SFEERIMPRESSIE
2 Inhoud
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
INHOUD
Inhoud 1.
2.
3.
Plenaire opening
Keynote
Werksessies
Welkom
Door dagvoorzitter Donatello Piras
Ronde 1
Sprekers
Werksessie 1 t/m 8
Anke van Hal Hoogleraar Sustainable Building & Development
Sprekers
aan Nyenrode Business Universiteit
Hoogleraar Climate Design & Sustainability
Heleen Herbert
aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft
Commercieel directeur bij Heijmans
Andy van den Dobbelsteen
Francine Houben
Inhoud
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
Werksessie 9 t/m 16
4.
5.
Plenaire afsluiting
Bezoekersinterviews
Urbanist, architect en oprichter Mecanoo architecten
Woensdag 20 november Fokker Terminal, Binckhorstlaan 249 Den Haag
Ronde 2
Sprekers
Liesbeth van Tongeren Wethouder Duurzaamheid & Energietransitie
BEZOEKERSINTERVIEWS
WELKOM
4 INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
Waar Duurzaam en Bouwen samen komen Den Haag wil bouwen aan een toekomst waar onderwerpen als leefbaarheid, klimaatadaptatie en natuurinclusief vanzelfsprekend zijn. En wat is dan een betere plek om een congres te organiseren over duurzaamheid, dan in het Fokker Terminal in Den Haag. Op 20 november stroomt het vol om het Duurzaam Bouwen: ‘Fit for the Future’ congres, te ontvouwen. Vroeger een school voor vliegtuigtechniek, nu een strak aangeklede congreszaal. Naast dat het een energieneutraal gebouw is, is bijna de helft van de mensen vandaag op de fiets gekomen.
Donatello Piras DAGVOORZITTER
INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
De aftrap begint gelijk goed. Het Residentie Orkest in combinatie met het Haags HipHop Centrum laat een frisse wind door het gebouw waaien. Een verrassende combinatie waar orkest en hiphop samenkomt. En er passie en verbinding op het podium ontstaat. Dagvoorzitter Donatello Piras opent het gesprek. “Een samenwerking van een klassieke muziekstroom en hiphop: daar denk je niet direct aan. Dat zou je vast ook niet zeggen van bouwen en duurzaamheid. Dit gaan we toch doen.”
Via de Mentimeter, een interactieve manier om elke aanwezige mee te laten doen via polls en vragen, peilt Donatello de insteek van de dag. Zo komen we als zaal erachter dat de meeste mensen hier zijn gekomen met de auto en de fiets. De bezoekers ontzettend divers zijn; van bouwbedrijven tot studenten en van projectontwikkelaars en architecten tot werknemers van Gemeente Den Haag. En de energietransitie trend voor 45% van de mensen, het meeste effect heeft op het werk.
5 BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
Donatello eindigt met één van de belangrijkste vragen; wat kunnen we zélf beter doen om de duurzame bouwagenda te realiseren? Geluiden als ‘meer inzetten op innovatie’, ‘de eindgebruiker meer centraal zetten’, ‘betere samenwerking’ en ‘de keten staat voorop’, volgen op het scherm. Het is duidelijk dat deze dag vooral draait om het delen van kennis en inspiratie. Ons netwerk inzetten, om sámen verder te komen.
6 INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
Andy van den Dobbelsteen Zijn we overtuigd dat klimaatverandering werkelijkheid is? Andy van den Dobbelsteen, Hoogleraar Climate Design & Sustainability aan de Faculteit Bouwkunde van TU Delft, drukt ons met de neus op de feiten. “Dit jaar braken we een hitterecord met 40,7 graden Celsius. Het klimaat verandert altijd, maar de afgelopen honderd jaar is iets anders aan de hand. Uit berekeningen en onderzoeken blijkt dat we nu in een koude periode moeten zitten, maar het gaat juist de andere kant op”, stelt Andy. Nederland staat een-nalaatste op de EU-lijst van duurzame
Spreker HOOGLERAAR CLIMATE DESIGN & SUSTAINABILITY AAN DE FACULTEIT BOUWKUNDE VAN TU DELFT
INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
energie en klimt heel langzaam omhoog. “Hoewel Nederland relatief klein is, is onze wereldwijde voetafdruk groot en is het onze morele plicht om hier iets aan te doen. Nederlandse huishoudens van twee personen hebben voor hun energie, mobiliteit, water en afval gemiddeld een CO2-emissie van 8,5 ton per jaar. Om deze uitstoot te compenseren, is een voetbalveld aan bos nodig. We kunnen als Nederlanders niet met een vingertje wijzen naar grotere landen als China om te investeren in duurzaamheid. We moeten het zelf ook doen”, aldus Andy.
BEZOEKERSINTERVIEWS
“De enige tegenwerkende kracht die we moeten overwinnen is onszelf. We moeten in actie komen.” - Andy van den Dobbelsteen
7
PLENAIRE OPENING
Andy legt uit hoe studenten van de TU Delft zich op hun manier inzetten voor duurzaamheid in de bouw. “We deden dit jaar mee aan de Solar Decathlon en kozen voor het opnieuw functioneel maken van een leegstaand kantoor of gebouw. We bekeken hoe zo’n gebouw gebruikt kan worden voor netto-positieve starterswoningen of kantoren. Dat wil zeggen, een gebouw dat meer energie produceert dan het verbruikt, maar dat ook positief is qua andere grondstoffen zoals water, materialen, biomassa en lucht. Hiermee laten we zien dat we van een inefficiënt kantoor of appartement een positieve duurzame
INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
ruimte kunnen maken. Een ruimte waar bewoners blij van worden en waar zij écht iets aan hebben.” Naar aanleiding van het verhaal van Andy, kon het publiek hem vragen stellen via de Mentimeter. Zo kreeg hij de vraag: is een daling van 49% CO2 in 2030 realistisch? “Ik denk het wel”, antwoordde Andy hierop. “We moeten minder CO2 uitstoten, meer duurzame energie opwekken, bos planten en eventueel CO2 opslaan. Dat is voor 2030 haalbaar, maar in 2050 kunnen we netto geen CO2 meer uitstoten. Daarvoor moeten we zaken omgooien en daar moeten we nu al over nadenken.”
