Cukrzyca a Zdrowie 11

SPIS TREŚCI 4 6 11 15

Życie z pompą Ile wiosny jesienią?

Kryteria orzecznicze o niepełnosprawności osób z cukrzycą Modlitwa świętego Tomasza

16 19 23 25

Gdy nodze zagraża stopa Cukrzyca i małżeństwo O światło twoich oczu Margaryna czy masło?

27 29 31 34

Dozgonna świeżość Strategie i linie obrony Jak poradzić sobie ze stresem?

Twój umysł – wróg czy przyjaciel?

37 39 43 46 48

Ryżowy skarb Starsza siostra sztuki lekarskiej Słodka trucizna Dobry, zdrowy oddech Cukrzycowe menu

Redakcja Magazynu „Cukrzyca a Zdrowie” Wydawca: Wszechnica Diabetologiczna PSD Zarząd Wojewódzki w Białymstoku Adres redakcji: ul. Warszawska 23, 15-062 Białystok tel. 085 741 57 01, tel./fax 085 732 99 74 e-mail: pol_stow_diabetykow@wp.pl Redaktor naczelna: Danuta Maria Roszkowska

Z Redakcją współpracują: Sylwester Barski prof. dr hab. Maria Borawska prof. dr hab. n. med. Ewa Otto-Buczkowska Marek Dolecki dr n. med. Joanna Filipowska mgr Małgorzata Frąś dr n. med. Hanna Bachórzewska-Gajewska mgr Wiesława Gołąbek prof. dr hab. n. med. Maria Górska Józef Gwiazdowski Michał Iwańczuk prof. dr hab. n. med. Ida Kinalska dr n. med. Małgorzata Korolczuk-Zarachowicz Jolanta Kowalska mgr Bogumiła Ławniczak Daniel Michno Beata Nowakowska Radosław Roszkowski Renata Saniewska prof. dr hab. n. med. Jacek Sieradzki prof. dr hab. n. med. Małgorzata Szelachowska Lucyna Szepiel prof. dr hab. n. med. Mirosława Urban Dorota Wysocka dr n. med. Halina Wójcik Tłumaczenie z języka angielskiego: Michał Iwańczuk Redakcja graficzna: Lucyna Szepiel Wydanie magazynu zostało dofinansowane przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

W

ybuchają niczym fajerwerki, często też tyle trwają – stadne fascynacje nastolatków idolem z estrady czy ekranu – i zagarniają niemal wszystkich młodych niczym fale powodziowe. Budzą przy okazji, nieuświadomione wprawdzie, uczucie przynależności pokoleniowej do grupy o jednolitym wyglądzie, sposobie bycia i… myślenia, co zazwyczaj dla dorosłych stanowi dowód bezmyślności, więc nie bawi, a irytuje.

Mają te fascynacje coś, o co później, w życiu dojrzałym, dość trudno – młodzieńczą szczerość.

Później się tej szczerości wstydzimy, tłumacząc, że już wyrośliśmy. Bo w dorosłym życiu jest już inaczej, niestety, niekoniecznie lepiej. Okazuje się, że nie ma prostej odpowiedzi na wiele pytań. Nie wiemy, jacy jesteśmy. Czy tacy jak inni? I co o nas ci inni sądzą, czy zaakceptują?

Lęk przed odrzuceniem, a w konsekwencji – osamotnieniem – sprawia, że nie wiadomo kiedy przestajemy być sobą. Rezygnujemy z własnych poglądów, dostosowujemy się do przyzwyczajeń i zainteresowań osób, wobec których chcielibyśmy uchodzić za równie interesujących, lepszych, mądrzejszych.

Nie łudźmy się. W takiej grze pozorów i strojenia się w cudze piórka nie urodzi się ani przyjaźń, ani partnerstwo, ani zaufanie.

– „Bądź sobą” – radzą specjaliści od kontaktów międzyludzkich. – „Nie udawaj kogoś, kim nie jesteś, bo staniesz się nim naprawdę” – przestrzegają ludzie mądrzy. Masz przecież prawo do własnego zdania, swobodnego myślenia i otwartego wyrażania uczuć, zaś prawdziwe więzi międzyludzkie nie muszą oznaczać rezygnacji ze swoich poglądów, zainteresowań i przyzwyczajeń. To one nadają koloryt naszemu normalnemu życiu, które z wieku dojrzałego zmierza nieuchronnie ku starości – oby godnej i pogodnej.

Danuta Maria Roszkowska

W tym roku Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy grała również dla nich – ludzi z cukrzycą, bowiem część uzbieranych pieniędzy będzie przeznaczona na zakup pomp insulinowych.

Życie z pompą Terapia z pompą insulinową jest szczególnie korzystna dla małych pacjentów, którzy potrzebują mniejszych, niż dorośli, dawek insuliny.

Dzięki pompie mały organizm może ją otrzymywać w niewielkich ilościach przez cały czas. Nie zapewnia tego strzykawka czy pen. Pompa jest urządzeniem precyzyjniejszym. Może odmierzać jednostki insuliny z dokładnością do kilku dziesiętnych części. Żeby zaaplikować między posiłkami dodatkową dawkę insuliny w penie, trzeba poczekać aż poziom glukozy będzie

właściwy i podać kolejny zastrzyk. Używając pompy, wystarczy tylko zmierzyć poziom cukru we krwi, po czym zaprogramować pompę.

Najnowsze pompy mają pamięć, która notuje, czy została podana dodatkowa dawka insuliny, czy nie. Dużym udogodnieniem jest też informacja, ile węglowodanów znajdowało się w spożytym posiłku, a związku z tym, czy trzeba dodać insuliny, czy też nie. Nie bez znaczenia jest fakt, iż zamiast kilku zastrzyków dziennie, pompę insulinową wkłuwa się raz na trzy lub cztery dni. Lęk przed igłą odczuwają nie tylko mali pacjenci, nawet jeżeli obiektywnie ukłucie nie jest bolesne. Wprawdzie wiedzą, że jest to konieczne, nie buntują się, bo muszą dostosować się do nowej sytuacji, jednak nie oznacza to, że nie cierpią z tego powodu.

Dyskomfort odczuwany przy podawaniu insuliny wynika z indywidualnego procesu odczuwania bólu. Nie ma związku z wiekiem, może pojawić się z czasem trwania choroby. W konsekwencji chory unika zastrzyków z insuliny, co doprowadza do przewlekłej hiperglikemii i braku kontroli metabolicznej. Inne przyczyny zachwiania kontroli metabolicznej to nieregularny tryb życia, trudności w zaprogramowaniu posiłków oraz nieprzewidywalne zachowania.

Czynniki te są trudno zauważalne, wynikają z indywidualnych cech osobowościowych osób z cukrzycą lub ich trybu pracy czy innych zajęć. Dotyczą wszystkich grup wiekowych; pacjentowi dorosłemu praca

zmianowa albo w godzinach nocnych burzy dobowy rytm organizmu i utrudnia jedzenie posiłków w określonych godzinach. Planowanie posiłków staje się problemem. Z małymi pacjentami jest jeszcze trudniej, trzeba bowiem pamiętać, że jeszcze nie nabyły zdolności określania swojego apetytu. We wszystkich nietypowych przypadkach pompa umożliwia podanie insuliny w kilku bolusach na jeden posiłek, co pozwala na dokładne dopasowanie dawki insuliny do wielkości posiłku, który u dzieci może trwać nawet godzinę.

Lekarze zwracają również uwagę na fakt, iż planowanie wysiłku fizycznego u dzieci, zwłaszcza małych, jest wręcz niemożliwe.

Tymczasem niewielka zmiana aktywności pociąga za sobą gwałtowne zmiany glikemii; podczas zabawy z rodzeństwem albo spaceru może dojść do spadku poziom cukru we krwi. W leczeniu pompą można natychmiast zahamować dopływ insuliny, w terapii penowej jest to niemożliwe. Pozostaje szybkie podanie czegoś do jedzenia, pod warunkiem, że dziecko zechce to zjeść.

