Cooltura Issue 712 by Cooltura

poradnik

Jak obniżyć rachunki za energię? | 8

wydarzenia

Połowa komisariatów zostanie

zamknięta | 10

TRANSPORT

w wypożyczalniach | 24 Cambridge | 40

Nowe rowery miejsce na weekend

prezentujemy polskie szkoły

Szkoła im. Henryka Sienkiewicza w Wood Lane | 46

aktywny weekend

Pupa do

dżinsów! | 50

Jak grzać i nie przegrzać portfela?

P O L I S H W E E K LY o_ (

N 45 7 1 2 ) 9 listopada 2017

14 Co odkryto na budowie metra

28 Tak narodził się fenomen Ferrari

44 Polka, która dokopała Brytyjkom

712-MAKIETA 1 01-27.indd 1

06/11/2017 16:17:51

712-MAKIETA 1 01-27.indd 2

06/11/2017 16:17:53

712-MAKIETA 1 01-27.indd 3

06/11/2017 16:29:36

temat numeru

Po ciepłym wrześniu i miejscami gorącym jak na brytyjskie standardy październiku przyszedł zimny listopad. I wielu Brytyjczyków późną jesień zaczęło liczyć z ołówkiem w ręku i laptopem na kolanach. Jak grzać i od kogo kupować energię, żeby nie oblewać się zimnym potem po otrzymaniu rachunku? To coraz większy problem. Według raportu Competition and Markets Authority (CMA), pomiędzy 2004 a 2014 ceny za prąd w Wielkiej Brytanii wzrosły o 75 proc., a za gaz o 125 proc. Bez wyraźnego powodu. Potężne firmy energetyczne, które trzęsą rynkiem w Zjednoczonym Królestwie tzw. wielka szóstka (British Gas, EDF, EON, Npower, SSE i Scottish Power), nie były w stanie jasno wytłumaczyć sensu podwyżek, a odbiorcy nie mogli tego pojąć. Ale płacić muszą. Chyba, że mają możliwość dostępu do lokal-

Radosław Zapałowski

Drogie grzanie Stale rosnące ceny energii w Wielkiej Brytanii generują poważne problemy społeczne, ekonomiczne i polityczne. Rząd chce nakładać limity na kosztowne taryfy i obiecuje mniejsze rachunki dla 11 milionów gospodarstw domowych. Ale to tylko kosmetyka. W kwestii rynku energetycznego Wielka Brytania potrzebuje głębokich zmian systemowych.

nych, mniejszych dostawców energii jak np. mieszkańcy Nottingham, którzy mogą korzystać z oferty publicznej firmy Robin Hood Energy, Leeds (White Rose) czy w Derby (Ram Energy) To zresztą nowy trend. Samorządy, zwłaszcza te, gdzie władzę sprawuje Partia Pracy, szukają możliwości, żeby wspomóc borykających się z rosnącymi kosztami użytkowania energii mieszkańców. Do stworzenia takich firm przymierza się Islington, pierwsza dzielnica w Londynie, Doncaster, Portsmouth (pierwsze miasto, którym rządzą torysi), Sussex i Szkocja. Nicola Sturgeon obiecała, że na północy powstanie państwowa firma energetyczna, która „nie będzie miała udziałowców, którymi trzeba się przejmować, nie będzie nastawiona na zysk i korporacyjne bonusy, za to pomoże gospodarstwom domowym”. To jakaś odpowiedź na wolną amerykankę, którą

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 4

06/11/2017 16:18:02

mamy obecnie. Zamiast zderegulowanych i nieodpowiadających przed nikim potężnych firm, które dyktują ceny konsumentom – małe lokalne, należące do samorządów, mocno kontrolowane państwowe firmy, których priorytetem jest dobrostan społeczny, a nie korporacyjny zysk. To jednak pieśń przyszłości. Mali gracze zajmują jedynie 15 proc. rynku. I zyskują po jednym, malutkim procencie rocznie. Na razie sześć na siedem gospodarstw domowych w Wielkiej Brytanii korzysta z usług z wielkiej szóstki. I marznie. Albo płaci zdecydowanie za dużo. ZMARZNIĘTY, BO BIEDNY Według analiz uSwitch 29 proc. gospodarstw domowych na Wyspach ma problemy z zapłatą rachunków za prąd i gaz. I nie ogrzewa domów nawet, kiedy jest zimno. A dwie trzecie ankietowanych przyznało, że obawia się kosztów zdrowotnych związanych z redukcją ogrzewania. A, żeby oszczędzić i przetrwać zimę bez długów, przykręcać musi wielu. Tzw. ubóstwem energetycznym według raportu National Energy Action zagrożonych jest na Wyspach 2.38 milionów osób. To znaczy, że choć funkcjonują w miarę normalnie, to gdyby musiały płacić rachunki za gaz i prąd regularnie i w całości, znalazłaby się pod progiem ubóstwa. Co gorsza, różnica między tym, co powinni, a są w stanie zapłacić w przeciągu dekady, dramatycznie się zwiększyła. Z 235 funtów w 2004 roku do 882 funtów dziś. Według NEA, ponad 4 miliony domów na Wyspach jest nieogrzewanych. I jak twierdzą eksperci, te statystki będą tylko rosły. Wraz z wzrostem cen za energię, inflacją i spadkiem dochodów. Bo co istotne i co podkreślają autorzy raportu, ubóstwem energetycznym zagrożone są nie tylko osoby poszukujące pracy, ale też te, które pracują na pełnych etatach. I to pomimo tego, że istnieje kilka programów pomocowych. Między innymi Warm Home Discount (WHM), rządowy program dla osób o niskich dochodach i seniorów, którzy mogą otrzymać 140 funtów zniżki w okresie grzewczym. Ale 70 proc. osób, które te zniżki otrzymuje i tak jest na wyższych taryfach. Co oznacza, że rachunki płacą za duże, a państwowe wsparcie trafia do kieszeni wielkiej szóstki. Zresztą, według raportu First Utility, przepłacamy wszyscy. Średnio 800 funtów rocznie na rodzinę. A jako społeczeństwo 7 miliardów. Głownie dlatego, że 85 proc. mieszkańców w Wielkiej Brytanii kupuje energię od wiel-

Potężne firmy energetyczne, które trzęsą rynkiem w Zjednoczonym Królestwie tzw. wielka szóstka

Według analiz uSwitch 29 proc. gospodarstw domowych na Wyspach ma problemy z zapłatą rachunków za prąd i gaz. I nie ogrzewa domów nawet, kiedy jest zimno

kiej szóstki i zdecydowana większość z nich jest na najwyższych taryfach. Bo nie wie, że ma możliwość skorzystania z innych ofert. Albo nawet z innych dostawców. Ale to się zmienia. W zeszłym miesiącu British Gas, EDF, E.ON, Npower, SSE i ScottishPower utraciły 163 tys. klientów. A w skali roku ponad milion. O 18 proc. niż w 2016. WCZORAJ MARKSIZM DZISIAJ MAYIZM Na początku października rząd ogłosił limit na rachunki za energię. Firmy mają zostać zmuszone do zamrożenia cen. Na okres pięciu lat. Skorzystać z tego i zaoszczędzić od 50 do 100 funtów rocznie ma 11 milionów rodzin. Niewiele i za mało. To decyzja raczej symboliczna niż realne rozwiązanie, ale być może początek zmian. I nadzieja dla tych, którzy z rosnącymi cenami za energię zmagają się od lat. Bo coś zmieniło się w mentalności establishmentu. A to wbrew pozorom ważne. Kiedy w 2013 podobne propozycje zgłosił ówczesny lider Labour Ed Miliband projekt został zdyskredytowany jako neomarksistowski. Interwencjonizm w wolnorynko-

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 5

| Cooltura | 05

06/11/2017 16:18:04

wej Wielkiej Brytanii? Narzucanie czegokolwiek prywatnym firmom? Aberracja. Theresa May, obejmując szefostwo w Partii Konserwatywnej i stając na czele rządu, pomysł odkurzyła. Miało to sens. Politycznie May pozycjonowała się na lewo od Camerona, a w jej wizji torysi mieli stać się głosem klasy robotniczej. Zamiast marksizmu miał być mayizm. Konserwatyzm z socjalną twarzą. Torysi mieli przestać reprezentować interesy wielkiego biznesu i stać się partią ludu. Może nie do końca zamienić się w jakąś nową wersję socjaldemokracji, ale na tyle się przesunąć, żeby odebrać Labour głosy klasy robotniczej z północy. I zdecydowanie wygrać kolejne polityczne przetasowanie. Po przyśpieszonych wyborach, po których May wyszła poobijana, tracąc wcześniejszą polityczną siłę i niekwestionowany autorytet w partii, szefowa rządu pomysł zarzuciła. Mayzim trafił do szuflady. Teraz, kiedy negocjacje brexitowe stają się coraz bardziej trudne, wskaźniki ekonomiczne fatalne, przyszłość Zjednoczonego Królestwa jawi się

ponuro, a za plecami May trwa rozgrywka o fotel premiera, zdecydowała się powrócić do idei. Być może zadecydował cynizm, ale kierunek z grubsza jest słuszny. I ma symboliczne znaczenie. Daje do zrozumienia wielkiej szóstce, że czas nieskrępowanego podnoszenia cen za energię się skończył. Koniec z eksploatacją tych, którzy nie mają dostępu do sieci i nie wiedzą, że mogą płacić mniej. Koniec z wykorzystywaniem tych, którzy wynajmują mieszkania i nie mają wpływu na wybór dostawców energii i tych, którzy po prostu nie lubią zmian. To być może mały krok do wielkich zmian. Pod koniec lat 80. Wielka Brytania jako pierwsza zliberalizowała rynek energii, co zresztą zyskało szeroki aplauz. Zjednoczone Królestwo w kwestii energii posłużyło jako model dla polityki prowadzonej na poziomie Unii Europejskiej. Teraz Londyn proponuje inne, ograniczające lekko rynek rozwiązania. Liberalna polityka energetyczna, przynajmniej na początku przyniosła wiele sukcesów: znaczna obniżka kosztów, demonopolizacja

sektora i rozwiązanie blokujących rynek kontraktów długoterminowych. Konsumenci, wraz z prawem do zmiany sprzedawcy, uzyskali dostęp do tańszych paliw i energii. W długoterminowym okresie doszło jednak do zastąpienia monopolu państwowego monopolem prywatnym. I w konsekwencji, co dziś odczuwamy wszyscy, do wzrostu cen. Nie ulega wątpliwości, że system wymaga zmian. Rynkowe mechanizmy samoregulacji są niewystarczające. Wielka Brytania potrzebuje nowej strategii i nowej polityki. Propozycje Theresy May i ministra biznesu Grega Clarka sugerują próbę wdrożenia miękkiego interwencjonizmu. Trzeciej drogi między większą rolą państwa w wersji Labour, a nieskrępowanym wolnym rynkiem, czego chce spora część członków Partii Konserwatywnej. Szefowa rządu ma nadzieję, że będzie to symboliczny początek nowego konserwatyzmu. Na razie wygląda raczej na desperację, żeby odwrócić uwagę od innych spraw. Ale kierunek jest słuszny. —

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 6

06/11/2017 16:18:05

SONDA Komentarze słuchaczy programu „Misja specjalna” w radiu PRL

Rusza sezon grzewczy! W Wielkiej Brytanii pojedyńcze szyby to wciąż standard. I jak się tu ogrzać? Uszczelka na okno, a na szybę przykleić folię bąbelkową. Jak na oknie pojawia się rosa to trzeba odwilżyć powietrze w mieszkaniu, np. dehumidiﬁer Agnieszka

Żeby nie mieć wilgoci w domu, to oprócz odpowiedniej izolacji trzeba też używać ogrzewanie. Przykro, ale bardzo dużo z nas woli ubrać dodatkowy sweter w domu niż włączyć ogrzewanie Bartek

My mamy cieplutko. Oprócz grzejników mamy super piecyk Beata

Na rosę na oknach przy pojedynczym szkleniu polecam double glazing ﬁlm. Szybko się zakłada, a różnica ogromna przy mokrych oknach. Można zakupić na eBay. Niestety, wilgoć w tutejszych domach to zmora większości lokatorów