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
Een tweede vraag die hij kreeg was: welke tegenwerkende krachten moeten we overwinnen? “We moeten alleen onszelf overwinnen”, zei Andy daarop. “Technisch en financieel is alles mogelijk op het gebied van duurzaam bouwen. Regelgeving kan soms nog belemmerd zijn, maar we moeten vooral zelf in actie komen. De overheid en gemeenten kunnen hierin de regisseur zijn en grote lijnen aangeven, maar bedrijven en burgers moeten daarin meegaan en zelf initiatieven starten.”
8 BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
ANDY VAN DEN DOBBELSTEEN “De oceanen warmen op. Daarnaast, kijkend naar de IJstijd, zouden we nu in een koelere periode moeten zitten. Om ons verbruik van 8,5 ton per jaar per huishouden recht te trekken, zou ieder huishouden een voetbalveld aan bomen in de tuin moeten hebben.”
9 INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
Francine Houben Hoe zien de steden van de toekomst die bijdragen aan onze gezondheid, educatie, werkgelegenheid, enorme klimaatopgave en goede bereikbaarheid voor iedereen eruit? Francine Houben, architect, urbanist en oprichter van Mecanoo sluit met haar verhaal aan op dat van Andy van den Dobbelsteen. Mecanoo en het eigen onderzoeksteam MecLab innoveert middels uiteenlopende samenwerkingen aan testcases voor schone bouwmethodes, klimaatadaptatie, mobiliteit en circulariteit. Een voorbeeld is het Nonohouse, een emissieloos gebouw
Spreker ARCHITECT, URBANIST EN OPRICHTER MECANOO
INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
dat geen stikstof uitstoot maar juist opneemt. Dit is een initiatief in samenwerking met de Green Village. “Innovaties staan niet op zichzelf”, stelt Francine. “Het is mijn taak om elementen bij elkaar te brengen en om steden en mensen een perspectief te bieden. In het kader van verbinden, energietransitie en duurzaamheid hebben we een centrale visie nodig.” Aan de hand van haar visie op Rotterdam-Zuid, legt Francine uit hoe men ook in Den Haag integraal kan denken.
BEZOEKERSINTERVIEWS
10
PLENAIRE OPENING
“Het gaat over ruimtelijke ordening. We moeten een helder plan maken voor Nederland, waarin steden met elkaar verbonden zijn en waarin we uitleggen wat dat kan betekenen. Op dit moment is er nog veel concurrentie tussen steden onderling, maar het is belangrijk om genereuzer te kijken naar het geheel. Waar bijvoorbeeld weinig vervoer is, is vaak armoede. Dat komt omdat mensen niet verbonden zijn met werk�, stelt Francine.
de stad aan elkaar koppelen. Tegenwoordig werken relatief veel mensen in een andere stad dan waar ze wonen, dus is mobiliteit, het samenbrengen van steden en het hebben van een integrale visie noodzakelijk.
Verbinding in en tussen steden wordt mogelijk door middel van openbaar vervoer en mooie parken met biodiversiteit, die delen van
INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
11 WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE OPENING
FRANCINE HOUBEN “Het is mijn taak om elementen bij elkaar te brengen en om steden en mensen een perspectief te bieden. In het kader van verbinden, energietransitie en duurzaamheid hebben we een centrale visie nodig.”
12 INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PAUZE
13 INHOUD
Plenaire opening
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
KEYNOTE
Anke van Hal “We gaan terug naar 5 mei 1970, maar mijn vader het gas aandraaide voor het energiebedrijf waar hij werkte. Hij hielp Rotterdam aan het gas. Ik houd me bezig met energietransitie en wil nu juist van het gas af.” Zo begint Anke van Hof, hoogleraar Sustainable Building and Development, haar verhaal. Haar doel is om alle partijen mee te krijgen in duurzaamheid.
Spreker HOOGLERAAR SUSTAINABLE BUILDING AND DEVELOPMENT AAN DE BUSINESS UNIVERSITEIT NYENRODE
INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
“We ontkennen de ernst van het probleem en leggen verantwoordelijkheid bij een ander”, zegt Anke. Of we bagatelliseren de invloed van onze daden of ontkennen de mogelijkheden.
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
Denken dat we met overtuiging mensen meekrijgen in duurzaam denken is een grote fout. Het is beter om te zorgen dat maatregelen leuk en behapbaar zijn. Laten we kijken naar de belangen van hier en nu, maar ook van de mensen verder weg. En zoek een aantrekkelijke manier om maatregelen te financieren. We moeten verlangen naar het nieuwe Nederland waar alles samenkomt en waarin energietransitie niet een last, maar een voordeel is, vervolgt Anke. Als voorbeeld geeft zij de warmtepomp in nieuwbouwwoningen. Niet alleen krijgen we door een warmtepomp
BEZOEKERSINTERVIEWS
meer inrichtingsvrijheid vanwege de afwezigheid van radiatoren, maar er kan ook in de zomer koud water door de muren lopen om het huis af te koelen. “Gedragswetenschap laten we vaak links liggen in stappen naar duurzaamheid. Geld uitgeven is moeilijker dan blij zijn met een besparing. Mensen gaan niet uit zichzelf aan de slag, maar hebben een koppeling nodig met andere voordelen waardoor ze enthousiast kunnen worden. Luister naar de mensen en de maatregelen waar zij gelukkig van worden.”
14
KEYNOTE
‘Hoe belangrijk is de factor tijd in energietransitie?’ is een vraag die Anke krijgt op haar verhaal. “Alle ervaringen leren dat als er wel tijd is voor een investering, er minder weerstand ontstaat die vervolgens weer opgelost moet worden. Vertragen om te versnellen is onze slogan geworden”, aldus Anke.
“We moeten verlangen naar het nieuwe Nederland waar alle dingen samenkomen en waarin energietransitie niet een last is, maar een voordeel.” - Anke van Hal
INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
15 WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
KEYNOTE
ANKE VAN HAL “Alle mensen dragen drie brillen: 1. Hedonic frame: wat heb ik hieraan?” 2. Gain frame: wat levert dit op? 3. Normative frame: doe ik hier goed mee?”
