Buka hamoris fila fali sensu patriotizmu timor

(Reflesaun Pesoál ba Elisaun Antisipada 2018 iha Timor-Leste) ELISAUN ANTISIPADA 2018: BUKA HAMORIS FILA FALI SENSU PATRIOTIZMU TIMOR-LESTE IHA SÉKULU 21 Husi Crisogno Soares Freitas Pereira Objetivu hosi reflesaun pesoál ida-ne’e, mak atu fó hanoin ba Timor-oan tomak katak Elisaun Antisipada [EA] ida-ne’ebé sei realiza iha loron 12 fulan maiu 2018, mak elisaun patriota. Elisaun EA nu’udar momentum reflesaun no Patriota mak elisaun hadomi rai-lulik no povu-lulik momentum desizaun povu Timor tomak atu Timor, iha-ne’ebé konvida povu Timor ida-idak ho kompriende no esperiénsia sentidu verdadeiru nia konxiénsia patriota liuhosi nia poder tomak hosi Timor nia independénsia totál no finál ne’ebé Maromak fó atu ukun no atu deside (Kfr, Jénezis 1: 26, 28) ba nasaun soberanu nia futuru no atu deside futuru povu-lulik no rai-lulik Timor idane’e. Tanba ne’e, elisaun patriota nia objetivu mak atu hili lider sira-ne’ebé iha karakter lideransa, iha-ne’ebé bele bele halo desizaun loos hodi hatán ba nesesidade povu no rai-lulik ida-ne’e iha sékulu 21.

Iha sorin seluk, EA nu’udar momentum reflesaun no momentum desizaun povu Timor tomak atu kompriende no esperiénsia sentidu verdadeiru hosi Timor nia independénsia totál no finál.

Signifika independénsia ne’ebé la tolera modu deskriminasaun no okupasaun saida de’it ba povu Timor, atu nune’e povu la sai atan iha nia uma laran, maibé sai na’in ba sakrifísiu no dezenvolvimentu povu no rai-lulik ida-ne’e. De facto, mudansa no dezenvolvimentu sira balun ne’ebé akontese ona iha rai-lulik ida-ne’e, nune’e mós povu balun esperiénsia, sente no horon ona dezenvolvimentu ida-ne’e, la bele nega katak, ida-ne’e hotu akontese tanba povu Timor barak nia kontribuisaun liuhosi konxiénsia iha maduridade polítika, katak saida mak Nasaun nian, ha’u-nia mós (sense of belonging).

Tanba ne’e, povu Timor tomak presiza iha konxiénsia katak Timor rai-lulik no povu lulik idane’e mak ha’u, no ha’u mak Timor-oan sira, no hosi sira ha’u haree ha’u nia-an no hosi ha’u, 1|Pájina

sira haree sira-nia-an no dezenvolve hodi lori malu ba moris di’ak no dignu. Ida-ne’e mak sensu patriota Timor-oan ne’ebé hadomi nia rai no nia povu. Tanba ne’e, EA sai momentum ne’ebé importante atu povu Timor ida-idak hateke ba oin no halo pasu hodi deside ho sinseru no ho konxiénsia, no haree pasadu sai lisaun no sai referénsia dezenvolvimentu Timor futuru ne’ebé hahú hosi agora ho lisan ‘hadi’a-hadi’a’ ka konstrutivu (maturidade polítika) no la’ós ona ho lisan estraga-hadi’a, hadi’a-estraga (imaturidade polítika).

Saida mak patriotizmu?

Patriotizmu mak atitude aten-brani, ‘a luta continua’ no prontu atu sakrifika-an ba nasaun no estadu (rain). Patriotizmu mai husi liafuan ‘pátria’ no ‘izmu’ ne’ebé fó sentidu lisan eroiku ka espíritu eroi. Eroizmu no patriotizmu fó sentidu katak sakrifísiu ne’ebé bele ho forma sakrifika riku-soin (materiál) no mós isin no klamar ba nasaun, rain no povu.

Tanba ne’e, EA mak forma sakrifísiu ida-ne’ebé timor-oan ida-idak fó ba nia rai-lulik nu’udar nia uma-lulik sentidu konstrutivu ba nia uma no ba nia família. Loos duni katak, membru iha uma laran iha diferensa ideolojia, maibé la signifika atu kria funu hodi harahun buat hotu.