Jednym ze wskazań lekarskich do leczenia ciągłym podskórnym wlewem insuliny, co zapewnia pompa insulinowa, są częste i nawracające niedocukrzenia lub bezobjawowe hipoglikemie. Stały dopływ insuliny ma zasadniczy wpływ na zmniejszenie się incydentów ciężkich hipoglikemii. Ostatnie badania donoszą, że wśród dzieci wskaźnik ciężkich hipoglikemii obniżył się

aż pięciokrotnie. Dlatego leczenie pompą zalecane jest wszystkim pacjentom, którzy doświadczyli takich stanów i nie mogą opanować nagłych spadków poziomu glukozy we krwi.

Jest to również metoda dla osób, które boją się niedocukrzeń, i strach przed hipoglikemią staje się przyczyną irracjonalnego postępowania.

Decyzję o zmianie leczenia na terapię pompową podejmuje zawsze rodzina chorego dziecka, lub osoba bezpośrednio zainteresowana.

Nie jest łatwa, wiąże się z dużym wydatkiem, towarzyszy jej również lęk przed „uzależnieniem się od urządzenia” – noszeniem pompy na stałe. Ponadto życia z pompą trzeba dokładnie się nauczyć.

– Można się z tym oswoić – mówią osoby, którym udało się przejść na terapię pompową i dodają: – Życie z pompą pozwala cieszyć się każdą chwilą i nie drżeć, że cukier może być wyższy…

Leczenie pompą insulinową zalecane jest wszystkim pacjentom, którzy doświadczyli ciężkich hipoglikemii i nie mogą opanować nagłych spadków poziomu glukozy we krwi.

Irena Lus

PS Profesor William Tamborlane, szef programu leczenia dzieci z cukrzycą na Wydziale Pediatrii AM Uniwersytetu Yale, mówi o planowanych pracach nad pompami ze sprzężeniem zwrotnym: – Jedynym sposobem na to, aby pompa sama podawała pacjentom odpowiednią dawkę insuliny, jest stałe mierzenie glukozy we krwi. Dopiero powstają urządzenia, które mają sensory wykrywające ten poziom. Polega to na podłączeniu sensora z jednej strony a pompy insulinowej z drugiej. Sensor monitoruje poziom we krwi i przez komputer przekazuje tę informację pompie. Ta zaś podaje odpowiednią ilość insuliny. Urządzenie to jest w fazie testów.

Starzenie się jest procesem biologicznym, którego nie można odwrócić. Można jednak pokierować nim tak, by był znośny.

Ile wiosny jesienią?

Wiemy, że starość może mieć dwa oblicza – jasne i pomyślne – albo pełne cierpień, niedołęstwa i samotności. Pytanie „ile wiosny jesienią?” trzeba stawiać sobie szerzej – i to zanim zapędzimy się w lata. Jak żyć, żeby starzeć się pomyślnie i pogodnie? Dziś, dzięki wiedzy, postępom medycyny, uregulowaniom prawnym i usługom społeczno-socjalnym bardziej realne staje się kształtowanie jasnego oblicza starości. Na to, jaka będzie nasza starość, w wielkim stopniu zapracowujemy sobie sami.

To zadanie na całe życie. Im wcześniej będziemy o tym pamiętać, przestrzegać pewnych zasad, tym łagodniejsze będzie wchodzenie w starość, tym będzie ona pogodniejsza. To nie tylko kwestia unikania chorób, nałogów, eksploatującego trybu życia, złego odżywiania. Im więcej zdobędziemy umiejętności, wiedzy i wykształcenia, im więcej mamy kondycji fizycznej i psychicznej, tym z wyższego pułapu wchodzimy w starość.

Nie dawaj się chorobom

Starość jest często uciążliwa i smutna z powodu współistniejących chorób, które dotyczą – niestety – blisko 80 proc. ludzi w podeszłym wieku.

Tylko 15 do 20 proc. nie wykazuje w badaniu lekarskim psychologicznym istotnych odchyleń od normy. Choroby

upośledzają codzienne funkcjonowanie nie tylko fizyczne, ale również psychiczne, intelektualne (zaburzenia pamięci, depresje). Czynniki te często kumulują się i dlatego ten ostatni okres starości jest określany jako tzw. życie w niesprawności.

Zadaniem każdego z nas (a nie tylko lekarzy) jest zachowanie aktywnego trybu życia, aby nie poddawać się chorobom – co oczywiście nie zawsze jest możliwe i zależne od naszej woli.

Mówi się, że choroby nie wybierają. Osoby starsze cierpią na różne schorzenia, które zaczynają się dużo wcześniej, czasem już w młodości, a ich przebieg jest bardzo różny. Jak żyć, by zmniejszyć ryzyko chorób?

– Zasady zdrowego starzenia się są podobne jak zdrowego życia – mówi prof. Barbara Bień, kierownik Kliniki Geriatrii AMB. – Po pierwsze – trzeba mieć pozytywne nastawienie do życia, naturę optymisty. Bardziej wczuwać się w sytuację innych osób niż we własną, czyli kierować się empatią – być nastawionym na zewnątrz, na innych ludzi.

Natomiast nie skupiać się przesadnie na sobie, na swoich stanach psychicznych, dolegliwościach. Starać się patrzeć na otaczający nas świat z optymizmem, pogodnie. Co nie znaczy, że nie trzeba

Pierwszym objawem starzenia się jest miłość do życia.

Magdalena Samozwaniec

obserwować swego zdrowia. Trzeba, ale z umiarem, powiedziałabym – elegancją. Trzeba czytać prasę, książki, oglądać odpowiednie programy, żeby umieć rozumieć swój organizm, porównywać swoje samopoczucie dziś, jutro, zależnie od pewnych okoliczności. Musimy wiedzieć, kiedy się niepokoić; kiedy na przykład ból głowy czy krwawienie z przewodu pokarmowego jest poważnym objawem, a kiedy sprawą banalną.

Jeśli mamy wątpliwości, to lepiej pójść do swego lekarza i wyjaśnić sprawę.

Trzeba też znać swoje obciążenia dziedziczne i pamiętać, że zawsze lepiej jest zapobiegać niż leczyć. Jeśli np. kobieta wie, że jej matka, babcia, ciotka chorowały na raka piersi, to powinna regularnie poddawać się kontroli, ponieważ we wczesnym okresie choroba jest całkowicie wyleczalna.

Jeśli ktoś pod względem rodzinnym obarczony jest cukrzycą, to powinien częściej sprawdzać poziom glukozy, wystrzegać się tłustej diety, pilnować masy ciała, zwiększyć aktywność fizyczną. Słowem – zredukować czynniki ryzyka tej choroby. A zatem postępować tak, by starzeć się pomyślnie, to znaczy wchodzić w swój „złoty wiek” z bagażem jak najlepszego zdrowia.

Niesprawności możesz kompensować

Nie każdy jest tym szczęśliwcem z 20-procentowej grupy starzejących się pomyślnie, bez chorób. Większość z nas posuwa się w latach zwyczajnie, ale możemy kompensować postępujące wraz z wiekiem własne niesprawności, które wynikają z różnych chorób. Jeśli ktoś ma cukrzycę, może tak wyregulować swoje glikemie – trybem życia, dietą i lekami – że jakością jego życia wcale nie odbiega od osoby, która nie ma cukrzycy. Jeśli ktoś ma zaćmę, podda się zabiegowi jej usunięcia, otrzyma sztuczną soczewkę i znów dobrze widzi. Osłabiony słuch można wzmocnić specjalnym aparatem, dysfunkcje ruchu – endoprotezami, zaburzenia hormonalne (np. nie

doczynność tarczycy) – leczeniem hormonalnym itd. Jeśli natomiast niesprawność, ułomność jest w jakimś stopniu nieodwracalna – pozostaje nie tyle akceptacja, co – przede wszyst-

dużej więzi z rodziną, bycia kochanymi i potrzebnymi rodzinie.

