DE DUIVEL IS DUURZAAM

Duurzaam vuur in de Duivelsvallei

Een rokend landschap vol borrelende warmwaterpoelen en stinkende hete gassen: geen wonder dat de Alta Val di Cecina bekendstaat als de ‘Duivelsvallei’. Sinds 1904 wordt hier met de aardwarmte elektriciteit opgewekt. Een kijkje in deze nog steeds innovatieve ‘hotspot’ voor schone en duurzame energie.

TEKST RONALD KUIPERS FOTO'S IMAGESELECT.EU EN SHUTTERSTOCK

Het is hommeles in de bodem van Italië. Tergend langzaam, maar met onstuitbare energie, wurmt op vele kilometers diepte de Afrikaanse aardplaat zich onder de

Euraziatische plaat. De gevolgen van deze oeroude geologische krachtmeting zijn spectaculair. Gebergtevorming, actief vulkanisme en verwoestende aardbevingen zijn tot op heden fenomenen waar bewoners van de Italiaanse laars mee moeten leven. Op sommige plekken lijkt de aarde te roken. Uit spleten en gaten ontsnappen, sissend en bulderend, gloeiendhete gassen en waterdamp, vaak vergezeld van warme, lustig borrelende water- en modderpoelen. Het epicentrum van zulke ‘fumarolen’ en lagoni bevindt zich in het hart van Toscane, rondom de bovenloop van de rivier de Cecina. Van oudsher zijn de bewoners van de Alta Val di Cecina gefascineerd door de rokende, naar rotte eieren stinkende aarde. De

Etrusken en oude Romeinen meenden dat zich hier vlak onder het oppervlak de onderwereld bevond. Een opvallende heuvel (waarop nu het plaatsje Montecerboli

Deze pagina: het middeleeuwse stadje Castelnuovo di Val di Cecina ontvangt stroom en warm water van de nabijgelegen geothermische energiecentrale, waarvan op de achtergrond een koeltoren is te zien.

Rechterpagina: aardwarmte wordt in Toscane niet alleen gebruikt voor de opwekking van geothermische energie. Het warme bronwater bij het dorpje Bagno Vignoni, aan de voet van de uitgedoofde vulkaan Monte Amiata, zit vol zwavel, wat erg goed schijnt te zijn voor de huid. ligt) kreeg zelfs de naam Mons Cerberi, de berg van Cerberus, de monsterlijke driekoppige hond die de onderwereld bewaakt. De middeleeuwse dichter Dante versterkte het beeld van de ‘Valle del Diavolo’, de Duivelsvallei, door het gebied als inspiratiebron te gebruiken voor zijn beschrijving van de hel in ‘Inferno’: “Gij die hier binnentreedt, laat alle hoop varen...”

Wie durft?

Dankzij de moderne wetenschap weten we dat zich in de ondergrond van de Alta Val di Cecina geen woeste duiveltjes bevinden, maar wel – op een geringe diepte van slechts zeven kilometer – goedgevulde reservoirs met gloeiend magma. Regen- en rivierwater dat via scheuren en spleten diep in de aarde weet door te dringen, wordt door het magma verhit en zoekt daarna onder hoge druk weer een weg naar buiten. Tijdens zijn tocht door de aarde neemt het hete water allerlei opgeloste mineralen mee, die aan de oppervlakte – rondom fumarolen en warmwaterpoelen – neerslaan als witte en gele kristallen. De oude Romeinen, die het warme water dankbaar gebruikten voor hun thermale baden, wisten de minerale afzettingen goed op waarde te schatten. Aluin werd gebruikt voor het looien van leer en groene vitriool voor de productie van kleurstoffen, terwijl zwavel (de bron van de rotte eierenlucht) vermengd met pek een prima substantie opleverde voor brandende pijlen. De winning van gekristalliseerde mineralen krijgt in de late Middeleeuwen een sterke impuls als stadstaat Florence steeds meer aluin en boorzuur nodig heeft voor het bleken en verwerken van wol. Als de mineralenvoorraden uitgeput raken en de Florentijnse textielindustrie instort, raakt de Alta Val di Cecina economisch in verval. Er gloort pas weer licht aan het eind van de tunnel als eind 18de eeuw wordt ontdekt dat de minerale poelen boordevol boorzuur zitten, je hoeft het er ‘alleen maar’ uit te destilleren. Boorzuur is een zeer gewild goedje, dat een cruciale rol speelt in de keramische industrie (voor het glazuren van aardewerk) en bij de productie van medicijnen en cosmetica.

