk (ondernemend) stadium Aan het eind van de jongvolwassenheid en gedurende de middelbare leeftijd bevinden mensen zich in de verantwoordelijke en uitvoerende stadia. Prille jongvolwassenen houden zich vooral bezig met het beschermen van hun partner, gezin en carrière. Nadien komen velen in het ondernemende stadium waarin ze zich niet alleen op hun eigen leven gaan richten. We zien een uitbreiding van de verantwoordelijkheden naar anderen op het werk (leidinggevende functie), in de maatschappij (bestuursfunctie) en thuis (opgroeiende kinderen).

─

Reïntegratief stadium Tijdens de ouderdom gaan mensen zich vooral concentreren op taken die voor hen een persoonlijke betekenis hebben. In dit stadium is het verwerven van kennis niet langer bedoeld als middel om potentiële problemen op te lossen, maar om zich te verdiepen in specifieke onderwerpen die hen interesseren. De oudere volwassene zal dan ook minder tijd besteden aan opdrachten die in zijn ogen zinloos zijn.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 188 van 235

Schaies visie op cognitieve ontwikkeling wijst ons op het feit dat cognitieve veranderingen aan het einde van de adolescentie niet stoppen, zoals Piaget beweerde. Ook tijdens de jongvolwassenheid en in de rest van het leven vinden er belangrijke veranderingen plaats.

9.3.1.2

Labouvie-Vief

Labouvie-Vief meent dat de aard van het denken wél kwalitatief verandert tijdens de jongvolwassenheid. Ze ziet het volwassen denken niet als stilstand of regressie, maar als een vooruitgang van meer hypothetisch naar pragmatisch denken. De complexiteit van de samenleving, die specialisatie vereist, en de toenemende wil om hierin een eigen weg te vinden, vereisen een manier van denken die niet noodzakelijk alleen gebaseerd is op logica, maar ook op praktische ervaring, morele oordelen en waarden. Bijvoorbeeld Een jonge alleenstaande vrouw is net begonnen aan haar eerste job. Haar baas, een getrouwde man voor wie ze veel respect heeft en die haar verder kan helpen met haar carrière, nodigt haar uit om met hem mee te gaan naar een belangrijke presentatie bij een klant. Als de presentatie, die zeer goed verliep, voorbij is, stelt hij voor om samen te gaan eten om het te vieren. Later die avond, na een flesje wijn, probeert hij haar te vergezellen naar haar hotelkamer. Wat moet ze doen?

Met logica alleen kan je deze vraag niet beantwoorden. Labouvie-Vief stelt dat jongvolwassenen steeds vaker aan deze ambigue situaties worden blootgesteld. Ze moeten hun denken wel ontwikkelen om daarmee te kunnen omgaan. Voor dit soort denken moet de betrokkene alle aspecten van de situatie afwegen tegen zijn eigen waarden en opvattingen. Volgens haar hebben volwassenen de onvolkomenheden van het menselijk handelen van zichzelf en anderen geaccepteerd, en houden zij hiermee rekening in hun handelen. Dit postformeel denken gaat verder dan Piagets formele operaties. In plaats van het denken te baseren op puur logische processen met absoluut goede en absoluut foute antwoorden, houdt postformeel denken rekening met het feit dat moeilijke situaties waarin volwassenen terecht kunnen komen soms op relativerende wijze moeten worden opgelost.

9.3.1.3

Perry’s benadering van postformeel denken

Volgens psycholoog Perry is de jongvolwassenheid een periode van ontwikkeling en groei waarin het niet allen gaat om het verwerven van specifieke soorten kennis, maar ook van manieren om de wereld te begrijpen. Hij onderzocht de manieren waarop studenten tijdens hun jaren aan de universiteit in intellectueel en moreel opzicht groeiden. Aan de hand van uitgebreide interviews met studenten ontdekte hij dat jongerejaars in hun visie op de wereld vooral gebruik maakten van dualistisch denken. Iets is goed of fout, mensen zijn goed of ze zijn slecht, anderen zijn ofwel voor hen of tegen hen. Naarmate ze meer werden geconfronteerd met gezichtspunten van andere studenten en docenten, nam dit dualistisch denken af. Ze gingen inzien dat er over elke kwestie verschillende standpunten mogelijk zijn. Dit meervoudig denken uit zich in een verschuiving in de manier waarop de studenten naar autoriteiten keken. Perry’s theorie is gebaseerd op een steekproef uit interviews met hoogopgeleide studenten aan een elite-universiteit. Daardoor is ze wellicht minder van toepassing op mensen die niet gestudeerd hebben.

9.3.2

Intelligentie (geen leerstof)

9.3.2.1

Sternbergs triarchische theorie

Sternberg ontwikkelde een triarchische theorie over intelligentie. Hij stelt dat intelligentie uit drie belangrijke componenten bestaat: een componentiële, een experimentele en een contextuele component (zie onderstaande figuur). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 189 van 235

Figuur 39: Sternbergs triarchische theorie over intelligentie (Uit: Feldman, 2007, p. 22)

─

De componentiële component omvat de mentale aspecten die betrokken zijn bij het analyseren van data die worden gebruikt bij het oplossen van problemen waarbij het rationele gedrag een rol speelt. Het vertelt iets over de mogelijkheden van de betrokkene om formules te selecteren en te gebruiken, om passende probleemoplossende strategieën te kiezen en meer in het algemeen om gebruik te maken van wat hij heeft geleerd.

─

De experimentele component gaat over de relatie tussen intelligentie, eerdere ervaringen en het vermogen om nieuwe situaties te hanteren. Dit betreft het inzichtvolle aspect van intelligentie, waardoor mensen dat wat ze al weten in verband kunnen brengen met een nieuwe situatie en een reeks feiten die ze nog nooit hebben meegemaakt.

─

De contextuele component van intelligentie heeft te maken met de mate waarin mensen kunnen voldoen aan de eisen die ze in het dagelijkse leven tegenkomen, bv. de manier waarop mensen zich aanpassen wanneer ze een nieuwe job hebben.

Intelligentietests (IQ-tests) concentreren zich vooral op de componentiële component van intelligentie. Maar er komt steeds meer bewijs dat de contextuele component (praktische intelligentie) veel bruikbaarder is als we succes bij volwassenen willen vergelijken en voorspellen.

9.3.2.2

Praktische en emotionele intelligentie

Sternberg stelt dat een succesvolle carrière een bepaald soort intelligentie vereist, nl. praktische intelligentie, die substantieel anders is dan de intelligentie die nodig is voor academisch succes (Sternberg e.a., 1997). Terwijl academische intelligentie gebaseerd is op kennis van bepaalde soorten informatie, grotendeels verkregen door lezen en luisteren, wordt praktische intelligentie vooral verworven door het observeren en kopiëren van andermans gedrag. Deze mensen zijn in staat om nieuwe situaties effectief in te schatten en aan te pakken. Ze kunnen bovendien mensen en omstandigheden snel doorzien, omdat ze gebruikmaken van eerdere ervaringen. Een ander soort intelligentie waarbij dit soort mentale vaardigheden een rol spelen heeft te maken met emoties. Emotionele intelligentie is het geheel van vaardigheden die aan de basis liggen van de accurate inschatting, evaluatie, uitdrukking en regulatie van emoties (Goleman, 1995, Salovey & Sluyter, 1997). Een hoge emotionele intelligentie maakt dat Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 190 van 235

sommige mensen goed met anderen overweg kunnen, dat ze begrijpen wat anderen voelen en ervaren, dat ze adequaat kunnen reageren op de behoeften van anderen.

9.4

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

9.4.1

Theorie van Erikson

Erikson ziet de in de adolescentie gevormde identiteit als een uitstekende basis voor de ontwikkelingstaken die tijdens de verdere levensloop aan de persoon worden gesteld. Hij stelt het zoeken naar een levenspartner in de jongvolwassenheid centraal. De jongvolwassenheid wordt hier het stadium van intimiteit versus isolement genoemd. De jongvolwassene zou tot intimiteit moeten kunnen komen, tot het aangaan van een intieme relatie. Hierbij denken we vaak aan een seksuele relatie. Dit is volgens Erikson echter niet nodig. Een intieme relatie kan de jongvolwassene ook met vrienden of vriendinnen onderhouden. Het hebben en onderhouden van een vaste relatie wordt echter ook vaak als bedreigend ervaren. De pas gevormde identiteit komt onder druk te staan. De behoefte om aardig en lief gevonden te worden, leidt soms tot vérgaande aanpassing aan de ander, waarbij de eigen persoon in het gedrang komt. Dit kan leiden tot een breuk. Het alternatief, een swingende single, blijkt voor veel jongvolwassenen een tijdelijk alternatief. Achter de voordeur van het eigen appartement ligt echter dikwijls het isolement op de loer. Hoewel Eriksons benadering invloedrijk is geweest, hebben hedendaagse ontwikkelingspsychologen het moeilijk met sommige aspecten van zijn theorie. Eriksons visie op gezonde intimiteit richt zich op heteroseksualiteit, met als doel het produceren van kinderen. Daarnaast was Erikson meer geïnteresseerd in de ontwikkeling van mannen dan die van vrouwen (waardoor de toepasbaarheid beperkt is). Toch heeft zijn werk veel invloed gehad door de continue groei en de ontwikkeling van de persoonlijkheid gedurende het hele leven.

9.4.2

Theorie van Levinson

Levinson onderzocht via zeer uitgebreide biografische interviews de levensloop van 40 mannen en 45 vrouwen. Hij stelde een leeftijdgebonden veranderingstraject vast voor mannen en vrouwen. Het leven op volwassen leeftijd beschrijft hij als een aaneenrijging van kwalitatief te onderscheiden fasen (‘seizoenen’). Elke fase start met een transitiefase (overgangsfase) van ongeveer vijf jaar. Tussen de transitiefasen bevinden zich stabiele perioden waarin de persoon een ‘life structure’ opbouwt, die tegemoetkomt aan zijn innerlijke behoeften en aan de maatschappelijke verwachtingen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 191 van 235

Figuur 40: De stadia en fasen volgens Levinson (Uit: Rögels, 2004, p.57)

De ‘life structure’ is een soort grondplan of leidraad die de basis vormt voor het handelen van de persoon gedurende een specifieke levensfase. Ieder individu ontwikkelt zijn eigen persoonsgebonden levensplan met daaraan gekoppeld een bepaalde levensstijl. De stabiele periode duurt vijf tot tien jaar. Levinson ziet werk als de belangrijkste sturende kracht in de levensloop bij volwassen mannen. (zie verder).

9.5

S OCIALE ONTWIKKELING

Sociale ontwikkeling betekent voor de jongvolwassene “maatschappelijk volwassen” worden. Dat brengt het zich eigen maken van een groot aantal sociale vaardigheden met zich mee. Het individu moet leren om zich in te passen in en aan te passen aan zijn omgeving. Die omgeving wordt ruimer en gevarieerder dan in de adolescentie. De jongvolwassene maakt via zijn partner onder andere kennis met zijn schoonfamilie. Op zijn werk presenteert zich een andere sociale realiteit dan hij wellicht gewend was. Zijn actieradius wordt sterk vergroot.

9.5.1

Partnerkeuze

Voor veel jongvolwassenen is de zoektocht naar een partner een belangrijk onderdeel van de jongvolwassenheid. De maatschappij heeft heel wat adviezen over hoe ze deze onderneming tot een goed einde kunnen brengen (denk maar eens aan de vele ‘goede raad’ in tijdschriften), maar ondanks deze raad blijkt het voor velen niet gemakkelijk om iemand te vinden met wie ze het leven willen delen. De meeste mensen zullen beamen dat liefde de belangrijkste factor is in de keuze van een levenspartner, althans in de westerse samenlevingen. In andere culturen speelt gezondheid of emotionele stabiliteit en rijpheid een rol (China), of een betrouwbaar karakter (Zuid-Afrika). Verschillende culturen vertonen echter ook overeenkomsten. Zo stonden liefde en wederzijdse aantrekkingskracht in alle culturen relatief hoog op de lijst in een onderzoek. Ook kenmerken als betrouwbaarheid, emotionele stabiliteit, voorkomendheid en intelligentie werden bijna overal zeer op prijs gesteld. Bepaalde geslachtsverschillen in de meeste begeerde kenmerken van een partner waren gelijksoortig in verschillende culturen. Zo hechten mannen in alle culturen meer waarde aan een lichamelijk aantrekkelijke partner dan vrouwen. Vrouwen geven de voorkeur aan een levenspartner die ambitieus en ijverig is.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

9.5.1.1

Pagina 192 van 235

Het partnerzoekproces

Het zoeken en vinden van een partner is geen toevalsspel. Het is een selectief proces met duidelijk te onderscheiden patronen. ─

De stimulus-waarde-rol theorie

De bekendste theorie heet de Stimulus-Waarde-Rol (SWR)-theorie van Murstein (1976, 1986, 1987). Hij onderscheidt drie fasen in het zoekproces: stimulus, waarde en rol. Op het einde van elke fase wordt de beginnende relatie beoordeeld. Zijn de fasen goed doorlopen, dan wordt besloten om een duurzame relatie aan te gaan. 

In de stimulus-fase staan het uiterlijk en de fysieke aantrekkingskracht centraal. Een partnerrelatie heeft alleen toekomst, als de partners zich tot elkaar aangetrokken voelen.



In de waarde-fase onderzoeken de partners in hoeverre hun waarden en interesses met elkaar overeenkomen. Aan de waarden autonomie en gelijkwaardigheid wordt in hedendaagse relaties steeds meer belang gehecht.



In de rol-fase wordt de relatie op de roloriëntaties onderzocht. Wat verwacht iemand van de ander binnen een relatie? Functioneert de ander in de partnerrol naar wens? Als men ook hierover positief oordeelt, kan men besluiten om een langdurige partnerrelatie aan te gaan.

Hoewel de factoren stimulus, waarde en rol elk in een specifiek stadium domineren, dragen ze ook bij aan andere belangrijke momenten tijdens de ontwikkeling van een relatie. Natuurlijk volgt niet elke relatie een dergelijk patroon, en dat is dan ook meteen de kritiek op de SWR-theorie. ─

Filtermodellen: partners schiften

Een andere bekende theorie komt van Udry en Richard (in Schaie en Willis, 1996). Zij beschrijven het partnerzoekproces als een filtering- of screeningsproces waarbij niet – acceptabele kandidaten in verschillende stadia van het proces alsnog kunnen worden afgewezen. Udry en Richard onderscheiden zes filters. De filters worden steeds fijner naarmate het proces vordert. 

Een eerste grove filter heeft betrekking op de beschikbaarheid van mogelijke partners. Niet alle partners zijn geschikt. Sommige partners zijn te oud of wonen te ver weg of behoren tot de familie.



De tweede filter heeft betrekking op de fysieke aantrekkelijkheid van de kandidaten. Dit vertegenwoordigt een belangrijke voorwaarde om een partnerrelatie aan te gaan.



Het derde aspect filtert op milieu en sociale achtergrond. Partners hebben een voorkeur voor het bekende en hebben daardoor de neiging voor iemand met dezelfde achtergrond te kiezen.



De vierde filter is de consensusfilter. We zoeken vooral een kandidaat-partner met wie we iets delen. We zoeken daarbij naar gelijkenis op een aantal kenmerken bv. leeftijd, opleiding, etniciteit, religie. Ook de persoonlijkheid van de ander is hier van belang. Te grote verschillen belemmeren vaak de relatie.



Bij de vijfde filter, de complementariteitfilter, zoeken we naar de meerwaarde die bepaalde kandidaten voor ons zouden bezitten, omdat ze ons op bepaalde terreinen aanvullen.



De kandidaat dit al deze filters passeerde, is een goede (huwelijks)kandidaat. Nu kan de definitieve keuze gemaakt worden.

Waarom leidt de zoektocht tot die ene specifieke partner? Waarom kiezen we voor die persoon? Dat heeft vaak te maken met verliefdheid. Verliefdheid maakt deel uit van onze hedendaagse westerse cultuur en vormt een normaal onderdeel in het partnerzoekproces. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

─

Pagina 193 van 235

Verliefdheid als onderdeel van het partnerzoekproces

Verliefdheid lijkt ons de beste weg om te komen tot een (huwelijks)relatie. Maar in andere culturen worden huwelijken op heel andere gronden aangegaan. In India bv. zoeken de ouders naar een geschikte huwelijkskandidaat. Pines (1999) onderscheidt situationele en relationele variabelen die verliefdheid kunnen doen ontstaan. Ze leveren een bijdrage aan de totstandkoming van een relatie. Ze doen dit allen op hun eigen manier. 

Nabijheid: nabijheid is belangrijk in het ontstaan en voortbestaan van een relatie, omdat nabijheid leidt tot herhaalde blootstelling. Dit leidt opnieuw tot sterkere emoties die verbonden zijn aan de relatie.



Arousal: je wordt gemakkelijker verliefd tijdens of net na een emotionele ervaring.



Fysieke aantrekkingskracht: mensen voelen zich meer aangetrokken tot iemand met een aansprekend uiterlijk. Dat geldt vooral voor mannen. Schoonheid wordt geassocieerd met jeugdigheid, gezondheid en succes. Fysieke aantrekkingskracht is een eerste krachtig selectiecriterium.



Karakter/persoonlijkheid: we voelen ons over het algemeen aangetrokken tot mensen bij wie we ons op ons gemak voelen, die we als warm, sensitief en empathisch ervaren en die grappig zijn. Iemands persoonlijkheid speelt een belangrijke rol bij het voortbestaan van een verliefdheid en een relatie.



Overeenkomst of het vertonen van gelijkenis: bij een beginnende relatie zijn de partners over het algemeen op zoek naar gelijkenis. Daarbij gaat het niet alleen over uiterlijke gelijkenis, maar om het delen van elkaars opvattingen, interesses, sociale achtergrond, opleidingsniveau,… Ook gedeelde persoonlijkheidskenmerken verhogen de aantrekkelijkheid van de partner.



Wederkerigheid van de aantrekkingskracht: wanneer ik weet dat iemand zich tot mij aangetrokken voelt, me aantrekkelijk vindt of aangeeft me nodig te hebben, kan dit leiden tot gevoelens van verliefdheid.



Behoeftebevrediging: wanneer de ander iets voor ons kan betekenen, iets ‘heeft’ wat wij graag hebben, nodig hebben of prettig vinden, kan dat een belangrijke variabele zijn in het ontstaan van verliefdheid.

Elke verliefdheid lijkt uniek en zo voelen we dit ook. De hierboven beschreven variabelen spelen een rol, maar ze doen dit in een voor ieder individu verschillende volgorde en in verschillende mate. Hoewel er een groot verschil bestaat in het moment waarop de partners aangeven verliefdheid/liefde te ervaren, is de manier waarop dit gebeurt vrij universeel: “het is die bepaalde wederzijdse blik” (Fischer, 1998).

9.5.2

Relaties

9.5.2.1

Waarom en wanneer gaan we een relatie aan?