16 INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
KEYNOTE
Heleen Herbert “Toen ik jonger was, wilde ik burgemeester worden, omdat ik voor mijn gevoel dan echt iets kon betekenen voor de samenleving”. Zo begon Heleen Hebert, commercieel directeur bij Heijmans, haar verhaal. “Ik ben blij dat ik vandaag met jullie in gesprek kan gaan over het onderwerp duurzaam bouwen”. De ambitie van Heijmans is het creëren van een gezonde leefomgeving zijn. Daarvoor moeten zij zelf ook een gezonde onderneming zijn en door de ogen van de eindgebruiker kijken. Zo passen zij hun strategie toe, door zichzelf door te ontwikkelen. Bij een project waarin er snelwegen verbreed moesten worden, hebben
Spreker COMMERCIEEL DIRECTEUR HEIJMANS
INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
zij ook gezorgd dat de biodiversiteit hierdoor niet aangetast werd. “We verbeterden bermconstructies. Dit zorgde voor het behoud en de kwaliteit van de natuur rondom de snelweg. Deze vraag heeft ons getriggerd om het bijna onmogelijke aan te pakken. Dus durf te vragen!” Heleen stelt daarnaast dat het geven van ruimte binnen de kaders belangrijk is. “Zet in het begin doelen centraal, creëer ruimte en beweeg mee met de werkelijkheid. Bekijk wat haalbaar en effectief is en werk het liefst samen met partners op een langdurige basis.”
BEZOEKERSINTERVIEWS
Ten slotte stelt Heleen dat we van een complexe kwestie als het maken van duurzame stappen in de bouw, niet iets simpels moeten maken. “Mensen willen graag snel resultaat zien en gaan daardoor vaak voor de kleine veranderingen met relatief weinig impact. Kijk juist naar stappen die veel waard zijn. Hierbij helpt het om langdurige relaties met partners aan te gaan en niet te gehaast willen handelen. Laten we van grof naar fijn werken en niet proberen alle complexe duurzame veranderingen in één project te steken.”
17
KEYNOTE
Heleen sluit haar verhaal af door een aantal vragen vanuit het publiek te beantwoorden. Zo krijgt ze de vraag ‘wat weerhoudt Heijmans om de lat hoger te leggen op het gebied van duurzaam bouwen?’ “Onze lat ligt vrij hoog”, antwoord Heleen hierop. “We zoeken partners die bij onze doelen en ambities passen, maar we hebben helaas nog niet de luxe om tegen opdracht ‘nee’ te kunnen zeggen. Wanneer we echt niet achter een opdracht staan gebeurt dit wel, maar soms voeren we ook een opdracht uit omdat de klant dat graag wil.”
INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
18 WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
KEYNOTE
HELEEN HERBERT "De vraag heeft ons getriggerd om hetgene te doen wat onmogelijk lijkt."
19 INHOUD
PLENAIRE OPENING
Keynote
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews Karine: “Ik ben aangenaam verrast dat het onderwerp ‘duurzaam bouwen’ al zo leeft in Den Haag. Zelf ben ik hier om inspiratie op te doen en ervaringsverhalen van anderen te horen. Hoever ze komen op het gebied van duurzaam bouwen en waar ze tegenaan lopen.” Kasia: “Karine en ik werken samen aan het project ‘groene gevels’ en dat is ook de reden dat we hier zijn.” Karine: “We willen de stad van meer groen voorzien. Niet alleen Den Haag, maar het liefst alle Nederlandse steden. Dat is onze ambitie. Als dat is gelukt, willen we ook steden in andere landen van Europa van meer groen voorzien.
Kasia Horodyńska en Karine Schenkeveld ARCHITECTEN
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
“Wij willen de stad van meer groen voorzien. Dat is onze ambitie.”
Duurzame gevels zijn niet alleen beter voor ons milieu, maar ze zijn ook erg mooi.” Kasia: “Mensen die een koopwoning of huurwoning hebben, kunnen met de woningcorporatie in gesprek gaan over de mogelijkheden van meer groen, zoals groene daken en groene gevels.”
20 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
SFEERIMPRESSIE
21 Inhoud
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
WERKSESSIE RONDE 1
Werksessie ronde 1 1.
2.
3.
4.
Bouwend Nederland
Haaglanden
de Groene Stad e.a.
Alba Concepts e.a.
Bouwend Nederland: Hoe brengen we duurzaamheidsambities in praktijk?
De veranderende bouwsector
Jan Willem van de Groep
Wouter Saes
Edwin van Noort Jim Teunizen
6.
7.
8.
Gemeente Den Haag
STIPO
VPdelta e.a.
TU Delft
Duurzame gebiedsontwikkeling in de Binckhorst
Irene Mulder Esther Vogelaar
Hans Karssenberg Renee Rooijmans Yuri Impens
En 10 architechtenbureaus
PLENAIRE OPENING
Wiebke Klemm Jan Kadijk Gerhard Mulder Stephan de Bie
Circulaire gebouwen in de praktijk
5.
Leefbare stad!