Kortom, de Alta Val di Cecina, een nogal achtergebleven gebied met een beroerde infrastructuur, biedt gouden kansen aan slimme ondernemers. Wie durft?

Levend gekookt

Direct na het uitwoeden van de Napoleontische oorlogen is Giovanni Ciaschi de eerste ondernemer die de stoute schoenen aantrekt. Nadat hij eerder pionierswerk heeft verricht op het gebied van onderzeeboten gaat Ciaschi in 1815 aan de slag in de Alta Val di Cecina met de winning van boorzuur uit kunstmatige bassins, die hij verhit met stoom uit fumarolen. Helaas is hij zo onhandig om een jaar later in een van zijn bassins te vallen en levend te worden gekookt. Na de onfortuinlijke dood van Ciaschi verschijnt Francesco (François) Larderel op het toneel, een 29-jarige Franse ondernemer uit Livorno. Nadat hij eerst al het hout uit de nabije bossen heeft opgestookt, gaat Larderel (net als Ciaschi) over op verhitting en verdamping met behulp van stoom uit fumarolen, die hij via loden buizen naar bassins met mineraal water leidt. Al snel weet Larderel tientallen tonnen boorzuur per jaar te produceren. In de jacht naar meer opbrengst, maakt Larderel gaten in de grond met verticale boren, opgehangen in houten torens (ballanzini). In het begin tot acht meter diepte, maar in 1850 al tot vijftig meter. De hete gassen en stoom die zo vrijkomen zorgen regelmatig voor explosies, waarbij de ezels die de boor via katrollen aandrijven het niet altijd kunnen navertellen. Ondanks het gevaarlijke werk, heeft Larderel geen gebrek aan arbeiders. Geen wonder: Larderel zorgt ervoor dat zijn werknemers tegen een lage huur een woninkje krijgen (inclusief moestuin), bij ziekte is er gratis medische

Helaas is Ciaschi zo onfortuinlijk om in een van zijn bassins te vallen en levend te worden gekookt

In het geothermisch actieve gebied Parco Naturalistico Geotermico delle Biancane tussen Sasso Pisano en Monterotondo Marittimo komt de hete stoom overal uit de grond. zorg en bij overlijden van de kostwinner een pensioentje voor de achterblijvers. Larderels sociale ondernemerschap zorgt voor grote solidariteit tussen werkgever en werknemers, van generatie op generatie. De Toscaanse groothertog verheft hem in 1840 in de adelstand, als dank voor zijn pionierswerk. Voortaan mag hij zich Francesco ‘de’ Larderel noemen, graaf van Montecerboli. Het rondom De Larderels villa gegroeide ‘bedrijfsdorp’ van huisjes, boorzuurfabrieken en opslagloodsen (inclusief een kerkje, een klein ziekenhuis en een schooltje) krijgt een officiële naam: Larderello. Voor buitenstaanders lijkt het, met zijn on-Toscaanse silhouet vol rokende fabriekjes en dampende boortorens, op een scène uit Dante’s hel, voor de inwoners is het een miniverzorgingsstaat. Terwijl de boorzuurproductie eind 19de eeuw oploopt tot vele duizenden tonnen per jaar, pakken zich donkere wolken samen boven Larderello. Fabrikanten in Californië dumpen enorme hoeveelheden boorzuur op de wereldmarkt, waardoor de prijzen sterk onder druk komen te staan. Piero Ginori-Conti, prins van Trevignano, besluit dat er een plan B moet komen om de voorspoed van Larderello veilig te stellen. Ginori-Conti, vanwege zijn huwelijk in 1894 met gravin Adriana de Larderel benoemd tot directeur van de boorzuurfabrieken, is gefascineerd door het wonder van de nieuwe tijd: elektriciteit. Zou het mogelijk zijn om de energie uit de aarde te gebruiken voor de lucratieve opwekking van stroom?