Relaties spelen een belangrijke rol in het leven. Zo was het vroeger en zo is het nu nog steeds. Uit onderzoek blijkt dat mensen met een partnerrelatie niet alleen gelukkiger zijn dan alleenstaanden, maar ook nog succesvoller. Het aangaan van een relatie is een van onze ontwikkelingstaken en hoort bij de standaardlevensloop (zie ook Erikson). Een overgrote meerderheid gaat gedurende korte tijd of langdurig een partnerrelatie aan. Er is zeker geen dalende tendens tot relatievorming (zie verder). De relatievorm en de doelen die binnen de relatie worden nagestreefd zijn wel aan veranderingen onderhevig. Naast het huwelijk kennen we tegenwoordig het ongehuwd samenwonen en de lat-relatie als maatschappelijk geaccepteerde relatievormen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 194 van 235

De afgelopen dertig jaar is het aantal huwelijken afgenomen. Heel wat koppels kiezen voor een andere samenlevingsvorm zoals samenwonen. Mensen kiezen voor samenwonen, omdat ze het gevoel hebben dat ze zich nog niet voor het leven kunnen binden. Anderen beschouwen het als een voorbereiding op het huwelijk of wijzen het instituut huwelijk helemaal van de hand, omdat ze het verouderd vinden. Toch zijn er nog heel wat koppels die kiezen voor het huwelijk als bekroning van een liefdevolle relatie of na een periode van succesvol samenwonen. Het doel van de relatie lijkt veranderd. Vroeger had een relatie vooral een functionele betekenis, nl. het verdelen van taken en het stichten van een gezin. Tegenwoordig hechten jongvolwassenen vooral belang aan de emotionele kant van een relatie (Hooghiemstra, 1997). We zijn meer op zoek naar intimiteit, affectie, zelfbevestiging en zelfontplooiing binnen een relatie. Veel adolescenten en jongvolwassenen beleven verliefdheden en kortstondige relaties. Tot een langdurige vaste relatie leidt dit meestal niet. De behoefte aan een stabiele relatie ontwikkelt zich over het algemeen in het begin van de jongvolwassenheid. Soms zal de omgeving of de eigen ‘sociale klok’ aangeven dat het tijd wordt om een partner te zoeken. Dit is een cultureel bepaald psychologisch uurwerk dat aangeeft of we belangrijke mijlpalen in het leven bereiken op een moment dat ten opzichte van onze leeftijdsgenoten gepast is. Het gaat a.h.w. over een weerspiegeling van de verwachtingen van de maatschappij waarin we leven. Bij mannen bestaat er een duidelijke relatie tussen het beëindigen van hun opleiding en het zoeken naar een vaste partner. Bij vrouwen is die samenhang relatief nieuw. Een andere verschuiving: volwassenen en ouderen gaan ook (opnieuw) relaties aan. Dit is het directe gevolg van het toegenomen aantal scheidingen en de veranderende opvattingen over seksualiteit op oudere leeftijd (Hooghiemstra, 1997).

9.5.2.2

Het ontwikkelen van relaties

Bijvoorbeeld Na een paar toevallige ontmoetingen op de tennisbaan, waar ze elke week kwamen, beginnen Jonas en Sophie met elkaar te praten. Ze ontdekken dat ze veel met elkaar gemeen hebben. Geleidelijk beginnen ze uit te zien naar wat nu semi-georganiseerde ontmoetingen zijn geworden. Na een aantal weken hebben ze hun eerste officiële afspraakje en ontdekken dat ze goed bij elkaar passen.

De meeste relaties ontwikkelen zich min of meer op deze manier, volgens een vrij regelmatig patroon. ─

Twee mensen gaan steeds meer en langduriger met elkaar om. Het aantal ontmoetingsplaatsen neemt toe.

─

De twee zoeken steeds vaker elkaars gezelschap.

─

Ze laten steeds meer van zichzelf aan de ander zien, geven steeds meer persoonlijke informatie over zichzelf. De eerste lichamelijke intimiteiten vinden plaats.

─

Meer en meer zijn de personen bereid om zowel positieve als negatieve gevoelens met elkaar te delen. Ze zijn nu in staat om, naast bewondering, ook kritiek te uiten.

─

Er groeit overeenstemming over hun doelstellingen voor de relatie.

─

Hun reacties op situaties gaan meer op elkaar lijken.

─

Ze ontwikkelen het gevoel dat hun psychologisch welzijn samenhangt met het succes van de relatie. Ze beschouwen hun relatie als uniek.

─

Ze beginnen zichzelf als stel te beschouwen. In plaats van zich als twee individuen te gedragen, treden ze op als koppel.

Bij een liefdesrelatie is er sprake van ‘commitment’. De partners voelen zich verbonden, ze zijn betrokken op elkaar en nemen verantwoordelijkheid ten opzichte van elkaar op. Commitment is de basis voor een relatie. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 195 van 235

Een aantal processen kunnen het commitment van de partners versterken: ─

Een behoorlijke taakverdeling

─

Een goede communicatie

─

Het openlijk uitdrukken van trouw en gehechtheid

─

Het toekennen van waarde aan investeringen in de relatie

─

Het “wij zijn”-gevoel

─

Het aanpassen en bijstellen van verwachtingspatronen

─

Het zich meer richten op de partner dan op anderen

─

Een toenemende tevredenheid met de relatie.

Commitment is ondermeer een belangrijk kenmerk om de kwaliteit van de relatie te bepalen. De relatie tussen partners is gedurende de levensloop aan veranderingen onderhevig. De sterke emotionele lading van de relatie tijdens de eerste fase van verliefdheid gaat geleidelijk weg. Het aangegane commitment moet verder worden uitgewerkt en uitgebreid. Volgens veel onderzoekers laat de tevredenheid over de relatie bij paren met kinderen een Uvormige curve zien. De tevredenheid neemt vaak af bij de geboorte van het eerste kind, om pas weer echt te stijgen als de kinderen de deur uit zijn (Schaie en Willis, 1996; Berk, 1998). Sommigen kiezen noch voor het huwelijk, noch voor het samenwonen. Ze kiezen liever voor een lat-relatie of zijn (bewust) single.

9.5.3

Werk en beroep

Tijdens de jongvolwassenheid moeten de meeste mensen beslissingen nemen die de rest van het leven blijven doorwerken. Een van de belangrijkste beslissingen is de keuze van een beroep. Die gaat over meer dan geld alleen. Het gaat ook over status, gevoel van eigenwaarde en onze bijdrage aan de maatschappij. De beroepskeuze raakt de kern van de identiteit van de jongvolwassene. Dit stadium wordt ook wel eens de carrièreconsolidatie genoemd (Vaillant, 1977, 1990). Dit stadium loopt van het twintigste tot het veertigste levensjaar, een periode waarin jongvolwassenen zich concentreren op hun carrière. Vaillant zegt dat werken zo een belangrijke rol speelt in het leven van de volwassene dat het gerechtvaardigd is om, in de psychosociale ontwikkeling, het stadium van carrièreconsolidatie als aanvulling te beschouwen op Eriksons stadium van intimiteit versus isolatie. Hij meent dat bezig zijn met de carrière de aandacht voor intimiteit sterk vermindert en dat het stadium van carrièreconsolidatie in feite een overgangfase is tussen Eriksons stadium van intimiteit versus isolatie en het volgende stadium van generativiteit versus stagnatie.

9.5.4

Maatschappelijke participatie / vrije tijd

Onder maatschappelijke participatie verstaan we het (actief) deelnemen aan de samenleving. Dat kan door deelname aan het arbeidsproces, door te deel te nemen aan het openbaar bestuur, politieke partijen, maar ook door als vrijwilliger een bijdrage te leveren aan organisaties op het gebied van zorg, welzijn en sport. Jongvolwassenen kunnen veel betekenen voor de maatschappij waarin ze leven. Ze bezitten arbeidskracht en zorgen voor het voortbestaan van die samenleving door ouderschap. Ook zij kunnen deelnemen aan een bonte verzameling van maatschappelijke en politieke organisaties. Op die manier tonen ze hun maatschappelijke betrokkenheid. Of ze dat doen, hangt af van verschillende factoren zoals persoonlijkheid, leeftijd en historische invloeden.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 196 van 235

Persoonlijke kenmerken, als extraversie en sociale vaardigheden, spelen een rol in de keuzes die we maken in ons maatschappelijk leven. Ook de leeftijd is een belangrijke variabele: het lidmaatschap van het bestuur van de judoclub wordt niet vervuld door een 17-jarige adolescent. Economische recessies en oorlogen die plaatsvinden, lijken een grote invloed uit te oefenen op de aard en de mate van maatschappelijke betrokkenheid op latere leeftijd. Denk maar aan bepaalde generaties zoals de vooroorlogse generatie (geboren tussen 19101930), de stille generatie (geboren tussen 1930-1940), de protestgeneratie (geboren tussen 1940-1955), de verloren generatie (geboren tussen 1955- 1970), de pragmatische generatie (na 1970),… De pragmatische generatie is opgegroeid in de jaren negentig. Ze handelt efficiënt en toont weinig ideologische bevlogenheid. Deze generatie is volop aan het werk, ook is er een grote deelname van vrouwen in het arbeidsproces (zie eerder). Deze jongvolwassenen leveren een belangrijke bijdrage aan de bekostiging van de verzorgingsstaat.

9.5.5

Specifieke thema’s

9.5.5.1

Ouderschap

De geboorte van een eerste kind is een belangrijke levensgebeurtenis voor veel jongvolwassenen. Als we vader of moeder worden, krijgen we bovendien andere en bijkomende rollen te vervullen. Voor veel koppels gaat met het ouderschap een wens in vervulling. De meeste jongvolwassenen willen graag kinderen. Tegenwoordig kan door de beschikbaarheid van anticonceptie in principe bewust voor het ouderschap worden gekozen. Jongvolwassenen wegen de voor- en nadelen van ouderschap ook vaak af. ─

De transitie naar ouderschap

Uit onderzoek (Berk, 1998; Heinicke, 2003) blijkt dat de aanpassing aan het ouderschap beter verloopt als de partners weloverwogen voor het ouderschap kozen en als het koppel een realistisch en duidelijk beeld heeft over de inhoud van het ouderschap. De geboorte van een kind leidt over het algemeen tot een lichte daling van de tevredenheid met de partnerrelatie. Het verhoogt wel de stabiliteit ervan. De daling van dit geluk is niet alleen het gevolg van de verminderde aandacht die de partners elkaar kunnen schenken. Ontwikkelingspsychologen omschrijven de zwangerschap en geboorte vaak in termen van een psychologische crisisperiode of een disbalans. Het ouderschap vraagt een behoorlijke aanpassing. Het leven dat tot dan toe geleid werd, zal veranderen. Op basis van onze eigen ervaringen als kind thuis en in de sociale omgeving hebben we ons een bepaald beeld gevormd van ouderschap en opvoeding. Naast deze kennis en inzicht in het ouderschap zijn er nog drie belangrijke persoonskenmerken van de ouders die de kwaliteit van het ouderschap meebepalen. 

De adaptieve functie van de ouders. De capaciteit om zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Een goede competentie verhoogt de kans op een goede relatie en hechting van het kind.



De identiteitsontwikkeling van beide ouders. Het is belangrijk om autonoom te blijven en zelfwaarde te behouden.



De kwaliteit van de relatie, vooral de kwaliteit van de ondersteuning van de partner. Respecteren de partners elkaars autonomie? Is er voldoende morele en praktische ondersteuning? Is er voldoende wederkerigheid? Een goede intieme relatie verhoogt de kans op een optimale afstemming van de onderlinge taken.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 197 van 235

Het kind speelt bij de invulling en uitvoering van het ouderschap natuurlijk ook een belangrijke rol. Veel ontwikkelingspsychologen denken dat de persoonlijke kenmerken van het kind zelfs predominant zijn. Dit wil zeggen dat het kind de meeste invloed op het ouderschap zou uiteoefenen. Naast het kind is ook de (directe) omgeving van groot belang. Hoeveel steun de ouders mogen verwachten van hun ouders, van broers en zussen,… Optimaal ouderschap wordt gekenmerkt door flexibiliteit, openheid, efficiëntie, wederkerigheid, toenemende zekerheid over het eigen functioneren en respect voor de eigen identiteit en die van de partner en het kind. Goed ouderschap zal bijdragen tot een positieve ontwikkeling van het kind en een persoonlijke groei van de ouder. ─

Stadia in de ontwikkeling van het ouderschap

Ouderschap is een dynamisch proces. De rol verandert in de tijd. De ontwikkeling binnen het ouderschap is het resultaat van de duur van het ouderschap (de leeftijd van de kinderen), de leeftijd van de ouder en de maatschappelijke context waarbinnen het ouderschap wordt vervuld. Ouderschap komt tot stand en verandert op basis van interacties van zowel genetische als omgevingsfactoren. Binnen de levenslooppsychologie zijn er verschillende stadiamodellen ontwikkeld om het verloop van het ouderschap te beschrijven. Elke fase impliceert voor de ouder een nieuwe groeimogelijkheid. We schetsen hier twee theorieën (Deminck, 2002). 1. De theorie van Newsberger De eerste theorie komt uit de cognitieve hoek. In navolging van Piagets stadia in de kinderlijke ontwikkeling wordt het ouderschap beschreven als het proces van toenemend bewustzijn over het ouderschap. Dit ouderlijke bewustzijn kan volgens Newsberger onderscheiden worden van de houding ten opzichte van het ouderschap (attitudes). Deze houding t.o.v. het ouderschap reflecteert over min of meer oppervlakkige standpunten in verband met hoe we voor de kinderen zorgen en welke opvoedkundige stijlen we hanteren. Het ouderlijke bewustzijn zit dieper en reflecteert over de flexibiliteit en complexiteit van het denken van de ouder in verband met rollen en mensen. Newsberger onderscheidt, in navolging van Piaget, vier oriëntaties, niveaus in de ontwikkeling van ouderschap. 

Egoïstische oriëntatie: De ouder reageert vanuit zijn eigen perspectief en eigen behoeften.

Bijvoorbeeld Eindelijk kan Louis zelf met zijn lepel eten. Ik vond het vervelend om hem eten te moeten geven. Mijn eten werd vaak koud en een gesprek met mijn man aan tafel was onmogelijk.



Conventionele oriëntatie: De ouder begrijpt het kind vanuit alledaagse of wetenschappelijke inzichten (traditionele opvattingen).

Bijvoorbeeld Ik verwacht dat Arianne binnenkort kopvoeters zal gaan tekenen. Tot nu toe doet ze alles volgens het boekje. Ja, ik heb plezier aan de kennis die ik tijdens mijn studies heb opgedaan.



Subjectief- individualistische oriëntatie: Het kind wordt gezien als een unieke persoonlijkheid, dat alleen door de ouder kan worden begrepen.

Bijvoorbeeld Lobke houdt erg van lezen. We gaan daarom elke week samen naar de bibliotheek waar ze vijf boeken kiest. Ze leest die in één adem uit. Jonas, haar broer speelt liever met zijn lego. Onze kinderen zijn heel verschillend.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid



Pagina 198 van 235

Systeem- analytische oriëntatie: De ouder is zich bewust van zijn eigen identiteit en die van het kind. De ouder is zich bovendien bewust van de complexe interactieve processen die plaatsvinden tussen ouder en kind en die ingebed zijn in de ontwikkeling in het gezin, de relaties en de maatschappij.

Bijvoorbeeld Arnoud is geen kind meer. Vroeger kwam hij alles aan me vertellen en was hij een echte knuffelbeer. Nu weet ik veel minder wat hem bezighoudt dan vroeger. Aan de ene kant vind ik dat jammer, maar ik weet dat hij bezig is om op eigen benen te staan. Natuurlijk houd ik een oogje in het zeil, zonder dat hij daar te veel last van heeft.

De betrouwbaarheid en validiteit van de begrippen van Newsbergers theorie konden via onderzoek worden bevestigd. Op basis van deze stadiatheorie worden in de VS succesvolle interventieprogramma’s uitgevoerd om het ouderlijke bewustzijn te vergroten. Toch is er ook kritiek. Newsberger legt te veel de nadruk op de intrinsieke motivatie als motor van de ouderlijke ontwikkeling en houdt te weinig rekening met de externe invloeden op het ouderschap, zoals de invloed van familie, maatschappij, … Het is ook niet duidelijk of de verschillende niveaus zich in een vast verloop ontwikkelen. Toch heeft deze theorie veel te bieden voor de opvoedkundige praktijk. Ze kan ouders inzicht in hun opvattingen over ouderschap verschaffen. 2. De theorie van Galinsky Deze theorie baseert zich op de theorie van Levinson. Zeheeft een meer holistisch karakter. Volgens Galinsky (In Demick, 2002) ontwikkelt ouderschap zich in zes stadia met relevante taken voor de ouders. 

Image-making stadium (ontdekking zwangerschap tot geboorte): De toekomstige ouders proberen zich een beeld te vormen van wat er gaat gebeuren. Ze hebben fantasieën over de geboorte en het toekomstig ouderschap. Ze bereiden zich voor op hun nieuwe rol en ontwikkelen ook gevoelens voor de baby die zal geboren worden.



Nurturing stadium (vanaf de geboorte tot het tweede levensjaar): De ouders ervaren soms bepaalde discrepanties tussen de verwachtingen en de werkelijkheid van elke dag. De belangrijkste taak bestaat in het ontwikkelen van een goede band met hun kind. Het is zoeken naar een balans tussen de tijd voor het kind en tijd voor andere activiteiten (werk en vrije tijd).



Authority stadium (tussen twee en vijf jaar): Het leren omgaan met macht is de belangrijkste taak. Hoe en wanneer geven ze grenzen aan? Hoe gaan ze om met conflicten?



Interpretive stadium (tussen vijf en twaalf jaar). In deze periode leert het kind veel over zichzelf en over de wereld om zich heen. De belangrijkste taak van de ouders is het kind te ondersteunen bij het verklaren en interpreteren van alles wat het ziet en beleeft.



Interdependant stadium (tijdens de adolescentie). Het kind blijkt sterkt te veranderen. De verzelfstandiging van het kind verandert ook de relatie met het kind.



Departure stadium (na de adolescentie). Het kind wordt zelfstandig en autonoom; het zal het huis verlaten. De rol van de ouder verandert. De meeste ouders zoeken naar wegen om toch een gezin te blijven vormen.