INHOUD
Klimaatadaptie vanuit publiekprivaat perspectief
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Excursie: bezoek aan Waterstraat en The Green Village
Robert van Roijen Marjan Kreijns
De Gedoe Factor
Gerdien de Vries
1. BOUWEND NEDERLAND: HOE BRENGEN WE DUURZAAMHEIDSAMBITIES IN PRAKTIJK? | Wouter Saes
DE AMBITIE VAN DE ENERGIETRANSITIE "Tijdens de sessie Duurzaam Bouwen gaan we in op het realisme van duurzaamheidsambities. “Wilt u als bedrijf volledig duurzaam en energieneutraal handelen, dan zijn het met name investeerders die daar geld voor hebben. Ook is er in de bouwsector veel concurrentie, dus houden we op dit moment de minimumeisen aan wat betreft duurzaam bouwen”, stelt Ajro aan het begin van de sessie. “Ik sta volledig achter de ambitie om duurzaam te bouwen, maar hoe realiseren we dat?” Bouwbedrijven hebben vaak niet de vrijheid om slechts in te zetten op duurzame tenders. Een bedrijf moet draaiende
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
blijven en zijn medewerkers kunnen betalen. “Ik wil graag kijken welke stappen we samen met particulieren kunnen nemen om duurzamer te bouwen en wonen. Hoe kunnen we hen laten zien dat duurzame investeringen leiden tot een comfortabeler huis en op de lange termijn geld besparen”, aldus een sessie-deelnemer. “De gemeente kan particulieren hierbij helpen door richtlijnen op te stellen voor duurzaam bouwen, maar de uitvoering moet wel uit hun zelf volgen”, zegt Arjo. Door samen te werken, kunnen
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
we de duurzaamheidsambities naar een hoger niveau tillen. Voor samenwerking is wederzijds vertrouwen nodig. Een sessiedeelnemer reageert daarop met: “mensen willen zaken zelf onder controle hebben. Ze willen niet verbonden zijn aan grote bedrijven, waarvan ze niet weten of die afspraken nakomen en over een aantal jaar nog bestaan.” Heleen antwoord daarop: “Het is opvallend dat mensen vaak wel veel vertrouwen hebben in de overheid en banken. Ik denk dat het ook mogelijk is dat we als bedrijf meer vertrouwen bij particulieren krijgen als we laten zien waar we voor staan en
BEZOEKERSINTERVIEWS
gaan.” Arjo sluit af: “Soms moet u partijen overtuigen dat bepaalde duurzame investeringen beter zijn voor de toekomst. U moet met elkaar bewegen om iets voor elkaar krijgen.” Vertrouwen van de consument in de bouwmarkt en belangen van betrokken partijen spelen een belangrijke rol in het in de praktijk brengen van duurzaamheidsambities. Maar kan een bedrijf wel vertrouwen winnen als men altijd kijkt naar het eigenbelang? En gaan we met vertrouwen de overstijgende duurzaamheidsdoelen halen?
“De gemeente kan het niet alleen, maar wij als bedrijf kunnen het ook niet alleen. We moeten het samen doen.” - Arjo Riedijk
23
1. BOUWEND NEDERLAND: HOE BRENGEN WE DUURZAAMHEIDSAMBITIES IN PRAKTIJK? | Wouter Saes
24 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews “Het congres vind ik tot nu toe erg interessant. Er zijn sprekers waar ik veel inspiratie uit kan halen. Een erg nuttig congres dat past bij hetgeen ik me tijdens mijn werk mee bezig houd. Ik ben blij dat de gemeente Den Haag dit organiseert en profiteer dan ook graag van deze inzet. Zojuist heb ik de sessie ‘Hoe brengen we duurzaamheidsambities in de praktijk’ bezocht. Bijna alles dat wordt gezegd past bij mijn rol: hoe pas je een duurzaamheidsambitie toe? Hoe krijg je dat voor elkaar? De sessies zie ik als een mooie uitwerking van het onderwerp duurzaam bouwen. Ze sluiten goed aan op de presentaties. Mensen die hier vandaag aanwezig zijn hebben ieder
Taco Noordenbos OPGAVE MANAGER DUURZAAMHEID BIJ GEMEENTE ALPHEN AAN DE RIJN
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
“Ik ben blij dat de gemeente Den Haag dit organiseert en profiteer dan ook graag van deze inzet.”
een andere blik op het onderwerp duurzaamheid. Het is verrijkend om dit te horen in theorie en hoe bepaalde ambities in de praktijk wel of juist niet werken. Een mooie combinatie! De vraag die ik in mijn werk kan stellen is: hoe neem je partijen mee in het proces om duurzame initiatieven in te zetten in de praktijk?”
25 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
2. DE VERANDERENDE BOUWSECTOR | Jan Willem van de Groep
26 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
3. KLIMAATADAPTIE VANUIT PUBLIEK-PRIVAAT PERSPECTIEF | Wiebke Klemm, Jan Kadijk, Gerhard Mulder en Stephan de Bie
27 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews “Ik ben adviseur circulair bouwen en begeleid studenten daarin. Het is mooi om te zien dat er nu aandacht is voor het klimaat en duurzaam bouwen. Zojuist ben ik bij een sessie over klimaat adaptief bouwen geweest. Ik ben ervan onder de indruk hoe het congres geregeld is. De thema’s zijn actueel en er zijn goede sprekers. Ik ben niet per se een docent, meer iemand die vanuit activiteiten in de markt de kennis terugbrengt naar anderen. En daardoor ook weer behoeftes in de markt kan peilen. Met name het ondersteunen van hbo-opleidingen, die een bepaald beeld hebben over hoe het curriculum eruit moet zien en wat ze nodig hebben om
Cora Jongenotter INNOVATIEMANAGER
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
“Ik ben ervan onder de indruk hoe het congres geregeld is.”
onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Ik ben als het ware een spin in het web daarin. De focus van duurzaam bouwen moet naar mijn mening op een planmatige manier worden benaderd, anders komen we er nooit. De vraag ‘hoe maken we dat leuk?’ mag daarin niet ontbreken.”