Może kiedyś dojdą do europejskiego standardu życia. Jak na razie to są daleko w tyle... Krzysztof

Problem rosy na oknach jest wynikiem braku wentylacji. U mnie jak na razie ciepło, 2 szyby, wietrzenie codziennie jest ok Tomasz

Joanna

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 7

| Cooltura | 07

06/11/2017 16:18:06

temat numeru

Musimy też pamiętać, że nasze rachunki za gaz mogą zmaleć nawet o połowę w przypadku wymiany starego typu bojlera na nowy, gdyż w dużej mierze nasze rachunki zależą właśnie od jego jakości (koszt nowego urządzenia to około £2000, więc warto sprawdzić, czy nie kwalifikujemy się do jego bezpłatnej wymiany na stronie www.gov.uk/energy-grants -calculator). Wszystkie z tych sposobów są oczywiście dobre dla naszego portfela i z pewnością należy z nich korzystać. Najłatwiejszą jednak metodą, która pomoże nam w zaoszczędzeniu jest zmiana dostawcy energii. Każdy dostawca prądu lub gazu ma inną politykę cenową i różne taryfy energii. Jeżeli nigdy nie interesowaliśmy się tym tematem i nigdy nie sprawdzaliśmy, jaką mamy aktualnie taryfę, możliwe, że nieświadomie przepłacamy. Konkurencja na rynku energii w Wielkiej Brytanii pozwala każdemu z nas na swobodny wybór dostawcy. Największymi dostawcami są: SSE, Bri-

Monika Bubernak

Jak obniżyć rachunki za energię? Istnieje co najmniej kilkanaście różnych sposobów oszczędzania energii elektrycznej i gazu. Część osób w tym celu wprowadza energooszczędne oświetlenie, pierze odzież w niższej temperaturze czy korzysta z różnego rodzaju eko gadżetów.

tish Gas, Scottish Power, Npower, EDF i E-On. Na rynku znajdziemy również mniejsze i tańsze firmy, do których należą np. OVO, The Co-operative Energy czy Sainsbury’s Energy. Najnowsza strategia marketingowa kusi klientów zamrażaniem cen i to na kilka lat, co potencjalnie gwarantuje brak niespodzianek przy skoku cen energii, który ma miejsce przynajmniej raz w roku. Jak sprawdzić taryfy gazu i prądu w UK i zmienić dostawcę? Badania instytucji regulującej rynek energii elektrycznej i gazu w Wielkiej Brytanii pokazują, że ponad połowa gospodarstw domowych w Wielkiej Brytanii nigdy nie zmieniła dostawcy prądu. Warto sprawdzić, czy nie przepłacamy i zastanowić się nad ewentualną zmianą taryfy. W Internecie znajdziemy porównywarki akredytowane przez nadzorujący rynek Ofgem (np. QuoteZone, uSwitch oraz Energy Helpline). Aby zrobić takie porównanie potrzebny

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 8

06/11/2017 16:18:10

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 9

| Cooltura | 09

06/11/2017 16:18:12

nam będzie jeden z ostatnich rachunków za prąd lub/i gaz oraz informacja, z jakiej taryfy korzystamy i ile za nią płacimy. Jeśli nie możemy znaleźć tych informacji wystarczy skontaktować się ze swoim dostawcą i o to zapytać. ROBIĄC PORÓWNANIE POWINNIŚMY ZWRÓCIĆ UWAGĘ NA NASTĘPUJĄCE RZECZY:  Sprawdź, kto jest najtańszym dostawcą i jakie formy opłat akceptuje. Nasze mieszkania mogą być wyposażone w zwykły licznik bądź licznik bezgotówkowy (prepayment meter). Licznik bezgotówkowy jest zazwyczaj opłacony z góry a formą zapłaty jest klucz lub karta. Możemy zostać pozbawieni energii, kiedy nie doładujemy licznika, choć zazwyczaj możemy skorzystać z kredytu, który pozwoli nam na korzystanie z energii przez dzień lub dwa. Twoje mieszkanie może być wyposażone w obydwa liczniki. Musisz tedy poinformować dostawcę, jakiej formy opłat chcesz używać. Jeśli natomiast chcielibyśmy przełączyć się z licznika zwykłego na prepayment musimy skontaktować się z dostawcą i sprawdzić, czy spełniamy określone warunki, np. czy mieszkamy w danym miejscu przez co najmniej trzy miesiące i czy mamy dobrą zdolność kredytową. W przypadku wynajmu mieszkań mamy prawo do zmiany taryfy energii na tańszą, musimy tylko poinformować o tym właściciela mieszkania. Warto jednak dodać, ze prepaid meter wiąże się z droższą energią i małym wyborem taryf.  Nie wszyscy dostawcy współpracują z internetową porównywarką, dlatego jeśli znajdziemy tanią firmę, skontaktujmy się z nią bezpośrednio i zapytajmy o warunki przeniesienia. Część firm umożliwia również wysłanie zgłoszenia poprzez formularze zamieszczone na ich stronach internetowych.  Musimy pamiętać, że kwoty, które możemy zaoszczędzić, są szacunkowe i czasem mogą różnić się od tych w rzeczywistości. W wielu jednak przypadkach opłaca się skorzystać z usług tańszego dostawcy. Osoby z najdroższą taryfą na rynku mogą w ciągu roku zapłacić nawet o £400 więcej od osób, które mają najtańsze taryfy.  Jeśli w Twoim domu dostawcą prądu i gazu jest ta sama firma nie musisz wybierać podwójnej taryfy mimo otrzymania kilku procent zniżki. Zalecamy oddzielne

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 10

porównanie cen prądu i gazu gdyż nie zawsze wybór taryfy „dual fuel” jest dla nas korzystne.  Zerwanie kontraktu z obecnym dostawcą może wiązać się z zapłaceniem kary (cancellation fee często wynosi £30 za prąd oraz £30 za gaz).

Nigdy nie polegaj na prognozowanych rachunkach (estimated bills), dzięki czemu unikniesz przykrych niespodzianek

Porównanie taryf energii jest bezpłatne i niezobowiązujące, dlatego możemy tylko sprawdzić ceny i pozostać ze swoim dotychczasowym dostawcą. Nigdy nie polegaj na prognozowanych rachunkach (estimated bills), dzięki czemu unikniesz przykrych niespodzianek w postaci zbyt wysokich lub niskich rachunków, które mogą zaowocować pokaźnym długiem w przyszłości. Warto pamiętać, że w przypadku spadku temperatury poniżej 0 stopni, niektórzy mogą kwalifikować się do pomocy w płaceniu rachunków za ogrzewanie. Między 1 listopada a 31 marca możemy liczyć na 25 funtów pomocy od lokalnego urzędu. Do tej formy pomocy kwalifikują się przede wszystkim osoby, które otrzymują Income Support lub JSA Income Based i mają przynajmniej jedno dziecko poniżej 5 roku życia. Przy otrzymywaniu określonych zasiłków możemy również starać się o zwrot kosztów za ocieplenie budynku lub wymianę bojlera, niezależnie od tego, czy jesteście właścicielami czy najemcami nieruchomości. —

Monika Bubernak

06/11/2017 16:18:21

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 11

| Cooltura | 11

06/11/2017 16:18:22

wydarzenia

Bank of England podniósł stopę procentową

Bank Anglii podjął decyzję o podwyżce stopy procentowej do 0,5 proc. To pierwsza podwyżka od 10 lat. Przez ostatnie miesiące stopa była na rekordowo niskim poziomie 0,25 proc. Co to oznacza dla mieszkańców Wielkiej Brytanii? Blisko 4 mln posiadaczy kredytów hipotecznych, a także firmy posiadające kredyty ze zmienną stopą procentową, muszą liczyć się z wyższymi ratami. Z decyzji cieszy się za to 45 mln posiadaczy oszczędności w bankach, którzy będą teraz dostawać wyższe odsetki. —

Połowa komisariatów zostanie zamknięta

To już pewne. W Londynie pozostanie tylko jeden komisariat policji na dzielnicę, czyli 32 z obecnych 76. Mer Londynu musiał podjąć decyzję o ich zamknięciu w efekcie obcięcia rządowej dotacji na policję. Ratusz zapewnia, że zamknięcie komisariatów nie wydłuży czasu interwencji, bo zwykle podejmują je radiowozy krążące po ulicach. W komisariatach jest zgłaszanych tylko 4 proc. spraw. Większość poszkodowanych kontaktuje się telefonicznie i mailowo. Oszczędności doprowadzą też do zmniejszenia liczby policjantów w stolicy z obecnych 30 do 27 tys. Budżet policji już zmalał o 600 milionów funtów i zostanie jeszcze obcięty o 400 milionów. —

Nowa taktyka walki z gangami na skuterach

To głównie rabunki przechodniów i sklepów, po których skutery służą do ucieczki. Sprawcami są młodzi mężczyźni w wieku od 14 do 19 lat. Do największej

Zdalnie sterowane kolczatki,

liczby tego rodzaju zdarzeń dochodzi

mniejsze i bardziej zwrotne

w dzielnicach Hackney, Islington,

motory oraz spray do oznaczania DNA to

Westminster i Camden.

nowe narzędzia, które mają pomóc policji

Szefowa policji Cressida Dick

w walce z młodocianymi przestępcami

przyznała, że jest zaszokowana

na skuterach.

niespotykanym wzrostem tego rodzaju

Liczba przestępstw popełnianych

przestępstw. Pocieszyła jednak, że

z użyciem motorynek wzrosła w ciągu

w okresie od czerwca do września ich

roku o jedną trzecią – do ponad 16 tys.

liczba spadła o 25 proc.

Fot. Met Police

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 12

06/11/2017 16:18:25

Micheal Fallon

Minister stracił pracę przez dotknięcie kolana

Gavin Williamson został mianowany ministrem obrony po rezygnacji Micheala

Fallona. Williamson nie był wcześniej ministrem, sprawował za to w Partii Konserwatywnej wysoką funkcję administracyjną, określaną angielskim terminem Chief Whip. Był odpowiedzialny ze realizację dyscypliny partyjnej. Jest zaufanym człowiekiem premierki Theresy May. Michael Fallon podał się do dymisji po oskarżeniach o niewłaściwe zachowanie przed laty wobec dziennikarki. Oskarżenia dotyczą spotkania w 2002 roku z Julią Hartley-Brewer, w trakcie którego Fallon dotkną kobietę za kolano. Sama zainteresowana powiedziała w wywiadzie dla BBC, że sytuacja jest absurdalna. Osobiście nie czuje się dotknięta i nie widzi powodu, by ktokolwiek rezygnował ze stanowiska, bo 15 lat temu dotknął czyjeś kolano. Mimo to Theresa May przyjęła rezygnację Fallona.

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 13

| Cooltura | 13

06/11/2017 16:18:27

historia Piotr Gulbicki

Londyn spod ziemi Tysiące wydobytych artefaktów, badania ludzkich szczątków, wykorzystanie najnowocześniejszej technologii. Wykopaliska archeologiczne prowadzone przy okazji projektu Crossrail rzucają nowe światło na historię brytyjskiej stolicy.

Zdjęcia Crossrail

To największa inżynieryjna inwestycja w Europie. Nowoczesna linia kolejowa, przy której pracę rozpoczęto w 2009 roku, będzie obsługiwała Londyn oraz okolice metropolii. 118 kilometrów torów, 10 tysięcy osób zatrudnionych przy budowie, w założeniach 250 milionów podróżnych rocznie. Wartość projektu, którego otwarcie zaplanowano na grudzień przyszłego roku, szacuje się na 14,8 miliarda funtów. Linia przyjmie nazwę Elizabeth Line, na cześć królowej Elżbiety II i będzie drugą dedykowaną tej monarchini. Od 1979 roku funkcjonuje bowiem Jubilee Line, ochrzczona tak dla uczczenia srebrnego jubileuszu, czyli ćwierćwiecza wstąpienia Elżbiety II na brytyjski tron.