Ema barak esperiésia funu no funu nunka fó vantajen di’ak, nune’e mós funu nunka halo ema hamnasa ho kontenti. Tanba ne’e, atu uma Timor-Leste ne’e haree ba furak no nia membru sira hotu moris ho dignu, presiza povu nia unidade, nu’udar lema RDTL hateten “unidade, asaun no progresu. Ida-ne’e mak filozófia sensu patriota, iha-ne’ebé patriota ida-idak hatudu ninia domin ba nia povu ne’ebé mós nu’udar patriota. Patriota sira mós presiza hamutuk hadomi no hadi’a sira-nia uma iha-ne’ebé bele hela no moris nu’udar família ida ne’ebé-iha dignidade no la’ós moris iha dezumanidade. Família ne’e mak Timor-Oan hotu ne’ebé hamutuk hala’o moris iha uma ida-nia laran (rai-lulik Timor) ho armonia no respeitu hodi foti sa’e dignidade Timor-oan hodi kontra ignoránsia, ki’ak no moras ne’ebé akontese iha sékulu 21.

Espíritu foun Timor oan: Maturidade polítika no Matenek Iha figura patriotizmu Timor-Leste barak ne’ebé mate ona no balun sei moris, tantu sirane’ebé hola parte iha funu hodi luta ba libertasaun pátria no povu no sira-ne’ebé agora daudaun aprende ho fuan ho laran hodi luta ba dezenvolvimentu soberanu Timor iha mundu internasionál nia matan. Loos duni, povu sira-ne’e serve sai nu’udar ezemplu no patriota verdadeira ba Timor-oan sira, atu tulun hamoris filafali patriotizmu iha tempu modernu ne’e.

2|Pájina

Buat ne’ebé patriota sira oferese la’ós de’it sira-nia-an, maibé mós sira nia riku-soin tomak, sira-nia matenek tomak atu defende nia povu no nasaun “to’o finál no totál”.

Iha tempu agora nakonu ho lider sira-ne’ebé ‘hamlaha no hamrook ba riku-soin ne’ebé la’ós ninia rasik’, elite polítiku barak mak sei “halimar ho nia responsabilidade hodi goza povu sira seluk nia terus”, patriota balun ne’ebé laran la moos hodi buka “adora no hanain riku-soin materiál” liuhosi hariku nia an (traidór). Atmosfera ida-ne’e, kria ona opozisaun hosi povu Timor barak tanba povu konxiénte katak Timoroan ohin loron presiza duni hamosu espíritu foun Timor-oan ‘joventude asuwain Timor ninian’ ne’ebé sai nu’udar movimentalista nasaun nian iha futuru, ho maneira “sakrifika-an ho konxiénsia no sinseru, no matenek ne’ebé maduru nu’udar Timor oan”. Tanba ida-ne’e mak, nesesidade báziku no prinsipál atu hamriik hamutuk iha uniaun, asaun no progresu tuir emblema nasaun Timor-Leste hodi luta kontinua hamoris patriotizmu ne’ebé hatene lee sinál tempu sira no nunka mate.

Istória fiigura patriotizmu iha Japaun no Tiangkok Ema barak hatene no koñese patriotizmu ala Samurai iha Japaun no

asuwain surik (pendekar pedang) husi Xina (Tiangkok). Sira iha patriotizmu liuhosi maneira brani sakrifika nia-an atu defende no proteze nia rain nune’e mós nia povu tomak. Ho objetivu atu povu hotu moris hakmatek no la sai nu’udar ‘refuziadu iha nia rain rasik.’

Asuwain sira-ne’e hanaran nu’udar “ema ne’ebé iha espíritu boot”, la’ós tanba ninia brani oho inimigu sira, maibé tanba ho ninia sakrifísiu; sira la’ós de’it haburas ka hasa’e domin ba nia rain rasik maibé liu fali ida-ne’e atu serbí moris no paz hodi hasa’e ninia povu nia dignidade la’ós ba nesesidade grupu ka pesoál ne’ebé nia iha. Buat ne’ebé patriota sira oferese la’ós de’it sira-nia-an, maibé mós sira nia riku-soin tomak, sira-nia matenek tomak atu defende nia povu no nasaun “to’o finál no totál”.