28 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
4. CIRCULAIRE GEBOUWEN IN DE PRAKTIJK | Edwin van Noort en Jim Teunizen
DE TOEKOMST VAN HERGEBRUIK: CIRCULAIR BOUWEN De laatste jaren is er veel beweging omtrent het materiaalgebruik in de bouw. Edwin van Noort, manager Ontwikkeling bij de Dutch Green Building Council (DGBC) en Jim Teunizen, partner bij Alba concepts, vertellen hier meer over tijdens de sessie Circulaire gebouwen in de praktijk. In de bouw bestaan vier duurzaamheidstrends: klimaatadaptie, circulariteit, gezondheid en CO2-reductie. Edwin vertelt hoe BREEAM en LEED kunnen helpen bij het gebruik maken van de Milieuinvesteringaftrek (MIA) en de
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Willekeurige afschrijving milieuinvesteringen (Vamil). Ondernemers die winstgevend zijn kunnen met deze subsidies voordelig investeren in duurzaamheid. De BREEAM en LEED dienen als hulpmiddel om te voldoen aan de milieueisen die voor projecten worden gesteld. “DGBC is begonnen met het project ‘Circulair Buildings’ met de focus op nieuwbouwprojecten”, vertelt Edwin. “We houden in dit project een holistische benadering van circulariteit aan. Oftewel, we kijken naar het geheel. Uitgangspunten als gezondheid, biodiversiteit en vormen van het creëren van waarde, anders
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
dan financiële waarde, zijn in dit project meegenomen. De focus ligt op het gebruik en hergebruik van materiaal. Zo kijken we bijvoorbeeld hoe we het materiaalgebruik in een project kunnen verminderen of hoe we materiaal kunnen hergebruiken, hoe we de toevoer zo circulair mogelijk houden en hoe we zorgen dat materialen in de toekomst behouden blijven.” Naar aanleiding van deze toelichting, komt vanuit het publiek een interessante discussie op gang. Vragen als ‘tellen alle uitgangspunten even zwaar mee in circulair bouwen?’ en ‘is het niet zo dat circulair bouwen op losse schroeven is gebouwd, waardoor
BEZOEKERSINTERVIEWS
100% circulair bouwen niet haalbaar is?’ komen naar voren. Jim benadrukt het belang van losmaakbare gebouwen in de transitie naar een circulair gebouwde omgeving.
“Een goede tip is om dezelfde taal te spreken als je het gesprek over circulariteit voert.” - Jim Teunizen
Hij presenteert een methode om de losmaakbaarheid van een gebouw te beoordelen. In de methode worden de verbindingen in een gebouw
onder andere beoordeeld op het type verbinding en de toegankelijkheid ervan. “Lijmverbindingen scoren bijvoorbeeld slecht op losmaakbaarheid, terwijl een klikverbinding goed scoort”, aldus Jim. Uit het verhaal van Jim en Edwin leren we hoe bedrijven hun projecten kunnen meten op circulariteit en duurzaamheid en hoe zij daar vanuit hun functies bij helpen. Samen zijn we op weg naar de implementatie van circulaire gebouwen in de praktijk. Klik voor meer info en het rapport over de meetmethodiek voor losmaakbaarheid of kijk op www.dgbc.nl
29
4. CIRCULAIRE GEBOUWEN IN DE PRAKTIJK | Edwin van Noort en Jim Teunizen
30 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews Wouter Rebel COMMERCIEEL MANAGER BIJ STRUKTON WORKSPHERE
“Hergebruik van materialen vind ik interessant en daar zie ik zeker kansen in.”
“Vandaag heb ik de twee bijeenkomsten bezocht over circulariteit, daar liggen mijn interesses. Ik hoop dat circulair bouwen echt de toekomst is. Hergebruik van materialen vind ik interessant en daar zie ik zeker kansen in. Dit congres komt jaarlijks terug, maar toch zie je steeds weer nieuwe ontwikkelingen ontstaan. Ook draagt het bij aan het onderhouden van connecties en netwerken. De sprekers zijn erg goed en spreker Andy van den Dobbelsteen is zelfs mijn oud afstudeerbegeleider, dus het is leuk om hem weer eens te spreken.”
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
31 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
5. LEEFBARE STAD! | Irene Mulder en Esther Vogelaar
32 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
6. DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING IN DE BINCKHORST | Hans Karssenberg, renee Rooijmans en Yuri Impens
33 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
7. EXCURSIE: BEZOEK AAN WATERSTRAAT EN THE GREEN VILLAGE | Robert van Roijen en Marjan Kreijns
34 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
7. EXCURSIE: BEZOEK AAN WATERSTRAAT EN THE GREEN VILLAGE | Robert van Roijen en Marjan Kreijns
NONOHOUSE: EEN HUIS DAT STIKSTOF OPNEEMT Nieuwe rekenmethodes, boze boeren, een bouwstop voor duizenden projecten. En bovenop de noodzaak van stikstofbeperking ook nog de PFAS-problematiek (toxische stoffen in de bouw). Het zijn grote uitdagingen waar we voor staan. Mecanoo, The Green Village, TUDelft, NL GreenLabel en VPdelta hebben daarom het initiatief genomen om een gebouw te realiseren dat schadelijke stikstof reduceert en opneemt: het nonohouse (no-stikstof, NH3, NOx-house). Dit gebouw is onderdeel van The Green Village op de campus van
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
de TU Delft en wordt een testcase waarbij met ondermeer nieuwe en schone bouwmethodes, materialen, gevels en circulatiestromen wordt geĂŤxperimenteerd. Voorbeelden zijn lokale en natuurlijke constructiemethodes, en een waterdak met algen die stikstof opnemen. De verschijningsvorm zal de opname van de hoeveelheid stikstof zichtbaar maken, onder andere door mosgevels die van kleur veranderen bij een te hoog aandeel stikstof in de lucht. De eerste quickscan laat zien dat het nonohouse bij realisatie meer stikstof (en daarmee ook CO2 en fijnstof) zal opnemen dan produceren.
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
De productie voor de realisatie, de bouw zelf en het gebruik worden onderzocht en verder ontwikkeld. Het gebouw zal een veranderlijk karakter krijgen waar continu nieuwe materialen en processen kunnen worden getest en ontwikkeld. De impact van dit gebouw op de omgeving, op de daadwerkelijke stikstofdepositie, de mogelijke aanbevelingen voor regelgeving en de kansen voor een financiĂŤle business case zullen eveneens bij de ontwikkeling worden meegenomen. Deze brede aanpak is nodig om het nonohouse niet slechts een pilot te laten zijn, maar een aantrekkelijk
BEZOEKERSINTERVIEWS
model dat de weerbarstige praktijk van regelgeving, proces en kosten kan doorstaan. Met dank aan: Mecanoo The Green Village NL Green Label TU Delft VP Delta
35
7. EXCURSIE: BEZOEK AAN WATERSTRAAT EN THE GREEN VILLAGE | Robert van Roijen en Marjan Kreijns
36 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
8. DE GEDOE FACTOR | Gerdien de Vries
37 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
8. DE GEDOE FACTOR | Gerdien de Vries
DE GEDOE FACTOR De mens kent vier klassieke barrières om cognitief te disioneren: - Informatie - Technologie - Institutioneel - Financieel
38 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
WERKSESSIE RONDE 2
Werksessie ronde 2 9.