Bieg czasu jest nieuchronny i nawet ci pomyślnie starzejący się wykazują tendencje spadkowe w funkcjach loko-

Żyjemy coraz dłużej. W ciągu ostatniego stulecia przeciętna długość życia w Europie wzrosła o 27 lat i obecnie w Polsce wynosi w przypadku mężczyzn – 70,7 lat, kobiet – 79,2 lat. W ostatnim dziesięcioleciu średnia życia mężczyzn w Polsce wydłużyła się o ponad cztery lata, a kobiet o ponad trzy lata. Kobiety żyją dłużej, ale częściej w starości są chore i niedołężne. Mężczyźni żyją krócej, ale zdrowiej – wynika z raportów WHO. kim – postawienie sobie celu: starać się usprawniać, utrzymać taką sprawność, żeby nie było gorzej, albo poprawić ją choćby minimalnie w jakimś zakresie, tam, gdzie to możliwe. Tu już bardzo potrzebna jest współpraca z lekarzem, który wskaże możliwe formy pomocy – rehabilitację, psychoterapię, a przede wszystkim – aktywność ruchową. Leżenie przez miesiąc już człowieka od łóżka nie odklei.

Wracamy więc do zasady głównej: zawsze zabiegaj o to, by starzeć się pomyślnie i nie poddawaj się niesprawności. Każdy z nas, dożywając zaawansowanego wieku, jest najlepszym lekarzem i ekspertem od własnego zdrowia. Najlepiej wie, co mu pomaga, a co szkodzi. Powinien starać z tej wiedzy korzystać.

Bufory bezpieczeństwa

W badaniach przeprowadzonych wśród chińskich stulatków na temat pomyślnego starzenia się większość – mimo iż wykazywała istotne pogorszenie funkcji fizycznych, psychicznych, poznawczych – wyrażała zadowolenie z życia, ze swoich dokonań, poczucie

mocji, sprawności. Ale są niezmiennie zadowoleni z obecnej sytuacji, czyli ją akceptują. Najczęściej są to osoby zamieszkujące tradycyjnie w swoich rodzinach, otoczone jakby kopułą bezpieczeństwa, jaką stwarza rodzina.

Nie rezygnuj z seksu

Wraz z wiekiem, co naturalne, zmniejsza się aktywność seksualna, co nie oznacza, że musi zamierać. Wręcz przeciwnie, pociąg płciowy i zdolność fizycznego reagowania na drugą osobę składają się na pełnię życia, zacieśniają więź emocjonalną i potwierdzają wzajemną atrakcyjność partnerów, pomimo wieku, niedostatków urody.

Seks, choć jakościowo inny, może nadal odgrywać ważną rolę – podkreślają specjaliści.

Przekonanie, że w starszym wieku jest czymś złym, nieprzyzwoitym czy niepożądanym, to tylko stereotypy. – Istotne, co czuje i co na ten temat sądzi dwoje zainteresowanych ludzi – mówi

Ten, kto ma spokojne i pogodne usposobienie, łatwiej przyjmuje starość.

Platon

– Obserwuję to na swoich pacjentach – mówi prof. Barbara Bień. – Osoby owdowiałe czy starzy rodzice pozostający sami, bo dzieci wyjechały gdzieś dalej do pracy, zostają bez tego buforu, tej poduszeczki bezpieczeństwa.

I wtedy zwykle dość szybko posuwają się w starości, degradują psychicznie, popadają w depresję. A to zmniejsza odporność, sprzyja infekcjom i przyspiesza moment, kiedy już trudno pomóc sobie samemu. Wtedy potrzebna jest pomoc lekarza. Ale same leki też nie pomogą, trzeba psychoterapii, rozmowy, przede wszystkim ciepła, zrozumienia. Najlepiej, żeby to był ktoś bliski – córka, syn, wnuk. Żeby znalazł czas dla tej osoby – porozmawiał, pomógł, pobył razem z nią. Trzeba mieć kontakt na co dzień, by pokazać tej osobie, że jest bardzo potrzebna.

Bo poczucie, że jest się nikomu niepotrzebnym, gasi motywację do życia.

Na zasłużonym odpoczynku

Na ogół przejście na emeryturę lepiej znoszą kobiety, bo mają mnóstwo zajęć pozazawodowych. Nareszcie mogą się poczuć żonami, matkami i babciami, często przejmują opiekę nad wnukami. Natomiast mężczyźni rozstając się z tradycyjną funkcją – pracą zawodową i zdobywaniem środków na utrzymanie rodziny – a nie znajdując funkcji zastępczej (działka, hobby, turystyka, rekreacja itd.), o wiele szybciej się starzeją, zaczynają chorować. A jeśli jeszcze, nie daj Boże, zostają sami – bo małżonka odejdzie wcześniej – bardzo ciężko przeżywają tę zmianę. Popadają

prof. Barbara Bień – a nie, co głoszą utarte opinie. Jeśli jest obopólna zgoda partnerów, kontynuują życie seksualne do bardzo późnej starości. To, że czasem chęci seksualne maleją czy wygasają z wiekiem czy z powodu choroby, nie oznacza, że wygasa miłość. Życie intymne przybiera inne formy. Często dotyk, pieszczota, akceptacja, przytulenie znaczą dla nich tyle samo, co kiedyś intensywny seks. Badania pokazały, że osoby, które były częściej dotykane, miały lepsze samopoczucie i żyły dłużej – w lepszym zdrowiu. Czasem słyszy się: całowanie się, przytulanie starszych osób, babci i dziadka, to takie nieestetyczne. Czy aby tak?

Przecież i ona, i on równolegle niosą stygmat fenotypowych cech starzenia. Jeśli razem się starzeją, to

i jak najczęściej niech się przytulają, dotykają, trzymają za ręce. Niech się tego nie wstydzą, ponieważ taka wzajemna akceptacja i wyrażanie miłości cielesnym dotykiem, pieszczotą, czułością zastępuje coś, co wydawałoby się, jest już przeszłością.

Małżonkowie znając się tyle lat, także w sferze intymnej potrafią wypracować swój własny modus vivendi, akceptowany przez obojga – żeby sobie pomóc i wzajemnie zaspokoić swoje pragnienia. Ważne, by tego nie przerywać, by to kontynuować.

O tym, jak mocno są u nas zakorzenione stereotypy dotyczące seksu, świadczą też badania. W Polsce aktywność seksualną utrzymuje około 30 proc. osób starszych, w Stanach Zjednoczonych – 70 proc.

w depresję. Wtedy szczególnie potrzebne jest wsparcie ze strony rodziny. Znalezienie po jakimś czasie drugiego towarzysza życia, przyjaciela nierzadko skutecznie leczy rany, ratuje przed samotnością i powinno być akceptowane przez bliskich. Nie zawsze tak się dzieje, zwykle ze względów ekonomicznych. Dzieci obawiają się uszczuplenia dorobku rodzinnego przez obcą im osobę.

Strata po stracie – jak to udźwignąć?

Jak zauważają geriatrzy i psycholodzy, cały okres starzenia to postępujący ciąg strat. Tracimy włosy, jędrność skóry, szybkość chodu, ostrość wzroku i słuchu.

Potem tracimy najbliższych – umierają rodzice i teściowie, dzieci usamodzielniają się i odchodzą. Tracimy przyjaciół, potem swojego najbliższego partnera, a czasem i dziecko.

Słowem – przez cały okres starzenia trwa egzamin radzenia sobie ze stratami. Musimy nauczyć się to akceptować.

Pomóc w tym może choćby porównywanie się do równolatków. „Oni też mają te problemy i jakoś sobie radzą, to i ja muszę sobie

Poprawianie urody

poradzić, nie poddam się”. Trzeba też wychodzić do ludzi, utrzymywać kontakty i jak najdłużej różnego typu aktywności. „Jeśli chodziłem do teatru, to warto, żebym to kontynuował.

Jeśli wyjeżdżałem na ryby, to nadal

Przyjmij, że przyjdzie

będę wędkował”. Spotkania, dyskusje, śpiewanie w chórze, a może zaangażowanie polityczne? Tyle jest sposobów kontynuowania aktywności, mimo przybywania lat. Godzenie się z tym, a nie rozpamiętywanie i zamykanie się w sobie. Im lepiej będziemy gospodarować swoimi zasobami – mięśni, sił, serca, intelektu – im lepiej pilnować swoich funkcji narządowych i całego organizmu, tym w lepszej kondycji wchodzić będziemy w starość, dłużej pozostaniemy sprawni i aktywni, skracając okres i poziom niepełnosprawności, który jednak każdego czeka.

w nas samych, w naszym wnętrzu. Jak w pomyślne starzenie wpasować zbliżanie się kresu? Nie ma innego sposobu, jak uświadamiać sobie i godzić się z tym, że jest to nieuchronne. Śmierć jest sprawiedliwa – czeka każdego, niezależnie od pozycji społecznej, zawodowej, majątkowej. Ale to temat tabu, nikt nie chce o tym mówić. Lekarze też nie mówią, bo to nie jest ich rolą. – Osobiście na co dzień staram się nie myśleć o śmierci – mówi prof. Bień.