Galinsky’s stadiatheorie is verrassend. Hoewel ze de ontwikkeling van het ouderschap wil beschrijven, worden de stadia gedefinieerd vanuit de leeftijd en de psychologische ontwikkeling van het kind.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 199 van 235

Galinsky heeft (i.v.g. met andere stadiatheorieën) geen einddoel in de ontwikkeling op het oog. De stadia zijn verschillend en verlopen volgens een vaste volgorde, maar we kunnen niet echt spreken van kwalitatieve verschillen. De stadia zijn ook naast elkaar mogelijk. Galinsky vindt ook dat over de stadia heen een aantal algemene kwaliteiten bij de ouders moeten aanwezig zijn. De competentie tot het vinden van een balans tussen nabijheid (betrokkenheid) en distantie (eigenheid van het kind). Ouders moeten beschikken over een flexibel adaptief vermogen. Mensen hebben bepaalde opvattingen (vergelijk met ‘de droom’), bv. het feit dat kinderen moeten kunnen spelen en geen verantwoordelijkheden moeten dragen. Ouders evalueren hun ouderschap aan de hand van deze ideaalbeelden. Om dit ideaalbeeld te kunnen bereiken, hebben ze twee mogelijkheden: (1) ze passen het beeld aan of stellen het bij, of (2) ze veranderen hun gedrag waardoor het ideaalbeeld gemakkelijker bereikt wordt. Besluit De stadiatheorie van Galinsky is kortom een merkwaardige theorie die enerzijds stadia vaststelt zonder ontwikkelingsverloop en anderzijds processen (kwaliteiten) beschrijft over de stadia heen met ontwikkelingsverloop. Een beperking is wel dat de theorie zich uitsluitend op het klassieke gezin baseert, terwijl in de westerse wereld slechts de helft van de kinderen in zo een gezin opgroeit. Toch is de theorie vernieuwend, omdat ze niet alleen de ontwikkeling in het denken van de ouders beschrijft, maar ook de ontwikkeling in het ‘vaderen’ en ‘moederen’. De theorie kan ook gebruikt worden als springplank voor nieuw onderzoek naar ontwikkelingspsychologische veranderingen in ouders bij het krijgen en het opvoeden van kinderen.

9.6

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Verschillende onderzoekers gaan ervan uit dat het formeel-operationeel stadium van Piaget niet het eindpunt is in de ontwikkeling en beschrijven een volgend stadium. a) Hoe noemen we dit hogere denkstadium? b) Wat is de visie van Perry? 2. De keuze voor een partner omvat volgens Murstein 3 fasen. Schrijf de naam van de fasen op en geef telkens uitleg. Geef ook de kritiek uit de cursus op deze theorie. 3. Meerkeuzevragen Sommige ontwikkelingsdeskundigen stellen dat formele operaties niet de meest complexe vorm van denken zijn en dat geavanceerde vormen van denken zich pas in de vroege volwassenheid manifesteren. De theorie van de ontwikkelingspsychologe Labouvie-Vief gaat ervan uit dat a) De complexiteit van de samenleving een vorm van denken vraagt die niet noodzakelijkerwijs gebaseerd is op logica b) De volwassene de opgedane kennis moet gebruiken in diverse situaties c) De volwassene rekening moet houden met verschillende standpunten van anderen d) We meer specifieke expertise of competenties hebben ontwikkeld

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Jongvolwassenheid

Pagina 200 van 235

De ouders van Sofie verwachten dat - nu ze al goed rechtop kan zitten – Sofie zich binnenkort zal kunnen rechttrekken aan de spijlers van haar park. Ze volgen alle stappen van de ontwikkeling van hun eerste kindje nauwgezet op in de boekjes van Kind en Gezin. Dit is volgens Newsberger een voorbeeld van a) de systeem-analytische oriëntatie b) de conventionele oriëntatie c) het nurturing stadium d) het interdependant stadium

BRONNEN ─

Feldman, R.S (2007). Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens de jongvolwassenheid. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 2-37.

─

Feldman, R.S. (2007). Sociale en persoonlijke ontwikkeling tijdens de jongvolwassenheid. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 38-72.

─

Rögels, N. (2004). Jongvolwassenheid. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 37-73.

─

Rögels, N. (2004). Jongvolwassenheid: ouderschap. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 75-84.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 201 van 235

DE VOLWASSENHEID

De volwassenheid (periode tussen 40 en 60 jaar) is de minst bestudeerde leeftijdsfase binnen de psychologie. Dat heeft te maken met het belang dat de klassieke levenslooppsychologie toekende aan de kindertijd en de adolescentie. Toch is de volwassenheid wel de periode waarin mensen over het algemeen de meeste macht en prestige hebben, over het meeste geld beschikken, de meeste expertise in huis hebben, een groot zelfinzicht hebben en een gevoel van controle over hun leven hebben. Ook wordt er van volwassenen veel verwacht. De volwassenheid wordt in de literatuur dan ook wel de ‘age of responsibility’ genoemd.

10.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

De volwassenheid als een fase waarin “verantwoordelijkheid “als centraal thema aangeven.

De veranderingen in de seksuele ontwikkeling in de fase van volwassenheid.

Beschrijven met aandacht voor het climacterium en de menopauze of herkennen in een casus.

De gezondheid van de volwassene bespreken in zijn ontwikkeling.

De cognitieve ontwikkeling van de volwassene beschrijven in zijn kwalitatieve ontwikkeling, nl de vloeibare en de gekristalliseerde intelligentie.

Aangeven dat de intelligentie verschillend evolueert afhankelijk van de soort intelligentie en de cognitieve vaardigheden of deze aspecten herkennen in een casus.

Selectieve optimalisering als mechanisme voor de compensatie van verminderde cognitieve vaardigheden benoemen en bespreken of herkennen in een casus.

In de sociale ontwikkeling fenomenen als de sandwich generatie, het separatieproces en het lege-nestsyndroom benoemen en in een casus en bespreken.

Veranderde contacten in de gezinssituatie en met broers en zussen becommentarieren.

Het proces van de overgang (seksuele ontwikkeling) voor de vrouw bespreken vanuit verschillende theoretische benaderingen.

Het grootouderschap in zijn verschillende rollen bespreken of herkennen en bespreken op basis van een casus.

De betekenis van het grootouderschap beschrijven.

Begrippen Climacterium, menopauze, mannelijk climacterium, homeostase, chronische aandoeningen, chronische leeftijdsafhankelijke ziekten, chronische leeftijdsgebonden ziekten, acute ziekten, vloeibare en gekristalliseerde intelligentie, competentie, expertise, selectieve optimalisering, midlife crisis, sandwich generatie, separatieproces, individuatie, legenestsyndroom, mantelzorg, vrijwilligerswerk, burn-out, generativiteit, ego-integriteit

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 202 van 235

10.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

10.2.1

Lichamelijke mogelijkheden

10.2.1.1

Overgangsperiode

Tijdens de middelbare leeftijd worden de meeste mensen zich steeds meer bewust van geleidelijke lichamelijke veranderingen die erop wijzen dat ze ouder worden. Lichamelijke veranderingen vinden natuurlijk gedurende het hele leven plaats, maar tijdens deze levensfase krijgen ze extra betekenis, omdat de westerse culturen veel waarde hechten aan een jeugdige uitstraling. De emotionele reacties op de lichamelijke veranderingen worden voor een deel bepaald door ons zelfconcept. Voor mensen wiens zelfbeeld sterk verbonden is met hun fysieke uiterlijk (zoals sportieve en lichamelijke aantrekkelijkheid) kan de middelbare leeftijd heel lastig zijn.

10.2.1.2

Lengte, gewicht en kracht

De meeste mensen bereiken hun maximale lengte rond hun 25ste levensjaar. Vanaf 55 jaar beginnen mensen geleidelijk aan terug ‘in te klinken’, omdat de botten verbonden met de ruggengraat minder dicht worden. Hoewel het ‘korter’ worden erg langzaam gaat, verliezen vrouwen gedurende de rest van hun leven gemiddeld 5 cm en mannen gemiddeld 2,5 cm. Dit verschil wordt veroorzaakt door het feit dat vrouwen gevoeliger zijn voor osteoporose (botontkalking), vaak veroorzaakt door te weinig calcium en/of te weinig lichaamsbeweging. Tijdens de middelbare leeftijd neemt de hoeveelheid lichaamsvet over het algemeen toe (de typische ‘zwembandjes’). Vanaf de middelbare leeftijd worden mensen niet alleen korter en zwaarder, hun fysieke kracht neemt ook af. De afname gaat heel geleidelijk en betreft vooral de rug- en beenspieren. Tegen de leeftijd van zestig jaar, is onze maximale kracht met tien procent verminderd. De meeste mensen kunnen dit echter compenseren (bv. door voldoende lichaamsbeweging).

10.2.1.3

Zintuigen

De zintuigen leveren in de jongvolwassenheid maximale prestaties. Op middelbare leeftijd gaat de capaciteit van onze zintuigen langzaam achteruit. De absolute drempels van de zintuigen veranderen (een absolute drempel is de laagste waarde qua energie / intensiteit die een persoon nodig heeft om een bepaalde stimulus te kunnen detecteren). Hoewel alle organen in grote lijnen op dezelfde manier lijken te veranderen, zijn die veranderingen vooral merkbaar in het gezichtsvermogen en het gehoor. ─

Gezichtsvermogen

Rond veertig jaar begint de gezichtsscherpte (het vermogen om subtiele ruimtelijke details in de nabijheid of de verte waar te nemen) af te nemen. Dat komt doordat de vorm van de ooglens verandert en de elasticiteit ervan afneemt. Een verandering, die bijna iedereen tijdens de middelbare leeftijd zal meemaken, is een afname in het vermogen om dichtbij te zien (verziendheid). Velen hebben dan een leesbril nodig. Ook op andere vlakken verandert het gezichtsvermogen. De waarneming van diepte en afstand verslechtert, evenals het vermogen om driedimensionaal te zien. De ogen kunnen zich, door de minder elastische lens, minder goed aanpassen aan duisternis en gematigd licht. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

─

Pagina 203 van 235

Gehoor

Ook het gehoor gaat vanaf de middelbare leeftijd geleidelijk aan achteruit. Maar de veranderingen zijn minder duidelijk dan bij het gezichtsvermogen. Een deel van het gehoorverlies komt ten gevolge van omgevingsfactoren. Mensen die in hun beroep blootstaan aan harde geluiden (zoals bepaalde bouwvakkers, technici,…) zijn gevoeliger voor slopend en permanent gehoorverlies. Maar veel veranderingen worden veroorzaakt door ouder worden. Het aantal haarcellen in het binnenoor vermindert, waardoor minder prikkels naar de hersenen gaan. Ook het trommelvlies (net als de ooglens) wordt minder elastisch. Hierdoor worden we minder gevoelig voor geluid. Het vermogen om hoge tonen te horen begint als eerste te verslechteren. Ongeveer 12% van de mensen tussen 45 en 65 jaar leidt aan deze aandoening. Mannen zijn hiervoor gevoeliger dan vrouwen. Mensen met gehoorproblemen hebben soms moeite om te bepalen waar een geluid vandaan komt en waardoor het veroorzaakt wordt (geluidslocalisatie). Bij de meeste mensen van middelbare leeftijd stoort de afname van de gevoeligheid voor geluiden hen nog niet. Ze kunnen dit verlies relatief gemakkelijk compenseren door mensen te vragen om duidelijker te spreken of het volume van de televisie aan te passen.

10.2.1.4

Reactietijd

Een veel voorkomende zorg over ouder worden is de idee dat mensen na hun veertigste trager worden. Er wordt gesproken over een toename in reactietijd (dit betekent dat het langer duurt voor iemand op een stimulus reageert), maar over het algemeen is die toename zeer gering en nauwelijks merkbaar. De toename in reactietijd (bv. bij autorijden) wordt vooral veroorzaakt door veranderingen in de snelheid waarmee het zenuwstelsel zenuwimpulsen verwerkt. De grotere reactietijd wordt wel vaak gecompenseerd met ervaring (bv. oudere chauffeurs zijn minder betrokken bij ongelukken omdat ze meer rijervaring hebben).

10.2.1.5

Seksuele activiteit

Voor veel, zo niet alle mensen van middelbare leeftijd blijft seksualiteit een belangrijk onderdeel van het leven. De frequentie van geslachtsgemeenschap neemt misschien iets af naarmate mensen ouder worden, maar het seksuele genot vermindert daarom niet. Veel mensen ervaren tijdens de middelbare leeftijd een vorm van seksueel genot en een vrijheid die ze eerder in hun leven niet hadden. Ze hebben (nu de kinderen uit huis zijn) meer tijd om ongestoord van de seks te genieten. Zowel mannen als vrouwen krijgen tijdens de middelbare leeftijd te maken met veranderingen in de seksuele beleving (bv. meer tijd nodig om een erectie of een orgasme te krijgen). Rond hun 45ste bereiken vrouwen een periode die het climacterium wordt genoemd. Die zal vijftien tot twintig jaar duren. Tijdens deze periode vindt de overgang plaats. Ervoor is de vrouw in staat kinderen te baren; daarna niet meer. Het duidelijkste kenmerk van deze overgang is de menopauze (het eindigen van de menstruatie). Een traditionele zwangerschap wordt vanaf dan niet meer mogelijk. Ook verandert de hormoonproductie die verschillende symptomen kan veroorzaken als opvliegers, hoofdpijn, hartkloppingen,…. (Zie hiervoor verder bij specifieke thema’s in dit hoofdstuk: de overgang). Mannen ondergaan ook een aantal veranderingen tijdens de middelbare leeftijd. Deze worden aangeduid met de term mannelijk climacterium: de periode van lichamelijke en psychologische veranderingen in het voortplantingssysteem aan het eind van de middelbare leeftijd, na het vijftigste levensjaar. Het is moeilijk om de exacte periode van het mannelijke climacterium te bepalen, omdat de veranderingen geleidelijk aan plaatsvinden, bv. de Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 204 van 235

afname van testosteron en sperma. Een lichamelijke verandering die vaak optreedt, is de vergroting van de prostaatklier (waardoor de man moeilijker kan of meer moet urineren). Naarmate mannen ouder worden, krijgen ze ook meer seksuele problemen zoals erectiestoornissen.

10.2.2

Gezondheid – ziekte en stress

Hoewel de meeste mensen tijdens de middelbare leeftijd relatief gezond zijn, worden ze wel steeds gevoeliger voor verschillende gezondheidsproblemen. De weerstand tegen ziekten neemt ook af, naarmate ze ouder worden. Ook hebben ze een verminderde homeostase, dit is het vermogen om bij verstoring de normale toestand te herstellen. Naast de normale verouderingsprocessen nemen op middelbare leeftijd ook ziekten en chronische aandoeningen (deze laatste zijn vaak ongeneeslijk en progressief van aard) toe. We onderscheiden drie soorten aandoeningen / ziekten (Kermis, 1984) ─

Chronische leeftijdsafhankelijke ziekten: ziekten die vanaf een bepaalde leeftijd voorkomen bv. slagaderverkalking.

─

Chronische leeftijdsgebonden ziekten: ziekten die op een bepaalde leeftijd meer voorkomen dan op andere leeftijden bv. botziekten zoals osteoporose en artritis, kanker en hart- en vaatziekten.

─



Er sterven meer mannen van middelbare leeftijd aan hart- en vaatziekten dan aan enige andere aandoening. Naast genetische en omgevingsfactoren spelen hier ook omgeving en levensstijl een rol (roken, vet en cholesterolrijk eten en te weinig lichamelijke inspanning). Ook het ervaren van stress beïnvloedt dit proces.



Veel vormen van kanker hebben reeds een goede behandeling. Toch blijft het over het hele leven beschouwd de op een na belangrijkste doodsoorzaak bij vrouwen en bij mannen zelfs de belangrijkste (CBS, 2005). Het ontstaan van kanker hangt waarschijnlijk samen met een aantal risicofactoren. Sommige kankers hebben een duidelijke genetische component (bv. borstkanker). Maar ook de omgeving en het gedrag zijn van invloed op het ontstaan van kanker (ongezonde voeding, roken, straling, alcoholgebruik,…). Ook psychologische factoren en persoonlijkheidsfactoren spelen een rol bij (de genezing van) kanker.

Acute ziekten: ziekten die op elke leeftijd voorkomen, maar waarvan de consequenties op oudere leeftijd ernstig kunnen zijn bv. griep of longontsteking.

Ook tijdens de middelbare leeftijd blijft stress een belangrijke factor, hoewel de oorzaken van stress niet per se dezelfde zijn als tijdens de jongvolwassenheid. Ouders maken zich nu bv. zorgen over hun tiener die drugs gebruikt of over moeilijkheden op het werk in plaats van over hun baby die geen fruitpap lust. Welke oorzaak de stress ook heeft, de resultaten blijven dezelfde. Stress heeft drie belangrijke gevolgen. Ten eerste heeft stress directe fysiologische gevolgen, die uiteenlopen van verhoogde bloeddruk en hormonale activiteit tot een verminderd fysiologische functioneren van het immuunsysteem. Ten tweede leidt stress er soms toe dat mensen ongezond gedrag gaan vertonen, zoals minder slapen, meer roken en drinken. Ten slotte heeft stress indirecte effecten op gezondheidsgerelateerd gedrag zoals bv. lichaamsbeweging.

10.3

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

Uit oudere studies naar de ontwikkeling van de intelligentie blijkt dat er een duidelijke afname is van het cognitieve functioneren gedurende de levensloop. In de jaren vijftig verschenen de eerste longitudinale studies door Shaie en Willis (zie verder) die andere resultaten gaven. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

10.3.1

Pagina 205 van 235

Vloeibare en gekristalliseerde intelligentie

Om verschillende redenen hebben deskundigen op het gebied van ontwikkeling het moeilijk om conclusies te trekken over leeftijdgerelateerde veranderingen in intelligentie. De resultaten op de meeste IQ-tests zijn vaak afhankelijk van de snelheid waarmee een probleem wordt opgelost. Daardoor worden de resultaten beïnvloed door hun lichamelijke en niet zozeer door cognitieve functioneren. Vele onderzoekers menen dat er twee soorten intelligentie bestaan: vloeibare intelligentie en gekristalliseerde intelligentie. ─

Vloeibare intelligentie heeft te maken met vaardigheden op het gebied van informatieverwerking, redeneren en herinneren. Bijvoorbeeld Iemand moet een reeks letters ordenen volgens een bepaalde regel, een aantal cijfers in zijn geheugen prenten.

Verschillen tussen mannen en vrouwen bij het kaartlezen zijn terug te voeren op verschillen in aanleg wat betreft vloeibare intelligentie. De achteruitgang ervaren we in het dagelijkse leven bij het achteruitgaan van het geheugen. ─

Gekristalliseerde intelligentie bestaat uit alle informatie, vaardigheden en strategieën die mensen door ervaring hebben geleerd (op school, op het werk, in de maatschappij) en die ze kunnen toepassen bij het oplossen van problemen. Bijvoorbeeld Iemand die een kruiswoordraadsel oplost of een avonturenspel speelt.

Voorbeelden vinden we ook volop in het dagelijkse leven. Het kan daarbij gaan om eenvoudig gedrag of meer complexe gedragingen. Bijvoorbeeld Je uitkleden in een kleedhokje en niet bij de douches van het zwembad. Aansluiten in de rij bij de bakker. De dokter bellen als iemand flauw valt. Maar ook een projectplan opstellen, een onderzoek doen,…

In eerste instantie dachten onderzoekers dat onze vloeibare intelligentie grotendeels door genetische factoren bepaald wordt, terwijl gekristalliseerde intelligentie vooral van ervaring én omgevingsfactoren afhankelijk zou zijn. Maar dit onderscheid hield niet stand, omdat men ontdekte dat gekristalliseerde intelligentie deels door vloeibare intelligentie wordt bepaald. Bijvoorbeeld Het vermogen om een kruiswoordpuzzel op te lossen (gekristalliseerde intelligentie) is het resultaat van een bepaalde vaardigheid met letters en patronen (een manifestatie van vloeibare intelligentie).