Sekrety mezolitycznych wytwórców Taka gratka dla archeologów nie zdarza się często. Realizacja projektu Crossrail dała badaczom unikalną okazję zgłębienia historii Londynu, dzięki możliwości dotarcia do miejsc na co dzień niedostępnych. W różnych punktach stolicy dokopano się do 40 stanowisk archeologicznych, z których wydobyto przedmioty i szczątki ludzkie pochodzące z mniej i bardziej odległych okresów. Poddane gruntowanej analizie przez specjalistów dokumentują rozwój miasta i losy ludzi, którzy w nim mieszkali. Pokłosiem tego jest dziesięć książek, na kartach których można prześledzić dzieje znanych budynków, miejsc oraz

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 14

06/11/2017 16:18:30

dzielnic, a także ewolucję szlaków komunikacyjnych i życia mieszkańców. Na wydawniczym rynku ukazały się właśnie trzy ostatnie części z tej serii, obrazujące 10 tysięcy lat londyńskiej historii – od sekretów mezolitycznych wytwórców kamiennych narzędzi, przez tajemnicze czaszki i drogę okalającą miasto w okresie rzymskim, aż po smutne losy biedoty i osób napływających do stolicy w XVI - XVIII wieku. Uzupełnieniem książkowej sagi jest wirtualna wystawa, na którą warto się wybrać… nie wychodząc z domu. Wystarczy wejść na stronę Crossrail i dzięki panoramicznemu obrazowi wyruszyć w podróż wzdłuż szlaku nowej linii kolejowej, śledząc wydobyte z ziemi wykopaliska, a także fotografie i relacje wideo wykonane podczas archeologicznych badań. Wiktoriański nocnik Końskie podkowy, urny do kremacji, narzędzia, ozdoby, części garderoby, żelazne łańcuchy… Czego tu nie ma. Wśród ponad 10 tysięcy artefaktów można znaleźć prawdziwe perełki, z rzymskim medalionem wybitym z okazji nowego, 245 roku, na czele. To zaledwie drugi tego typu egzemplarz odnaleziony w Europie. Z kolei jednym z najbardziej nietypowych znalezisk jest 13 tysięcy słoików,

które porzucono w wielkiej cysternie. Należały one do działającej od 1706 roku firmy spożywczej Crosse and Blackwell i prawdopodobnie trafiły do ziemi podczas przebudowy fabryki. Uwagę przykuwa również wiktoriański nocnik z wizerunkiem mężczyzny i słowami: – „Ach, nie powiem tego, co widzę”. W owych czasach w większości domów nie było ubikacji, dlatego potrzeby fizjologiczne załatwiano w sypialni, a nocnik opróżniono nocą wychodząc na zewnątrz. Ciekawych eksponatów nie brakuje, jednak z naukowego punktu widzenia największe znacznie miało przebadanie ponad 3 tysięcy ludzkich szkieletów, na które natknięto się w rejonie przyszłej stacji kolejowej Liverpool Street. To tu w roku 1569 powstało cmentarzysko Bedlam – jako odpowiedź na szalejące w owym czasie, zbierające obfite żniwo epidemie, sprawiające, że lokalne nekropolie nie były w stanie pomieścić wszystkich zmarłych. Niegościnne progi Bedlam, znane później również jako New Churchyard, było specyficznym miejscem – chowano tam pacjentów pobliskiego szpitala psychiatrycznego, pierwszej tego typu placówki na świecie, ale także innych mieszkańców stolicy. Ponad

połowę pogrzebanych stanowili ludzie, którzy przyjechali do Londynu, z reguły z małych miejscowości i wsi, w poszukiwaniu pracy, albo żeby poznać tu swoją drugą połówkę. Cmentarzysko funkcjonowało ponad półtora wieku, do przynajmniej 1738 roku, w obfitującym w wiele burzliwych wydarzeń okresie. To czasy wojen domowych, odrodzenia, sztuk Szekspira, narodzin nowoczesnego przemysłu, wielkiej zarazy, wielkiego pożaru. A także lata przechodzenia od rządów Tudorów do kosmopolitycznej, nowoczesnej metropolii. Tak duża rozpiętość daje unikalną możliwość bliższego poznania życia i śmierci ówczesnych londyńczyków. Wysoki odsetek zgonów oraz niski poziom urodzeń sprawiał, że duża migracja była koniecznością, jednak wielu przybyszów w nowym miejscu szybko kończyło swój ziemski żywot, umierając w bardzo młodym wieku. Padali ofiarami złej higieny, skażenia powietrza, niezdrowej wody, zaśmiecenia miasta. Nieprzyzwyczajeni do tego typu egzystencji łatwo zapadali na choroby „miejskie”, takie jak gruźlica, syfilis czy dżuma. Analiza odnalezionych szczątków pozwala określić, czym zajmowali się migranci, jakie prace wykonywali, skąd przyjechali, co jedli, jakich lekarstw używali... —

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 15

| Cooltura | 15

06/11/2017 16:18:34

wydarzenia

Królowa lokuje oszczędności w rajach podatkowych

Brytyjska królowa inwestuje oszczędności w zagranicznych rajach podatkowych – wynika z przecieku ujawnionego przez niemiecki dziennik „Süddeutsche Zeitung”. Elżbieta druga wpłaciła około 10 mln funtów na fundusze zarejestrowane na Kajmanach i Bermudach. Media podkreślają, że monarchini nie unikała płacenia podatków, ale lokowanie prywatnych pieniędzy w rajach podatkowych nie jest dobrze widziane, bo brytyjski rząd oficjalnie je potępia. Afera nazwana Paradise Papers to efekt włamania hakerów do jednej z firm prawniczych zarejestrowanych na Bermudach. Wśród ujawnionych dokumentów są te, dotyczące skarbnika partii konserwatywnej lorda Ashcrofta, właścicieli klubów piłkarskich Arsenal i Everton, piosenkarza Bono oraz wysokiego rangą urzędnika administracji Donalda Trumpa. —

Fot. Chris Jackson/Getty Images

Najlepsza budowla roku

pozyskano z datków od mieszkańców i Heritage Lottery Fund. Autorzy

projektu zrezygnowali z łatwopalnych

zdobyło prestiżową nagrodę Stirling

wydarzenia. Z ocalałych z pożaru desek

Prize za najlepszą budowę roku. Nagrodę

skonstruowano centrum informacyjne dla

przyznaje Królewski Instytut Brytyjskich

turystów.

Odbudowane molo w Hastings, na

zabudowań na rzecz szerokiego deptaka,

południowym wybrzeżu Anglii,

na którym będą organizowane różne

Architektów (RIBA). Pochodzące jeszcze z czasów

Cytowany przez BBC Ben Derbyshire, prezydent organizacji RIBA powiedział,

wiktoriańskich molo spłonęło

że molo w Hastings jest przykładem

w 2010 roku. Pieniądze na odbudowę

mistrzostwa odtwarzania i inspiracją.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 16

06/11/2017 16:18:38

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 17

| Cooltura | 17

06/11/2017 16:18:40

wydarzenia

Brexit grozi utratą miejsc pracy

Nawet 75 tys. miejsc pracy może stracić po Brexicie brytyjski sektor finansowy – ostrzega Bank of England. W sumie jest w nim zatrudnionych około 1 mln osób. To ostrożny scenariusz na wypadek, gdyby wyjście Wielkiej Brytanii z Unii zakończyło się bez nowej umowy o współpracy. W takiej sytuacji część firm zostanie zmuszona do przeniesienia siedzibna kontynentalną część Europy. Najprawdopodobniej do Paryża i Frankfurtu. Jak podaje BBC, Bank of England poprosił banki i fundusze o przedstawienie planów na wypadek fiaska negocjacji Brexitu. —

Rekordowe zyski Ryanaira

Linie lotnicze Ryanair przewidują w tym roku rekordowe zyski

mimo problemu z brakiem pilotów, który doprowadził do odwołania 20 tys. lotów. Jak podaje BBC, przewoźnik zarobi prawdopodobnie 1,45 mld euro. Piloci z 10 baz zgodzili się na nowe warunki pracy i podwyżkę, w ponad 70 bazach trwają jeszcze negocjacje. Linie zapewniają, że na sezon letni będą miały pełną obsadę załóg na wszystkich trasach. W pierwszej połowie roku Ryanair obniżył ceny biletów średnio o 5 proc. W drugiej połowie o kolejne od 4 do 6 procent.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 18

06/11/2017 16:18:43

Powietrze zbyt skażone, by oddychać

W 43 największych brytyjskich miastach powietrze jest skażone w stopniu uznawanym za niebezpieczne do oddychania – wynika z badań opublikowanych w magazynie naukowym Lancet. Największe stężenie pyłów i toksycznych związków, takich jak dwutlenek azotu, jest w Londynie, Glasgow, Leeds i Birmingham. Przekroczone normy zanieczyszczeń mają także mniejsze miasta, takie jak Eastbourne, Oxford i Leamington Spa. Z powodu zanieczyszczenia powietrza przedwcześnie umiera 40 tys. Brytyjczyków. Aktywiści z organizacji ekologicznych zablokowali w Londynie Tower Bridge, protestując przeciwko zanieczyszczeniu. —

Sposób na nałogowych hazardzistów

Brytyjski rząd planuje ograniczyć maksymalną kwotę zakładów w salonach

bukmacherskich. Zgodnie z propozycją postawić będzie można od 2 do 50 funtów. Obecnie gracze mogą wydawać do 100 funtów co 20 sekund. Urzędnicy chcą ograniczyć negatywne skutki uzależnienia od hazardu. A to głównie zadłużenie i choroby psychiczne. Propozycja Ministerstwa Kultury, Mediów i Sportu będzie teraz konsultowana. Zdaniem przemysłu hazardowego jej wprowadzenie nie pomoże uzależniony, a grozi zamknięciem połowy salonów hazardowych i utratą 20 tys. miejsc pracy. W ubiegłym roku branża hazardowa w Wielkiej Brytanii zarobiła 1,8 mld funtów.

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 19

| Cooltura | 19

06/11/2017 16:18:45

wydarzenia

Mechaniczny kanibalizm

Sprawne jeszcze jednostki są rozbierane na części potrzebne do naprawy innych statków. W ciągu ostatnich pięciu lat liczba takich przypadków wzrosła o prawie 50 proc. Krajowe Biuro Audytu ostrzega, że taka praktyka kosztuje miliony funtów i opóźnia konstrukcje nowych jednostek. Jako przy-

kład podaje budowę łodzi podwodnej Artful, która z powodu braku części miała ponad 40 dni opóźnienia i była droższa o 5 mln funtów. Ministerstwo obrony tłumaczy, że statki są poświęcane na części tylko w absolutnie koniecznych sytuacjach. —

Brak części zamiennych do okrętów wojennych zmusza Royal Navy do „mechanicznego kanibalizmu” – informuje raport National Audit Office.