– Po prostu wiem, że jak przyjdzie, trzeba umierać. Żaden bunt, żadna walka nic nie da. Oczywiście, nie trzeba bez przerwy o tym myśleć. Natomiast każdy rozsądny człowiek powinien się do niej przygotować, uporządkować sprawy rodzinne, materialne, duchowe, nie odkładać tego w nieokreśloną przyszłość, bo przecież kres może przyjść nagle – w wypadku, ataku serca. Żyć tak, by być przygotowanym w każdej chwili, pamiętając, że im więcej mamy lat, tym śmierć staje się coraz bliższa, coraz bardziej prawdopodobna. Ogólną zasadę „dziś jestem, a jutro może mnie już nie być” trzeba wkalkulować w całe swoje życie. Wówczas perspektywa kresu nie zburzy nam w miarę pogodnego przeżywania starości.

Niektórzy mówią, że tuszowanie objawów starzenia się poprzez operacje plastyczne, zabiegi kosmetyczne itp. to ułuda, ponieważ i tak nie zatrzyma procesu starzenia. – Uważam – twierdzi prof. Bień – że wszystko, co ma szanse poprawić samopoczucie, jest pożyteczne. Jeśli komuś poprawi nastrój likwidacja zmarszczek, przeszczepianie włosów, likwidacja nadmiaru tłuszczu, to dlaczego nie?! To też sposób, by – podobnie jak ubiorem, makijażem – poprawić swoją aparycję i wartość we własnych oczach. Bo najważniejsze, żeby siebie doceniać, dobrze się czuć, bo wtedy inni też inaczej nas postrzegają. Oczywiście, to są jakieś pozory, to nie zmienia nam wieku. Dlatego znacznie lepiej zainwestować w kondycję niż w takie zabiegi. Dobre wygodne buty i spacery, wyjazdy na wycieczki krajoznawcze, pływanie, jazda na rowerze są znacznie tańsze od drogich operacji plastycznych, a o wiele bardziej efektywne dla zdrowia.

10

Trzeba akceptować każdą fazę naszego życia i pamiętać, że zmierzamy do kresu. Akceptacja nie tylko młodości i pełni życia, ale też starości i nieuchronnej śmierci, musi się dokonać

Sylwester Barski

warto wiedzieć

Kryteria orzecznicze o niepełnosprawności osób z cukrzycą Zasadnicze różnice między systemami orzecznictwa rentowego i pozarentowego wynikają z wprowadzenia w orzecznictwie pozarentowym pojęcia „stopień niepełnosprawności”, definiowanego w oparciu o trzy kryteria:

1. Biologiczne – jako naruszenie sprawności organizmu (w aspekcie fizycznym, psychicznym lub umysłowym). Kryterium biologiczne ma zasadnicze znaczenie w procesie orzekania i stanowi istotę pracy lekarza i psychologa – członka składu orzekającego.

2. Zawodowo-ekonomiczne (w aspekcie zdolności do podjęcia i wykonywania zatrudnienia): w warunkach normalnych – na tzw. otwartym rynku pracy, w warunkach specjalnych lub chronionych. Oceniając sytuację zawodową, bierze się pod uwagę rodzaj schorzenia oraz wykonywany lub wyuczony zawód i wynikające zeń ograniczenia i przeciwwskazania do zatrudnienia. Doradcy zawodowi lub psychologowie posiłkują się przy tym wykazami zawodów i specjalności właściwych oraz przeciwwskazanych przy określonym schorzeniu.

3. Społeczne (w aspekcie możliwości samodzielnej egzystencji rozumianej

jako zdolność do zaspokojenia bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych oraz zdolność do pełnienia ról społecznych). Opierając się o kryterium społeczne, ustalony stopień może być znaczny – kiedy zachodzi konieczność stałej pomocy innych osób, umiarkowany – kiedy zachodzi konieczność częściowej lub okresowej pomoc innych osób, lekki – w sytuacjach naruszenia sprawności organizmu bez konieczności pomocy innych osób. Osoba nie wymagająca stałej lub okresowej pomocy, nie mająca ograniczeń dotyczących funkcjonowania społecznego – nie może być uznana za niepełnosprawną, z punktu widzenia kryterium społecznego.

Globalna ocena sytuacji zdrowotnej, zawodowej oraz społecznej stanowi o uznaniu wnioskodawcy za osobę niepełnosprawną lub nie. Odmowa zaliczenia do osób niepełnosprawnych ma miejsce w przypadkach, kiedy stwierdza się samodzielność danej osoby, brak ograniczeń dotyczących zatrudnienia, a nade wszystko brak upośledzenia fizycznego, anatomicznego, psychicznego. Choroba, jak również stan po usunięciu przyczyny

choroby, nie zawsze dają podstawę do określenia niepełnosprawności.

Sytuacje dwóch osób z jednakowym schorzeniem mogą być przy zastosowaniu kryterium społecznego i zawodowego zdecydowanie inne. Wynikać będą z poziomów wykształcenia, doświadczeń zawodowych czy wreszcie funkcjonowania społecznego, psychicznego i możliwości adaptacyjnych.

Orzekanie do celów pozarentowych jak: rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, pomocy społecznej, zaopatrzenia w przedmioty ortopedycznie i środki pomocnicze, ulg i uprawnień, ma na celu ocenę potencjalnych możliwości tkwiących w człowieku mimo jego choroby czy dysfunkcji.

Z tego też powodu w centrum uwagi lekarza i członków składu orzekającego znajduje się nie tylko ocena stanu zdrowia lecz również umiejętności społecznych, możliwości zawodowych, funkcjonalności procesów poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych, adekwatności zachowania i sytuacyjności – odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie jednostki.

W diagnozie niepełnosprawności brane są więc pod uwagę łącznie kryteria biologiczne, społeczne i zawodowe.

Zgodnie art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. nr 123, poz. 776 z późn. zm.): 11

– do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

– do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jednie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

– do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Zgodnie z § 32. ust. 1 pkt. 11 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełno-

zakres naruszenia sprawności organizmu spowodowany przez między innymi choroby tzw. inne (sygnowane literą „I”), w tym: choroby narządów wydzielania wewnętrznego o różnej

Zaliczenie do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza możliwości zatrudnienia u pracodawcy nie zapewniającego warunków pracy chronionej, w przypadku uzyskania pozytywnej opinii Państwowej Inspekcji Pracy o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej. etiologii, wywołane nadmiernym wydzielaniem lub niedoborem hormonów w zależności od stopnia wyrównania lub obecności powikłań narządowych, pomimo optymalnego leczenia.

Oceny niepełnosprawności dziecka do 16 roku życia, zgodnie z § 1 ust.

1, 2 oraz 3 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia (Dz. U. nr 17, poz. 162 z 2002 r.) dokonuje się na podstawie następujących kryteriów: – przewidywanego okresu trwania upośledzenia stanu zdrowia – niezdolności do zaspokajania

„Niezdolność do samodzielnej egzystencji” oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspakajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację. sprawności (Dz. U. nr 139, poz. 1328), w stosunku do osób po 16 roku życia, przy kwalifikowaniu do znacznego, umiarkowanego, lekkiego stopnia niepełnosprawności bierze się pod uwagę 12

pomocy w sposób przewyższający zakres opieki nad zdrowym dzieckiem w danym wieku, albo – znacznego zaburzenia funkcjonowania organizmu, wymaga-

podstawowych potrzeb życiowych, jak: samoobsługa, samodzielne poruszanie się, komunikowanie z otoczeniem, powodujące konieczność zapewnienia stałej opieki lub

jącego systematycznych i częstych zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych w domu i poza domem.