Figura patriotizmu Jeralmente, kuandu esplika figura kona-ba ema ida-ne’ebé iha espíritu ka karízma patriotista (izmu), mak ema sira-ne’ebé hadomi nia rai-lulik to’o oferese nia-an tomak totalmente no finalmente ba povu nia moris. Objetivu hadomi ida-ne’e mak atu hamoris no haburas moris ne’ebé povu iha, tanba nia konxiénte katak moris ne’e nu’udar grasa ida no moris la’ós de’it buat ne’ebé privada maibé mós sosiál.

3|Pájina

Patriotista sira la’ós de’it hadomi nia família, oan, no nia grupu, maibé nia tenke hadomi nia rain ‘totalmente.’ Signifika katak la’ós de’it hadomi nia moris fatin, distritu, sub-distritu, suku, aldeia, knua jeografikamente, maibé liu ida-ne’e tenke hadomi nia povu iha vila to’o área rurál. Buat ksolok ba ema patriotista mak sira hakarak haree ksolok ne’ebé povu rasik esperiensia hodi moris iha paz, hakmatek no justu.

Patriotizmu Timor-Leste Luta atu hamoris patriotizmu iha Timor-Leste mak akontese ona durante iha tinan 24 nia laran, hahú husi labarik to’o katuas hakilar “mate ka moris, ukun rasik-an”. Espíritu ida-ne’e mak hamosu no hamoris ahi libertasaun nasionál ho lisan patriotizmu fundamentál ne’ebé nakali iha joven matenek no maduru nia-an totalmente, hodi sai nu’udar “the voice of the voiceless” liuhosi manifestasaun oin-oin iha rai laran. Nune’e mós iha tempu ne’ebá nu’udar finalidade katak oras to’o ona ba Timor-oan atu hetan filafali nia orijenidade nu’udar ema independente lo-loos, katak sira lakohi ema seluk hadau no sama sira-nia dignidade.

Tanba ne’e, Timor-oan hamrik hodi kontra violasaun dignidade ho forma saida de’it ne’ebé hala’o husi okupasaun militarizmu-Soeharto. Timor-oan sira barak mak hamrik iha militarizmu-Soeharto nia oin hodi hakilar “mate ka moris, ukun rasik-an”. Orasaun ida-ne’e, relevante ho liafuan ne’ebé hakerek iha “Introdusaun Konstitusaun Repúblika Indonézia 1945 ne’ebé dehan “Bahwa sesungguhnya kemerdekaan itu ialah hak segala bangsa, dan oleh sebab itu penjajahan di atas dunia harus dihapuskan karena tidak sesuai dengan perikemanusian dan perikeadilan”. (Que, de fato, a liberdade é o direito de todas as nações e, portanto, a ocupação do mundo deve ser abolida porque é incompatível com a humanidade e a justiça [Abertura da Constituição de 1945 da República da Indonésia]) Liafuan ne’e fó sentidu importante ba Timor oan agora, katak presiza duni hamoos ka hasai forma oin-oin husi okupasaun no kolonializasaun ne’ebé akontese agora, tanba forma sirane’e kontra umanidade no justisa.

Agora iha tempu ukun-an, patriotizmu ne’ebé akontese durante tinan 24 nia laran, sei relevante ho tempu agora ba patriotizmu Timor-Leste ne’ebé moris iha mundu globál?

Maibé kuandu reflete kle’an no krítiku, patriotizmu Timor ne’ebé akontese durante kolonializasaun Portugés no okupasaun Indonézia nu’udar espíritu hadomi ba rai-lulik no 4|Pájina

povu tomak. Signifika katak patriotizmu ida-ne’e sei relevante. Maibé pergunta refletivu no urjénte ba povu hotu mak “Tanbasá espíritu patriotizmu sai nu’udar buat ida-ne’ebé dook liu hosi ita iha tempu agora? Tanbasá espíritu patriotizmu ne’ebé nakonu ho ‘serbí’ ba justisa, moris di’ak no paz ba povu Timor-Leste la moris ho di’ak no saudável?”