10.
11.
12.
Ballast Nedam
ACCEZ
Haaglanden en Rijnland
TNO
Het nieuwe bouwbesluit
Onno Dwars
Judith Schueler Bram Heijkers
Duurzame mobiliteit leidt tot duurzame gebiedsontwikkeling
Bert van Rijssen Michel Oldenburg
Rol van innovatie bij de versnelling van de energietransitie voor de bestaande bouw TNO
Huub Keizers Joram Nauta
13.
14.
15.
16.
World Start Up Factory e.a.
Rabobank
Blossity
Bouwinvest e.a.
Transitiepad Haagse duurzame bouw
Gerrit Jan van ‘t Veen Daniel Steginga Alwin Veldboom
INHOUD
Creëer waarde door focus op een circulaire omgeving
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
Best practices wijkgerichte aanpak bij de energietransitie
Niek Laskewitz Anke Verhagen Harry Wientjens
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
De Vitale Stad: naar plekken vol gezondheid & geluk
Jorick Beijer Marije Blok
Bestaande utiliteitsgebouwen energiezuinig maken, hoe dan?
Martin Mooij Bernardo Korenberg
9. HET NIEUWE BOUWBESLUIT | Onno Dwars
ALLEEN GA JE SNEL, SAMEN KOM JE VERDER Onno Dwars, directeur bij Ballast Nedam Development, is direct duidelijk over zijn boodschap: de energietransitie heeft de meeste impact wanneer we deze doorvoeren in alle aspecten van onze levensstijl. Ook bij Ballast Nedam Development kunnen ze niet om duurzaamheid heen. “Wij vinden het belangrijk het verschil te maken en dit méé te maken”, aldus Onno. Het antwoord van de verbinding tussen duurzaamheid en bouwen zit in sociale verbondenheid. De missie van Ballast Nedam Development is dan ook ‘samen gezonder leven en daarbij profiteren van onder andere
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
de omgeving’. Zij kunnen heel circulair bouwen, maar dit is wel duurder. Wat nog veel belangrijker is, is gezonde voeding, bewegen en community vorming. Bij Ballast Nedam Development denken ze verder dan alleen het vastgoed. Maar het is wel een wisselwerking, vindt Onno: “U kunt niet verwachten dat een bedrijf duurzame projecten ontwikkelt, als de opdrachtgever geen duurzame vraag stelt.” Hoe realiseer je die visie op een toekomst van duurzame leefomgeving in de praktijk? Elke grondgebonden woning moet energieneutraal zijn. Dit valt te
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
stimuleren door bijvoorbeeld zonnepanelen in de omgeving neer te zetten, waardoor mensen onbewust denken: ‘hé! Dit is duurzaam, dat wil ik ook’. Andere onderwerpen vallen zoals nestvoorzieningen, deelmobiliteit en waterbuffering. Naast wat bekend is, heeft innovatie ook de focus. Het concept Pure Air gaat over fijnstof opvangen, voordat het in de woning komt. Ook Onno maakt zijn eigen woning toekomstbestendig en laat dit met trots zien, waardoor anderen geïnspireerd raken. “We moeten met een ander perspectief kijken”, zegt Onno. “Laten we stoppen dingen duurzaam te noemen, die
BEZOEKERSINTERVIEWS
niet duurzaam zijn. We moeten juist aandacht geven aan de dingen die dat wel zijn en dit met elkaar delen.” “Wat vinden we van bestaande bouw?”, oppert Onno in de groep. Het wordt genoemd in de politiek, maar nog niet concreet gemaakt. Bestaande bouw gelijkschakelen aan de duurzaamheidsnormen van deze tijd is nog lastig af te dwingen, maar dit kan perfect op moment bij verkoop/aankoop. Dit is hét moment waarop de transitie kan plaatsvinden. Zodat de koper weet wat zijn nieuwe energieverbruik zou kunnen zijn. Onno probeert met humor het
onderwerp te vatten. Hij spreekt ambitieus over duurzaamheid met behoud van doelstellingen om economisch sterker worden als land. Duurzaamheid kan nu al en levert geld op: “Het is voor niemand een excuus om het niet te doen”, zegt Onno.
“Sociale verbondenheid heeft invloed op je levensverwachting.” - Onno Dwars
40
9. HET NIEUWE BOUWBESLUIT | Onno Dwars
41 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
10. CREEËR WAARDE DOOR FOCUS OP EEN CIRCULAIRE OMGEVING | Judith Schueler en Bram Heijkers
42 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
11. DUURZAME MOBILITEIT LEIDT TOT DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING | Bert van Rijssen en Michel Oldenburg
43 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews “Zojuist zat ik bij een workshop over mobiliteit. Zelf werk ik bij het projectmanagementbureau van de gemeente Den Haag. Tijdens verkenningen van een project kijken wij vaak kritisch naar de uitwerking van een plan en hoe dit samenhangt met mobiliteit, flora en fauna. We weten allemaal dat we bezig zijn op het gebied van duurzaamheid, alleen de uitwerking daarvan is nog niet sterk zichtbaar. We staan aan het begin van een evolutie. Ons beleid stelt geen harde eisen om duurzaamheid te verplichten en het is moeilijk om het huidige beleid abrupt om te gooien. Op een bepaalde manier passen we duurzaam denken toe in
Mara Weber AFDELINGSSECRETARIS BIJ PROJECTMANAGEMENT DE DIENST STEDELIJKE ONTWIKKELING GEMEENTE DEN HAAG
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
“We staan aan het begin van een evolutie.”
het werkveld, maar vandaag horen we ook hoe andere partijen en ontwikkelaars dit zien. Dat maakt dit congres zo mooi. Iedereen komt met elkaar in contact. We lopen tegen dezelfde dingen aan en moeten hier samen oplossingen voor zoeken in plaats van elkaar tegenwerken.”