Zgodnie z § 2 ust. 1 pkt. 2 cyt. Rozporządzenia z dnia 1 lutego 2002 r. do stanów chorobowych, które uzasadniają konieczność określenia niepełnosprawności dziecka do 16 roku życia należą między innymi: wrodzone lub nabyte ciężkie choroby metaboliczne, układu krążenia, oddechowego, moczowego, pokarmowego, układu krzepnięcia i inne znacznie upośledzające sprawność organizmu, wymagające systematycznego leczenia w domu i okresowo leczenia szpitalnego.

Rozpoznanie cukrzycy u kilkuletniego dziecka jest na ogół podstawą do wydania orzeczenia o niepełnosprawności z zapisem dotyczącym konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innych osób w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji, przez co należy rozumieć prawo do ubiegania się przez opiekuna o zasiłek pielęgnacyjny, jak również świadczenie pielęgnacyjne. W przypadkach rozpoznania

cukrzycy u dziecka starszego (przed 16 rokiem życia), dobrego procesu adaptacji do choroby, jak również dobrego wyrównania poziomów cukru i braku powikłań narządowych – orzeczenie o niepełnosprawności dziecka stanowi zwykle o konieczności stałego współudziału opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji tj. prawie do zasiłku pielęgnacyjnego.

Każde uszkodzenie funkcji wewnątrzwydzielniczej, metabolicznej lub enzymatycznej, niezależnie od etiologii, musi być oceniane na podstawie nasilenia trudności w funkcjonowaniu człowieka (ograniczeniu aktywności) oraz w oparciu o wpływ ograniczeń terapeutycznych związanych z istniejącym uszkodzeniem (stosowanie specjalnej diety, leczenie farmakologiczne, systematyczne kontrole).

Gama tych uszkodzeń jest bardzo szeroka i szczegółowe omówienie wszystkich wykracza poza ramy niniejszego przewodnika. Najczęściej spotykane kliniczne punkty odniesienia zawierają się w ocenie znaczenia zaburzeń metabolicznych, ocenie wyrównania metabolicznego oraz ocenie zaburzeń narządowych, wynikających z przewlekłych powikłań cukrzycy, jak: – retinopatia cukrzycowa (zaburzenia widzenia, zaćma), – nefropatia cukrzycowa (białkomocz), – neuropatia cukrzycowa (zaburzenia ukrwienia mózgu, kończyn dolnych, bóle piekące, zgorzel stopy), – angiopatia cukrzycowa (zmiany naczyń tętniczych i włośniczek).

Przedstawiona w tabeli ocena stopnia niepełnosprawności w schorzeniach cukrzycy, w stosunku do osób po 16 roku życia, dokonywana jest w oparciu o stosowane leczenie jak również obecność powikłań narządowych.

Istotne znaczenie dla rokowania ma dynamika rozwoju powikłań przewlekłych. Oceniając stopień i czas trwania niepełnosprawności, bierze się pod uwagę uciążliwość stosowanego leczenia, częstość występowania ostrych powikłań (incydenty hipoglikemii) oraz obecność powikłań narządowych. Cukrzyca właściwie leczona zazwyczaj nie powoduje zasadniczych ograniczeń aktywności życiowej. Chorzy na cukrzycę mogą żyć aktywnie. Większość ról społecznych i zawodowych pozostaje w ich zasięgu. Tak więc chorzy leczeni dietą lub dietą i doustnymi lekami hipoglikemizującymi bez powikłań na ogół nie kwalifikują się do orzeczenia stopnia niepełnosprawności.

Jeżeli, mimo optymalnego leczenia, nie udaje się uzyskać zadawalającego wyrównania cukrzycy (duże wahania poziomów cukrów, wysoki poziom HbA1c, incydenty objawowej hipoglikemii, konieczność częstych hospitalizacji, itp.), nawet bez współistnienia w danej chwili powikłań narządowych, przyjmuje się na ogół umiarkowany stopień niepełnosprawności.

Występujące przewlekłe powikłania cukrzycy, w zależności od ich zaawansowania, mogą powodować umiarkowany, a w niektórych przypadkach znaczny stopień niepełnosprawności.

Ograniczenia dotyczące pracy zawodowej są zazwyczaj niewielkie i związane głównie z ryzykiem hipoglikemii podczas insulinoterapii. Generalnie przeciwwskazane są wszelkie zawody wymagające pracy na wysokości, przy maszynach w ruchu, w porze nocnej, bez obecności innych osób. I tak, zawody przeciwwskazane ze względu na bezpieczeństwo publiczne to: kierowca, motorniczy, maszynista kolejowy, zwrotniczy, strażnik przejazdów kolejowych, operator dźwigów, pilot itp. Do zawodów przeciwwskazanych ze względu na bezpieczeństwo własne należą: dekarz, kominiarz, murarz, strażak, hutnik, monter napowietrznych linii energetycznych, telefonicznych, akrobata cyrkowy, nurek itp.

Zawody niewskazane ze względu trudności w przestrzeganiu diety i rytmu leczenia to: cukiernik, kucharz, piekarz, praca w systemie zmianowym.

Przeciwwskazane zawody w przypadkach zaburzeń widzenia to: zegarmistrz, jubiler, mechanik precyzyjny.

Mgr Bogusława Ławniczak, dr n. med. Halina Wójcik

Rodzaj cukrzycy

Stosowane leczenie

Obecność powikłań Stopień niepełnarządowych nosprawności

Typ I

intensywna insulinoterapia

nieobecne obecne

lekki zwykle umiarkowany

Typ II

wyłącznie dieta leki doustne leki doustne insulinoterapia insulinoterapia

nieobecne nieobecne obecne nieobecne obecne

żaden żaden lekki – umiarkowany lekki zwykle umiarkowany

13

Fot. Marek Dolecki

14

Tekst modlitwy znajduje się przy grobie świętego w Tuluzie

15

Z dr. n. med. Bogusławem Panek z Kliniki Chirurgii Naczyń i Transplantacji Akademii Medycznej w Białymstoku rozmawia Dorota Wysocka

Gdy nodze zagraża stopa Panie doktorze, określenie „stopa cukrzycowa” nie brzmi groźnie, kryje się za nim jednak jedno z najniebezpieczniejszych powikłań. Cóż to zatem takiego?

– U osoby chorej na cukrzycę jakąkolwiek patologię w obrębie stopy, bez względu na to, jak powstała, nazywamy „stopą cukrzycową”. Zaczyna się rzeczywiście niewinnie – od drobnego skaleczenia, otarcia, uderzenia, na ogół wywołanego przez pacjenta. Rana nie chce się jednak zagoić...

U diabetyków wszystko goi się trudniej.

– Tak. Im dłużej trwa choroba i im gorsze jest wyrównanie, tym ryzyko utrudnionego gojenia większe.

Stopa cukrzycowa nie pojawia się więc nieoczekiwanie u osoby, która niczego nie podejrzewa?

– Cukrzyca jest wyjątkowo podstępna, wiele lat może przebiegać bez wiedzy chorego i zdarza się, 16

że pacjent trafia do nas po prostu z powodu owrzodzenia na palcu.

U ludzi starszych współistnieje zresztą wiele innych dolegliwości, co utrudnia rozpoznanie.

Gdzie zatem tkwią źródła choroby?

– Przede wszystkim w neuropatii, czyli wywołanym cukrzycą uszkodzeniu włókien układu nerwowego obwodowego. Pojawiają się zaburzenia czucia – dotyk, ucisk i związany z tym ból odbierane są słabo albo w ogóle.

A skoro chory stopy nie czuje, łatwiej o wszelkiego rodzaju urazy.

Nie wyjmie od razu kamyka z buta i chodzi pokrwawiony, na plaży nie zauważy, że kamienie parzą i mają ostre krawędzie. Na skutek zmian w układzie wegetatywnym taka stopa staje się też sucha i zaczerwieniona. Do tego dochodzą wszelkiego rodzaju deformacje.