Z Londynu do Edynburga taniej przez Polskę

Okazuje się, że taniej jest polecieć samolotem z Londynu do Edynburga przez Niemcy i Polskę niż dotrzeć tam koleją. London Evening Standard opisuje podróż jaką odbył 20-letni Wil-

Z deszczu pod rynnę

Trzech imigrantów z Sudanu

liam Stein. Student London School of Economics spędził w podróży w sumie tydzień, ale za to zwiedził Szczecin i Berlin, a transport i noclegi kosztowały go niewiele ponad 90 funtów, czyli tyle samo ile zapłaciłby za bilet na pociąg linii Virgin. Podróżnik miał nawet przygodę związaną z odwołaniem lotu przez linię Ryanair, ale dzięki odszkodowaniu mógł zatrzymać się w Berlinie. Dodajmy, że angielskie koleje należą do najdroższych na świecie. W ciągu minionych sześciu lat ceny wzrosły o 25 proc. —

próbowało się nielegalnie

przedostać się do Wielkiej Brytanii ukrywając się w autobusie we Francji. Mieli jednak pecha Jak informuje BBC zdziwili się bardzo, gdy po pokonaniu kanału La Manache wysiedli otoczeni przez żołnierzy w pilnie strzeżonej bazie RAF Waddington koło Lincoln. Zostali oczywiście natychmiast zatrzymani i oddani w ręce służb granicznych, które deportują ich do kraju pochodzenia. Dodajmy, że pechowcy mieli od 22 do 27 lat.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 20

06/11/2017 16:18:48

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 21

| Cooltura | 21

06/11/2017 16:18:49

WYDARZENIA Przygotował Dariusz A. Zeller

Obchody Święta Niepodległości

Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii C.I.O serdecznie zaprasza na uroczyste obchody Święta Niepodległości w dniu 12.11.2017 Program dnia: Godz. 12.00 – Msza święta w intencji ojczyzny w kościele p.w. św. Andrzeja Boboli, 1 Leysfield Rd, Shepherd’s Bush, London W12 9JF Godz. 17.00 – Akademia w Sali Teatralnej POSK. Org. Zjednoczenie Polskie w WB office@zpwb.org.uk. Wstęp wolny. Z udziałem ambasadora RP Arkadego Rzegockiego w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym POSK, 238-246 King St, London W6 0RF „Polska jest w nas” Gościnnie występują: Uczniowie z Pol-

skiej Szkoły Sobotniej im. Marii Konopnickiej w Willesden oraz Jakub Gawrysiak, wstęp wolny za okazaniem biletu. Rezerwacja w biurze Zjednoczenia Polskiego. Tel. 0208 741 1606, email: office@ zpwb.org.uk Polska Wspólnota w Wielkiej Brytanii PWWB zaprasza na obchody Święta Niepodległości Polski w sobotę 11.11.2017 o godz.15.30 w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym POSK, 238-246 King Street W6 0RF,. Pod patronatami i przy współudziale ambasady RP, Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, PAFT i IPN Lublin Organizatorzy serdecznie zapraszają do wzięcia udziału w otwarciu premiery londyńskiej wystawy w Galerii

POSK pt. „Błękitna Armia pod sztandarami biało-czerwonymi” o Armii stworzonej przez Generała Józefa Hallera we Francji i z wyjątkowym wykładem gościa specjalnego prof. dr hab. TOMASZA PANFILA. Wystawa będzie wstępem do przyszłorocznych obchodów 100-lecia Niepodległości Polski. Wystawa potrwa od 11-17.11.2017 Przyjęcie z okazji Narodowego Święta Niepodległości w piątek, 10 listopada 2017 r. w godz. 18.30-21.00 z ambasadorem Rzeczypospolitej Polskiej w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej Arkadym Rzegockim. Ambasada RP w Londynie, 47 Portland Place, Londyn W1B 1JH. Wstęp wyłącznie z imiennymi zaproszeniami. —

Remembrance Day – Dzień Pamięci 09-19 LISTOPADA FIELD OF REMEMBRANCE – WESTMINSTER ABBEY Polska. Działka Pamięci organizowana przez Fundację SPK w Wielkiej Brytanii 12 LISTOPADA REMEMBRANCE SUNDAY Pod pomnikiem Lotników Polskich – NORTHOLT. Uroczystość organizowana przez gminę Hillingdon KSIĄŻĘ KAROL W ZASTĘPSTWIE KRÓLOWEJ ELŻBIETY II Ksiażę Karol zastąpi królową Elżbietę II podczas największego brytyjskiego święta narodowego, jakim jest Remembrance Day (Dzień Pamięci – odpowiednik polskiego Święta Niepodległości). Brytyjska prasa spekuluje, że to początek oddawania swoich obowiązków księciu Karolowi.

Pałac Buckingham nie podał powodu zmiany protokołu, ale wiadomo, że 91-letnia monarchini stopniowo zaczęła dzielić się obowiązkami królewskimi z jej najstarszym synem. Oznacza to, że Karol będzie w tym roku składał dwa hołdy przed pomnikiem na Whitehall – swój własny i w imieniu matki. Główna ceremonia w UK odbywa się właśnie przy The Cenotaph w Whitehall, gdzie zbierają się najważniejsze osoby w państwie, premier, rodzina królewska i oczywiście zasłużeni weterani wojenni. Wcześniej brytyjska prasa spekulowała o tzw. Projekcie 70., który podobno zakładał, że książę Karol

przejmie obowiązki królewskie do czasu skończenia siedemdziesięciu lat, co nastąpi w przyszłym roku. POPPY DAY W Polsce Dzień Niepodległości przypada na 11 listopada , natomiast w Anglii obchodzony jest wtedy tzw. Remembrance Day, czyli Dzień Pamięci. Potocznie święto nazywane jest Poppy Day ze względu na czerwone maki (z ang. „poppy” to mak), jakie już od pierwszych dni listopada Anglicy noszą przypięte do ubrania. Symbolem Dnia Pamięci jest czerwony mak. (Flandria była miejscem najbardziej krwawych walk. Na bitewnej ziemi rosły maki, które – jak głosi legenda – dodawały walczącym otuchy). —

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 22

06/11/2017 16:18:49

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 23

| Cooltura | 23

06/11/2017 16:18:50

Transport Przygotował Marcin Urban

Postępy na budowie metra

Zaawansowanie prac na budowie linii metra Elizabeth przekroczyło 87 proc. – informuje spółka Crossrail. W ostatnich dniach otwarto stację Abbey Wood, która jest ostatnim przystankiem na wschodniej końcówce linii. W sumie na całej trasie liczącej 100 km jest 40 stacji, w tym 10 wybudowanych od podstaw. Wszystkie będą w pełni dostosowane do potrzeb osób poruszających się na wózkach i rodziców z dziećmi w wózkach. Kilka tygodni temu w tunelach zakończono układanie torów. Trwa montaż sygnalizacji i instalacji sterowania ruchem. Pierwsze odcinki linii Elizabeth zostaną otwarte w grudniu 2018 roku, a cała trasa rok później. Elizabeth połączy Reading i lotnisko Heathrow na zachodzie przez centrum Londynu z Shenfield i Abbey Wood na wschodzie. —

Zdjęcia Crossrail

Nowe rowery w wypożyczalniach

Do Londynu dotarły miejskie rowery nowej generacji. Pierwsze z nich

trafiły już do wypożyczalni Santander. Są lżejsze i mniejsze od dotychczasowych, a dzięki temu bardziej zwrotne i łatwiej się na nich jeździ. Są też wygodniejsze, bo mają żelowe siodełko i bezpieczniejsze dzięki nowemu oświetleniu. Ich konstruktorem jest angielska firma Pashley Cycles ze Stratford-upon-Avon. Operator sieci planuje wymianę kilku tysięcy najstarszych rowerów. W londyńskich wypożyczalniach jest do dyspozycji w sumie 13,5 tysiąca jednośladów. W ubiegłym roku padł rekord wypoży-

Fot. Transport for London

czeń. Było ich 10,3 mln.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 24

06/11/2017 16:18:57

Nยบ 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 25

| Cooltura | 25

06/11/2017 16:18:58

Transport

Prace australijskiego artysty ozdobiły metro

Reklama dźwignią… komunikacji

140 mln funtów zarobił na reklamach w 2016 roku

Transport for London. To o 20 proc. więcej niż rok wcześniej. Pieniądze zostaną przeznaczone na inwestycje. Komunikacja miejska jest potentatem na rynku reklam zewnętrznych. Do TfL należy 40 proc. całej powierzchni reklamowej w przestrzeni publicznej Londynu i 20 proc. w Wielkiej Brytanii. Reklama w metrze, autobusach, pociągach, tramwajach i na statkach pływających po Tamizie gwarantuje dotarcie do większości mieszkańców stolicy i turystów, bo odbywają oni każdego dnia ponad

W metrze pojawiły się prace, które upamiętniają australijskiego artystę i aktywistę politycznego Davida McDiarmida. To jego pierwsza wystawa w Londynie. Nad wejściem do stacji Brixton i na innych przystankach metra pojawiła się seria „Tęczowych aforyzmów”. To napisane w latach 90. hasła, umieszczone na tle kolorów tęczy. McDiarmid żył w latach 19521995. Poza pracą twórczą angażował

30 mln podróży. Jak podkreśla TfL, organizacja nie patrzy jednak ślepo na zysk. Dba też o zachowanie dobrych

się w walkę o prawa osób homoseksualnych i kampanię na rzecz walki z AIDS. Jego prace są prezentowane w ramach projektu „Art on the underground”, we współpracy z galerią Studio Voltaire i organizacją This is Clapham. —

standardów. W ubiegłym roku nie dopuszczono do publikacji 23 reklam, a ponad 60 przyjęto po poprawkach. Zabronione jest m.in. promowanie niezdrowego wyglądu, czyli np. nienaturalnie chudych modelek.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 26

06/11/2017 16:19:01

Imponujące wejście do stacji

Tak będzie wyglądać zachodnie wejście do stacji metra Farringdon na budowanej linii Elizabeth, gdy zostanie otwarta w grudniu 2018 roku. Projektant wnętrza Simon Periton inspirował się diamentami z pobliskiej dzielnicy Hatton Garden, która słynie z salonów jubilerskich. Wykonane z betonu imitacje szlifów, charakterystycznych dla kamieni szlachetnych, ozdobią sufit i ściany. Podobne motywy pojawią się na szklanych panelach mających 3 metry wysokości . Periton projektuje także wejście od wschodniej strony, znajdujące się przy Lindsey Street, w pobliżu Barbican Centre. Będzie miało zupełnie inny charakter nawiązujący do znajdującego się naprzeciwko wiktoriańskiego Smithfield Market. —

Zdjęcia Transport for London

London Poppy Day

2 listopada pociągi w metrze zapowiadali popularni brytyjscy aktorzy Barbara Windsor i Shane Richie. Celebryci wspierali doroczną kwestę Poppy Day – prowadzoną przez organizację The Royal British Legion. Pieniądze zbierano na wsparcie żołnierzy – weteranów wojen i ich rodzin. To największa kwesta uliczna w Wiel-

kiej Brytanii. Uczestniczyło w niej 2 tys. wolontariuszy, w tym żołnierze Royal Navy, RAF-u i armii lądowej. Transport for London co roku wspiera akcję. Kwestujący pojawili się na 40 stajach metra. Na stacji Canary Wharf grała orkiestra wojskowa. Do 12 listopada po mieście będzie jeździć siedem miejskich autobusów ozdobionych kwiatkami maków. —

Łatwiej doładować kartę Oyster

Doładowując kartę Oyster przez telefon możemy teraz akty-

wować fundusze, przykładając ją do czytnika w autobusie. Dotychczas było to możliwe tylko na stacjach metra i kolei. Doładowanie można kupić korzystając z bezpłatnej aplikacji TfL Oyster. Po zakupie trzeba odczekać 30 minut i przyłożyć kartę do czytnika, by ją aktywować. Można w ten sposób kupić zarówno kredyt na pojedyncze przejazdy, jak i bilety okresowe. TfL przekonuje, że to wygodniejsza forma ładowania kart Oyster, niż stanie w kolejce przy biletomacie na stacji. Aplikację do doładowań pobrało już 100 tysięcy osób.