Het onderscheid tussen deze twee soorten intelligentie gaf deskundigen wel het antwoord op de vraag of onze intelligentie afneemt als we ouder worden. Ja. Omdat vloeibare intelligentie rond dertig jaar haar maximale capaciteit bereikt. Ze vermindert ook naarmate we ouder worden. Neen. Omdat gekristalliseerde intelligentie stabiel blijft en zelfs tot op vrij hoge leeftijd toeneemt. Door de toename van gekristalliseerde intelligentie bereikt de cognitieve intelligentie op volwassen leeftijd haar hoogtepunt. Hoewel de vloeibare intelligentie bij ouderen afneemt, zien we dit niet terug in het dagelijkse leven (omdat we meestal goed geoefende en gekende activiteiten uitvoeren). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 206 van 235

Volgens ontwikkelingspsycholoog Schaie (1994), die een uitgebreid longitudinaal onderzoek naar de intellectuele mogelijkheden van volwassenen heeft gedaan, moeten we verschillende soorten vaardigheden onderscheiden (woordenschat, rekenen, ruimtelijke oriëntatie, inductief redeneren, perceptiesnelheid en verbaal geheugen). Er treden immers heel specifieke veranderingen in deze mentale vaardigheden op.

Figuur 41: Het verloop van de cognitieve ontwikkelingen tijdens de levensloop (Uit: Rögels, 2004, p. 111)

Deze vaardigheden lijken in het dagelijkse leven nauwelijks voor te komen in de vorm zoals ze door Schaie en Willis in het labo zijn gebruikt. Maar onderzoek heeft aangetoond dat bij alledaags probleemoplossend gedrag, zoals het lezen van bijsluiters voor geneesmiddelen, het invullen van een belastingsformulier en het lezen van de vertrektijden van de vliegtuigen of treinen, de verschillende vaardigheden allemaal in verschillende samenstelling worden gebruikt. Deze taken kunnen dus worden opgevat als cognitieve taken die van groot belang zijn om goed te kunnen functioneren in de samenleving. Enkele opvallende resultaten: ─

De leeftijdsgroep tussen 40 en 65 jaar functioneert best op inductief redeneren, woordenschat, ruimtelijke oriëntatie en verbaal geheugen.

─

Mannen presteren het best tussen de 50 en 55 jaar. Bij vrouwen is dat iets later.

─

Vrouwen scoren gemiddeld iets beter dan mannen op woordenschat, verbaal geheugen, perceptuele snelheid en inductief redeneren. Mannen scoren beter op ruimtelijke oriëntatie.

─

Zowel mannen als vrouwen van middelbare leeftijd doen het beter dan de jongvolwassene (op 25 jaar).

─

Rekenen en perceptuele snelheid nemen systematisch af vanaf 25 jaar.

─

Ook worden er een aantal verschillen tussen generaties vastgesteld. De oudere generatie doet het beter op rekenen. De latere generatie doet het beter op inductief redeneren en verbaal geheugen.

10.3.2

Geheugen

Onderzoek naar veranderingen in de werking van het geheugen tijdens de volwassenheid wijst uit dat de meeste mensen van middelbare leeftijd slechts minimaal geheugenverlies hebben en velen helemaal geen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 207 van 235

Zowel het sensorische (eerste tijdelijke opslag van informatie) als het kortetermijngeheugen (werkgeheugen) blijven even goed functioneren. Het langetermijngeheugen (permante opslag van informatie) wordt bij sommige mensen steeds slechter naarmate ze ouder worden. De oorzaak ligt vooral in het feit dat mensen naarmate ze ouder worden nieuwe informatie minder efficiënt registreren en opslaan (en ook minder goed terug kunnen ophalen).

10.3.3

Andere aspecten van het functioneren: competenties en expertise

Ondanks het feit dat bepaalde cognitieve vaardigheden tijdens de middelbare leeftijd geleidelijk aan afnemen, bekleden mensen in deze periode van hun leven vaak de belangrijkste en meest invloedrijke posities. Hoe kunnen we dit verklaren? Salthouse (1989, 1990, 1994) geeft vier mogelijke redenen. ─

De maatstaven voor cognitieve vaardigheden meten een ander soort cognitie dan wat nodig is om in bepaalde beroepen succesvol te zijn.

─

De manier waarop de IQ en het succes op het werk worden gemeten zijn niet steeds representatief voor de algemene leeftijdsgroep.

─

Misschien heb je niet zo veel cognitieve vaardigheden nodig om beroepsmatig succesvol zijn.

─

Oudere mensen zijn succesvol omdat ze een specifieke expertise of speciale competenties hebben ontwikkeld.

Deze laatste verklaring werd uitgebreid onderzocht. Baltes en anderen (1995, 2003) hebben een strategie onderzocht die ze selectieve optimalisering noemen. Dit is het proces waarbij mensen zich concentreren op specifieke vaardigheden als compensatie voor verliezen op andere gebieden. Bijvoorbeeld Een oudere zakenman heeft misschien meer moeite om namen te onthouden, maar kan zich wel allerlei zakelijke transacties uit het verleden herinneren. Daardoor sluit hij gemakkelijker nieuwe overeenkomsten af dan jongere collega’s. De reactietijd van oudere secretaressen neemt bij het typen toe, maar ze kijken verder vooruit in de tekst. Daardoor werken ze even snel als jongere secretaressen.

Ook expertise speelt een rol. Dit is het geheel van vaardigheden of kennis op een bepaald gebied. Expertise is specifieker dan het algemenere begrip intelligentie. Mensen ontwikkelen expertise als ze hun aandacht aan een specifiek terrein wijden en zich daarin oefenen. Zo winnen ze op dit gebied aan ervaring, ofwel beroepsmatig, ofwel omdat ze er plezier in hebben. Bijvoorbeeld Een arts kan beter op grond van de symptomen van een medisch probleem van een patiënt een diagnose stellen, naarmate ze dat vaker doet. Iemand die van koken houdt en dat vaak doet, zal reeds vooraf weten hoe een bepaald recept zal smaken als er bepaalde veranderingen worden aangebracht.

Doordat experts zoveel expertise hebben, wordt hun gedrag vaak automatisch. Ze doen zaken zonder dat ze erbij nadenken of het echt kunnen uitleggen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 208 van 235

10.4

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

10.4.1

Theorie van Erikson

De psychoanalyticus Erik Erikson stelt dat de middelbare leeftijd wordt gekenmerkt door zorg voor de volgende generatie versus stagnatie. Volgens Erikson besteden we tijdens deze periode tijd aan zorg voor de volgende generatie of leveren we een persoonlijke bijdrage aan gezin, buurt, werk, samenleving als geheel. Anderzijds kunnen we ook stagneren. We geven onze behoefte aan zorg voor de volgende generatie vorm door het ouderschap, maar ook door andere rollen die we opnemen bv. door met jongeren om te gaan, of in creatieve en artistieke werken. Een gebrek aan psychologische groei in deze periode betekent dat mensen stil blijven staan. Ze zijn gericht op onbelangrijke zaken in hun eigen werk. Daardoor krijgen ze het gevoel dat ze slechts een beperkte bijdrage aan de wereld hebben geleverd en dat hun aanwezigheid niet echt van belang is. Sommige mensen geraken hierdoor toch nog gemotiveerd. Ze zoeken steeds verder naar een ander, meer bevredigend beroep. Andere worden gefrustreerd en verveeld. Een aantal andere benaderingen geven aan dat veranderingen in de persoonlijkheid tijdens de middelbare leeftijd ook moeten bekeken worden. Een belangrijke periode tussen 45 en 55 jaar wordt gekenmerkt door betekenis vasthouden versus rigiditeit (Vaillant, 1977). Volwassenen proberen de betekenis van hun leven te achterhalen. Ze houden die vast door te leren om de zwakke en sterke kanten van de ander te accepteren en door te beseffen dat de wereld niet volmaakt is en ook tekortkomingen heeft. Mensen die niet in staat zijn om betekenis aan hun leven te geven, lopen het risico dat ze star worden en zich steeds meer gaan isoleren. Mensen beginnen rond hun veertigste verjaardag te beseffen dat hun tijd beperkt is (Gould, 1978, 1980). Dat levert soms een zekere druk op om levensdoelen te bereiken. Door de eindigheid van het leven te aanvaarden kunnen mensen verder groeien.

10.4.2

Theorie van Levinson

Een alternatief voor Eriksons werk krijgen we via de theorie over de seizoenen van het menselijk leven van Levinson (zie eerder jongvolwassenheid), die zich baseert op uitgebreide interviews. Levinson stelt dat volwassen mannen vanaf het begin van de jongvolwassenheid tot in de middelbare leeftijd een aantal fasen doorlopen. De middelbare leeftijd, evenals de jongvolwassenheid, start met een transitieperiode (40- 45 jaar). Daarop volgt telkens een stabiele periode waarin de mens aan een ‘life structure’ (45-50 jaar) werkt. Vervolgens wordt deze structuur geëvalueerd en bijgesteld in een nieuwe transitieperiode (50-55 jaar). Dit resulteert in een meer definitieve life structure (tussen 55 en 60 jaar). Tussen het 40ste en 45ste levensjaar komen mensen dus in een periode die Levinson de overgang (transitie) naar de middelbare leeftijd noemt. Ze beginnen hun aandacht op het eindige karakter van het leven te richten. Bij sommige alledaagse fundamentele keuzes zetten ze vraagtekens. Ze ervaren de eerste tekenen van ouderdom en moeten onder ogen zien dat ze niet al hun doelen kunnen bereiken. Levinson stelt vast dat de meeste mannen en vrouwen uit het onderzoek het begin van de middelbare crisis als een zeer turbulente periode ervaren. Een midlifecrisis zou tot verandering van het zelfbeeld en/of de levensstijl leiden. Deze midlife crisis wordt gezien als een stadium van onzekerheid en besluiteloosheid door het inzicht dat het leven eindig is. Sommigen proberen erachter te komen wat er in het verleden misging en zoeken manieren om hun fouten te herstellen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 209 van 235

Wetenschappelijk gezien vond Levinsons opvatting weinig steun. Hij voerde zijn onderzoek immers slechts op veertig mannen uit. De resultaten zijn daardoor moeilijk generaliseerbaar. Het bestaan van een midlife crisis wordt als een ‘mythe’ in stand gehouden. Voor de meeste mensen gaat het meer over fictie dan over een realiteit. Bij sommigen brengt de middelbare leeftijd zelfs nauwelijks veranderingen met zich mee. Of ze zien dit als een bijzonder rustige en bevredigende periode (de kinderen verlieten het huis, ze zijn tevreden met hun werk, hebben het rustiger,…).

10.4.3

Stabiliteit of veranderingen in de persoonlijkheid

De vraag “blijft de persoonlijkheid gedurende het leven stabiel of verandert ze naarmate we ouder worden?” is een van de belangrijkste kwesties in het onderzoek naar persoonlijkheidsontwikkeling tijdens de middelbare leeftijd. Theoretici als Erikson en Levinson stellen duidelijk dat mensen in de loop van de tijd substantieel veranderen. Maar een indrukwekkende hoeveelheid onderzoek doet vermoeden dat de persoonlijkheid, in elk geval wat betreft de individuele trekken, gedurende het gehele leven stabiel blijft. Costa en McCrae (1997, 2002) hebben een opmerkelijke stabiliteit aangetroffen in enkele specifieke trekken. Bijvoorbeeld Onverstoorbare twintigjarigen blijven onverstoorbaar op 75-jarige leeftijd. Hartelijke mensen van 25 worden hartelijke vijftigjarigen. Chaoten van 26 zijn op hun zestigste nog steeds niet georganiseerd.

Er is veel onderzoek gedaan naar de ‘Big Five’, de vijf belangrijkste clusters van persoonlijkheidskenmerken: ─

Neuroticisme: hoe somber, angstig en zelfkritisch iemand is.

─

Extraversie: hoe naar buiten gericht, hoe sociaal iemand is.

─

Openheid: hoe nieuwsgierig naar nieuwe ervaringen iemand is.

─

Vriendelijkheid: hoe gemakkelijk in de omgang en behulpzaam iemand is.

─

Gewetensvolheid: hoe georganiseerd en verantwoordelijk iemand is.

Uit de meeste onderzoeken blijkt dat de Big Five-trekken na het dertigste levensjaar relatief stabiel blijven, hoewel er in specifieke trekken enkele varianten voorkomen. Neuroticisme, extraversie en openheid voor nieuwe ervaringen nemen vanaf de adolescentie tot en met de middelbare leeftijd iets af. Vriendelijkheid en gewetensvolheid vermeerderen enigszins. Globaal genomen blijven de big-five echter gedurende de hele volwassenheid stabiel (McCrae en Costa, 2003).

10.5

S OCIALE ONTWIKKELING

Volwassen staan midden in het sociale leven. Ze voelen zich meer dan jongvolwassen verantwoordelijk voor maatschappelijke ontwikkelingen. Ze nemen vaak een grote verantwoordelijkheid op zich in het bedrijf of de voorziening waar ze werken. Dit voeren ze uit naast hun taak als ouder van opgroeiende kinderen en verzorger van hulpbehoevende ouders.

10.5.1

De ‘sandwich generatie’

Op hetzelfde moment dat de kinderen het nest verlaten, krijgen veel mensen van middelbare leeftijd te maken met een andere uitdaging: de groeiende verantwoordelijkheid voor hun eigen ouder wordende ouders. De term sandwichgeneratie voor deze mensen van middelbare leeftijd slaat op het feit dat ze ingeklemd zitten tussen de behoeften van hun kin-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 210 van 235

deren en die van hun ouder wordende ouders. Beide groepen vragen aandacht en zorg; de druk komt bij de volwassenen te liggen. De sandwichgeneratie, dit relatief nieuwe fenomeen wordt door verschillende, samenvallende trends veroorzaakt. Ten eerste trouwen zowel mannen als vrouwen later. Ze krijgen dus op latere leeftijd kinderen. Tegelijkertijd leven de meesten langer dan vroeger. Hierdoor vergroot de kans dat mensen van middelbare leeftijd hun kinderen nog een behoorlijke hoeveelheid opvoeding moeten geven, terwijl hun nog levende ouders steeds meer behoefte aan verzorging krijgen.

10.5.1.1

Begeleiding van opgroeiende kinderen – lege nest fase

In het begin van de volwassenheid hebben de meeste volwassenen kinderen in de adolescentiefase. Naarmate kinderen ouder worden, zal de rol van de ouder meer op de verzelfstandiging van het kind gericht zijn. In de adolescentie maakt de jongere zich los van zijn ouders, het separatieproces, en ontwikkelt een eigen identiteit, de individuatie.(Erikson, 1971). Voorbeeld Voor Jaak en Mariette was het inrichten van de studentenkamer van hun zoon Pieter een nieuwe ervaring. Toen Pieter ervoor koos om te gaan studeren aan de andere kant van het land, drong het nog niet helemaal tot hen door dat hij het ouderlijke huis zou verlaten. Pas toen ze met de auto terug naar huis reden, beseften ze dat hun gezin zou veranderen. Ze maakten zich enerzijds wel wat zorgen om hun zoon, voelden het aan als een verlies. Nu stond hij er alleen voor. Ze hadden anderzijds ook wel gevoelens van bewondering voor hun zoon en waren trots op hem, maar ze zouden hem tijdens de week wel missen!

Voor veel ouders is het vertrek van de kinderen, of ze nu gaan studeren of samenwonen, of een baan ver van huis krijgen,… een belangrijke overgang tijdens de middelbare leeftijd. Zoals we zien in het bovenstaande voorbeeld, kan het vertrek van een kind heel ontwrichtend werken. We noemen dit ook wel het ‘lege-nestsyndroom’: de ervaring van treurnis, bezorgdheid, eenzaamheid en depressie bij ouders omdat hun kinderen het ouderlijk huis hebben verlaten (Lauer & Lauer, 1999). Veel ouders zeggen dat ze aan de nieuwe situatie moeten wennen. Vooral vrouwen die vroeger thuisbleven om de kinderen op te voeden, hebben het hier moeilijk mee. Hoewel deze gevoelens van verlies moeilijk zijn, beleven ouders sommige aspecten van dit deel van de middelbare leeftijd als vrij positief. Ze kunnen hun energie (die ze anders in de kinderen staken), ook op een andere manier gebruiken, zoals voor vrijwilligerswerk, een sport of een hobby. Dat het vertrek van de kinderen langdurig verdriet en stress veroorzaakt, wordt in de praktijk niet bewezen. Partners ondervinden dikwijls bepaalde voordelen aan het uithuizig verblijven van de kinderen, aangezien ze dan opnieuw meer tijd voor elkaar hebben. Uit recent onderzoek blijkt dat ouders hun kinderen ook blijven ondersteunen, vooral emotioneel en financieel. Tussen de 25 en 29 jaar ontvangen volwassen kinderen de meeste hulp. Velen onder hen gaan in deze periode zelf een vaste relatie aan. Pas wanneer de kinderen de leeftijd van 40 jaar bereiken, neemt de ondersteuning af.

10.5.1.2

Ouder wordende ouders - mantelzorg

Als mensen zelf de middelbare leeftijd bereiken, zijn beide ouders nog vaak in leven. De zorg voor de ouder wordende ouders kan psychologisch lastig zijn. Er ontstaat een ingrijpende rolomkering, waarbij kinderen de ouderlijke rol overnemen en ouders in een meer afhankelijke positie terechtkomen. Bejaarde mensen, die tot dan toe onafhankelijk waren, bieden hier soms weerstand tegen; ze verzetten zich tegen de pogingen van hun kinderen om hen te helpen. Bovendien willen ze hun kinderen niet tot last zijn.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 211 van 235

Tijdens de middelbare leeftijd zorgen mensen op allerlei manieren voor hun ouders. In sommige gevallen gaat het voornamelijk over financiële zorg, een aanvulling op het kleine pensioen. In andere situaties bestaat de hulp uit huishoudelijke klusjes, zoals boodschappen doen en schoonmaken. De meeste hulp aan oudere mensen wordt niet verleend door hulpverleners, maar door familieleden (zo een 75%). We noemen dit ook wel informele zorg of mantelzorg. In meer extreme situaties wonen bejaarde ouders in het huis van een zoon of dochter. Zo een situatie kan tot grote moeilijkheden leiden, omdat de rollen opnieuw moeten gedefinieerd worden. Bejaarde ouders hebben het erg moeilijk met het verlies van onafhankelijkheid dit kan ook bij hun volwassenen kind heel lastig overkomen.

10.5.1.3

Grootouder worden

De middelbare leeftijd brengt dikwijls een van de onmiskenbare symbolen van het ouder worden met zich mee: grootouder worden. Voor sommigen brengt het grootouderschap een lang verwachte vreugde met zich mee. (Dit thema wordt verder uitgewerkt in dit hoofdstuk bij de specifieke thema’s.)