Inną przyczyną, rzadszą lecz trudniejszą w leczeniu, jest niedokrwienie stopy. Dochodzi

Dr n. med. Bogusław Panek

do makroangiopatii, czyli zmian miażdżycowych w dużych naczyniach i mikroangiopatii, zmian w krążeniu obwodowym. Zmiany miażdżycowe nie muszą mieć związku z cukrzycą – ich mechanizm jest skomplikowany – ale jeśli z nią współistnieją, rokowanie jest zawsze gorsze. W cukrzycy uszkodzone zostają przede wszystkim drobne naczynia obwodowe, podczas gdy miażdżyca dotyka głównie większe. Zdarza się również stopa cukrzycowa mieszana, neuropatyczno-niedokrwienna.

Powiedział Pan, że im wyrównanie cukrzycy gorsze, tym ryzyko powikłania większe. Czy można się przed nim całkowicie ustrzec?

– Początkiem wszelkich problemów jest uraz stopy. Za wszelką cenę należy do niego nie dopuścić.

Znaczenie ma i właściwa pielęgnacja – codzienne mycie mydłem w letniej wodzie (temperaturę warto sprawdzić termometrem, prawidłowe odczucie ciepła-zimna

przy neuropatii może być, jak już mówiliśmy, zniesione, łatwo więc na przykład o oparzenie), a potem staranne, zwłaszcza między palcami, osuszenie, używanie, jeśli zanadto się pocą, talku czy innego pudru lub kremu, albo zwyczajnej wazeliny, jeżeli są zbyt suche, i właściwy dobór – bardzo wygodnego i o numer większego – obuwia. Kryte buty – o sandałach w cukrzycy trzeba zapomnieć – warto nosić także po domu.

Skarpetki tylko z naturalnych włókien. Boso nie wolno chodzić nigdzie, nawet po nadmorskim piaseczku.

Paznokci lepiej nie obcinać – wystarczy systematyczne szlifowanie, bez zaokrąglania. I nie ogrzewać stóp – termofory, poduszki elektryczne są niepotrzebne. Regularnie trzeba też stopy, używając lusterka, oglądać. Można przecież nie czuć, że dzieje się z nimi coś niedobrego.

Leczeniem stopy cukrzycowej zajmują się głównie chirurdzy?

– O, nie. Tak naprawdę jest ona dzieckiem niczyim. Poważny problem, a sukcesy mało spektakularne, wymagające przy tym dużego zaangażowania i niemałych kosztów. Stopa cukrzycowa potrzebuje gry zespołowej, współdziałania nie jednego, a grupy specjalistów. W większych ośrodkach istnieją poradnie stopy cukrzycowej, w których zajmują się nią diabetolog, chirurg naczyniowy, ogólny, ortopeda i podiatra.

Podiatra to specjalista od...

– ...zmian w obrębie stopy. To wbrew pozorom bardzo skomplikowany narząd, w ruchu przyjmujący wielkie obciążenia, nawet pięciuset kilogramów na centymetr kwadratowy. Kiedy z czasem dochodzi do deformacji, palce zaginają się młoteczkowato, przy-

Stopa cukrzycowa to jednak nie wyrok.

– Tak, dysponujemy już gamą środków i metod, które potrafią bardzo pomóc pacjentowi. Zaczynamy oczywiście od wyrównania cukrzycy. Przy stopie niedokrwiennej, gdy doszło do zmian w dużych naczyniach – zwężenia lub niedrożności aorty, tętnicy biodrowej czy podkolanowej, potrzebna jest przede wszystkim rewaskularyzacja, czyli poprawa krążenia. Pomostowaniem tętnic zajmuje się właśnie Klinika Chirurgii Naczyniowej, w której pracuję. Na lepiej ukrwionej nodze łatwiej goją się owrzodzenia.

W stopie neuropatycznej problemem jest mikrokrążenie oraz neuropatia obwodowa. Na szczęście nowe leki, typu kwas alfa-liponowy (Thiogamma, Neurex), Benfotiamina (Benfogamma), znacznie zmniejszają objawy neuropatii.

17

przeprowadzonej amputacji i prawidłowym dobraniu protez życie pacjenta staje się o wiele łatwiejsze niż z wiecznie niewygojoną nogą.

Swego czasu głośno było o wykorzystywaniu przez lekarzy larw pewnego gatunku much. Wprowadzone do rany, oczyszczały ją z tkanki martwiczej.

kurczają, kości śródstopia ustawiają się do dołu i przez to zmieniają się punkty ucisku. Urządzenia pedobarograficzne są w stanie precyzyjnie te punkty określić, dzięki czemu można korygować wady przez dobór odpowiednich wkładek. Coraz dostępniejsze są również tzw. buty pneumatyczne, w których nacisk kierowany jest na golenie. Stopa, odciążona, wisi jakby w powietrzu i rana może się goić. Niestety, takiego buta nie można zastosować przy stopie niedokrwiennej.

Poradni stopy cukrzycowej jest w kraju tylko kilka. Gdzie są zatem leczeni chorzy?

– Lekarz prowadzący kieruje ich do różnych innych specjalistycznych poradni, gdzie czekają w kolejce po kilka miesięcy i gdzie nie zawsze mogą liczyć na złożone, wielokierunkowe działanie.

Leczenie na ogół jest ambulatoryjne, choć wielokrotnie pacjenci w początkowych etapach leczenia muszą być hospitalizowani. Po ustaleniu diagnozy i strategii postępowania chory kierowany jest do poradni, którą przez wiele 18

miesięcy, czasem lat, regularnie odwiedza co tydzień, dwa, trzy.

Rokowania nie są złe.

– I znów wyjątkowo wiele zależy od pacjenta, jego zdyscyplinowania i drobiazgowego przestrzegania instrukcji, jakie od nas otrzymuje, chociażby w sprawie opatrunków, które muszą być przecież zmieniane raz, dwa razy na dobę. Na pozytywne efekty trzeba cierpliwie czekać, a zaniedbania prowadzą do dramatycznych skutków – amputacji. Czasem małej, w obrębie palca, ale bywa że powyżej kolana.

Stopa cukrzycowa to podobno najczęstsza przyczyna amputacji kończyn.

– Tak. Często jednak jest to koniec koszmaru. Po dobrze

– Wypróbowaliśmy te metodę także u nas, z niezłym efektem, i zapewne będziemy do niej wracać. Staramy się pomagać naszym pacjentom w najróżniejszy sposób.

W tej chorobie nie ma jednej, nadającej się dla każdego, drogi postępowania. Dobór metody zależy nie tylko od tego, czy jest to stopa neuropatyczna, niedokrwienna, czy neuropatyczno-niedokrwienna – a te ostatnie trudniej poddają się leczeniu – ale i od wielu indywidualnych cech.

Cukrzyca staje się problemem coraz większej liczby ludzi, chorych ze stopą cukrzycową przybywa więc chyba równie szybko?

– U około 20 proc. diabetyków pojawia się owrzodzenie. Częściej u osób starszych, z cukrzycą typu 2, ale tak naprawdę zagrożony jest każdy chory, nawet ten z doskonałym wyrównaniem. Dlatego, podkreślam, niczego, co dzieje się ze stopami, lekceważyć nie wolno.

Trzeba je pielęgnować, chronić i wciąż kontrolować. Zdrowie stopy leży bowiem przede wszystkim w rękach pacjenta.

Fot. Radosław Mogielnicki

Życie z cukrzycą nie jest łatwe – nieustannie należy uważać na wagę ciała, zdrowo się odżywiać, brać insulinę, w wielu przypadkach także leki doustne, a do tego jeszcze regularnie odwiedzać lekarza. Wszystko to robić należy ze świadomością, że pojawić się mogą powikłania, takie jak problemy ze wzrokiem czy nerkami. Oprócz tego radzić sobie trzeba z uczuciem przygnębienia i nastrojami depresyjnymi.

Strach i frustrację, które nierozerwalnie związane są z cukrzycą, łagodzić może wsparcie ze strony innych osób.

Badania dowodzą, że ludzie, którzy takie wsparcie otrzymują, lepiej radzą sobie z chorobą. Skuteczne wsparcie dla różnych osób oznaczać może różne rzeczy. Dla jednego taką pomocą będzie oferta ze strony bliskiej osoby, by razem pójść do lekarza. Dla innego, gdy przyjaciel zechce go wysłuchać i doradzić. Może to być także towarzystwo siostry w porannych ćwiczeniach.