Zdjęcia Transport for London

Nº 712

712-MAKIETA 1 01-27.indd 27

| Cooltura | 27

06/11/2017 16:19:14

Cool Time Przygotował Marcin Urban

Ferrari: Uder the skin 15.11.2017 – 15.04.2018. Design Museum, 224-238 Kensington High St, Kensington, Londyn W8 6AG. Stacja: High Street Kensington. Otwarte codziennie 10:00 – 18:00. Bilety: £16.30 designmuseum.org

To wystawa, której nie mogą przeoczyć miłośnicy motoryzacji. Poznamy tu historię marki Ferrari, którą 70 lat temu rozpoczął z małym zespołem Enzo Ferrari, chcąc skonstruować najszybszy samochód wyścigowy. Ekspozycja pokazuje innowacyjność włoskiego zespołu, finezję projektantów i najsłynniejszych klientów. Zobaczymy tu pierwsze modele i najnowsze, które wygrywają wyścigi w cyklu Formuła 1. Na wystawie zebrano szkice projektantów, rzeźby bryły samochodów, elementy silników i wyposażenia oraz filmy dokumentalne. – Samochody wyścigowe nie są ani ładne, ani brzydkie. Stają się piękne, gdy wygrywają – powiedział Enzo Ferrari. Londyńskie Design Museum przygotowało wystawę we współpracy z Ferrari S.p.a. i Museo Ferrari w Maranello we Włoszech. —

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 28

06/11/2017 16:14:11

New York Parade, 1972 © Wim Wenders, Courtesy Wim Wenders Foundation

» wystawy > Wim Wenders – Instant stories Do 11.02.2018. The Photographers’ Gallery, 16-18 Ramillies St, Londyn W1F 7LW. Stacja: Oxford Circus. Otwarte: pon. – sob. 10:00 – 18:00, czw. 10:00 – 20:00, niedz. 11:00 – 18:00. Wstęp wolny www.tpg.org.uk Wystawa pokazuje urok fotografii wykonanych aparatami Polaroid, które od ręki drukują wykonane zdjęcia,

a także talent fotograficzny cenionego, niemieckiego reżysera Wima Wendersa. Zdjęcia zostały wykonane podczas podróży po Stanach Zjednoczonych. Na pierwszy rzut oka nie różnią się wiele od typowych fotografii z wakacji. Są tu miejskie krajobrazy, puste drogi, pochmurne niebo, stacja benzynowa na prowincji. Zestawione razem i okraszone efektem Polaroida w wyjątkowy sposób oddają jednak klimat Ameryki widzianej oczami Wendersa. Wystawa została przygotowana przez The Photographers’ Gallery we współpracy z Wim Wenders Foundation i C|O Berlin Foundation.

> Scythians - Warriors of Ancient Siberia 14.09. – 14.01.2018. British Museum, Great Russell Street, Londyn WC1B 3DG. Stacja: Holborn, Tottenham Court Road. Otwarte codziennie 10:00 – 17:30, w pt. do 20:30. Bilety: £16.50 www.britishmuseum.org 2,5 tysiąca lat temu po Azji snuły się siejące strach grupy wojowników. Koczownicze plemiona Scytów wzbudzały lęk, ale także uznanie dzięki umiejętnościom produkcji nowoczesnych, jak na ówczesne czasy, broni i przedmiotów codziennego użytku. Główna jesienna wystawa British Museum wydobywa skrywane przez

712-MAKIETA 2 28-53.indd 29

wieki pod lodami Syberii artefakty, pokazujące ich historię, uzbrojenie i kulturę. Scythian rider © The State Hermitage Museum, St Petersburg, 2017. Fot. V Terebenin

06/11/2017 16:14:14

> Red star over Russia

Adolf Strakhov, “Emancipated Woman – Build Socialism!”, 1926r.

Wystawa przygotowana z okazji 100. rocznicy rewolucji październikowej pokazuje 08.11.2017 – 18.02.2018. burzliwą historię Rosji Tate Modern, Bankside, i Związku Radzieckiego od 1905 Londyn SE1 9TG. Stacja: roku do śmierci Stalina w 1953 Blackfriars, Southwark. Otwarte: pt. – sob. 10:00 – roku widzianą oczami artystów 22:00, niedz. – czw. 10:00 z różnych dziedzin sztuki. Większość prezentowanych – 18:00. Bilety: £13.30 prac pochodzi z kolekcji www.tate.org.uk

fotografa i grafika Davida Kinga (1943–2016), który zaczął je kolekcjonować w latach 70., pracując dla magazynu „The Sunday Times”. Po jego śmierci kolekcję pozyskała galeria Tate. Tworzą ją propagandowe plakaty, zdjęcia i projekty, niektóre zakazane do publikacji przez cenzurę.

» teatr > Real Magic 14-18.11. Platform Theatre, 1 Handyside St, Kings Cross, Londyn N1C 4AA. Stacja: Kings Cross. Spektakle: 19:30. Bilety: £22 forcedentertaintment.com

Objazdowy spektakl przygotowany przez działający od 1984 roku w Sheffield teatr Forced Entertainment. „Real Magic” zabiera widzów w halucynogenną podróż, która ma pokazać utopijne czasem dążenie do osiągnięcia życiowej zmiany. Sztuka zawiera elementy kabaretu, pokazu magii i telewizyjnych teleturniejów. Jeszcze w tym roku spektakl będzie wystawiany w Birmingham i Manchesterze.

> The Damned United 13 – 18.11. The Pleasance, Carpenters Mews, North Road, London, N7 9EF. Stacja: Caledonian Road Station. Spektakle: 19:30pm. Bilety: £13 www.pleasance.co.uk Nagradzany scenarzysta Anders Lustgarten („Lampedusa”), przeniósł na scenę powieść Davida Peace’a, którą wystawia w ramach objazdowych przedstawień Red Ladder Theatre Company. Spektakl został bardzo dobrze przyjęty na festiwalu Fringe w Edynburgu. Bohaterem złożonej z faktów i fikcji opowieści jest Brian Clough, jeden z najlepszych strzelców w historii angielskiej piłki nożnej. Sztuka koncentruje się na okresie, w którym był menadżerem Leeds United, z którego został wyrzucony z hukiem po zaledwie 44 dniach.

Fot. Johan Persson

> The Ferryman Do 19.05.2018. Gielgud Theatre, Shaftesbury Ave, Soho, Londyn W1D 6AR. Stacja: Piccadilly Circus. Spektakle: pon. – sob. 19:00, dodatkowo śr. i sob. 13:30. Bilety: od £12 www.TheFerrymanPlay.com

Fot. MalcIJ Photog

Irlandia Północna, 1981 rok. Rolnicy przygotowują się do dożynek po dniach ciężkiej pracy. Świętowanie zakłóci w tym roku wizyta nieznajomego. Reżyserem

spektaklu jest Sam Mendes, reżyser dwóch ostatnich filmów z serii James Bond. Wszystkie dotychczasowe przedstawienia odbywały się przy pełnej widowni, dlatego po raz drugi podjęto decyzję o pozostawieniu sztuki w repertuarze – tym razem do maja przyszłego roku. W rolach głównych występowali dotychczas Paddy Considine, Laura Donnelly i Genevieve O’Reilly, ale wkrótce zostanie zaprezentowana nowa obsada aktorska.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 30

06/11/2017 16:14:15

» kino > Only the brave Od 10.11. Dramat, USA. Reż. Jayson Thiessen, wyst. Taylor Kitsch, Jennifer Connelly, Jeff Bridges, Miles Teller, Josh Brolin Bohaterami filmu są strażacy, którzy, jak na Amerykanów przystało, brawurowo walczą z pożarem lasu. Sytuacja jest dramatyczna. Ogień zaczyna zagrażać mieszkańcom pobliskiego miasteczka. Czy strażacy zdołają ocalić jego mieszkańców? Przekonacie się o tym oglądając „Only the brave”.

> Professor Marston and The Wonder Women Od 10.11. Biograficzny, USA. Reż. Angela Robinson, wyst. Rebecca Hall, Bella Heathcote, Luke Evans Jeśli za każdym słynnym mężczyzną stoi wspierająca go kobieta, to za wybitnym psychologiem z Harvardu, dr Williamem Moultonem Marstonem stoją dwie – jego żona Elizabeth i ich wspólna kochanka. Olive Byrne pomogła Marstonowi udoskonalić wykrywacz kłamstw i stworzyć kultową komiksową postać Wonder Woman.

> Paddington 2 Od 10.11. Familijny, Francja/UK. Reż. Paul King, wyst. Sally Hawkins, Brendan Gleeson, Ben Wishaw Tym razem rezolutny niedźwiadek o nienagannych manierach i skłonności do wpadania w tarapaty trafi w złe towarzystwo. Pomyłkowo osadzony w areszcie wśród zepsutych do szpiku kości typów spod ciemnej gwiazdy, naiwny Paddington zrobi wszystko, by sprowadzić ich na dobrą drogę. A że siłę przekonywania ma wielką, rzecz może się udać. Każdy przecież chętnie przyjmie pomocną łapę, nawet jeśli jest nieco lepka od marmolady; i szczególnie, jeśli futrzasty zada swe fundamentalne pytanie: Misia w sercu nie masz?!

Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 31

| Cooltura | 31

06/11/2017 16:14:19

» w plenerze > Świąteczne dekoracje na Regent Street Od 16.11. Godz. 16:00. Regent Street. Stacja: Oxford Circus, Piccadilly Circus. Wstęp wolny 300 tys. ledowych światełek utworzy w tym roku świąteczne dekoracje na Regent Steet. Projektanci czerpali inspiracje z dekoracji z 1954 roku. 16 listopada od godz. 16:00 do 21:00 ulica będzie zamknięta dla ruchu. Uroczystemu włączeniu światełek będzie towarzyszył koncert i konkursy z udziałem celebrytów.

> Klub Orła Białego 18.11. Disco na Balham Godz. 21:00 – 02:00. Wstęp: £10 (do godz. 00:00), £5 – panie do godz. 22:00

25.11. Andrzejki w Klubie Orla Białego Godz. 21:00 – 02:00. Wstęp: £25/os. (w cenie biletu kolacja w formie szwedzkiego bufetu) Zagrają DJ Marcin & Dj Michał

Fot. Michael Willson/AFL Media/ Getty Images

koncerty > Tomasz Stańko Quartet + Partikel 10.11. Godz. 19:30. Cadogan Hall, 5 Sloane Terrace, Belgravia, Londyn SW1X 9DQ. Stacja: Sloan Square. Bilety: od £15

> Depeche Mode 22.11. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £58.75

> Maciek Pysz & Daniele Di Bonaventura with Krzysztof Kobyliński 11.11. Godz. 20:30. Jazz Cafe POSK, Polski Ośrodek Społeczno – Kulturalny, 238246 King St, Londyn W6 0RF. Stacja: Ravenscourt Park. Bilety: £13.20

> Alison Moyet 14-15.11. Godz. 19:30. London Palladium, 8 Argyll St, Soho, Londyn W1F 7TE. Stacja: Oxford Circus. Bilety: od £29 Fot. Gustavo Caballero/Getty Images

> Bananarama > James Blunt 23.11. Godz. 19:00. Eventim Apollo, 45 Queen Caroline St, Hammersmith, Londyn W6 9QH. Stacja: Hammersmith. Bilety: £43.60

19-20.11. i 09.12. Godz. 19:00. Eventim Apollo, 45 Queen Caroline St, Hammersmith, Londyn W6 9QH. Stacja: Hammersmith. Bilety: £46

> Deep Purple 23.11. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £49.50

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 32

06/11/2017 16:14:21

Nยบ 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 33

| Cooltura | 33

06/11/2017 16:14:23

> Mariah Carey

Fot. Raphael Dias/

11.12. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £53.75

Getty Images

> Queen + Adam Lambert 12.12. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £49.50

> Chris Rea 26.11. Godz. 19:00. Eventim Apollo, 45 Queen Caroline St, Hammersmith, Londyn W6 9QH. Stacja: Hammersmith. Bilety: £52

> Jamiroquai 03-06.12. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £39.50

Fot. Maury Phillips/Getty Images

> Paloma Faith

> Steven Wilson

14.03. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £42.75

27-28.03.2018. Godz. 19:30. Royal Albert Hall, Kensington Gore, Londyn SW7 2AP. Stacja: South Kensington. Bilety: £28

> Shania Twain

2-3.10.2018. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £69.75

> Erasure 23-24.02.2018. Godz. 19:00. Eventim Apollo, 45 Queen Caroline St, Hammersmith, Londyn W6 9QH. Stacja: Hammersmith. Bilety: £52

> A-Ha 14.02.2018. Godz. 18:30. O2 Arena, Millennium Way, North Greenwich, Londyn. Stacja: North Greenwich. Bilety: od £42.75

Fot. Chris Trotman/Getty Images for USTA

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 34

06/11/2017 16:14:25

712-MAKIETA 2 28-53.indd 35

06/11/2017 16:14:27

Miejsce na weekend Poleca Kordian Klaczyński

Uniwersyteckie klimaty

W pamiętającym czasy początków Anglii Cambridge znajduje się jeden z najstarszych i do dzisiaj najbardziej prestiżowych uniwersytetów na świecie. To jednak nie jedyna atrakcja tego miasta, oddalonego o 80 km od Londynu. Oczywiście duch uniwersytetu unosi się nad miastem i nie sposób tego nie dostrzec. Zbudowany w XV wieku King’s College to podczas zwiedzania punkt obowiązkowy. Podobnie Trinity College, który jest największym z tutejszych kolegiów. Jak sama nazwa wskazuje, miasto słynie z mostów, których jest tu naprawdę sporo, a które można podziwiać spacerując po nich czy przepły-

wając pod nimi. Tę ostatnią atrakcję serwują nam operatorzy tradycyjnych łodzi – tzw. puntów. A skoro o mostach mowa, to nie zapomnijcie zobaczyć Mostu Matematycznego. Legenda mówi, że zaprojektował go sam sir Isaac Newton. W C ambridge znajduje się pokaźny ogród botaniczny z ponad 8 tys. roślin. W mieście jest wiele muzeów, z których najsłynniejsze to Fitzwilliam Museum ze znakomitą kolekcją zbiorów muzycznych. Z Londynu do Cambridge bardzo szybko można dojechać samochodem. Dla niezmotoryzowanych polecamy pociąg ze stacji King’s Cross, który zawiezie nas tam w godzinę. —

Znasz ciekawe miejsce na weekend w swojej okolicy?