10.5.2

Relaties

10.5.2.1

Partnerrelatie

Vijftig jaar geleden zag de middelbare leeftijd er voor de meeste mensen er ongeveer hetzelfde uit. Mannen en vrouwen, die tijdens de jongvolwassenheid waren getrouwd, leefden nog steeds bij elkaar. Tegenwoordig komt het verhaal anders en gevarieerder voor de dag. Meer mensen van middelbare leeftijd trouwden nooit. Talloze homoseksuele volwassenen hebben een hechte relatie. Sommige mensen zijn gescheiden en hebben na een tijdje een nieuwe partner gevonden met wie ze al dan niet trouwden. Gedurende de middelbare leeftijd eindigen veel huwelijken in een echtscheiding en worden veel gebroken gezinnen samengevoegd tot nieuwe samengestelde gezinnen met kinderen en pluskinderen uit eerdere huwelijken. Andere koppels blijven nog steeds veertig tot vijftig jaar bij elkaar. Veel mensen ervaren het hoogtepunt van hun huwelijksgeluk tijdens de middelbare leeftijd. Zelfs gelukkige koppels kennen hun ups en downs. De tevredenheid neemt in de loop van hun huwelijk toe en af. Het meest voorkomende patroon van tevredenheid is de U-vorm. Het huwelijksgeluk begint direct na het huwelijk af te nemen. Het bereikt het laagste punt na de geboorte van de kinderen. Maar vanaf dat punt begint de tevredenheid terug te stijgen, om terug te keren naar hetzelfde niveau als voor het huwelijk (zie ook eerder). Bij sommige koppels blijft het huwelijksgeluk na de eerste neergang verder afnemen. Voor sommigen leidt die ontevredenheid tot echtscheiding. (Dit thema werd in het vorige hoofdstuk uitgewerkt bij de specifieke thema’s).

10.5.2.2

Relatie met broers en zussen en vriendschappen

Op middelbare leeftijd zien we over het algemeen een toename van de contacten met broers en zussen. Dit heeft vaak met verschillende levensgebeurtenissen te maken. Tijdens de jongvolwassenheid hebben de carrière en het ouderschap vaak te veel tijd opgeslokt. Broers en zussen hebben ook vaak intensievere contacten omdat ze het een en het andere moeten regelen voor hun ouders (die vaak steeds meer zorg nodig hebben). Vriendschappen zijn zeker ook op middelbare leeftijd belangrijk. De contacten met vrienden nemen weer een grotere plaats in. Mannen hebben vaak meer vrienden dan vrouwen, maar bij vrouwen zijn de vriendschappen dikwijls diepgaander.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

10.5.3

Pagina 212 van 235

Maatschappelijke participatie / vrije tijd

Volwassenen staan midden in het leven. De maatschappelijke participatie bereikt een hoogtepunt. Ze nemen sleutelposities in binnen de maatschappij. Velen hebben leidinggevende functies in hun werk. Toch krijgen veel volwassenen opnieuw de mogelijkheid om zich bezig te houden met activiteiten buitenshuis (zoals sport of hobby’s) of om zich in te zetten voor een maatschappelijk doel (zoals de buurtvereniging of een politieke partij). Ook doen velen aan werk dat in enig georganiseerd verband onverplicht en onbetaald wordt verricht voor anderen of de samenleving: vrijwilligerswerk. Een gezonde samenleving heeft nood aan vrijwilligerswerk. Maar ook voor de vrijwilligers zelf heeft het werk nut (o.a. waardering, sociale contacten die leiden tot persoonlijke groei).

10.5.4

Specifieke thema’s

10.5.4.1

Het proces van de ‘overgang’

Volwassen vrouwen worden op een bepaald moment minder vruchtbaar. Dit universele proces dat verschillende jaren in beslag neemt, noemen we de overgang (zie ook eerder in dit hoofdstuk bij lichamelijke ontwikkeling). De overgang of het climacterium is primair een biologisch proces waardoor de vrouw minder vruchtbaar en uiteindelijk onvruchtbaar wordt. De duur verschilt bij elke vrouw. Het climacterium begint vijf tot tien jaar voor de menopauze, wanneer de eierstokken langzaam minder goed gaan functioneren. Het loopt door tot vijf à tien jaar na de menopauze. De menopauze is de laatste menstruatie. Deze kan daarom altijd pas achteraf exact worden vastgesteld. Een vrouw bereikt gemiddeld de menopauze op ruim 51-jarige leeftijd. Het belangrijkste kenmerk van de overgang is dat de menstruatie onregelmatig wordt. De eisprong vindt steeds vroeger in de cyclus plaats en de menstruele cyclus wordt daardoor korter. Tegelijkertijd treedt de eisprong niet meer maandelijks op, doordat verschillende hormonen niet meer zo goed op elkaar zijn afgestemd. Het aantal dagen van de menstruatie en de mate van bloedverlies kunnen sterk gaan wisselen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

─

Pagina 213 van 235

Onderzoeksmodellen

Mensen hebben vaak verschillende beelden en opvattingen over de menopauze. Dat geldt ook voor verschillende onderzoekers (Cannon, 1999; Richter, 1997) die zich met dit proces bezighouden. De eerste twee modellen bevatten een kern van waarheid, maar zijn als uitgangspunt vrij extreem. De volgende modellen kunnen we beschouwen als aanvullingen op de eerste twee. ─

Biomedisch model

Veranderingen en klachten tijdens de overgang worden hier aan veranderingen in de hormoonspiegels toegeschreven. De verstoring van het ‘natuurlijke’ evenwicht geeft aanleiding tot klachten en leidt tot lichamelijke veroudering. Gezondheidsklachten van vrouwen op middelbare leeftijd worden vaak in verband gebracht met de (naderende) menopauze. De overgang wordt biomedisch opgevat en wordt beschouwd als een ziekte die dient te worden bestreden of als een proces dat de kans op (chronische) aandoeningen voor de vrouw vergroot. ─

Feministisch model

Veel gezonde vrouwen hebben het instinctmatig moeilijk met deze benadering. Een feministisch model van de menopauze kan de macht van het bovenstaande medisch model niet doorbreken, maar wel aantasten. Dit model ziet de menopauze vooral als een bevrijding voor de vrouw, de start van een nieuwe levensfase die meer voldoening zal geven. ─

Het coincidental stress model

In dit model gaat men ervan uit dat bepaalde stressoren bij vrouwen van middelbare leeftijd veel voorkomen (uit huis gaan van de kinderen, de dood van de ouders). Niet de overgang, maar de leeftijdsgebonden stressoren zorgen voor de klachten. ─

Het cultural relativism model

De invloed van de cultuur op de menopauze wordt hier onderkend. Vanuit deze optiek is de overgang zeker niet alleen een biologisch proces. Het westerse denkbeeld gaat ervan uit dat de menopauze als het ware een eind maakt aan de vruchtbaarheid en de seksuele aantrekkelijkheid. In onze westerse samenleving spelen volwassen vrouwen een beperktere rol in het arbeidsproces en is hun status over het algemeen minder hoog dan die van jongvolwassen vrouwen. Dus zowel de symbolische betekenis van de overgang als de status van de vrouw speelt een rol bij het ontwikkelen van een houding van de samenleving ten opzichte van de menopauze. ─

Het bio-psycho-socio-culturele model

Richter (1997) probeert de gevonden verschillen tussen vrouwen in de overgang niet alleen vanuit sociaal-culturele, maar ook vanuit biologische verschillen tussen de diverse culturen te verklaren. (bv. Japanners hebben een ander voedingspatroon). Maar ook de houding van de vrouw lijkt van groot belang (Hoe kijkt ze ertegen aan? Is ze bang voor de gevolgen?) ─

Veranderingen en klachten

Veranderingen in de cyclus zijn het belangrijkste kenmerk van de overgang. Maar er is meer. Zo verliezen de borsten hun stevigheid, neemt het gewicht over het algemeen wat toe, vertoont de huid meer rimpels en veranderen de geslachtsdelen enigszins van vorm. Veel vrouwen in de overgang hebben daarbij ook gezondheidsklachten die direct of indirect het gevolg lijken te zijn van fysiologische, hormonale en anatomische veranderingen. Typische overgangsklachten zijn, naast de onregelmatige cycli, menstruatie- stoornissen (buitensporig en langdurig bloedverlies), vasomotorische klachten (opvliegers) en urogenitale atrofie (vaginale droogheid) (Nederlands Huisartsengenootschap, 2001).

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 214 van 235

Met ouder worden neemt de kans op chronische aandoeningen en ziekten toe (zie eerder in dit hoofdstuk bij lichamelijke ontwikkeling). Aandoeningen die zich rond of na de menopauze ontwikkelen zijn lang niet altijd het gevolg van de menopauze. Bij het ontstaan van twee belangrijke aandoeningen, osteoporose (afbraak van het botweefsel) en hart- en vaatziekten, bestaat er wel een direct verband. Het ontstaan van deze aandoeningen wordt mee bevorderd door de afname van het oestrogeengehalte in het bloed tijdens het climacterium.

10.5.4.2

Grootouder worden

Grootouderschap wordt als begrip relatief verwaarloosd binnen de levenslooppsychologie. Vreemd, aangezien drie op de vier volwassenen vroeg of laat immers grootouder worden. Opa en oma zien we vaak als een oudere man of vrouw. Deze beelden ontstaan in onze kindertijd, toen alle volwassenen ‘oud’ leken. Kinderen, adolescenten en jongvolwassenen hebben over het algemeen vrij positieve (en in mindere mate) negatieve beelden. Grootouders zijn toegeeflijk, ze vertroetelen en verwennen hun kleinkinderen, ze hebben geduld en tijd, ze houden van hun kleinkinderen,…. Maar ze zijn ook oud, langzaam en minder gezond. Dit overwegend positieve beeld van grootouders kwam pas recent op de voorgrond. We zien zelfs een algemene tendens tot ‘idealisering’ van de grootouder. ─

Grootouderrollen

Grootouderschap is een onduidelijke rol, zonder vaste plichten, maar ook zonder vaste rechten. Wel bestaan er binnen de samenleving en bij kleinkinderen, kinderen en ouders verwachtingen over de invulling ervan. Neugarten en Weinstein (1964) onderscheiden vijf grootouderstijlen of grootouderrollen in de westerse samenleving: ─

De formele grootouder: Deze grootouders hebben een duidelijke, afgebakende rol ten opzichte van de ouders. Ze zijn en voelen zich geen opvoeder. Af en toe passen ze wel op de kleinkinderen, maar ze willen geen structurele verantwoordelijkheid dragen. Ze hebben grote interesse voor het kleinkind en organiseren vaak iets speciaal zoals een dagje naar een pretpark of de zee. Deze rol komt veel voor, maar in verhouding iets meer bij oudere grootouders.

─

De pleziermaker: Deze grootouders beleven het grootouderschap als een feest. Ze genieten van hun kleinkinderen en zijn voor hen een speelkameraadje. Er bestaat geen gezagsverhouding. Dit is momenteel een populaire grootouderrol.

─

De surrogaatouders: Deze grootouder vervangt de ouder tijdelijk of gedeeldelijk. Dit grootouderschap beperkt zich voornamelijk tot grootouders van moeders kant. Er zijn geen cijfers voorhanden.

─

De grootouder als bron van familiewijsheid: Deze grootouder heeft gezag. Hij beschikt over een aantal capaciteiten en bekwaamheden die hij graag wil overdragen aan zijn kleinkind. Deze rol wordt vrijwel enkel vervuld door mannen. Ze komt weinig voor.

─

De afstandelijke grootouder: Deze grootouders wonen ook meestal op een grote afstand. Ze zien hun kleinkind weinig en meestal alleen bij speciale gelegenheden. Bij contacten tonen ze zich gesloten en weinig empathisch. Een kleine groep grootouders wordt tot deze categorie gerekend.

Deze vijf stijlen komen in hun zuivere vorm nauwelijks voor. Ze worden ook beïnvloed door maatschappelijke ontwikkelingen (bv. de toegenomen levensverwachting) en individuele factoren (Smith, 1991; Marcoen, 1996; Smith en Drew, 2001). Een aantal van deze individuele factoren: leeftijd van de grootouders, leeftijd van de ouders, verandering van de gezinssamenstelling, aantal kleinkinderen, geslacht van de Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 215 van 235

grootouders, relatie tussen grootouders en ouders, cross-culturele verschillen, acculturatie (bv. allochtone grootouders met een Nederlands of Belgisch kleinkind), geografische afstand tussen grootouder en kleinkind, gezondheid van de grootouders, gezondheid van het kleinkind,…. ─

Betekenis van het grootouderschap

Het grootouderschap biedt de meeste volwassenen in de eerste plaats een positieve affectieve relatie. Ze ontlenen er een grote emotionele bevrediging aan. De meeste grootouders geven aan en ontvangen van de kleinkinderen warmte en spontane liefde. Grootouders verlenen ook steun op allerlei terreinen (emotioneel, moreel, financieel, praktisch). Daarvoor ervaren ze veel waardering. Ze zijn voor veel kleinkinderen ook hechtingsfiguren. Aan dit alles ontlenen ze een groot gevoel van eigenwaarde. Grootouderschap geeft veel volwassenen en ouderen een belangrijke vorm van zingeving. Ze worden ook als het ware verplicht om naar de toekomst te kijken. Door de ogen van hun kleinkinderen leren kijken kan leiden tot een herziening van opvattingen en standpunten (en kan leiden tot persoonlijke groei). Door de grootouderrol te vervullen, zullen volwassenen en ouders ook generativiteit ervaren en komen tot ego-integriteit. Bovendien levert grootouderschap ook een ervaring van biologische continuïteit. Niet alleen hebben kleinkinderen betekenis voor de grootouders, ze willen graag ook zelf iets betekenen voor de kleinkinderen. Ze zien zichzelf vooral als ondersteuner en cultuuroverdrager en willen bijdragen aan het geluk van hun kleinkinderen.

10.6

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Op middelbare leeftijd vertonen mensen soms wel eens ziekten en chronische aandoeningen. Wat is het onderscheid tussen chronisch leeftijdsafhankelijke ziekten en chronisch leeftijdsgebonden ziekten? Geef ook van elk een voorbeeld. 2. Wat wordt bedoeld met het vrouwelijk climacterium? a) Leg dit uit (wees volledig) b) Beschrijf 3 mogelijke klachten die vrouwen aangeven c) Beschrijf 1 mogelijke onderzoeksvisie 3. Verklaar het begrip selectieve optimalisering en illustreer met een voorbeeld 4.Verklaar de volgende begrippen -

Lege nest syndroom

Gekristalliseerde intelligentie

Midlifecrisis

Expertise

Mantelzorg

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Volwassenheid

Pagina 216 van 235

BRONNEN ─

Feldman, R.S (2007). Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens de middelbare leeftijd. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 74-106.

─

Feldman, R.S. (2007). Sociale en persoonlijke ontwikkeling tijdens de middelbare leeftijd. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 107-140.

─

Rögels, N. (2004). Volwassenen. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 101-140.

─

Rögels, N. (2004). Volwassenen: de overgang. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 141152.

─

Rögels, N. (2004). Volwassenen: grootouderschap. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 153-171.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 217 van 235

DE OUDERDOM – DE DOOD

11.1

D OELSTELLINGEN EN BEGRIPPEN

Algemene lichamelijke ontwikkeling beschrijven mbt functioneren van zintuigen en de gevoeligheid mbt gezondheid en welzijn

Visies op de veroudering beschrijven vanuit de theorie van de genetische voorprogrammering en vanuit de slijtage

De cognitieve ontwikkeling in de fase van de ouderdom omschrijven als een algemene achteruitgang

De werking (verschillende vormen) van het geheugen beschrijven of herkennen in een casus mbt de ouderdom

‘Wijsheid’ bespreken als een van de kwaliteiten toegeschreven aan de leeftijdsfase van de ouderdom

De 3 ontwikkelingstaken van de ouderdom volgens Peck bespreken of herkennen in een casus

Het onderzoek van Neugarten over de verschillende manieren om om te gaan met ouder worden weergeven of herkennen in een casus

De verschillende theoretische benaderingen van het gelukkig ouder worden beschrijven of herkennen en bespreken in een casus

Het aspect van de sociale ontwikkeling, mb het belang van het sociaal netwerk (vrienden en familie), in de ouderdom bespreken

Het aanpassingsproces van het weduwnaarschap beschrijven of herkennen in een casus

De pensionering als thema van de ouderdomsfase bespreken, m.n. de redenen voor pensionering en het proces dat de gepensioneerde doormaakt of herkennen in een casus

Het stervensproces beschrijven in de verschillende fases van de verwerking volgens Kübler-Ross en de kritieken erop formuleren

Aspecten van het verlies en verdriet dat gepaard gaat met een overlijden bespreken vanuit de ervaring van de oudere

Het individueel karakter van een verwerkingsproces bij een overlijden erkennen.

Begrippen Wijsheid, episodisch geheugen, niet-episodisch geheugen, autobiografisch geheugen, introspectie, ego-integriteit, life review, selectieve optimalisering, sociaal netwerk, sociale steun, weduwschap

11.2

L ICHAMELIJKE ONTWIKKELI NG

Deze levensfase heeft een uniek kenmerk: ze duurt steeds langer, want gemiddeld leven de mensen steeds langer. Het percentage ouderen is groter dan ooit tevoren. Hoe hoger de leeftijd, hoe hoger het aantal vrouwen in de bevolking. Vaak associëren we ouderdom met een vrij negatief beeld (vb. traag, zeurderig, vergeetachtig,…). Deze leeftijdsdiscriminatie heeft te maken met het bestaan van vooroordelen over en discriminatie van ouderen ten opzichte van de jeugd. Het negatieve beeld van ouderen hangt samen met de verering van de jeugd en jeugdigheid die kenmerkend is voor Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 218 van 235

veel westerse samenlevingen. De leeftijdsdiscriminatie uit zich soms ook in de manier waarop ouderen worden behandeld bv. bij het inschatten van hun vermogens of de manier waarop ze worden aangesproken. In Aziatische landen daarentegen worden ouderen vaak vereerd, omdat ze er daar van uitgaan dat ouderen veel wijsheid bezitten.

11.2.1

Lichamelijke veranderingen

Hoewel de lichamelijke mogelijkheden van ouderen niet dezelfde zijn als die van jonge mensen, blijven velen tot op hoge leeftijd opmerkelijk alert en lichamelijk fit. Maar de lichamelijke veranderingen die tijdens de middelbare leeftijd subtiel begonnen, worden tijdens de ouderdom onmiskenbaar. Zowel uiterlijke tekenen van oud worden, als tekenen die samenhangen met intern functioneren kunnen niet meer genegeerd worden.

11.2.1.1

Uiterlijke tekenen van veroudering

Een van de opvallendste tekenen van veroudering is het uiterlijk van het haar. De meeste mensen krijgen grijze haren. In sommige gevallen wordt het haar ook dunner. Er verschijnen rimpels in het gezicht en andere lichaamsdelen, omdat de huid haar elasticiteit verliest. De meeste mensen worden kleiner door veranderingen in houding en het dunner worden van het kraakbeen in de rugwervels. Van de vrouwen ouder dan zestig jaar krijgt 25% osteoporose (botontkalking, zie eerder).