Persiza ita loke matan no haree hamutuk hodi reflete fatór balun ne’ebé influénsia ba krizi patriotizmu iha Timor-Leste ohin loron.

Dahuluk, dominasaun partidalizmu radikál ne’ebé forte liu iha tempu ohin loron.

Partidalizmu ne’e polítika di’ak mós, maibé nia problema mak radikál ne’ebé ho maneira oinsá? Partidalizmu radikál iha tempu ohin loron hases ona espíritu patriotizmu ne’ebé tuir lo-loos sai “isin no klamar” povu nian. Deviza sira hanesan (mate ka moris, ukun rasik-an), (adeus conflicto, benvindo dezenvolvimento), (povu kuda, governu sosa), (serbí ho liman moos) sai ona nu’udar roupa ida-ne’ebé lider balun hatais atu haloos de’it atitude polítika ne’ebé sira iha, ka sai nu’udar “kortina” atu taka atitude poítika ne’ebé fundamentalmente uza sala ona hodi hatán de’it ba nesesidade partidu, grupu, ka ema ida nian. Deviza sira-ne’e hotu sai nu’udar protetora ba lider polítika sira balun atu taka hosi povu nia matan katak asset sira ekonómia nian la la’o di’ak nasionalmente no la dun fó importánsia totál no finál ba moris di’ak no sustentável Timor-oan sira-nian.

Tanba ne’e, Timor oan presiza hanoin no servisu nafatin atu luta kontra “Soehatoizmu” ne’ebé karik sei moris hela no sai karizma iha lider polítika Timor oan balun nia laran.

Soehartoizmu iha-ne’e refere ba atitude ne’ebé hakarak de’it atu adora riku soin, buka sai boot no iha power, nune’e mós buka atu hetan deviza boot ba nia-an-rasik no ba ninia grupu de’it. Atitude ne’e bele sai nu’udar virus lideransa iha tempu modernu, liuliu sira-ne’ebé hakarak lidera no goza moris ba nia-an rasik. Virus ne’e bele estraga sistema hotu-hotu iha nasaun laran no roda dezenvolvimentu nasionál sei la la’o ho di’ak no saudável.

Daruak, dominasaun figura traidór ba rai-lulik Timor ne’ebé barak liután. Kategoria “traidor” ne’e refere ba sira-ne’ebé fó importánsia liu ba nesesidade grupu ne’ebé nia diriji ka tuir duké nesesidade povu tomak. Maibé kondisaun polítika immature tau ona povu iha pozisaun la iha kbi’it. Signifika katak sistema ne’ebé iha tau-matan de’it ba grupu balun, partidu balun duké povu hotu nia nesesidade. Tan ne’e, bele mosu antipátia povu ba figura no 5|Pájina

programa polítika. Figura verdadeiru patriotizmu lo-loos nu’udar isin no klamar lider siranian, maibé hatudu mo-moos katak patriotizmu sai nu’udar téoria filozófia ida maibé la sai realidade prátika ida iha lider balun nia laran nune’e mós iha povu balun nia laran.

Tan ne’e, tempu mós to’o dadaun ona, joven no katuas-ferik sira, Timor oan tomak “matan moris, neon nain bá!” haka’as-an atu lai sai vitima ba polítiku balun ne’ebé hodi uza povu balun ka barak sai nu’udar objetu hodi kalsu no sai ponte atu atinji de’it sira-nia objetivu ne’ebé la loos ba povu Timor tomak, tanba ita hotu nu’udar povu lulik Timor ninia lakohi tan krizi umanidade mosu iha ita-nia rai-lulik ida-ne’e nia leten. Povu tenke treina konxiénsia ne’ebé moos ba railulik ida-ne’e atu konxiente katak povu tenke sai nu’udar “ema ne’ebé matenek atu tetu no halo disizaun ba nasaun no povu (ita hotu) nia futuru, hodi hatene, koñese, no kompriende figura ne’ebé iha sensu patriotizmu auténtiku no puro hodi liberta povu lulik no rai-lulik ida-ne’e iha mundu ohin loron.

Tanba mundu ohin loron nakonu ho terorista no traidór, sira-ne’e hotu nu’udar virus ne’ebé da’et ona ba sistema orgaun dezenvolimentu nasionál. Presiza no tenke scan virus sira-ne’e hotu.