Poleć je innym! Zrób zdjęcie i opisz krótko na profilu

„Cooltury” na Facebooku lub wyślij mailem na adres: redakcja@cooltura.co.uk

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 36

06/11/2017 16:14:35

Nยบ 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 37

| Cooltura | 37

06/11/2017 16:14:37

Miejsce na weekend

Na rwących falach górskiego potoku

Rafting to spływ rwistą górską rzeką na tratwach, łodziach czy pontonach. Choć w okolicy Londynu takich naturalnych rzek nie ma, sportu tego i związanego z nim przypływu adrenaliny można jednak tutaj zasmakować. A to dzięki Lee Valley White Water Centre – jednemu z najnowocześniejszych na świecie torów do kajakarstwa górskiego. Potężne pompy wtłaczają do sztucznej rzeki 13 tys. mertów sześciennych wody na sekundę. Dzięki temu, płynąc nią można poczuć się, jakbyśmy spływali prawdziwym rwącym górskim potokiem. A pływać możemy zarówno w potężnych pontonach, jak i w kajakach. Jeśli nie masz doświadczenia w tego typu spływach, nie musisz się martwić. Na miejscu czekają trenerzy, którzy dokładnie przeszkolą cię, jak poruszać się w tak rwącej wodzie. I nie obawiaj się, że nadchodzą zimne dni. Tutaj woda przez cały rok ma stałą temperaturę 21 stopni, a specjalny kombinezon ochroni cię nawet przed zimnym wiatrem na zewnątrz. Dojazd z Londynu do Lee Valley White Water Centre jest niezwykle prosty. Najlepiej jechać pociągiem ze stacji Liverpool Street do Waltham Cross (około 30 min.). Stamtąd do celu już tylko 10 min. na piechotę. Szczegółowe informacje na temat toru, a także możliwości organizacji imprez w tym miejscu, można znaleźć na stronie www.gowhitewater.co.uk —

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 38

06/11/2017 16:14:47

Nยบ 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 39

| Cooltura | 39

06/11/2017 16:14:51

opera Dr Jacek Kornak

Warlikowski podzielił Paryż

Krzysztof Warlikowski obecnie już chyba bezsprzecznie stał się jednym z czołowych europejskich reżyserów operowych. Jego produkcje pojawiają się na najważniejszych deskach teatralnych kontynentu, a szczególne upodobanie do niego ma Paryż, gdzie Warlikowski jest regularnie zapraszany. W tym roku pierwszą premierę sezonu Opera National de Paris powierzyła właśnie Warlikowskiemu. „Don Carlos” Giuseppe Verdiego miał swoją premierę w 1867 w Paryżu. Pomimo że pierwotna wersja była w języku francuskim, dość szybko popularność zyskała włoska wersja, a oryginalna francuska bardzo rzadko pojawiała się na scenach. Opera de Paris postanowiła wystawić oryginalną francuską wersję. Do tego przedstawienia udało się zebrać najlepszych solistów ze świata opery. Usłyszymy tutaj Jonasa Kaufmanna, Ildara Abdrazakova, Sonyę Yonchevę, Ludovica Téziera oraz Elīnę Garančę. Od strony muzycznej całość przygotował Philippe Jordan. Taki skład w operze zdarza się raz na kilka dekad, więc oczekiwania były duże. Krzysztof Warlikowski znany jest z wyrazistych i mocnych produkcji. Tym razem jednak jego „Don Carlos” nie miał w sobie nic szokującego. Z tego monumentalnego dzieła pełnego patosu reżyser tworzy dość intymny dramat rodzinny. Warlikowski również tworzy epicką wizję tego dramatu, nie jest to postmodernistyczny artysta, który by dzieło dekonstruował. Jego wizja jest spójna i pociągająca. Postać Carlosa to młody człowiek, dorastający w toksycznej atmosferze i nie potrafi się odnaleźć w otaczającej go rzeczywistości. Bardzo ciekawie Warlikowski ukazał związek między królową Elżbietą a księż-

niczką Eboli. Eboli skrycie kocha się w królowej, ale nie mogąc do niej zbliżyć się bezpośrednio – próbuje uwieść Carlosa, a następnie uwodzi króla. To niemal klasyczny schemat trójkątnego pożądania, opisywany we francuskiej psychoanalizie. Warlikowski skupia się na mrocznym pożądaniu, na ukazaniu tego, co wyparte. „Don Carlos” to świetnie przygotowana od strony aktorskiej opera. Rzadko się zdarza, aby na scenie operowej można było zobaczyć tak teatralnie wybitne przedstawienie. Philippe Jordan prowadził orkiestrę Paryskiej Opery Narodowej z niebywałą precyzją. Jego „Don Carlos” nie był dziełem nazbyt pompatycznym, miał on w sobie sporo elegancji, pewnego blichtru, ale nie popadał w monumentalizm. Zaś sama orkiestra urzekała jasnym, klarownym brzmieniem. Jonas Kaufmann w tytułowej roli stworzył pełnokrwistą postać niedojrzałego młodzieńca z wyższych sfer. Jego głos brzmiał niezwykle bogato. Kaufmann potrafił oczarować ciemniejszymi barwami swojego głosu oraz precyzyjnymi, mocnymi wysokimi dźwiękami. Największe wrażenie zrobiła na mnie Elina Garanča. Jej głos posiada wprost niebywałą charyzmę. W jej śpiewie była bezpośredniość, która przenikała słuchacza. Ildar Abdrazakov był poruszającym Fili-

pem II. Abdrazakov wykreował wieloznaczną postać silnego, ale zarazem zmęczonego władcy. Jego głos potrafił połączyć budzącą lęk siłę z liryzmem, który wzruszał. Ludovic Tézier w roli Rodrigo był również postacią scenicznie niejednoznaczną, ale jego głos już żadnej niejednoznaczności nie posiadał. Był wyrazisty, pełen autorytetu, taki, któremu ciężko się oprzeć. Sonya Yoncheva była dobrą Elżbietą. Było to wykonanie przekonujące i chwilami emocjonujące, ale były też nieco mdłe momenty. Jednak na tle wybitnych kolegów, ona była nieco w cieniu. „Don Carlos” Warlikowskiego podzielił widownię i krytyków. Rzadko która produkcja operowa wzbudzała tyle emocji. Podobno na premierze było sporo buczenia na reżysera, ale na przedstawieniu, które ja obejrzałem, publiczność zgotowała artystom ponad piętnastominutową owację na stojąco. „Don Carlosa” w reżyserii Warlikowskiego można zobaczyć w Opera Bastille jeszcze w listopadzie, natomiast w tym sezonie będziemy mieli okazję zobaczyć na deskach Royal Opera House w Londynie nową produkcję Warlikowskiego „Z domu umarłych” Janacka. Będzie to pierwsza produkcja Warlikowskiego dla Royal Opera House. —

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 40

06/11/2017 16:14:54

Stali się tak bardzo popularni i lubiani, że zostali okrzyknięci najlepszym polskim chórem. Dziś przedstawiamy wam jednego z szefów zespołu. Kamil, to jeden z dwójki liderów chóru Sound’n’Grace. Młody, przystojny, o wielkim sercu i talencie chłopak. Kamilu, co oznacza prowadzący w chórze? Jestem jednym z założycieli, pomysłodawców. 12 lat temu wpadłem na taki pomysł, że chciałbym mieć taki zespół i łącząc swoje siły z Anką po prostu takie coś stworzyliśmy. Na początku mówiliśmy o sobie, że jesteśmy dyrygentami, choć żadne z nas dyrygentury nie skończyło. Czyli mówiąc krótko i ty i Ania jesteście szefami tej grupy. Chyba tak, bo jeśli mielibyśmy porównać Sound'n'Grace do małej firmy, to my z Anią jesteśmy szefami tej firmy. Oczywiście ze wszystkimi plusami i minusami takiego stanowiska. A jakie były początki Twojej przygody z muzyką? Swoje muzykowanie i śpiewanie rozpoczynałem w kościele. Pochodzę z rodziny dosyć mocno wierzącej, więc cały czas funkcjonowaliśmy blisko kościoła. Zaczynałem w grupie obok kościoła, jeszcze taki nieopierzony, tam właśnie było moje pierwsze zetknięcie z muzyką. Potem ja zacząłem kierować tą grupą i byłem odpowiedzialny za to. Później była szkoła muzyczna, zespół i to się jakoś tak potoczyło.

rozmowa

Tu mi jest dobrze, tu gdzie jestem Z Kamilem Mokrzyckim o jego początkach na scenie, o życiu prywatnym i zbliżającym się występie na festiwalu „PRL LIVE MUSIC” w Londynie, rozmawia Joanna Figlak-Włoka.

Podobno to właśnie ty Ani zaproponowałeś założenie chóru? W 2004 roku widziałem Anię na warsztatach. Oboje wykonywaliśmy piosenki na koncercie finałowym i tam się jakoś tak skojarzyliśmy. Mieliśmy wspólną koleżankę Zosię i to właśnie z nią próbowałem skleić swój pierwszy zespół. Po roku zaprosiłem w końcu Anię do zespołu, połączyliśmy swoje siły. Wtedy właśnie nasze spotkanie spowodowało powstanie chóru Sound’n’Grace. Ponoć uczyłeś się na Wyspach, w Londynie. Ten koncert to jest taki mój pierwszy powrót do Londynu po długiej przerwie. W momencie, kiedy Sound’n’Grace aktywnie działało i koncertowało rzuciłem szkołę muzyczną operową. Przerwałem tę edukację i wyjechałem do Londynu na rok, żeby się przekwalifikować z tego śpiewu operowego na rozrywkowy. Chodziłem do kilku szkół w Londy-

Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 41

| Cooltura | 41

06/11/2017 16:14:56

nie i to właśnie od tego czasu byłem tylko raz w tym mieście. To będzie mój powrót na stare śmieci, więc bardzo się cieszę z tego koncertu, który ma być. Jak ci się mieszkało w Londynie? Ja bardzo lubię Londyn, ale wiem, że to nie jest moje miejsce na ziemi. Mieszkałem tam jakieś 7 lat temu. Trochę się gubiłem w Londynie, to było za szybko, za mocno. To miasto wymaga takiego rytmu, do którego trzeba się albo przyzwyczaić albo go zaakceptować. Ja na co dzień, mimo jakiejś tam swojej ekspresji wolę spokój i ciszę. Nie do końca tam się odnajdowałem. Pracowałem wtedy również w Pizza Express, harowałem tam, co było dość trudne dla mnie, bo chciałem jak najwięcej korzystać z możliwości edukacyjnych, ale też musiałem na nie zarabiać. Wtedy to był czas, kiedy odkrywałem samego siebie. Kocham Londyn. Mam swoje ulubione miejsca, do których będę chciał wrócić. Jednak nie mógłbym na stałe mieszkać w Londynie. Nadal szukasz swojego miejsca na ziemi… Tu mi jest dobrze, tu gdzie jestem, czyli w Warszawie, z moją rodziną, ze znajomymi.