Dante versterkte het beeld van de Duivelsvallei door het gebied als inspiratiebron te gebruiken voor zijn beschrijving van de hel in ‘Inferno’

Wereldprimeur

In samenwerking met de universiteit van Pisa, slaagt Ginori-Conti er op 4 juli 1904 in om met geothermische waterdamp een stoommachine aan te drijven, die op haar beurt, via een dynamo, maar liefst vijf gloeilampen doet oplichten. Het is een wereldprimeur: voor het eerst in de

geschiedenis is elektriciteit opgewekt met behulp van aardwarmte. Ondanks allerlei problemen, zoals de constant wisselende stoomdruk en agressieve mineralen die de turbines aantasten, slaagt Ginori-Conti er in 1908 in om de boorzuurfabrieken in Larderello te voorzien van elektriciteit. In 1913 wordt in Larderello de eerste volwaardige geothermische energiecentrale ter wereld geopend, die via een kilometers- lange kabel zelfs stroom levert aan Volterra en Pomarance. Terwijl in de volgende decennia de boorzuurwinning steeds onbelangrijker wordt, opent Ginori-Conti de ene na de andere energiecentrale. Niet alleen in Larderello, maar ook in geothermisch actieve gebieden bij Castelnuovo Val di Cecina en Serrazzano. Ginori-Conti weet de nationale spoorwegen te strikken als grote klant en wordt dikke maatjes met de fascistische dictator Mussolini, die door aardwarmte minder afhankelijk hoopt te worden van steenkool en olie uit het buitenland. Voor de arbeiders in Larderello is Ginori-Conti’s vriendschap met Mussolini minder goed nieuws: ze worden verplicht lid van de fascistische partij, verliezen hun sociale rechten en moeten het niet in hun hoofd halen om te staken. Als Ginori-Conti in 1939 overlijdt, eren de fascisten hem met een staatsbegrafenis in de dom van Florence.

Klimaatdoelen

Mussolini’s besluit om Italië in de Tweede Wereldoorlog te storten, heeft rampzalige gevolgen voor Larderello (en de rest van het land). De bombardementen van de geallieerden reduceren de centrales tot smeulende puinhopen, terwijl de Duitse ‘bondgenoten’ tijdens hun terugtocht de afsluiters van de boorputten opblazen, waardoor hete gassen en stoom ongecontroleerd de lucht in spuiten. Tijdens de wederopbouw na de oorlog wordt met man en macht gewerkt aan herstel van de geothermische centrales. Met succes. Als in 1962 alle centrales in en rondom Larderello onderdeel gaan uitmaken van staatsenergiebedrijf Ente Nazionale per L’Energia Elettrica (ENEL), wordt Italië internationaal erkend als wereldleider op het gebied van aardwarmte. Het eerste land dat Italië’s voorbeeld volgt is NieuwZeeland, dat een centrale bouwt in 1958. Niet veel later volgen landen als de VS, Japan en IJsland. Tegenwoordig neemt Italië, met 34 geothermische energiecentrales die aan ruim twee miljoen huishoudens stroom leveren, een vijfde plek in op de wereldranglijst. De Italiaanse geothermische industrie heeft een grote reputatie op het gebied van innovatie en duurzaamheid. Al sinds de jaren tachtig wordt water uit boorputten niet meer ongezuiverd geloosd in het oppervlaktewater, maar diep in de grond geïnjecteerd, waardoor niet alleen schadelijke chemische stoffen uit het milieu worden geweerd maar ook de druk in de onderaardse waterreservoirs op peil wordt gehouden. Sinds 2010 zorgen ingenieurs van ENEL Green Power ervoor dat energie uit aardwarmte nog meer sociaal wordt geaccepteerd. Met speciale filters wordt de geur van rotte eieren (waterstofsulfide) geneutraliseerd. Nieuwe centrales worden groen geschilderd, zodat ze zoveel mogelijk opgaan in het omringende landschap. Met het oog op de klimaatdoelen in het akkoord van Parijs (minder fossiele brandstoffen, meer duurzame energie) zullen de geothermische centrales in Toscane ook de komende jaren volop in de belangstelling blijven staan. •