11.2.1.2

Veroudering binnen in het lichaam

Ook binnen in het lichaam verandert er van alles, vooral de manier waarop de organen functioneren. De hersenen worden kleiner en lichter naarmate we ouder worden. Maar zolang er geen ziekten optreden, blijven ze hun structuur behouden en kunnen ze goed functioneren. Bij het krimpen van de hersenen verwijderen ze zich van de schedel, waardoor er hiertussen meer ruimte komt. De doorbloeding van de hersenen neemt af en daardoor neemt ook de toevoer van zuurstof en glucose af. De verminderde doorbloeding in de hersenen komt deels, doordat het hart minder in staat is om voldoende bloed naar de aderen te pompen. Het hart moet harder werken om dezelfde hoeveelheid bloed als vroeger naar de hersenen te krijgen. Ook andere lichaamssystemen presteren minder dan voordien: ─

De ademhaling verloopt minder efficiënt naarmate men ouder wordt.

─

Het spijsverteringsstelsel produceert minder spijsverteringssappen.

─

Spiervezels nemen af in omvang en hoeveelheid.

Hoewel al deze veranderingen bij het normale proces van veroudering horen, gaan ze eerder opduiken bij mensen met een ongezonde levenstijl.

11.2.1.3

De zintuigen

Ouder worden gaat gepaard met een duidelijke achteruitgang van de zintuigen, hoewel er een grote variatie is in de mate waarin. Deze achteruitgang heeft ingrijpende gevolgen, want de zintuigen vormen de verbindende factor vormen tussen mens en buitenwereld. ─

Zien

Geleidelijk aan wordt de lens minder helder en krimpt de pupil. De oogzenuw efficiëntie in het doorgeven van zenuwimpulsen neemt af. Daardoor vermindert de kwaliteit van het gezichtsvermogen op verschillende gebieden. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 219 van 235



Voorwerpen in de verte worden minder duidelijk opgemerkt.



Er is meer licht nodig om dingen goed te kunnen zien.



De aanpassing van donker naar licht (en omgekeerd) duurt langer.

Deze veranderingen in het gezichtsvermogen leiden tot praktische problemen: 

Autorijden wordt moeilijker, vooral in het donker.



Bij lezen hebben we meer licht nodig.



De ogen raken sneller vermoeid.

Veel van deze problemen kunnen verholpen worden door het dragen van een bril of contactlenzen. Verschillende oogziekten komen bij ouderen vaker voor dan bij jongeren. We denken aan cataract (troebele of donkere gebieden op de ooglens), glaucoom (een aandoening van de oogzenuw). ─

Horen

Ongeveer dertig procent van de ouderen tussen de 65 en 74 jaar vertoont een zekere mate van gehoorverlies. Dit stijgt tot vijftig procent voor mensen ouder dan 75 jaar. Veroudering heeft vooral invloed op het vermogen om hoge tonen te horen. Doordat ouderen bepaalde frequenties niet meer zo goed kunnen opnemen, hebben ze meer moeite om gesprekken te volgen, als er teveel achtergrondgeluiden zijn of als mensen door elkaar praten. Hoewel verliezen grotendeels met een gehoorapparaat kunnen worden opgevangen, worden hoorapparaten veel te weinig gebruikt. Veel ouderen hebben het gevoel dat ze door een gehoorapparaat nog ouder lijken dan ze zijn. Gehoorverlies kan het sociale leven van ouderen erg schaden. Doordat ze gesprekken niet helemaal kunnen volgen, neigen ze zich terug te trekken en situaties waarin veel mensen samenkomen te vermijden. Soms hebben ze geen zin om op andere mensen te reageren, omdat ze niet goed begrepen hebben wat er gezegd werd. ─

Proeven en ruiken

Het vermogen om goed te ruiken en te proeven wordt met het ouder worden minder scherp. Daardoor zal alle voedsel minder goed dan vroeger smaken en ruiken. De oorzaak van de achteruitgang van de gevoeligheid van de smaak- en geurzintuigen heeft met lichamelijke veranderingen te maken. Oudere mensen hebben minder smaakpapillen in de tong dan toen ze jonger waren. Het reukvermogen neemt af door minder geursensatie in de hersenen. Aangezien onze geur medeverantwoordelijk is voor wat we proeven, gaat voedsel neutraler smaken.

11.2.1.4

De reactietijd

Hoe ouder mensen worden, hoe meer tijd ze nodig hebben om alledaagse dingen te doen. Bijvoorbeeld om hun das te knopen, schoenen aan te doen, telefoon op te nemen,… (We zien als het ware een leeftijdsgebonden vertraging optreden in alle gedragingen). Deze traagheid heeft te maken met een verlenging van de reactietijd (zie ook eerder) en een tragere verwerkingssnelheid van prikkels. Ouderen raken dus vaker bij verkeersongelukken betrokken, doordat ze eventuele gevaren minder snel opmerken en trager beslissen hoe ze best reageren. Hoewel ouderen meer tijd nodig hebben om te reageren, lijkt de perceptie van tijd bij het ouder worden juist te versnellen. De tijd lijkt voor ouderen sneller voorbij te gaan dan voor jonge volwassenen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

11.2.2

Pagina 220 van 235

Gezondheid en welzijn

Populaire stereotypen verklaren onze ouderen vaker ziek dan gezond. Dit klopt niet met de werkelijkheid. De meeste ouderen verkeren het grootste deel van hun laatste levensfase in een relatieve gezondheid. Zelfs driekwart van de mensen boven de 65 jaar heeft een heel goede of uitstekende gezondheid. Maar de ouderdom brengt wel een grotere gevoeligheid voor veel ziekten met zich mee.

11.2.2.1

Lichamelijke en psychische aandoeningen

De meeste aandoeningen en ziekten die ouderen treffen, zijn niet eigen aan de ouderdom, (nl. kanker en hartkwalen). Ze komen op alle leeftijden voor (zie ook eerder). Maar het aantal mensen, dat aan deze en andere ziekten lijdt, is veel groter. Oudere mensen herstellen vaak ook veel minder snel (of goed) van een ziekte. Hartkwalen, kanker en beroertes zijn de belangrijkste doodsoorzaken bij ouderen. Driekwart van de ouderen sterft aan een van deze ziekten. Doordat veroudering ook vaak gepaard gaat met een verzwakking van het immuunsysteem, zijn ouderen gevoelig voor infectieziekten. Ze lijden dikwijls aan chronische ziekten, zoals artritis (een ontsteking van de gewrichten) of hypertensie (een hoge bloeddruk). Cijfers tonen aan dat 15 tot 25 procent van de mensen ouder dan 65 jaar symptomen van een psychische aandoening vertoont. Een ernstige depressie komt relatief veel voor. Deze kenmerkt zich door gevoelens van verdriet, pessimisme en wanhoop (door verlies van vrienden, partner, lichamelijke beperkingen door slechter wordende gezondheid,….). Toch komt depressie bij ouderen niet vaker voor dan in andere levensfasen. De meest voorkomende psychische ziekte is echter dementie, een algemene term voor een brede categorie van ziekten die zich kenmerken door ernstig geheugenverlies en afname van geestelijke vermogens. De meest voorkomende vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer (een progressieve hersenziekte die leidt tot geheugenverlies en verwarring).

11.2.2.2

Welzijn tijdens de ouderdom

Ziekte is niet per se verbonden met ouderdom. Of een oudere ziek of gezond voor de dag komt, hangt minder af van de leeftijd dan van vele andere zaken zoals genetische aanleg, omgevingsfactoren in het verleden en het heden en psychologische factoren. Bepaalde ziekten zoals kanker en hartkwalen hebben duidelijk een genetische component. De levensstijl kan de kans om die ziekte daadwerkelijk te krijgen echter vergroten of verkleinen. Ook de economische situatie van de oudere speelt een rol. Denken we hierbij maar eens aan het al dan niet hebben van voldoende financiële middelen om ziektekosten of verzorging te betalen. Psychologisch welbevinden leidt vaak tot een betere gezondheid. Gezondheid tijdens de ouderdom kan vooral bevorderd worden door de juiste keuzes te maken in de levensstijl van ouderen (bv. hoe zorgen we ervoor dat de oudere zelf voldoende gezond eet? Hoe zorgen we ervoor dat de oudere voldoende lichamelijke inspanning doet?). We proberen vooral het actieve leven van ouderen te verlengen, de periode waarin ze gezond zijn en van hun leven kunnen genieten.

11.2.2.3

Seksualiteit tijdens de ouderdom

Uit steeds meer onderzoeken blijkt dat mensen tot ver boven de tachtig of negentig jaar seksueel actief blijven. Ouderen trekken zich dus niets aan van de sociale stereotypen. Twee factoren bepalen of ouderen seksueel actief blijven: een goede lichamelijke en geestelijke gezondheid enerzijds en regelmatige seksuele activiteit in eerdere levensfasen anderzijds. Mensen kunnen in principe hun hele leven seksueel actief blijven. Velen doen dat ook. Uit een onderzoek blijkt dat 43% van de mannen en 33% van de vrouwen van zeventig jaar en ouder masturbeert. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 221 van 235

De aanmaak van testosteron, het mannelijke hormoon, neemt tijdens het volwassen leven geleidelijk aan af (tussen het vijftigste en zeventigste levensjaar met dertig tot veertig procent).

11.2.2.4

Visies op veroudering

Hoe gezond we ook zijn, we weten dat ons lichaam op een bepaald moment gaat aftakelen en dat er ooit een einde aan ons leven komt. Maar waarom gebeurt dit? De zoektocht naar een antwoord op deze vraag verloopt grotendeels via twee verschillende benaderingen. ─

Theorieën over genetische voorprogrammering van veroudering: Deze stellen dat de genetische code in ons DNA een ingebouwde tijdslimiet bevat waarna reproductie van lichaamscellen niet meer mogelijk wordt. En als lichaamscellen zich niet meer kunnen delen, begint het lichaam af te takelen (Jazwinski, 1996 ; Finch & Tanzi, 1997) Voor de overleving van de soort moeten mensen lang genoeg leven om zich te kunnen voortplanten. Lichaamscellen kunnen zich maar een beperkt aantal keer delen.

─

Theorieën over slijtage: Deze stellen dat de mechanische functies van het lichaam met ouder worden verslijten (net als auto’s en wasmachines). Door de voortdurende productie van ‘energie’ voor de diverse lichaamsactiviteiten worden afvalproducten geproduceerd. Die verstoren op de duur het normale functioneren van het lichaam. (Brody, 1994 ; Birooulez-Aargon & Tessier, 2003).

Welke van de twee benaderingen het beste antwoord geeft op de vraag waarom we verouderen en sterven, is niet bekend. Voor beide theorieën werden bewijzen gevonden. Beide lijken bepaalde aspecten van veroudering te verklaren. Hoewel de oorzaken van de achteruitgang niet helemaal duidelijk zijn, kunnen we wel met zekerheid stellen dat de levensverwachting – de gemiddelde leeftijd waarop mensen van een bepaalde populatie sterven - sterk toeneemt. In slechts veertig jaar, van 1950 tot 1990 nam de levensverwachting toe van 68 jaar tot boven de 75 jaar. Sommige voorspellingen luiden dat het cijfer zal blijven toenemen. Redenen hiervoor zijn ondermeer de gezondere en hygiënischere omstandigheden, betere arbeidsomstandigheden, gezondere levensstijl,…

11.3

C OGNITIEVE ONTWIKKELING

Op middelbare leeftijd bereiken de meeste mensen hun cognitieve top (zie eerder). Dat betekent dat er na het vijftigste levensjaar langzaam maar zeker sprake is van cognitieve achteruitgang, gemeten vanaf dit hoogtepunt. Achteruitgang zien we vooral bij processen die te maken hebben met: ─

Waarnemen: zintuigen werken minder goed, maar ook de informatieverwerking vermindert.

─

Taal: moeilijkheden hebben om op een woord te komen, moeilijkheden om te bepalen wat en hoe ze iets zullen zeggen.

─

Probleemoplossen: oudere mensen hebben hier meer moeite mee; ze doen er langer over om problemen op te lossen.

─

Leren en geheugen: leren vraagt meer tijd, extra concentratie en herhaling. Het geheugen gaat ook achteruit.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

11.3.1

Pagina 222 van 235

Intelligentie bij ouderen

De ontwikkelingspsycholoog Schaie voerde een van de bekendste en grootste onderzoeken naar intelligentie bij ouderen uit (1994, zie ook eerder bij de cognitieve ontwikkeling in de volwassenheid). Hij maakte gebruik van een longitudinale methode waarbij hij meerdere groepen mensen van verschillende leeftijden op verschillende momenten testte. Schaies onderzoek ondersteunt verscheidene algemene conclusies over de aard van de intellectuele veranderingen tijdens de ouderdom. Vanaf 25 jaar en gedurende de rest van de volwassenheid gaan sommige vaardigheden geleidelijk aan achteruit, terwijl andere relatief stabiel blijven. De vloeibare intelligentie (het vermogen om nieuwe problemen en situaties te hanteren) neemt af met ouder worden, terwijl de gekristalliseerde intelligentie (informatie, vaardigheden en strategieën die we in de loop der tijd hebben verzameld) blijft stabiel of verbetert. Bij de gemiddelde persoon zijn alle cognitieve vaardigheden op 67-jarige leeftijd achteruitgegaan, maar deze achteruitgang is minimaal. De veranderingen in de intelligentie vertonen grote individuele verschillen. Bij sommigen begint dit reeds op dertig jaar, bij anderen pas op zeventig jaar. De omgeving en culturele factoren spelen een rol in de achteruitgang van de intellectuele vermogens bv. geen chronische ziekte, flexibele persoonlijkheid, een intellectueel stimulerende omgeving,… Onderzoeken hebben ook aangetoond dat ouderen hun mentale vaardigheden op peil kunnen houden door te zorgen voor de juiste stimulatie, oefening en motivatie. Toename van de cognitieve vaardigheden vond vooral plaats op gebied van praktische intelligentie en bij taken die te maken hadden met het dagelijkse leven.

11.3.2

Geheugen: herinneringen van vroeger en nu

Vrijwel alle oudere volwassen geven aan dat hun geheugen in hun beleving achteruitgaat. Vele ouderen maken zich hier dan ook zorgen over. Bijvoorbeeld Mijn geheugen is niet meer zoals vroeger. Toen had ik geen agenda nodig en moest ik geen boodschappenlijstjes maken. Films die ik had bekeken, kon ik maandenlang onthouden. Nu weet ik zelfs niet meer wat ik de week voordien heb gezien.

Het geheugen van mensen kan op basis van geheugeninhouden worden onderverdeeld in het episodische geheugen en niet-episodische geheugen Het episodische geheugen is het vermogen om informatie op te slaan en op te halen, die gekoppeld is aan een bepaalde tijd en een bepaalde plaats. Dit betekent: teruggaan in het verleden om persoonlijke ervaringen (herinneringen) daar op te halen (retrospectief geheugen) of zich herinneren wat er in de toekomst op de agenda staat (prospectief geheugen). Bijvoorbeeld Herinneringen over het jaar waarin je voor het eerst naar het buitenland ging. Veel oudere mensen halen herinneringen op over de oorlog.

Dit episodische geheugen gaat ten gevolge van normale verouderingsprocessen langzaam achteruit, maar in zeer beperkte mate. Het prospectief episodisch geheugen gaat minder achteruit dan het retrospectief episodisch geheugen. Het niet-episodische geheugen bestaat uit procedureel geheugen (hoe we bepaalde vaardigheden moeten uitvoeren, zoals piano spelen, auto rijden), semantisch geheugen (kennis over concepten en symbolen en de betekenis van woorden) en kortetermijngeheugen (het onthouden van binnenkomende informatie en het bewerken van deze informatie of werkgeheugen). Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 223 van 235

Het niet-episodische geheugen vertoont weinig achteruitgang bij het ouder worden. Uitzondering vormen de problemen die het werkgeheugen ondervindt bij de bewerking van informatie en het doorgeven van informatie (opslag) naar het langetermijngeheugen. Ook ervaren veel ouderen problemen met het ophalen van informatie uit het langetermijngeheugen. In het autobiografische geheugen liggen de herinneringen aan het eigen leven opgeslagen. Terughalen van deze herinneringen gebeurt bij oudere en jongere mensen grotendeels volgens dezelfde principes. Aangename gebeurtenissen worden gemakkelijker herinnerd dan onaangename. Daarnaast hebben mensen de neiging om informatie over hun verleden, dat niet overeenkomt met hun huidige zelfbeeld, te vergeten of aan te passen aan hun zelfbeeld. Bijna iedereen herinnert zich meer details uit zijn jonge jaren dan uit de afgelopen tientallen jaren. Maar herinneringen aan recente gebeurtenissen zijn het meest compleet.

11.3.3

Leren op latere leeftijd

Er bestaan heel wat bewijzen dat mensen hun intellectuele vaardigheden in elke levensfase, inclusief de ouderdom, willen blijven ontwikkelen. Er is zelfs een nieuwe trend dat ouderen opnieuw gaan studeren en allerlei cursussen volgen. Omdat de meeste ouderen met pensioen zijn, hebben ze tijd om zich verder te ontwikkelen en zich te verdiepen in onderwerpen waarvoor ze altijd al belangstelling hebben gehad. De behoeften van ouderen lijken in de praktijk vooral uit te gaan naar cursussen die te maken hebben met de behoefte om zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden (‘coping needs’ zoals bv. computer en internet voor ouderen; omgaan met vrije tijd,…) en de behoefte zich persoonlijk te ontwikkelen op het gebied van creatieve uitingen (‘expressive needs’ zoals bv. tekenen schildercursussen, drama, koorzang,….).

11.3.4

Wijsheid

Wijsheid is een kwaliteit die vooral aan oudere mensen wordt toegeschreven. Belangrijke sociale en politieke functies worden daarom in sommige culturen (bv. China) bij voorkeur aan oudere mensen toegekend. Wijsheid ontwikkelt zich in de loop van het leven. We omschrijven ze als brede én diepgaande kennis die ontstaat op basis van ervaring. Ze wordt gezien als een begerenswaardige en zeldzame deugd. Wijsheid is een universeel verschijnsel en wordt overal genoemd (ook in sprookjes, mythes, legenden,…). Wijsheid kan dus ook gedefinieerd worden als deskundige kennis over de praktische aspecten van het leven (Helmuth, 2003). Het blijft echter een vaag concept. Als we wijsheid opvatten als een weerspiegeling van een opeenstapeling van kennis, ervaringen en overdenkingen, is een gevorderde leeftijd noodzakelijk voor het vergaren van wijsheid. Wijsheid is niet hetzelfde als intelligentie, maar het is ook niet eenvoudig om beide kwaliteiten van elkaar te onderscheiden. Wijsheid wordt door psychologen bestudeerd vanuit drie invalshoeken: ─

als persoonlijkheidskenmerk (Erikson spreekt van ego-integriteit)

─

als een superieure fase in de denkontwikkeling (Piaget)

─

als een individuele kwaliteit met betrekking tot het oplossen van levensvragen (dagdagelijkse levensvraagstukken)

Bijvoorbeeld: Een veertienjarig meisje is zwanger. Welke overwegingen zou men moeten maken bij de keuze voor of tegen een abortus? Wat zou zij/men moeten doen? Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 224 van 235

11.4

P ERSOONLIJKHEI DSONTWIKKELI NG

11.4.1

De belangrijkste theorieën

Ondanks de stabiliteit van onze fundamentele persoonlijkheidstrekken (zie ‘Big Five’ vorige hoofdstuk) kan onze persoonlijkheid in de loop van de tijd wel veranderen. Ingrijpende veranderingen in de sociale omgeving tijdens de volwassenheid leiden tot schommelingen en veranderingen in de persoonlijkheid. Wat als belangrijk naar voor komt bij iemand van tachtig, was niet per definitie belangrijk toen die persoon veertig jaar telde. Op zoek naar een verklaring voor dit soort veranderingen hebben sommige onderzoekers hun blik gericht op de discontinuïteiten van ontwikkeling. Erikson, Peck, Levinson en Neugarten hebben onderzoek gedaan naar de veranderingen in persoonlijkheid als gevolg van nieuwe uitdagingen tijdens de ouderdom.