44 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
12. ROL VAN INNOVATIE BIJ DE VERSNELLING VAN DE ENERGIETRANSITIE VOOR DE BESTAANDE BOUW TNO | Huub Keizers en Joram Nauta
DE BEWONER CENTRAAL Werkzaam bij TNO en werkend binnen de sinds kort bestaande publiek private samenwerking Bouw en Techniek Innovatiecentrum (BTIC), zijn Huub Keizers en Joram Nauta hier vandaag om te praten over duurzame bouw. Huub start direct met het onderwerp ‘Nederland en het doel om in 2050 alle woningen CO2 neutraal te hebben’. Dat lijkt ver weg, maar er moet nog een flink aantal stappen worden gezet. “Het begint bij data”, stelt Huub. “Wat willen mensen nu eigenlijk? En hoe passen deze wensen bij de oplossingen die we zoeken.”
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
“Ik wil niet te veel praten, maar vooral voorbeelden laten zien”, zegt Joram. Er zijn veel redenen om nog geen actie te ondernemen op het gebied van duurzaam bouwen, maar in praktijk blijkt dat we bepaalde dingen al anders doen en het dus ook anders kan. Joram gelooft dat verandering mogelijk is en wordt enthousiast van deze visie. Joram neemt ons mee in een aantal innovatieprojecten, waaruit blijkt dat het enorm belangrijk is om bewoners te betrekken bij de energietransitie. Eén daarvan is Duurzaam Ameland. In Ameland zijn allerlei losse projecten door het bedrijfsleven
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
opgestart, maar deze hebben nog een beperkt effect. De belangrijkste vraag in dit project is nu: hoe betrekken we bewoners en starten we samen nieuwe projecten? “De keuzes van een partij hebben uiteindelijk ook invloed op andere partijen” voegt Joram toe. Het onderwerp ‘duurzaam bouwen’ valt ook in de financiële hoek. “Het moet betaalbaar blijven voor investeerders” wordt door sessieleden ingebracht. Joram stelt dat het juist ook betaalbaar moet zijn voor de bewoners. Oplossingen zijn wellicht betaalbaar voor hogere inkomens, maar de focus moet ook liggen op de
BEZOEKERSINTERVIEWS
groep met minder draagkracht. “De kosten voor transformatie zijn nu al te hoog voor hen”, aldus Joram. Een aanpak die op meervoudige kansen is gebaseerd, kan hier een oplossing voor zijn. De overheid kan hierin ondersteunen, door te kijken hoe zij de financiële kloof kan dichten aan de hand van gerichte financieringen. Onder de sessieleden volgt een levendige discussie over het maken van plannen en wat er in de praktijk werkelijk gebeurt. Op welke manier kom je voorbij de groep enthousiastelingen en krijg je iedereen mee in de transitie? Het advies begint al bij de installateur
richting de bewoner, wanneer bijvoorbeeld een ketel stukgaat of vervangen moet worden. Of nog een stap terug: op het mbo moet duurzaamheid een standaard begrip worden. “Het probleem vraagt om een totaaloplossing”, concludeert Huub.
“Innovatie gaat over bewust maken” - Deelnemer sessie
45
12. ROL VAN INNOVATIE BIJ DE VERSNELLING VAN DE ENERGIETRANSITIE VOOR DE BESTAANDE BOUW TNO | Huub Keizers en Joram Nauta
46 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
13. TRANSITIEPAD HAAGSE DUURZAME BOUW | Gerrit Jan van ‘t Veen, Daniel Steginga en Alwin Veldboom
DUURZAAM DEN HAAG Hoe maken we van Den Haag een ideale plek voor innovators in de duurzame bouw? In de sessie ‘Transitiepad Haagse duurzame bouw’ onderzochten startups, innovators, wetenschappers, studenten en ondernemers samen deze vraag via de Mountain of Tomorrow. Wat zijn de ambities van de gemeente Den Haag? Waar liggen de kansen op korte en lange termijn? En welke concrete stappen zijn daarin te maken? Deelnemers waren verdeeld in drie groepen aan de hand van verschillende thema’s, te weten ‘Human Capital & Kennis’,
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
‘Wetgeving’ en ‘Samenwerkings- en financieringsvormen’. Concrete punten die uit de sessie naar voren kwamen waren onder andere de vernieuwing van het onderwijs; zorg ervoor dat een grotere groep met toekomstige implementaties van duurzaam bouwen aan de slag kan gaan. Verder kwam aan bod: gebruik schaal om op een bredere manier innovaties in de markt te introduceren, ontwikkel een energieprestatiegarantie en pilots niet aanbesteden, maar wel met meerdere partijen aannemen. Ontwikkel een ‘Verduurzamingsgarantie’; Hiermee kunnen particulieren hun kosten
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
dekken, mocht de terugverdientijd langer zijn dan een vastgestelde periode. Een eerste stap op de road naar een ideale plek voor innovators in de bouw is gemaakt. Maar what’s next? Voor ons was deze sessie een eerste stap op onze Mountain. Deel 2 staat voor januari op de planning, waarin we graag verder in gesprek gaan met betrokkenen en geïnteresseerden. Daarnaast zijn er plannen voor het opzetten van een Duurzaam Bouwen Lab. Ook meedoen? Neem contact op met Daniël Steginga via: daniel@worldstartupfactory.com
BEZOEKERSINTERVIEWS
“Een eerste stap op de road naar een ideale plek voor innovators in de bouw is gemaakt.”
47
13. TRANSITIEPAD HAAGSE DUURZAME BOUW | Gerrit Jan van ‘t Veen, Daniel Steginga en Alwin Veldboom
48 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews “Ik vond het erg interessant om zoveel sprekers en verschillende perspectieven uit de bouwsector te horen. Deze zijn niet alleen gericht op de bouw, maar ook op het werken aan duurzaamheid op de achtergrond. Op een interactieve manier worden vragen voorgelegd, waardoor we anders gaan denken en we bewust worden van andere visies. De wereld is zich aan het ontwikkelen op het gebied van duurzaamheid. Het is leuk dat wij bewust meemaken waar bedrijven en particulieren zich mee bezig houden.