Geothermisch Museum Mubia

Beleef de magie van aardwarmte

In Larderello bevindt zich, in de 19de-eeuwse villa van graaf De Larderel, het Geothermisch Museum (Piazza Leopolda). Via exposities in meerdere zalen word je meegenomen in de fascinerende geschiedenis van Larderello: van de geboorte van de boorzuurindustrie tot de ontwikkeling van geothermische energie. In Larderello, het hart van het geothermisch gebied, zijn in de loop van de tijd de meeste fumarolen en poelen ingekapseld door de energiecentrales. Als je liever de wandelschoenen aantrekt om geothermische fenomenen te beleven, is het daarom beter enkele kilometers naar het zuiden te gaan. Rokende landschappen (met bijbehorende geurtjes) kun je volop bewonderen in het geothermisch actieve gebied Parco Naturalistico Geotermico delle Biancane tussen Sasso Pisano en Monterotondo Marittimo (informatiecentrum en gidsen: Via del Poggiarello 1). Zie voor (downloadbare) kaarten, beschrijvingen en routes: volterratur.it/geotermia-la-forza-della-terra. Na zo’n wandeling is een bezoek aan Geothermisch Museum Mubia in Monterotondo Marittimo beslist een aanrader: mubia.it. Hier vind je alles wat je wilt weten over aardwarmte, mineralen en de overige geheimen van Moeder Aarde.

mangiare

MIKE VAN DER ZALM IS EIGENAAR VAN BILDERDIJK WIJNHUYS IN AMSTERDAM. BILDERDIJKWIJNHUYS.NL

lente in de fles

Volgens de kalender is de lente gearriveerd. Genietend van een heerlijk zonnetje en de geur van voorjaarsbloemen schenken wij een glas Falanghina van Villa Raiano in. Een inheemse druivensoort uit Campanië waarvan wijnmaker Fortunato spannende wijnen maakt. Het zonnige klimaat zorgt voor perzik, voorjaarsbloesem en citrus in de geur. De

Mike's wijntip

vulkanische bodem draagt zijn steentje bij; mooie frisheid en mineraliteit. Heerlijk bij spaghetti met sardientjes of broccoliquiche. Saluti! Villa Raiano Falanghina del Beneventano, € 13,95.

Italië in de J daan

In het delicatessenwinkeltje Terre Lente in hartje Amsterdam, vinden Italianen en Italië-liefhebbers een tweede thuis. Eigenaar Luigi Pucciano laat je er niet alleen kennismaken met lokaal geproduceerde producten uit zijn thuisstreek Calabrië, hij organiseert er ook Italiaanse kookworkshops, mini-concerten en meetand-greets. Woon je niet in de buurt? De webshop staat vol onmisbare producten zoals Calabrese wijnen, sauzen en pizzabloem. Meer info op terrelente.com

Drie-in-de-pan

In deze kleurrijke kookmandjes bereid je gemakkelijk kleine porties voor je gasten. Handig wanneer je verschillende soorten ravioli apart wilt serveren. Maar je kunt er net zo goed groenten zoals aardappels, wortels en uien in koken. Door de open structuur kun je ze ook als vergiet gebruiken. Trebonn, ‘Cookin’Pods’, € 24,90. trebonn.com

Aan de tuintafel

Het textielimperium van Lisa techniek van katoendrukken, Corti in Milaan staat bekend die uit Azië is over komen om zijn mooie handgeweven waaien. Met zijn felle kleuren stoffen met stijlinvloeden een blikvanger in de tuin. uit het Verre Oosten. Dit Lisa Corti, ‘telo cotone zonnige tafelkleed dankt zijn 140 x 240 cm dam dam lilac print aan de oeroude print aan de oeroude gold’, € 130. lisacorti.com gold’, € 130. lisacorti.com