11.4.1.1

Theorie van Erikson

De laatste levensfase, de ouderdom, noemt Erikson het stadium van ik-integriteit versus wanhoop. Deze periode wordt gekenmerkt door een proces van terugkijken op het eigen leven, dat voorbije leven evalueren en er vrede mee vinden. Mensen die dit ontwikkelingsstadium succesvol doorlopen, voelen zich tevreden en voldaan. Erikson duidt deze ervaring aan met integriteit. In deze fase moeten alle positieve identiteitskenmerken die de persoon in de vorige fasen heeft verworven, geïntegreerd worden. Dat leidt tot het besef dat het eigen leven zin heeft gehad. Mensen hebben het gevoel dat ze de mogelijkheden van het leven hebben aangegrepen en ontwikkeld en ze hebben van weinig dingen spijt. Maar sommigen zijn ontevreden, als ze op hun leven terugblikken. Ze vinden dat ze belangrijke kansen hebben laten liggen, dat ze niet bereikt hebben waarop ze hadden gehoopt, dat ze foute keuzes gemaakt hebben en dat de tijd die rest te kort is om het leven nog een andere wending te geven. Deze mensen zijn vaak ongelukkig, gedeprimeerd, boos of moedeloos over wat ze hebben gedaan: ze zijn wanhopig. Volgens Erikson is introspectie het centrale proces dat de ontwikkeling stuurt tijdens de laatste levensfase. Introspectie betekent “zoekend naar binnen kijken”.

11.4.1.2

De ontwikkelingstaken van Peck

Eriksons benadering geeft een globaal beeld van de ontwikkelingsmogelijkheden tijdens de ouderdom. Andere theoretici hebben meer specifieke theorieën over de psychosociale ontwikkeling tijdens deze laatste levensfase gemaakt. Peck (1968) stelt dat de ontwikkeling van de persoonlijkheid van ouderen gekenmerkt wordt door drie grote ontwikkelingstaken of uitdagingen. ─

Herdefiniëren van het ik versus preoccupatie met de beroepsrol Mensen moeten zichzelf opnieuw definiëren op een manier die niet samenhangt met hun werkrol of beroep. Soms hebben mensen tijdens hun pensionering veel moeite om zich aan te passen aan de veranderingen als gevolg van het stoppen met werken. Die veranderingen hebben ook veel invloed op de manier waarop ze naar zichzelf kijken. Ze moeten minder nadruk leggen op zichzelf als werkende of professional en meer op eigenschappen die niet met werk te maken hebben, zoals grootouderschap of hun rol in de familie.

─

Lichaamstranscendentie versus preoccupatie met het lichaam Lichamelijke mogelijkheden veranderen ten gevolge van het verouderingsproces. Mensen moeten leren om te gaan met en verder te kijken dan de lichamelijke veran-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 225 van 235

deringen (transcendent). Als ze dit niet doen, raken ze geobsedeerd door hun lichamelijke achteruitgang. Dit is schadelijk voor hun persoonlijke ontwikkeling. ─

Egotranscendentie versus preoccupatie met het ik Ouderen beseffen dat het leven eindig is en moeten met die gedachten leren omgaan. Ouderen zien best in dat ze een bijdrage hebben geleverd aan de maatschappij en dat hun bijdragen onder de vorm van kinderen, werk of sociale activiteiten zullen voortbestaan. Op deze manier ervaren ze ik-transcendentie. Als ze daar niet in slagen, kunnen ze geobsedeerd raken door de vraag of hun leven wel zin heeft gehad en of ze wel waardevol zijn geweest voor de maatschappij.

Ego-integriteit is volgens Peck een uitstijgen boven zichzelf. Mensen kunnen hier vooral aan werken door aan introspectie te doen en zo tot zelfinzicht te komen.

11.4.1.3

Theorie van Levinson

In de theorieën van Erikson en Peck ligt het accent op de uitdagingen die ouderen moeten overwinnen. Levinson (1986, 1992) kijkt meer naar de processen die tijdens de ouderdom tot persoonlijkheidsverandering kunnen leiden. Deze theorie stelt dat mensen een overgangsstadium doormaken dat gewoonlijk plaatsvindt tussen het 60ste en het 65ste levensjaar. Tijdens deze overgangsfase leren mensen zichzelf te beschouwen als personen die de ouderdom gaan bereiken. Het is niet altijd gemakkelijk om te erkennen dat je tot deze categorie behoort, vooral omwille van de stereotypen die over ouderdom heersen. Mensen beseffen dat ze macht, respect of autoriteit verliezen en steeds vaker een ‘bijrol’ krijgen. Dit kan lastig zijn voor iemand die zijn of haar leven altijd volledig in de hand heeft gehad. Anderzijds kunnen ouderen een belangrijke bron van steun en informatie spelen voor jongere mensen. Ze kunnen zich ontwikkelen tot ouderen bij wie men om raad vraagt, en naar wie geluisterd wordt.

11.4.1.4

Het onderzoek van Neugarten

Neugarten (1972, 1977) onderzocht de verschillende manieren waarop mensen met ouder worden omgaan. Uit haar onderzoek kwamen een aantal persoonlijkheidstypen naar voor (bij ouderen tussen 70 en 80 jaar oud). ─

Gedesintegreerde en ongeorganiseerde type: sommige mensen kunnen niet accepteren dat ze ouder worden: ze ervaren wanhoop. Velen van hen wonen in een verzorgingstehuis of verpleeghuis.

─

Passief - afhankelijke type: sommigen worden angstig, bang voor ziekte, voor de toekomst, voor hun eigen onvermogen. Sommige mensen zijn zo bang dat ze ten onrecht hulp inroepen van familie en verzorgers.

─

Afwerende type: sommigen proberen het proces van veroudering tegen te houden. Ze gedragen zich jonger dan ze zijn, gaan fanatiek sporten en ondernemen activiteiten waar ze eigenlijk te oud voor zijn. Helaas hebben ze soms onrealistische verwachtingen waardoor ze teleurgesteld worden.

─

Geïntegreerde type: de mensen die het ouder worden het beste hanteren, gaan er vrij gemakkelijk mee om. Ze accepteren het feit dat ze ouder worden en blijven hun gevoel van eigenwaarde behouden.

De meeste proefpersonen vielen in deze laatste categorie.

11.4.1.5

Besluit

Terugblikken op het eigen leven is de rode draad in de visies van deze bovenstaande onderzoekers op de ontwikkeling tijdens de ouderdom. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 226 van 235

Dit proces wordt life review genoemd, het terugblikken op het eigen leven, m.a.w. het punt waarop mensen hun leven onderzoeken en evalueren. Mensen worden ouder en kijken terug op hun eigen leven, ze herinneren zich wat ze hebben meegemaakt en denken hierover na. Door gebeurtenissen in hun leven te evalueren gaan mensen hun leven ook beter begrijpen. Life review wordt in gang gezet door steeds definitievere vooruitzichten van de eigen dood. Life review biedt ook nog andere voordelen. Zo kan het ophalen van herinneringen een gevoel van delen en wederkerigheid oproepen, een gevoel van verbondenheid met anderen. In sommige gevallen leidt dit tot rijke sociale interacties, doordat ouderen hun ervaringen uit het verleden met anderen willen delen. Door na te denken over het verleden worden uiteenlopende herinneringen over mensen en gebeurtenissen in het leven geactiveerd. De resultaten van life review en het ophalen van herinneringen zijn niet altijd positief. Als mensen te veel gericht zijn op wat er fout liep in het leven, kunnen ze zich schuldig, gedeprimeerd of boos voelen. Het proces van life review en het ophalen van herinneringen spelen een belangrijke rol in het leven van ouderen, omdat het de verbinding tussen verleden en heden maakt en het bewustzijn over het hedendaagse leven versterkt. Bovendien kan het tot nieuwe inzichten leiden, waardoor men kan groeien in het persoonlijk functioneren.

11.4.2

Gelukkig ouder worden

Er bestaat geen eenduidig recept om gelukkig oud te worden. De manier waarop mensen hiermee omgaan, hangt af van persoonlijkheidsfactoren en levensomstandigheden. Sommigen raken steeds minder betrokken bij het dagelijkse leven, terwijl anderen een druk sociaal leven leiden en tal van hobby’s beoefenen. Bijvoorbeeld Janine van 77 jaar is meestal thuis en leidt een kalm en regelmatig leven. Ze trouwde nooit. Nu brengt ze haar tijd door met huishoudelijke klusjes, lezen, kruiswoordraadsels en tvkijken. Ze ontvangt slechts af en toe bezoek van haar zussen en enkele neven en nichten. Maar ze is graag op haar eentje. Als je ernaar vraagt, zegt ze dat ze heel tevreden is. Alice is ook 77 jaar. Maar zij heeft wel elke dag iets te doen. Ze gaat naar het seniorencentrum voor een of andere activiteit of ze gaat winkelen. Haar dochter klaagt dat ze nooit thuis is, wanneer ze haar moeder belt. Als je het aan Alice vraagt, is ze nog nooit zo actief geweest als nu. En ze voelt zich heel gelukkig.

De verklaring komt vanuit drie belangrijke invalshoeken die we hieronder zullen bespreken.

11.4.2.1

De disengagement theorie

De ouderdom gaat gepaard met het zich terugtrekken uit de wereld, en dit op lichamelijk, psychologisch en sociaal niveau. ─

Lichamelijk: oudere mensen hebben over het algemeen minder energie en doen het kalmer aan.

─

Psychologisch: ze beginnen afstand te nemen van anderen, ze tonen minder belangstelling voor de wereld om zich heen en denken meer na over zichzelf.

─

Sociaal: ze hebben minder interacties met anderen, zowel op dagelijks, fysiek niveau, als met de maatschappij in haar geheel.

De disengagement theorie stelt dat dit terugtrekken een wederzijds proces is. Door normen en verwachtingen over ouder worden, laat de maatschappij oudere mensen ook meer links liggen bv. op pensioen gaan. Dit terugtrekken ervaren we niet per se als een negatieve ervaring. De geleidelijke terugtrekking stelt ouderen in staat om meer reflectie over hun eigen leven te plegen en zich Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 227 van 235

minder van de sociale rollen aan te trekken. Mensen worden selectiever in hun sociale contacten; ze concentreren zich op diegenen die het beste aansluiten bij hun behoeften.

11.4.2.2

De activity theorie

De activity theorie stelt dat mensen gelukkig ouder worden wanneer ze de hobby’s, activiteiten en sociale contacten uit de middelbare leeftijd blijven voortzetten en zich verzetten tegen elke vermindering van de hoeveelheid en activiteit van hun sociale interacties met anderen. Geluk en tevredenheid komen voort uit het betrokken blijven bij de wereld en het blijven doorgaan met de activiteiten die in een eerdere levensfase zijn ontplooid. Zelfs wanneer men niet kan blijven doorgaan met bepaalde activiteiten (zoals werken door pensionering), dan is het noodzakelijk om vervangende activiteiten te vinden. De theorie maakt echter geen onderscheid tussen de soort activiteiten, terwijl de soort activiteit waarschijnlijk belangrijker is dan de hoeveelheid of frequentie ervan.

11.4.2.3

De continuïty theorie

De huidige visie op gelukkig ouder worden is een compromis tussen bovenstaande theorieën. De continuïty theorie stelt dat ouderen voor een maximaal gevoel van welzijn een door hen gewenst niveau van betrokkenheid met de maatschappij moeten zien vast te houden. Mensen die vroeger zeer sociaal en zeer betrokken waren, leven het gelukkigst als ze daarmee kunnen doorgaan. Meer teruggetrokken personen, die genieten van de eenzaamheid en solitaire activiteiten als lezen, zijn het gelukkigst als ze dat niveau van sociabiliteit kunnen vasthouden. Voor een algemeen gevoel van welbevinden zijn een goede en lichamelijke gezondheid erg belangrijk. Ook voldoende financiële middelen spelen een essentiële rol bij het vervullen van basisbehoeften als gezond eten en medische zorg. Ook gevoelens van autonomie, onafhankelijkheid en controle over het eigen leven dragen bij tot de tevredenheid van ouderen. Tenslotte draagt de manier waarop ouderen tegen de ouderdom aankijken bij tot gevoelens van geluk en tevredenheid.

11.4.2.4

Selectieve optimalisering met compensatie

Tijdens de ouderdom gaan een aantal fundamentele vaardigheden bij ouderen verminderen. Vaak lukt het om de verschuivingen en veranderingen in deze vaardigheden te compenseren. Selectieve optimalisering is het proces waarbij mensen zich concentreren op specifieke vaardigheden als compensatie voor verlies op andere gebieden. Bijvoorbeeld Een pianovirtuoos wist op later leeftijd zijn carrière overeind te houden door verschillende strategieën toe te passen: Hij begon tijdens zijn concert minder stukken te spelen (selectief zijn in zijn doelen). Hij oefende zijn stukken vaker (maakte gebruik van optimalisering). Hij vertraagde het tempo van de muzikale passages die direct voorafgingen aan snellere passages. Daardoor wekte hij de illusie dat hij nog even snel als vroeger speelde (compensatie).

Het feit dat mensen deze strategie kunnen toepassen biedt hen een leven dat in sommige opzichten beperkter is. Maar het laat hen eveneens toe hun leven te transformeren en aan te passen, zodat ze effectief en gelukkig verder kunnen. Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 228 van 235

11.5

S OCIALE ONTWIKKELING

11.5.1

Relaties

Hoe ziet de sociale wereld van ouderen eruit? Om die vraag te kunnen beantwoorden moeten we onder andere naar de aard van de relatie in die periode kijken.

11.5.1.1

Het partnerschap

De meeste mensen die op latere leeftijd nog steeds samen zijn, melden tevredenheid over hun relatie. Aan hun partner hebben ze vooral kameraadschap en emotionele steun. Omdat ze in deze periode van hun leven veel tijd samen doorbrengen, hebben ze veel inzicht in hun partner. Soms brengt de pensionering van een of beide partners een belangrijke verschuiving in de aard van de relatie teweeg. Zelfs op deze oudere leeftijd leidt dit nog tot een scheiding. We kunnen hier uiteenlopende verklaringen voor geven: een partner die mishandelt en drinkt, een man wordt verliefd op een jongere vrouw, ... (Echt)scheiding tijdens de ouderdom kan zeer ingrijpende gevolgen hebben en kan een grote nederlaag betekenen (vooral voor de vrouw). Veel mannen en vrouwen die gescheiden zijn of wiens partner overleden is, gaan op zoek naar een nieuwe relatie (o.a. via een vereniging voor alleenstaanden of via het internet). ─

De dood van de partner

Tijdens de ouderdom dragen mensen dikwijls de verantwoordelijkheid voor het zorgen voor de ouder wordende of zieke partner. Deze zware opgave zorgt voor emotionele spanning, vooral omdat de verzorgende partner meestal eveneens een hoge leeftijd heeft, maar ook omdat de verzorging een invloed op de lichamelijke en psychische gezondheid van de verzorgende heeft. De mogelijke confrontatie met de dood van de partner roept intense gevoelens van verdriet op. Meestal hebben de partners immers samen heel wat meegemaakt. Een dergelijk overlijden heeft dikwijls ingrijpende gevolgen voor de financiële en sociale situatie van de achterblijver. De dood van de partner betekent het verlies van een levensgezel, een kameraad, een minnaar, een vertrouwenspersoon,… De achterblijver moet plots een nieuwe en onbekende rol aannemen: die van weduwe of weduwenaar. Tegelijk verliest hij of zij de rol waarmee hij of zij het meeste vertrouwd is: die van levenspartner. Weduwschap brengt een aantal nieuwe eisen en zorgen met zich mee. Zoals het opnemen van veel taken die anders werden gedeeld zoals bv. het huishouden, financiële zaken,… Familie en vrienden geven in eerste instantie veel steun. Maar al snel wordt verwacht dat de overblijver zich aanpast en zaken opneemt. Ook het sociale leven verandert dikwijls ingrijpend na de dood van de partner. De gemeenschappelijke vriendschappen met andere koppels vervagen en worden vervangen door vriendschappen met andere alleenstaanden. Het aanpassingsproces aan het weduwschap (of rouwproces) doorloopt drie stadia. ─

In het eerste stadium, de voorbereiding, bereiden partners zich soms jaren voordien voor op de dood van de partner, bv. door een levensverzekering, een testament, …

─

Het tweede stadium, verdriet en rouwen, is een directe reactie op de dood van de partner. Het stadium begint met de schok en de pijn van het verlies. Het mondt uit in een periode waarin de overlevende de emoties die het verlies met zich meebrengt probeert te verwerken.

─

Het laatste stadium is adaptatie: de achterblijver begint een nieuw leven op te bouwen. Deze periode begint met acceptatie van het verlies en vervolgt met de reorgani-

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 229 van 235

satie van rollen en het aangaan van nieuwe vriendschappen. Het is ook een periode van re-integratie, waarin een nieuwe identiteit (als alleenstaande) wordt ontwikkeld. Belangrijke opmerking: dit model van verlies en verandering is niet op iedereen van toepassing. Bovendien verschilt de tijd van de verschillende stadia van persoon tot persoon. Hoe lang dit rouwproces duurt, kunnen we moeilijk voorspellen. Dit hangt van heel wat factoren af zoals de persoonlijkheid, het copinggedrag, de kwaliteit van de relatie en van het sociale netwerk. De dood van de levenspartner is in elke fase van het leven een ingrijpende gebeurtenis. Maar tijdens de ouderdom komt dit heftiger naar voor, omdat het ook het naderen van de eigen dood aankondigt. Dankzij de hulp van vrienden kan de achterblijver leren om de draad weer op te nemen.