Melissa Poot ADVISEUR DUURZAAMHEID BIJ YACHT
“Het is leuk dat wij bewust meemaken waar bedrijven en particulieren zich mee bezig houden.”
bezig bent. Duurzaamheid en duurzaam bouwen is zo’n groot begrip dat je alleen kan bereiken door alle partijen samen te brengen en verschillende belangen in je besluit mee te trekken.”
49
Door dit congres bereik je een ander niveau van duurzaamheid, omdat je niet alleen met je eigen belangen
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
14. BEST PRACTICES WIJKGERICHTE AANPAK BIJ DE ENERGIETRANSITIE | Nick Laskewitz, Anke Verhagen en Harry Wientjens
50 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
15. DE VITALE STAD | Jorick Beijer en Marije Blok
51 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
15. DE VITALE STAD | Jorick Beijer en Marije Blok
DE VITALE STAD: GEZOND EN GELUKKIG
HOGE DICHTHEID OM VOORZIENINGEN BETER TE ORGANISEEN
Aan deze vijf kernpunten moet gedacht worden tijdens de bouw van een vitale stad.
FYSIEKE MOBILITEIT
VEILIGHEID
ESTHETIEK
ACTIEVE MOBILITEIT
POLITIE
52 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
Bezoekersinterviews “Vanuit mijn stagebedrijf werd ik gevraagd om vandaag deel te nemen aan dit congres. Zelf studeer ik bouwkunde en loop ik stage bij R4a architecten en ingenieurs. Duurzaamheid vind ik belangrijk, juist in de bouw. Vooral van de openingspresentaties heb ik veel opgestoken, omdat de sprekers interessante informatie deelden. Ik ben vooral geïnteresseerd in de stappen die we kunnen nemen als het gaat om duurzaamheid.
Stefan Poldervaart STUDENT BOUWKUNDE TECHNIEK COLLEGE ROTTERDAM
“Ik ben vooral geïnteresseerd in de stappen die we kunnen nemen als het gaat om duurzaamheid.”
Duurzaamheid zou ik na mijn studie als kader willen betrekken in het werkveld. Momenteel willen veel architecten duurzaamheid als uitgangspunt gebruiken, maar is het uiteindelijk de opdrachtgever die betaalt en bepaald.”
Waarom zouden we dat niet doen, als de innovaties tot onze beschikking zijn? Op dit moment gaan de veranderingen naar mijn idee nog niet snel genoeg.
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
53 Bezoekersinterviews
2
3
4
5
6
7
16. BESTAANDE UTILITEITSGEBOUWEN ENERGIEZUINIG MAKEN, HOE DAN? | Martin Mooij en Bernardo Korenberg
54 INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
Werksessies
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS
PLENAIRE AFSLUITING
Liesbeth van Tongeren Liesbeth van Tongeren, wethouder Duurzaamheid en Energietransitie van Gemeente Den Haag, sluit het congres Duurzaam Bouwen af met een samenvatting van de dag. Wat hebben we vandaag van elkaar geleerd en waar verlangen we samen naar als we kijken naar duurzame bouw en een duurzamer Nederland? Heleen Herbert zei vandaag: ‘we moeten betere vragen stellen!’ Dat klopt als we kijken naar duurzame gebouwen die tegelijkertijd ook mooi zijn. “Ik heb vandaag verschillende vragen voorbij zien komen: is elk gebouw dat wij bouwen niet een milieudelict? Moeten we
Liesbeth van Tongeren WETHOUDER DUURZAAMHEID EN ENERGIETRANSITIE VAN DE GEMEENTE DEN HAAG
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
Plenaire afsluiting
de energietransitie betalen uit belastinggeld? En wat is er nodig om deelconcepten zoals deelauto’s en deelfietsen aan de man te krijgen? Waar verlangen we als inwoners van Nederland eigenlijk naar? Mijn eigen verlangen werd vandaag al bevredigd door de enorme opkomst en variëteit aan onderwerpen tijdens dit congres.” Gemeente Den Haag gaat voor een groene en gezonde stad, voor de generaties van nu en die van de toekomst. “Ik verlang naar positieve kansen zoals schone energie en comfortabel vervoer dat geen CO2 uitstoot.”, vervolgt Liesbeth.
BEZOEKERSINTERVIEWS
55
PLENAIRE AFSLUITING
“En als we naar bewoners kijken: waar verlangen zij naar? Bewoners verlangen vaak naar geluk, gezondheid en zingeving. Kunt u hier als gemeente zijnde duurzame huizen bouwen die hieraan bijdragen?” Het antwoord is ja. Het mooie is dat financiers van banken ook graag willen bijdragen. Ze willen een gezond bedrijf, geld verdienen en groene keuzes maken voor een goede reputatie. Bouwbedrijven willen dat ook. Zij hebben behoefte aan duidelijke richtlijnen. “Hoe mooi zou het zijn als bouwbedrijven een stabiele aanvoer van te verbouwen huizen krijgen? Op die manier kunnen ze
INHOUD
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
steeds leren van het in de praktijk brengen van duurzaamheidsambities en zich ontwikkelen. Op die manier gaan we praktischer te werk. Dit is mijn droom, mijn verlangen van deze dag. Mensen gaan het gesprek met elkaar aan. Die inzet, passie en betrokkenheid hebben we nodig voor de duurzame gebouwen van de toekomst.”
overheid nodig?’ “Veranderingen en ontwikkelingen gaan niet hard genoeg, want we lopen achter de andere EU-landen aan”, antwoord Liesbeth. “Maar willen we een harde hand van de overheid? Ik denk dat niemand dat fijn vindt. Daarnaast kan achterstand ook een voordeel zijn. We kunnen veel leren van bruikbare initiatieven van andere EU-landen, dus laten we daar ook gebruik van maken.”
Het publiek krijgt de kans om Liesbeth nog een aantal vragen voor te leggen, zoals ‘gaan duurzame veranderingen snel genoeg of hebben we een harde hand van de
WERKSESSIES
Plenaire afsluiting
56 BEZOEKERSINTERVIEWS
SFEERIMPRESSIE | Borrel
57 Inhoud
PLENAIRE OPENING
KEYNOTE
WERKSESSIES
PLENAIRE AFSLUITING
BEZOEKERSINTERVIEWS