Chorzy na cukrzycę otrzymujący wsparcie bliskich i znajomych,

Cukrzyca i małżeństwo z którymi mogą porozmawiać o swych najbardziej nawet skrytych uczuciach, są w stanie lepiej kontrolować chorobę, a więc także poziom cukru we krwi, i silniej wierzą w to, że poradzą sobie ze swoją przypadłością.

W przypadku osób pozostających w związkach małżeńskich (czyli 85 proc. wszystkich dorosłych, bo taki ich odsetek żeni się bądź wychodzi za mąż) lub związkach niesformalizowanych, najważniejszym źródłem wsparcia jest partner. Niestety, małżeństwo może być także największym źródłem konfliktów i stresu.

W niniejszym tekście zajmiemy się tym, jak małżeństwo wpływać może na cukrzycę, jak cukrzyca wpływa na małżeństwo, a także tym, jak pary mogą ze sobą współpracować, by ich związek, a także partner chory na cukrzycę, jak najdłużej pozostał zdrowy.

Jedno wpływa na drugie

Jakość związku nie pozostaje bez wpływu na zdrowie, a szczególnie cukrzycę. Badania nad wpływem stresu małżeńskiego na zdrowie dowiodły, że konflikty oraz stres wynikający z nieprawidłowych stosunków w ro19

dzinie, mogą mieć negatywny wpływ na system immunologiczny chorego, jego serce oraz poziom cukru we krwi.

Zaangażowanie partnera w radzenie sobie z cukrzycą także może mieć ogromne znaczenie, a jego efekty będą pozytywne, jeśli partner zajmie się na przykład przygotowywaniem posiłków, zadba o zapas leków czy zechce towarzyszyć choremu podczas ćwiczeń.

Gdy idzie o wpływ cukrzycy na związek, zauważyć należy, że partner może doświadczać takich samych negatywnych uczuć, jak osoba chora. Czy jego partnera czekają jakieś komplikacje? Czy jego stan się pogorszy? Czy nadal będą mogli robić to, co zawsze sprawiało im przyjemność? Partner może odczuwać złość, szczególnie, gdy efektem cukrzycy jest nadwaga czy wysokie rachunki za leczenie.

Choć strach i smutek są uczuciami wspólnymi dla każdej pary dotkniętej cukrzycą, różni ludzie różnie sobie z tymi uczuciami radzą, co może prowadzić do pogłębienia konfliktu lub dalszego zbliżenia partnerów.

i próbuje ograniczać tłuszcze oraz cukry, ale pan Kowalski złości się, kiedy żona zwraca mu uwagę, aby nie przejadał się i unikał słodyczy. Cukrzyca jest w ich rodzinie powodem wielu kłótni.

Z powodu napięcia, jakie wywołuje, oboje zdecydowali, że lepiej tego tematu unikać i o nim nie wspominać.

Pan Wiśniewski podchodzi do swojej cukrzycy inaczej. Też wolałby jej nie mieć, ale skoro już choruje, to zdeterminowany jest, by jak najlepiej

Opowieść o dwóch parach

Kowalscy i Wiśniewscy to pary, na których przykładzie prześledzimy dwa modele radzenia sobie z cukrzycą w małżeństwie. Obie pary są ze sobą od 20 lat, obie mają nastoletnie dzieci, pracują, i w obu przypadkach to mąż od 10 lat cierpi na cukrzycę. Jednak ich związki bardzo się od siebie różnią.

Pan Kowalski nie może znieść tego, że jest chory i niewiele robi, by dbać o swoje zdrowie. Dwa razy na dzień wstrzykuje sobie insulinę, zgodnie z zaleceniami lekarza, ale nie kontroluje poziomu cukru we krwi, je wszystko, na co ma ochotę i nie chodzi do poradni diabetologicznej. Ma problemy ze wzrokiem i stopami. Pani Kowalska bardzo martwi się o męża i często przypomina mu (pan Kowalski twierdzi, że go „zadręcza”), aby monitorował poziom cukru we krwi, brał leki na ciśnienie i uważał na to, co je. Pani Kowalska przygotowuje rodzinne posiłki 20

sobie z nią radzić. Regularnie spotyka się z diabetologiem. Prawidłowo się odżywia i poprosił żonę, by przeszła na dietę razem z nim. Na początku pani Wiśniewska gotowała specjalnie dla niego, ale teraz cała rodzina odżywia się tak samo. Państwo Wiśniewscy starają się chodzić po obiedzie na wspólne spacery. Pani Wiśniewska również martwi się o męża, ale ufa mu i wierzy, że robi wszystko, co w jego mocy, by kontrolować swoją chorobę. Dlatego nie mówi nic, gdy mężowi coś się nie uda lub popełni jakiś błąd. W miarę potrzeb rozmawiają o chorobie, ale starają się zbytnio na niej nie skupiać.

Wyraźnie widzimy, że dla Kowalskich cukrzyca stanowi ogromny problem, a sposób, w jaki starają sobie

z nią radzić wywołuje stres i rodzi konflikty. Pani Kowalska stara się wspierać męża, ale robi to w sposób, który nazywamy „wsparciem bezpośrednim”. Oznacza to, że bierze odpowiedzialność za sprawy, którymi powinien zajmować się jej mąż. Oprócz tego często mówi mu, co ma robić, co czuć i jakie podejmować decyzje.

Prowadząc badania nad dorosłymi cierpiącymi na cukrzycę typu 1, psycholog Edwin Fisher doszedł do wniosku, że wsparcie bezpośrednie częściej wywołuje negatywne odczucia i jest nieskuteczne. Partnerzy starający się wspierać swych małżonków w ten sposób, wstępują w szeregi „diabetologicznej policji”, jak to określił inny psycholog – William Polonsky.

Diabetologiczna policja bez przerwy pilnuje, czy jesz odpowiednie pokarmy, czy kontrolujesz poziom cukru we krwi o odpowiedniej porze i czy ten poziom jest prawidłowy.

Wiadomo, że takie podejście ma na celu dobro chorego, ale jest denerwujące, rodzi złość, niechęć i sprawia, że czuje się on jak diabetologiczny przestępca. Prowadzi do zwiększenia dystansu pomiędzy partnerami.

W przypadku Wiśniewskich cukrzyca również jest problemem, ale problemem przez nich akceptowanym, takim, któremu należy sprostać. Współpracują ze sobą, by jak najlepiej radzić sobie z chorobą. Pani Wiśniewska zapewnia mężowi „wsparcie pośrednie”. Pomaga mu i spełnia jego prośby, ale to on – i tylko on – odpowiedzialny jest za swoje postępowanie. Pani Wiśniewska stara się aktywnie uczestniczyć w reżimie, jaki narzucił sobie jej mąż, i rozumie, że wpływa on dobrze także na nią i całą jej rodzinę. Ich wspólne spacery i nocne rozmowy dają efekt w postaci większej bliskości, dzięki czemu gotowi są, by radzić sobie z czekającymi ich w przyszłości problemami.

W powyższych przykładach największe znaczenie dla wpływu cukrzycy na związek ma postawa męża. Zachowanie żony także jest jednak ważne. Choć

pan Wiśniewski przyjmuje na siebie większą część odpowiedzialności związanej z chorobą, małżeństwo Wiśniewskich mogłoby być pełne konfliktów i napięć, gdyby pani Wiśniewska opierała się zmianom, o które zabiega mąż, czy po prostu ignorowała jego prośby.

nie, jak się czuje, zamiast ciągłego zwracania mu uwagi sprawiają, że jest w lepszym nastroju.

Na koniec wspomnieć należy, że choć należy unikać wstępowania

poziom cukru we krwi, zwracam się do niego w sposób spokojny. To pomaga, a on i tak czuje się panem siebie samego i nie ma wrażenia, że się go bez przerwy czepiam.

w szeregi „diabetologicznej policji”, osoby, z którymi rozmawialiśmy, twierdzą, że pomocnym jest, gdy partner przypomina choremu, kiedy pora sprawdzić poziom cukru we krwi, wziąć leki czy spakować kanapkę.