Konkluzaun Fator rua ne’e, ha’u hanoin bele ona fó razaun katak tanbasá patriotista puro sira iha tempu agora la sempre moris iha Timor-Leste. Karik ita presiza dezenvolve espíritu patriotizmu puro atu hatán ba dezafiu/obstáklu tempu

Mai ita hotu Maihamutuk ita hotu iha uniauniha atu halo hamutuk aksaun uniaun atu hodi halo “LUTA aksaun hodi KOTINUA “LUTA HASORU KOTINUA VIRUS HASORU NE’EBÉ VIRUS ESTRAGA NE’EBÉ SISTEMA ESTRAGA NASAUN” iha SISTEMA tempu ohin NASAUN” iha loron, hodi tempu ohin nune’e loron, hodiTimorLeste bele hetan nune’e Timorprogresu.

Leste bele hetan progresu.

agora, maibé espíritu partiotizmu ida-ne’ebé loos? “samurai”? mate ka moris, ukun rasik-an “the voice of the voiceless”? asuwain surik? Idane’ebé…………? Hau hakarak hateten katak espíritu patriotizmu umanidade mak importante (presiza luta ba independénsia totál no finál hodi kontra ignoránsia, ki’ak no moras). Ida-ne’e mak ita presiza. Espíritu patriotizmu umanidade presiza hamoris lisan lulik (filozofia familiaridade) no lisan brani atu defende rai-lulik ida-ne’e no povu tomak ne’ebé pertense iha rai-lulik ida-ne’e totalmente, no tenke sai nu’udar finalidade ida-ne’ebé saudável ba povu lulik no rai-lulik Timor.

Kestaun ne’e importante tanba tulun atu hasa’e valór justisa, paz no moris di’ak ba ema Timor-oan hotu-hotu. Maibé iha tempu agora mós presiza luta atu hasai ka halakon lisan 6|Pájina

traidór husi rai-lulik ida-ne’e, atu nune’e lider jerasaun tuir mai la imita saida mak lider traidór balun halo. Iha tempu agora presiza atu hasai ka hases lisan traidór sira, ne’e mak: bosok-teen/ lohi-teen iha públiku, koruptór, injustisa, la taumatan ba povu nia nesesidade báziku. Tanba ne’e, patriotista puro tenke scan virus lisan traidór nasaun nian, atu nune’e, sistema governu la’o lalais, estruturadu, loos no di’ak.

Ita hotu hein no espera katak, iha momentu krizi moris nasaun nian, ema hotu-hotu nafatin tau iha konxiénsia katak presiza hamoris filafali espíritu patriotizmu ne’ebé puro ba rai-lulik ida-ne’e. Ita hotu reza, hodi nune’e moris mai Gold Spirit atu salva no proteze rai-lulik no povu lulik ida-ne’e. Ha’u fiar katak matebian martir sira, eroi sira no beala Timor ninian reza hamutuk ho ita beoan sira, atu Timor sai nasaun ne’ebé loos no di’ak iha furutu. Tanba hori uluk kedas, eroi no beala sira hakarak haree “Timor” nia furak. Mai ita hotu hamutuk iha uniaun atu halo aksaun hodi “LUTA KOTINUA HASORU VIRUS NE’EBÉ ESTRAGA SISTEMA NASAUN” iha tempu ohin loron, hodi nune’e Timor-Leste bele hetan progresu.

Ita-nia desizaun mak determina ita-nia future. Ita tenke matenek no la monu ba manobra oinoin. Ita ida-idak hamutuk ho ita-nia beiala sira no ho Espíritu Maromak nian, mai no fó itania votu ba lider ne’ebé Maromak hili. Nasaun hamrik tanba Maromak no liuhosi Maromak, Nia hili liurai ba ita hotu atu kuidadu ita ho Maromak nia naran iha rai-lulik ida-ne’e no lori ita hotu ba moris di’ak no dignu nu’udar Maromak nia imajen. Maromak fó bensaun ba ita hotu. Amen.

Autór Dosente ICFP-Baucau crisogno.soares.freitas.p@gmail.com

7|Pájina