Wolę takie niż te inne, które znam. Jest to jakaś rzecz, która trzyma moje ciało i moją głowę w ryzach. A praca w show -biznesie potrafi być czasami trudna dla emocji, dla psychiki. Poza tym konfrontacja z osobami, które oceniają tę pracę, bo to w końcu jest wpisane w naszą pracę. Czasami trzeba sobie znaleźć takie życiowe kotwice. Jedną z nich jest dla mnie trening i siłownia, druga – to są podróże. Lubisz sporty różnego rodzaju, siłownie, ale także taniec. (Śmiech) Ja bardzo lubię się ruszać do muzyki. Ponoć nie cierpisz tańców towarzyskich (Śmiech) Mówisz pewnie o „Tańcu z gwiazdami”. Ja nigdy nie ukrywałem, nawet będąc w tym programie, że taniec towarzyski to nie jest jedyna forma ekspresji ruchu. Waleria, która była moją trenerką, miała twardy orzech do zgryzienia, żeby mnie nauczyć tego tańca. Mi się wydaje, że ja radziłem sobie dzielnie. Żartobliwie mówiąc, to czuję się niedoceniony w tym programie (śmiech).

Miałeś ważny cel, występując w tym programie… Miałem cel, który mam do tej pory. To jest jeden z elementów, wielu rzeczy, które robię. To jest pomoc Kajsonowi, w tym żeby wyzdrowiała. Mam już teraz prawie 5-letnią siostrzenicę, która walczy z nowotworem. Wtedy to był moment, kiedy zbieraliśmy fundusze na jej leczenie w klinice w Niemczech, które, całe szczęście, udało się. A sam program był super i było extra, i faktycznie w pewnej mierze bardzo nam pomógł. Jakby nie było, jest to program, który promuje. Mogłem wypromować swój zespół, a także pomógł przy zbieraniu pieniędzy na Kaję. Ten najważniejszy cel został osiągnięty, Kaja zdrowieje… Kaja jest teraz chyba w najlepszej formie, w jakiej była od początku choroby. Na Białorusi prowadziłeś warsztaty, nauczałeś śpiewu. Jak wspominasz tamten okres? To był dla mnie najmocniejszy czas muzycznie, poznałem tam wiele wspaniałych osób – dobrych ludzi z fajnym podejściem do życia, do muzyki. Białoruś – to były takie

Patrząc na ciebie – masz się czym pochwalić. Siłownia jest jedną z moich pasji i jest czymś, co wprowadza równowagę w moim życiu. To jest jedyne moje uzależnienie w życiu.

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 42

06/11/2017 16:14:59

momenty, kiedy ja nabierałem mnóstwo siły na to, co się wydarza chyba dzisiaj. Tam było tyle dobrej energii i takiego pozytywnego przekazu i to mnie umocniło w tym przekonaniu, że chcę się zajmować muzyką i robić to, co robię dzisiaj. Koncert w Londynie, 18 listopada wystąpicie tutaj na scenie podczas Morliny PRL Live Music. Wystąpicie również z Mrozem… Jak Wam się współpracuje razem? To jest kluczowy i dosyć przełomowy w historii Sound’n’Grace. Gdyby nie współpraca z Mrozem, to prawdopodobnie nie doszłoby do współpracy z naszą wytwórnią, czyli z Gorgo. Mrozu jest artystą, który dba o każdy szczegół. Policzywszy od muzyki, do tego jak scena ma wyglądać, jaki ma być entourage całego występu. Myślę, że w Londynie również będzie to zauważalne. Osoby, które przyjdą na koncert, na pewno będą mogły dostrzec, że jego występ jest dopięty na ostatni guzik. Nie mogę się doczekać, by zobaczyć całą waszą grupę na scenie! Będzie to mega wydarzenie, a nie ukrywam, że dla nas to jest bardzo wyjątkowa sytuacja i bardzo czekamy na ten koncert i się cieszymy. Będzie to pierwszy koncert za granicą z Sound'n'Grace, od momentu wydania płyty Atom i cieszymy się, że będzie to właśnie Londyn.

Ja bardzo lubię Londyn, ale wiem, że to nie jest moje miejsce na ziemi (...) To miasto wymaga takiego rytmu, do którego trzeba się albo przyzwyczaić albo go zaakceptować

To będzie zaraz po debiucie waszej kolejnej płyty, dokładnie jeden dzień. 17. wychodzi wasza nowa płyta. Myślę, że w Londynie przygotujemy małą niespodziankę i coś na pewno z nowej płyty pojawi się na tym koncercie. Kamilu, o czym marzysz? O tym, żeby być zdrowym, żeby moi bliscy byli zdrowi i żeby nie być samotnym. Marzę, by w życiu nie czuć się samotnym. Nawet będąc samemu, żeby mieć obok siebie zawsze ludzi, albo samemu dla siebie być ostoją bezpieczeństwa. Świat jest tak zwariowany, że jest w nim dużo strachu, więc marzę o takim spokoju. Życzę ci spokoju, żebyś miał osoby, które kochasz obok siebie, żebyś się nie czuł samotny i oczywiście jak najwięcej marzeń, żeby miało się co spełniać. Bardzo dziękuję i pozdrawiam wszystkich. —

Sound'n'Grace zagrają w Londynie 18 listopada podczas Morliny PRL Live Music. Bilety do kupienia na stronie www.PrlLiveMusic.co.uk

Pe łna we rsj a wy wia du na po rta lu co olt ura 24 .co .uk

Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 43

| Cooltura | 43

06/11/2017 16:15:02

oblicza emigracji

Polska dusza w brytyjskich barwach

Ma na koncie bogatą kolekcję medali z najważniejszych światowych imprez. – Urodziłam się po to, żeby walczyć. Sport wyzwala niesamowitą adrenalinę – mówi zakotwiczona na wyspie Jersey kickbokserka Monika Markowska w rozmowie z Piotrem Gulbickim. W chwili, kiedy ukaże się ten numer „Cooltury”, przystąpisz do rywalizacji w mistrzostwach świata w Budapeszcie. Solidnie się do nich przygotowałam, tym bardziej, że postanowiłam, iż będzie to moja ostatnia impreza tej rangi, po której zawieszę rękawice na kołku. Chyba że uda się zorganizować walkę o zawodowe mistrzostwo światowa federacji WAKO, o czym marzę od dawna. Wcześniej trzykrotnie z różnych powodów ją przesuwano bądź odwoływano, ale może do czterech razy sztuka. To jedyny tytuł, którego brakuje w mojej sportowej kolekcji. Ale ta i tak robi wrażenie.

W zawodach rangi mistrzostw świata i Europy zdobyłam łącznie 18 medali. W 2011 roku w Dublinie, jako pierwsza w historii kobieta reprezentująca Wielką Brytanię, zostałam championką globu w full contakcie, największej i najbardziej renomowanej organizacji WAKO. Rok później powtórzyłam ten sukces w Cardiff, tym razem w federacji IKF, a od siedmiu lat jestem niepokonana na Wyspach, wygrywając kolejne krajowe mistrzostwa. Wspomnień jest wiele, jednak bodaj największą satysfakcję sprawił mi udział w tegorocznych World Games we Wrocławiu, będących odpowiednikiem igrzysk dla dyscyplin nieolimpijskich. Kickboxing debiutował na tej rozgrywanej co cztery lata imprezie, a ja musiałam się przekwalifikować z full contaktu na formułę K1. Przygotowania zajęły mi pół roku, narzuciłam sobie ogromny reżim treningowy i nie żałuję, chociaż zajęłam miejsce tuż za podium. Walczysz w barwach brytyjskich. Bo po przeprowadzce na Wyspy tylko w ten sposób mogłam rywali-

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 44

06/11/2017 16:15:02

zować na najwyższym poziomie. Ale przygodę ze sportem zaczęłam w moim rodzinnym Gdańsku, od taekwondo. Byłam w kadrze narodowej, zdobyłam siedem tytułów mistrzyni Polski federacji ITF. Brałam udział w mistrzostwach Europy w formule WTF, uczestniczyłam w dziesiątkach turniejów krajowych i zagranicznych, a jednocześnie nie zaniedbywałam nauki – ukończyłam studia pedagogiczne na wydziale animacji społeczno-kulturalnej na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, a później podyplomowo reklamę i promocję na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Miałam w ręku dwa dyplomy, jednak, kiedy ciężko było o pracę, wyjechałam na wyspę Jersey, gdzie mieszkał mój przyjaciel i zaproponował mi pomoc w znalezieniu wakacyjnego zajęcia. Planowałam na krótko, a minęło już 14 lat – tak mi się tu spodobało. Co najbardziej? Luźne podejście do życia. Niby są tu normalne troski, zwykła proza życia, ale mam wrażenie, że w mniejszym stopniu niż gdzie indziej. Ludzie się uśmiechają, są zrelaksowani, nikt się nie spieszy. Tylko ja biegam w pogoni za sukcesem (śmiech). Moi znajomi już się przyzwyczaili, a reszta mieszkańców uważa mnie za zwariowanego sportowca, ale zawsze mogę liczyć na ich wsparcie i doping. Uwielbiam tutejsze plaże, codziennie rano robię jogging wzdłuż brzegu. To najlepsza pobudka i relaks – bez względu na to czy pada, czy grzmi, czy wschodzi słońce, widoki zapierają

Zajmuję się też kilkoma innymi rzeczami i przyznam, że sama nie wiem, jak to wszystko godzę. Ale czuję, że to mój żywioł. Jestem księgową w firmie finansowej, ukończyłam szkołę księgowości, potem kurs technika finansowego, a obecnie studiuję finanse. Cóż, sport i niekończąca się edukacja podtrzymują młodość, zupełnie nie czuję swoich 37 lat.

Dobre warunki do treningu. Wymarzone, to takie małe Hawaje. Po wyjeździe z Polski szybko się tu zaaklimatyzowałam – nadal uprawiałam taekwondo, zdobywałam medale w różnych imprezach, ale jednocześnie rozpoczęłam trenować boks tajski oraz kickboxing. W tym drugim zadomowiłam się na dobre – wygrałam w nim 50 walk, przegrałam 11, mam też 1 remis.

Ale czasami zostają ślady walki. I dochodzi do zabawnych sytuacji. Ważę 50 kg, mam 166 cm wzrostu, więc wyglądam dość niepozornie, a po walkach czy treningach różnie bywa. Nie zapomnę pierwszego dnia w mojej obecnej pracy. Po ciężkich sparingach miałam solidnie podbite oko, więc pierwsze wrażenie, mimo usilnej próby zakamuflowania tego makijażem, wywołało różne reakcje moich nowych kolegów i koleżanek. Odzwierciedleniem tego było hasło, jakie dostałam do komputera –„wielka purpurowa panda”.

Jesteś czynną zawodniczką, a jednocześnie szkolisz swoich następców. Mam własną szkółkę, gdzie prowadzę zajęcia z taekwondo i kickboxingu. Uzbierała się już grupka utalentowanych i głodnych sukcesów zawodników, którzy nie mogą się doczekać, kiedy skończę reprezentacyjną karierę i skupię tylko na nich.

Jersey to twoja ziemia obiecana? Świetnie się tu czuję, aczkolwiek myślę, że nie jest to mój ostatni dom w życiu. Świat stoi otworem, więc warto to wykorzystać. A gdzie konkretnie za kilka lat chciałabym zamieszkać? Może Włochy, może Hiszpania, może Francja. Zobaczymy, co los przyniesie… —

dech w piersiach zmiennością, kolorami i nastrojem morza.

Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 45

| Cooltura | 45

06/11/2017 16:15:03

W świątecznym nastroju

EDUKACJA Stronę redaguje Dariusz A. Zeller Wojciech Poza, dyrektor szkoły

Polska Szkoła Sobotnia im. Henryka Sienkiewicza w Londynie Szkoła działa od 11 listopada 2006 roku. Dokładnie tego dnia, prawie 11 lat temu, w sobotę, w dzień rocznicy odzyskania niepodległości, w budynku słynnej londyńskiej The London Oratory School spotkało się około 100 osób.