11.5.1.2

Het sociale netwerk

Ouderen genieten erg van vriendschappen. Die spelen bovendien een zeer belangrijke rol in hun leven. Ouderen verkiezen vaak het gezelschap van vrienden boven de familie. Ze ontvangen dikwijls meer steun van hun vrienden. Een reden voor het belang van vriendschap zien we in het feit dat het een van de weinige zaken is waar we als ouderen nog zelf controle over hebben (in tegenstelling tot bv. gezondheid): we kunnen onze vrienden namelijk zelf kiezen. Een andere reden voor het belang van vriendschappen tijdens de ouderdom heeft te maken met de kans dat men zonder levenspartner komt te zitten. Als hun partner sterft, hebben mensen nood aan het gezelschap van vrienden. Vriendschap vervult ook een van onze fundamentele sociale behoeften, nl. sociale steun. Sociale steun is de steun of troost die men ontvangt van een individu of een netwerk van betrokken, geïnteresseerde mensen. Sociale steun biedt grote voordelen. De zorgverstrekker toont zich als een ‘klankbord’ voor iemands zorgen, brengt begrip op voor iemand zijn situatie. Mensen kunnen ook materiële steun geven door bv. iemand ergens naar toe te brengen, door boodschappen te doen. Mensen die steun bieden, voelen zich bovendien vaak waardevol en nuttig.

11.5.1.3

Familiebanden

Ook na de dood van een levenspartner maken de meeste ouderen nog steeds deel uit van een uitgebreide familie. Relaties met broers en zussen, kinderen en kleinkinderen gaan door. Ze kunnen een belangrijke bron van troost vormen. Broers en zussen bieden vaak veel emotionele steun tijdens de ouderdom. Dit omdat ze vaak dezelfde oude, aangename herinneringen aan de jeugd hebben De relaties met hen duren al langst van al de relatie die ze hebben. Kinderen en kleinkinderen vervullen vaak een nog belangrijker rol. Omdat de meeste ouderen minstens één kind hebben dat vrij dichtbij woont, vormen familieleden nog steeds een belangrijke hulpbron voor elkaar. Ze geven elkaar emotionele steun, helpen elkaar bij zakelijke aangelegenheden, kloppen bij elkaar aan als ze belangrijke kwesties moeten bespreken.

11.5.2

Werk en pensionering

Bepalen op welk moment je wilt stoppen met werken is een belangrijke beslissing die mensen moeten nemen. Sommigen willen zolang mogelijk doorwerken, anderen gaan direct op pensioen van zodra ze het zich kunnen veroorloven. In het begin van hun pensionering hebben mensen het dikwijls moeilijk met de overgang in hun identiteit van ‘werkende’ naar ‘gepensioneerde’. Voor anderen gaat er direct na het stoppen met werken een heel nieuwe wereld open, omdat ze onbeperkt vrije tijd hebben. Omdat velen al op hun 65ste jaar op pensioen gaan en omdat de gemiddelde levensduur Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 230 van 235

toeneemt, duurt de periode van pensionering bij het merendeel van de mensen veel langer dan bij eerdere generaties. Heel wat oudere werknemers blijven werken vanwege de intellectuele en sociale bevrediging of om financiële redenen. Maar voor de meeste ouderen is pensionering toch de norm. De aanpassing aan de nieuwe situatie verloopt over het algemeen vrij snel (ongeveer 75% binnen de zes maanden). Voor veel koppels betekent pensionering dat de relatie opnieuw onder de loep moet worden genomen. In sommige gevallen brengt een koppel na de pensionering meer tijd met elkaar door dan ooit eerder tijdens hun relatie. In andere gevallen verandert de reeds lang bestaande verdeling van huishoudelijke taken, als mannen meer dan voorheen verantwoordelijkheid nemen voor de dagelijkse gang van zaken in het huishouden. Vaak ontstaat er een rolomkering.

11.5.3

Maatschappelijke participatie

Naarmate we ouder worden, zal de actieve maatschappelijke participatie afnemen. Het zou hier gaan om een natuurlijk proces waarbij de oudere zich terugtrekt uit de samenleving. De pensionering maakt deel uit van dit terugtrekkingsproces, evenals de lichamelijke achteruitgang en de dood van de partner. Disengagement is een geleidelijk proces van aanpassing aan ouderdom en eindigheid. Er is daarbij sprake van een groeiende gerichtheid naar binnen en verminderde betrokkenheid op de buitenwereld (disengagement theorie, zie eerder). Maar een andere theorie (de activiteitentheorie, zie eerder) beargumenteert de voordelen van actief te blijven, als je ouder wordt. Er moet voorkomen worden dat ouderen zich van de maatschappij afwenden. De activiteitentheorie zien we ook terug in het actuele ouderenbeleid. Hierin wordt alles gedaan om ouderen langer te laten werken en hen actief en zelfstandig te houden. We zien vaak dat ouderen graag allerlei bezigheden op zich nemen, maar geen verplichtingen en verantwoordelijkheden willen opnemen. Ze willen niets meer moeten: daar genieten ze van. Ze willen ook graag nog iets betekenen voor anderen: dat geeft zin aan hun bestaan.

11.5.4

Woonvormen

In onze maatschappij bestaan er heel wat woonvormen specifiek op ouderen gericht, zoals serviceflats, seniorenwoningen, woonzorgcentra, dagopvang voor ouderen, cohousing… De meeste mensen blijven hun hele leven zelfstandig wonen, vaak met hun levenspartner, maar ook soms bij broers of zussen of hun kinderen. Dit vraagt vaak aanpassing (verliezen van onafhankelijkheid en privacy) en duidelijke afspraken. Er bestaat een groot aanbod van diensten waardoor ouderen in hun huis kunnen blijven wonen zoals poetsdiensten, maaltijdbezorging aan huis,…

11.6

S TERVEN EN DE DOOD

11.6.1

Angst voor de dood

De dood boezemt veel mensen bewust of onbewust angst in. Men wil er niet te veel aan denken. Dit geldt zowel voor de eigen dood, als voor de dood van de ander. De angst voor de dood komt voort uit angst voor scheiding van geliefden, de angst voor verandering en de gevolgen van die verandering. Het gaat over de angst voor het verlies van onze perAcademiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 231 van 235

soonlijke identiteit, verlies van het zelf. De angst voor het onontkoombare proces van de dood. Het lichaam houdt ermee op. Er is geen weg terug, de dood is universeel. Ontwikkelingspsychologisch spreken we over een omgekeerde u-vormige curve. Kinderen kennen over het algemeen weinig angst voor de dood (een uitzondering zijn kinderen die opgroeien in oorlogsgebieden en kinderen met een terminale ziekte). Jonge kinderen hebben ook nog geen volledig begrip van de dood. Ouderen denken meer na over de dood dan jongere mensen. Ze zijn er meer mee vertrouwd. (in hun omgeving zijn er al mensen weggevallen). Goede copingtechnieken kunnen helpen bij een cognitieve herinterpretatie van de dood. Waarschijnlijk zijn oudere mensen daarom minder bevreesd voor de dood dan jongvolwassenen en volwassenen. Angst voor de dood in het algemeen en tijdens het stervensproces in het bijzonder komt voort uit het feit dat we niet weten wat ‘dood zijn’ inhoudt. Dat weerhoudt ons er niet van de dood te labelen als een belangrijke levensgebeurtenis.

11.6.2

Het stervensproces (bij de persoon zelf)

Voor sommigen betekent de angst voor de dood vooral de angst voor het stervensproces. Wat staat ons te wachten in deze laatste fase van de levensloop? Voor de meeste mensen verloopt sterven als een min of meer geleidelijk proces. Kübler-Ross ontwikkelde een theorie over dood en sterven, gebaseerd op uitgebreide interviews met stervende mensen en hun verzorgers (Kübler-Ross, 1969; 1982). Op basis van haar observaties, stelde Kübler-Ross in eerste instantie dat het stervensproces in vijf fundamentele fasen verloopt. ─

Ontkenning

Mensen die te horen krijgen dat ze een terminale ziekte hebben, reageren vaak met protest en ongeloof: “Neen, ik ga niet dood. Dat moet een vergissing zijn”. Soms proberen ze het te ontkrachten: “Het zal wel niet zo erg zijn, want dan zou ik naar het ziekenhuis moeten” of te verdringen: “Als ik weer beter ben, ga ik die reis onmiddellijk boeken”. Ontkenning treedt vooral op in het begin van het stervensproces. Door ontkenning verzetten mensen zich tegen het idee dat ze gaan sterven. Perioden van ontkenning wisselen vaak af met perioden van besef dat het leven ten einde loopt. Ontkenning is een copingstrategie die door veel mensen met een terminale ziekte wordt gehanteerd. ─

Woede, boosheid

Na de ontkennende fase is de kans groot dat mensen uiting geven aan hun woede. Iemand die gaat sterven kan op iedereen boos worden: op de artsen, de partner, de familie. Ze kunnen naar anderen uithalen en zich afvragen waarom zij gaan sterven en niemand anders (ze vinden het oneerlijk). Het is niet altijd gemakkelijk om in deze fase met een stervende om te gaan. Doordat mensen hun woede op anderen richten, worden er soms dingen gezegd en gedaan die pijnlijk en onbegrijpelijk overkomen. ─

Onderhandelen

Wanneer mensen beseffen dat de dood onvermijdelijk nadert, proberen ze de dood nog wat uit te stellen. Dit doen ze op verschillende manieren. Ze beloven bijvoorbeeld dat ze hun naderende dood zullen accepteren, als ze maar lang genoeg blijven leven om het huwelijk van hun zoon mee te maken, of om hun kleinkind te zien geboren worden. In sommige opzichten lijkt dit onderhandelen positieve effecten te hebben. Hoewel de aanstaande dood onvermijdelijk nadert, lijken mensen die een doel hebben of die een bepaalde gebeurtenis per se willen meemaken, wel in staat om het tijdstip van sterven iets uit te stellen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 232 van 235

Uiteindelijk is er geen enkele onderhandeling opgewassen tegen de onvermijdelijke dood. Als mensen uiteindelijk beseffen dat de dood onafwendbaar wordt, komen ze dikwijls in een fase van depressie terecht. ─

Depressie

Het besef dat er niets meer te onderhandelen valt, vervult mensen met een intens gevoel van verlies. Ze weten dat ze hun geliefden zullen verliezen en er aan hun leven een einde komt. De omgeving voelt zich vaak machteloos. ─

Acceptatie

In de laatste fase (laatste weken of dagen) gaan veel mensen hun naderende dood accepteren. Ze hebben vrede gesloten met zichzelf en willen soms alleen en met rust gelaten worden. Men wil niet langer angstig zijn en pijn lijden. De zieke neemt ook afscheid van mensen die hij liefheeft.

11.6.2.1

Evaluatie van de theorie

Kübler-Ross heeft enorm veel invloed gehad op de manier waarop we naar de dood kijken. Als een van de eersten observeerde ze systematisch hoe mensen met hun eigen dood omgaan. Maar haar werk heeft ook kritiek opgeroepen. Zo bleek dat haar concept van sterven duidelijke beperkingen heeft, omdat het gaat over mensen die weten dat ze gaan sterven. Haar theorie kan niet van toegepast worden op mensen die niet weten of ze aan hun ziekte zullen overlijden. Maar de belangrijkste kritiek is dat ze het proces in fasen opdeelt. Niet iedereen doorloopt deze fasen. Sommige mensen doorlopen deze fasen in een andere volgorde. Sommige mensen komen verschillende keren in dezelfde fase terecht. Deze kritieken toonden vooral hun belang voor mensen die beroepsmatig met stervende mensen te maken hebben. Ten slotte zien we aanzienlijke verschillen tussen de manieren waarop mensen op hun aanstaande dood reageren. Heel veel zaken hebben hierop een invloed zoals de oorzaak van de dood, de duur van het stervensproces, de leeftijd, het geslacht, de persoonlijkheid, de steun van de familie, …

11.6.3

Besef van verlies en intens verdriet (bij partners of geliefden)

Hoewel iedereen ooit met de dood te maken krijgt, zijn de meesten van ons heel slecht voorbereid op het verdriet dat volgt op het overlijden van een geliefd persoon. In de westerse samenlevingen, waar de levensverwachting hoger en het sterftecijfer lager is dan ooit te voren, hebben mensen de neiging om de dood als een uitzondering te zien, in plaats van als een onlosmakelijk onderdeel van het leven. Deze attitude maakt rouw en verdriet nog moeilijker om te dragen. Na de dood van een geliefde persoon volgt een pijnlijke periode van aanpassing die wordt gekenmerkt door intens verdriet. Besef van verlies verwijst naar de erkenning van het objectieve feit dat iemand overleden is, terwijl intens verdriet de emotionele respons op het verlies aanduidt. Iedereen ervaart verdriet op een andere manier, maar er zijn bepaalde overeenkomsten in de manieren waarop mensen in de westerse samenleving met verlies omgaan. ─

Het eerste stadium van intens verdriet kenmerkt zich gewoonlijk door shock, verdoofdheid, ongeloof of regelrechte ontkenning. De mensen proberen soms de werkelijkheid van de situatie te vermijden en gaan gewoon door met hun leven (soms in een ‘roes’ bv. om de uitvaart te regelen). Meestal duurt dit stadium slechts enkele dagen of weken.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 233 van 235

─

In de volgende fase beginnen mensen de dood onder ogen te zien en beseffen ze de omvang van het verlies. Ze ervaren vaak veel verdriet en beginnen te beseffen dat het verlies van de overledene definitief is (soms worden mensen hierdoor depressief). Het verlangen naar de overledene kan heel intens zijn.

─

Ten slotte komen mensen terecht in een aanpassingsstadium. Ze proberen een nieuwe identiteit te construeren. Soms komen nog intense gevoelens van verlies naar boven.

─

Uiteindelijk zijn de mensen in staat om zich te ontworstelen aan het rouwproces en aan een nieuw leven te beginnen. Ze gaan nieuwe relaties aan. Sommigen ontdekken daarbij dat ze persoonlijk groeiden.

Opnieuw komen er zeer grote individuele verschillen voor in het doorlopen van deze stadia, mede door verschillen in persoonlijkheid, door de relatie met de overledene en de mogelijkheden om de draad van het leven weer op te nemen.

11.7

S TUDIEVRAGEN EN TOEPASSI NGEN

1. Meerkeuzevragen “Ik heb een goed leven gehad”, zegt Kamiel (78j). “Ik heb mijn werk altijd graag gedaan. Ik heb 2 schatten van kinderen . Met mijn vrouw had ik soms ups en downs maar we hebben ons erdoor geworsteld. Ik ben content”. Wat is niet juist? a) Dit proces wordt wijsheid genoemd b) Peck stelt dat de ontwikkelingstaak tijdens de ouderdom is om niet te sterk gepreoccupeerd te zijn met zichzelf. c) Introspectie is het centrale proces dat de ontwikkeling tijdens de ouderdom stuurt. d) Wanneer men er niet in slaagt om op een positieve manier terug te blikken op het leven, wordt men wanhopig Met welk soort geheugen hebben oudere mensen het meest moeilijkheden? a) Met het episodisch geheugen. b) Met het semantische geheugen. c) Met het ophalen van informatie uit het langetermijngeheugen. d) Met het procedureel geheugen. Welke uitspraak is niet waar? a) Een reden waarom meer ouderen klagen over hun cognitieve functioneren dan jongeren is dat meer ouderen te maken krijgen met aandoeningen zoals dementie. b) Bij ouderen neemt de vloeibare intelligentie vlugger af dan de gekristalliseerde intelligentie. c) De afname in cognitief functioneren bij ouderen is minder erg dan het stereotype beeld dat hierover bestaat. d) Ouderen hebben vooral last met taken waarbij ze zich de juiste informatie moeten herinneren.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

De ouderdom

Pagina 234 van 235

2. Veroudering betekent vaak een achteruitgang van lichaam en organen. Geef 3 voorbeelden van lichamelijke veroudering bij mensen ouder dan 65. 3. Verklaar de uitspraak: “wijsheid komt met de jaren”. 4. “Met pensioen gaan is niet hetzelfde als voor de geraniums gaan zitten. Vaak wordt over het hoofd gezien dat ouderen een bijdrage aan de samenleving kunnen leveren, bijvoorbeeld door voor hun ouders, partner of kleinkinderen te gaan zorgen of door vrijwilligerswerk te gaan doen.” a) Van welke persoonlijkheidstheorie over gelukkig ouder worden is dit een illustratie? b) Benoem de theorie + leg uit.

BRONNEN ─

Feldman, R.S (2007). Lichamelijke en cognitieve ontwikkeling tijdens de ouderdom. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 141-177.

─

Feldman, R.S. (2007). Sociale en persoonlijke ontwikkeling tijdens de ouderdom. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 178-212.

─

Feldman, R.S. (2007). Het einde: dood en sterven. In: Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam, p. 213-241.

─

Rögels, N. (2004). Oudere volwassenen: jonge ouderen en oude ouderen. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 171-218.

─

Rögels, N. (2004). Ouderen: pensionering. In: Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest, p. 219-229.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie

Bronnen

Pagina 235 van 235

ALGEMENE LITERATUURLIJST: ─

Biltris, A. (2005). Jeugd en Agogiek. Ontwikkeling en begeleiding I. Cursus SOAG, Gent.

─

Dejonckheere, P. (2004). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

De Medts, L. (2005). Practica levenslooppsychologie I. Universiteit Gent.

─

Goorhuis-Brouwer, S.M. (1992). Kinderen en taal: de spraak- en taalontwikkeling van baby’s, peuters en kleuters. Kosmos, Utrecht.

─

Feldman, R.S. (2005). Levenslooppsychologie. Pearson Education Benelux, Amsterdam.

─

Feldman, R.S. (2007). Levenslooppsychologie II. Levensloop vanaf de jongvolwassenheid. Pearson Education Benelux, Amsterdam.

─

Fleck-Bangert. (1995). Kinderen tekenen: ontwikkeling en achtergronden. Lemniscaat, Rotterdam.

─

Meykens, S. & Cluckers, G. (1996). Kindertekeningen in ontwikkelingspsychologisch en diagnostisch perspectief. Acco, Leuven.

─

Rögels, N. (2004). Levenslooppsychologie. Jongvolwassenen, volwassenen en oudere volwassenen. Uitgeverij Nelissen, Soest.

─

Scharlaekens , A.M. & Gillis, S. (1987). De taalverwerving van het kind. WoltersNoordhof, Groningen.

─

Schretlen, I. (2000). Kijk op krabbels: over de ontwikkeling van het tekenen en schilderen bij jonge kinderen. Trude van Waarden Produkties, Bussum.

─

Struyven, K., Sierens, E., Dochy, F. & Janssens, S. (2003). Handboek voor (toekomstige) leerkrachten en opvoeders. K.U. Leuven (centrum voor opleidingsdidactiek) en Uitgeverij Lannoo, Tielt.

─

Thomas, G.V. & Silk, A.M.J. (1993). De psychologie van kindertekeningen. Swets en Zeitlinger, Amsterdam.

─

Van Beemen, L. (2006). Levenslooppsychologie. Wolters-Noordhof, Groningen.

─

Verhofstadt-Denève, L., Van Geert, P. & Vyt, A. (2003). Ontwikkelingspychologie. Grondslagen en theorieën. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten.

─

Verhulst, F.C. (2005). De ontwikkeling van het kind. Van Gorcum, Assen.

Academiejaar 2023-2024

Levenslooppsychologie