Byli to ludzie, którzy raczej nie znali się wcześniej. Większość z nich to dzieci i młodzież w wieku od 5 do 18 lat – około 70, liczna grupa rodziców i odpowiednia grupa świeżo zatrudnionych, wykwalifikowanych nauczycieli. Założenie nowej szkoły było moją wizją od czasu, kiedy pracując jeszcze dla polskiej szkoły im. Tadeusza Kościuszki na Ealingu widziałem, jak po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej boleśnie bra-

kowało miejsc w systemie istniejących szkół sobotnich dla dzieci, które przybyły z kraju. Te nowe dzieci bardzo potrzebowały oazy polskości, szczególnie w tym wczesnym okresie adaptacji w nowych warunkach emigracyjnych. Upłynęło prawie 11 lat. Szkoła liczy ok. 200 uczniów, zatrudnia 12 nauczycielek i 5 asystentów. Przyjmujemy dzieci od czwartego roku życia (ukończone 4 lata do 31 sierpnia). Te najmłodsze dzieci są w grupie przedszkolnej. W szkole podstawowej jest 7 klas, w gimnazjum są cztery klasy. Zatrudniamy również dyrektora (Wojciech Poza) i jego zastępcę (Wanda Adach). Szkoła jest w znacznym stopniu wspierana przez grupę społecznie pracujących ochotników, którymi są rodzice naszych uczniów; stanowią oni Zarząd szkoły z Arturem Kramarczykiem na czele, jako prezesem. Zarząd i ochotnicy prowadzą w naszej szkole kawiarnię, organizują dyżury w czasie przerwy, organizują wydarzenia, takie jak kiermasze przedświąteczne, quiz night, BBQ, dzień sportu, w celu zebrania funduszy. W ubiegłym tygodniu grupa ucz-

niów i rodziców, zorganizowana przez członka Zarządu – Anetę Helowicz, po raz kolejny, 28 października, porządkowała groby polskich lotników na cmentarzu Northwood w Londynie. Spotykali się pod Pomnikiem Polskich Lotników w Northolt, aby uczcić ich pamięć, a następnie udali się na cmentarz. Szkoła prowadzi bardzo ścisłą współpracę z parafią św. Wojciecha Little Brompton. Ksiądz proboszcz Bartosz Rajewski jest członkiem Zarządu i częstym gościem, celebruje u nas msze okolicznościowe, organizuje katechezę i przygotowuje do Pierwszej Komunii Świętej. Program nauczania w szkole jest ustalony w oparciu o Podstawę Programową Ministerstwa Edukacji Narodowej. Wystawiane przez nas świadectwa o tym informują i dla rodzin, które decydują się powrócić do kraju, ułatwia to znacznie znalezienie odpowiedniego miejsca dla dzieci w szkole w Polsce. Świadectwa wystawiane przez polskie szkoły sobotnie i szkolne punkty konsultacyjne, działające przy ambasadzie RP, posiadają jednakowy status prawny.

Reprezentacja naszej szkoły na Wierszowisku 2014

| Cooltura | Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 46

06/11/2017 16:15:04

Dyrektor szkoły Wojciech Poza niesie sztandar

Przygotowujemy dzieci do egzaminów na poziomie GCSE i poziomie A-Level. Uzyskiwane podczas egzaminów wyniki są fenomenalnie wysokie. Punkty uzyskane na egzaminie A-Level z polskiego ułatwiają naszym dzieciom dostęp do wyższej uczelni. Nie uczymy tylko języka polskiego. Szkoła z nazwy jest Polską Szkołą Przedmiotów Ojczystych. Uczymy również elementów historii i geografii, dotyczących Polski, o których to elementach dzieci nie nauczą się w szkołach angielskich. Co dwa tygodnie nasi uczniowie mają lekcje religii. Generalnie nie nauczamy innych przedmiotów jak matematyka czy nauki przyrodnicze. Edukację w tej dziedzinie otrzymują dzieci w szkołach angielskich. Stosujemy w Polsce nieco inne logarytmy i terminologie, i wywołuje to pewne zamieszanie. Jestem od ponad dwudziestu lat nauczycielem chemii w szkole średniej w Londynie i miałem okazję być świadkiem tego typu problemów. Nasze dzieci i tak chodzą jeden dodatkowy dzień do Dzień sportu

Grono Pedagogiczne, czerwiec 2017

szkoły, nie ma konieczności, aby duplikowac coś, czego uczą się w swoich szkołach macierzystych, szczególnie, jeśli może to powodować zamieszanie. Korzystamy z bardzo dobrych materiałów dydaktycznych, publikowanych w Polsce. Polska udziela nam szerokiej pomocy, włączając wsparcie finansowe, przyznawane przez Senat za pośrednictwem organizacji Wspólnota Polska. Od pięciu lat szkoła mieści się w budynku Burlington Danes Academy w dzielnicy White City. Dzięki owocnej współpracy z placówką, od której wynajmujemy budynek, mamy dostęp do sieci komputerowej, Internetu, interaktywnych tablic multimedialnych itd. W Polsce przygotowywane są różnorodne materiały multimedialne, dostępne na dyskach i online, z których regularnie korzystamy. Nauczanie jest bardzo nowoczesne i interesujące. Organizowaliśmy telekonferencje ze szkołą w Polsce, gdzie dzieci, widząc się na ekranie, mogły nawzajem zadawać sobie pytania. Ponieważ pracujemy w soboty, tego typu aktywności mogą mieć miejsce tylko od czasu do czasu. W szkole działa drużyna zuchów i kółko teatralne, organizujemy też wycieczki do muzeów i wycieczki do POSK-u na różnego rodzaju organizowane tam imprezy, jak np. ostatnio spotkanie poświęcone rotmistrzowi Pileckiemu. Odwiedzają nas ciekawi goście, jak członkowie Polskiej Placówki Dyplomatycznej, odwiedził nas

Major Szydło, który brał udział w bitwie o Monte Cassino, odwiedzali nas członkowie starszej Polonii i opowiadali o życiu w obozach na Syberii czy w Indiach. Prowadzimy ścisłą współpracę z Polską Macierzą Szkolną, która nas wspiera i jest dla nas wartościowym „ciałem doradczym”. Współpracujemy z polskimi placówkami dyplomatycznymi – otrzymaliśmy od nich wiele wsparcia, a w ubiegłym roku szkolnym w czasie uroczystości dziesięciolecia, Konsul Generalny nadał szkole sztandar, ufundowany przez ambasadę RP. W szkole regularnie przyjmuje logopeda i psycholog. Cele szkoły, poza nauką języka polskiego i przygotowaniem do egzaminów na poziomach GCSE i A-Level, obejmują elementy historii i geografii Polski, naukę religii oraz poznanie dziedzictwa kulturowego i religijnego naszych przodków. Szkoła przyjmuje nowych uczniów na wielu poziomach przez cały rok, ale główne zapisy odbywają się w dniach 23 i 30 czerwca oraz 8 września 2018 roku. — ROK Ruch OświatowoKulturalny Polska Szkoła im. Henryka Sienkiewicza, Burlington Danes Academy Wood Lane London, W12 0HR www.polska-szkola-rok.com tel. 07868607736 lub 07963433391, e-mail: wanda@adach.plus.com

Nº 712

712-MAKIETA 2 28-53.indd 47

| Cooltura | 47

06/11/2017 16:15:04

sport

Liga Piątek Piłkarskich

Zwycięska passa Man City trwa

I LIGA

Wyniki 8. kolejki: Scyzoryki –KS04 Ark (b)

3:3

White Wings Seniors (m) – FC Cobalt (p)

1:1

The 12 Team Hawks – Ziomale FC Feltham 4:3

Imponująco prezentują się w rozgrywkach Premier League zawodnicy Manchesteru City. Podopieczni Pepa Guardioli odnieśli kolejne zwycięstwo – 3:1 z Arsenalem i zdobyli już 31 punktów ligowych z 33 mozliwych do zdobycia! Innym pojedynkiem, który przykuwał uwagę kibiców był pojedynek na Stamford Bridge, gdzie miejscowa Chelsea podejmowała Manchester United, z byłym szkoleniowcem The Blues na ławce trenerskiej – Jose Mourinho. Zwycięsko z tego pojedynku wyszli gospodarze, pokonując Czerwone Diabły 1:0 po golu Alvaro Moraty. Dzieki temu zwycięstwu Chelsea awanso-

Koniec udziału IBB Polonii w europejskich rozgrywkach

wała już na czwarte miejsce w tabeli, natomiast Manchester United wciąż są wiceliderem, z taką samą liczbą punktów co trzeci w tabeli Tottenham. Koguty pokonały 1:0 inny londyński klub, Crystal Palace i współnie z Chelsea i ManU tworzą „grupę pościgową” za liderem tabeli. Z pojedynkach „polskich” drużyn, niestety padły wyniki niekorzystne. Swensea z Łukaszem Fabiańskim w bramce przegrał u siebie 0:1 z beniaminkiem Brighton and Hove Albion, natomiast drużyna Grzegorza Krychowiaka – West Bromwich Albion uległa w meczu wyjazdowym, także 0:1, innemu beniaminkowi – Huddersfield Town. —

się wygraną gospodarzy 3:0 (27:25; 25:13; 25:18).

Warriors of God (b) – Joga Bonito

2:4

PCW Olimpia – Woodmar Ltd Rangers

7:2

1. Joga Bonito

2. FC Cobalt (p)

8 53-17 18

31-9 20

3. White Wings Seniors (m)

4. Ziomale FC Feltham

8 29-21 15

5. The 12 Team Hawks

8 20-16 11

6. PCW Olimpia

8 21-22 10

7. Warriors of God (b)

8 15-25

8. Scyzoryki

8 22-56

9. KS04 Ark (b)

9-15

10. Woodmar Ltd Rangers

8 12-41

18-8 17

Zestaw par 9. kolejki: 09:15

PCW Olimpia – Warriors of God

10:10

White Wings Seniors – KS04 Ark

11:05

Ziomale Feltham – Joga Bonito

12:00

FC Cobalt – The 12 Team Hawks

13:00

Scyzorki – Woodmar Ltd Rangers

II LIGA

Wyniki 8. kolejki: IFX FC – Turbo Kozaki

2:1

Wolves FC (b) – Mazury Team

3:3

na parkiecie spotkali się siatkarze

Jantar Feltham – Whitehawk FC

1:1

IBB Polonii Londyn oraz BK Tromso.

Przyszlim Pograć (b) – Inter RSVM Team

0:8

LG Team – Emigranci

4:2

Natomiast w sobotę, 4 listopada,

Norwegowie od samego początku się jak najbardziej utrudnić grę an-

1. Inter RSVM Team (s)

8 38-18 19

wzięła udział w europejskich,

gielskiemu klubowi. Pomimo walki,

2. IFX FC

8 37-19 18

klubowych mistrzostwach o Puchar

londyńczycy ulegli przeciwnikowi

3. Mazury Team

8 42-11 17

NEVZA. Podopieczni Piotra Grabana

0:3 (21:25; 19:25; 18:25).

4. Jantar Feltham

8 29-23 16

W miniony weekend, 3-5

wysoko postawili poprzeczkę i starali

listopada IBB Polonia Londyn

fazę grupową rozegrali w Danii. W

Udział w europejskich, klu-

5. Whitehawk FC

Grupie C, oprócz obecnych mistrzów

bowych mistrzostwach o Puchar

6. Turbo Kozaki

8 24-21 7

Anglii, znalazły się duńska drużyna

NEVZA, londyński klub ostatecznie

7. Emigranci

8 17-32

Ishoj Volley oraz BK Tromso. W

zakończył na fazie grupowej.

8. LG Team

8 16-28

9. Przyszlim Pograć (b)

8 15-58

10. Wolves FC (b)

8 15-26

piątek londyńczycy zmierzyli się z

Drużyna teraz skupi się na

gospodarzami, natomiast w sobotę

rozgrywkach ligowych. W sobotę, 11

podjęli zawodników z Norwegii.

listopada, w hali Brentford Fountain

12-9 12

Inaugurujące spotkanie odbyło

Leisure Centre, podopieczni Piotra

Zestaw par 9. kolejki:

się 3 listopada (piątek). Naprzeciwko

Grabana rozegrają mecz w ramach