Mówi chory: Jestem osobą niezwykle aktywną. Jeżdżę na nartach i rowerze, dużo czasu spędzam sam, poza domem. Żona zawsze pyta mnie, czy mam ze sobą coś słodkiego i czy nie zapomniałem o telefonie komórkowym.

Linia oddzielająca przypominanie o tym, co ważne, od „nagabywania” i „zamęczania” jest jednak niezwykle cienka i zdarza się, że trudno jej nie przekroczyć. Mówi żona: Odkryłam, że nagabywanie i okazywanie strachu nie pomagają. Lepiej jest zachować spokój. Jeśli zauważę coś niepokojącego i uznam, że powinien zbadać

Radzenie sobie z niskim poziomem cukru we krwi

Czym jest wsparcie?

Aby lepiej zrozumieć, z czym muszą sobie radzić chorzy na cukrzycę oraz ich partnerzy, porozmawialiśmy z 21 parami i spytaliśmy je, co pomaga, a co przeszkadza im we wspólnym życiu.

Okazało się, że najważniejsza jest pomoc w utrzymaniu diety.

Zdarza się, że partner zajmuje się przygotowywaniem posiłków.

Mówi chora na cukrzycę: Mój mąż lubi przygotowywać potrawy mięsne. Zawsze proszę go, by mojej porcji nie smażył. Nie ma nic przeciwko temu i zamiast tego dusi ją lub gotuje. Chętnie spełnia moje życzenia, gdy idzie o dietę.

Inni dbają o to, by posiłki spożywane były o odpowiedniej porze, szczególnie gdy partner przyjmuje insulinę.

Mówi żona chorego: Nauczyłam się, że mąż musi zjeść w ciągu 30 minut od podania insuliny. Mówię mu więc, kiedy planuję podać kolację, aby mógł zrobić sobie zastrzyk w odpowiednim momencie.

Czasami konflikty pojawiają się nawet w przypadku, gdy współmałżonek stara się wspierać partnera.

Mówi żona: Staram się kupować zdrowe jedzenie. Niestety, mąż często je to, co lubi i nie dba o dietę. Uczę dzieci, jak jeść i żyć zdrowo, ale mąż powtarza, żebym nie pouczała go, co ma jeść, bo i tak zje to, co zechce.

Oprócz jedzenia, ważne jest wsparcie emocjonalne i najczęściej nie chodzi o to, co partner robi, ale o to, jak się dzięki niemu czujesz.

Mówi mężczyzna z cukrzycą: Żona bardzo chce ze mną współpracować. Myśli o mnie. Nie mógłbym prosić o nic więcej.

Mówi żona: Miła rozmowa i pyta-

Nadmierny spadek poziomu cukru we krwi (hipoglikemia) zdarza się, gdy chory wstrzyknie sobie zbyt dużo insuliny, za mało zje lub wysiłku fizycznego nie połączy z dodatkowym posiłkiem. Objawami hipoglikemii mogą być: drżenie, osłabienie, nerwowość, ból głowy, głód oraz zaburzenia wzroku. Gdy poziom cukru we krwi osiągnie bardzo niski poziom, mogą pojawić się drgawki i utrata przytomności. Partner, który zauważy takie objawy, musi działać szybko, podając choremu jedzenie bądź napój zawierający węglowodany. Zdarza się jednak, że chory nie jest w stanie jasno myśleć, opiera się lub stracił przytomność i nie jest w stanie czegokolwiek połknąć.

W takim przypadku partner będzie musiał mu wstrzyknąć glukagon, 21

który sprawi, że uwolniona zostanie nagromadzona w wątrobie glukoza.

Hipoglikemia to ogromne przeżycie, tak dla chorego, jak i jego partnera.

Oboje ogarnia strach i frustracja, a także bezsilna złość na chorobę.

Oto komentarz, który opisuje mieszankę emocji towarzyszących hipoglikemii: Bardzo się martwię, gdy poziom cukru w jej krwi osiąga niski poziom. Boję się, gdy spada lub już spadł. Pewnego ranka mieliśmy takie zdarzenie. Obudziłem się i wziąłem prysznic. Zwykle przed śniadaniem sprawdza poziom cukru we krwi.

Zobaczyłem, że leży oblana zimnym potem, a poziom cukru wynosi 36.

Zdenerwowałem się, bo miałem mało czasu, a tu się okazało, że będę musiał przygotować jej coś do zjedzenia.

Mówi chory: Czasami denerwuję się z powodu czegoś, co sam nieświadomie zrobiłem, gdy poziom cukru we krwi spadł zbyt nisko. Przynajmniej raz zdarzyło się, że odzyskałem świadomość, siedząc przy kuchennym stole, a moja żona płakała z powodu czegoś, co powiedziałem czy zrobiłem. Do tej pory nie wiem, co tak naprawdę się stało.

Kobieta z cukrzycą: Gdy wychodzimy gdzieś i zdarzy mi się hipoglikemia, bo opóźnił się posiłek, albo z jakiegoś innego powodu, mąż denerwuje się i mówi, że to właśnie dlatego nigdzie mnie nie zabiera. Wtedy zwykle zaczynam płakać i długo nie mogę się pozbierać.

Jak współpracować

Cukrzyca sprawia, że związek staje się trudniejszy. Może jednak zbliżyć partnerów do siebie, jeśli nauczą się ze sobą współpracować. Oto kilka sposobów, jak to osiągnąć.

Edukacja Dobrze jest, gdy oboje partnerzy wiedzą, czym jest cukrzyca, jak sobie z nią radzić i czego można spodziewać się w przyszłości. Informacje można uzyskać w poradni diabetologicznej, ale zdarza się, że partnera trzeba zachęcić, by zainteresował 22

się tematem. Jeśli tak jest w twoim przypadku, poproś partnera, by razem z tobą poszedł do lekarza i wypytał go o to, co chciałby wiedzieć na temat choroby. Oprócz ogólnych informacji na temat cukrzycy, warto zapoznać partnera z tym, co musisz i co chcesz robić, by poradzić sobie z chorobą.

Jeśli ustanowisz sobie realistyczne cele, a informacjami na ich temat podzielisz się ze współmałżonkiem, ten z pewnością pomoże ci je osiągnąć.

Słuchaj Zapytaj partnera na temat jego lub jej odczuć odnośnie tego, co chcesz zrobić, zmian, jakie chcesz wprowadzić. Wysłuchaj odpowiedzi. Nie przerywaj, nie kłóć się, nie próbuj przekonywać, że partner nie ma racji.

Po prostu wysłuchaj, nie tylko słów, ale i uczuć, jakimi partner się z tobą dzieli.

Ustalcie wspólne cele Jeśli ze sobą współpracujecie, z pewnością się do siebie zbliżycie.

Ustalcie więc wspólne cele odnośnie radzenia sobie z chorobą – na przykład wspólne spacery po obiedzie – i porozmawiajcie, jak je osiągnąć.

Gdy nie współpracujecie ze sobą, by osiągnąć te same cele, pojawia się frustracja i złość. Jeśli na przykład starasz się przygotowywać odpowiednie posiłki, a twój partner z cukrzycą je co popadnie i złości się, gdy go krytykujesz, to pewnie dobrze wiesz, skąd bierze się ta frustracja. Niezbędna jest więc szczera rozmowa na temat celów, które chcecie osiągnąć, i tego, jak planujecie to zrobić.

Zrób miejsce na negatywne emocje Cukrzyca może wywoływać depresję, złość, poczucie winy i strach – tak u chorego, jak i jego lub jej partnera.

Uczucia te mogą stać się barierami, które powstrzymują rozwój waszego związku. I choć najlepiej być optymistą, to radzenie sobie z emocjami negatywnymi jest nieodłączną częścią życia z przewlekłą chorobą. Doświad-

czając tych uczuć i akceptując je, nauczycie się radzić sobie z wpływem cukrzycy na wasze życie emocjonalne.

A dzieląc się nimi z partnerem, zapobiegniecie sytuacjom konfliktowym i zbudujecie zdrowy, głęboki związek.

Wsparcie ze strony innych osób Choć głównym wsparciem powinien być dla ciebie partner, nie unikaj pomocy ze strony innych członków rodziny bądź przyjaciół. Dzięki temu oszczędzisz stresu partnerowi, a innym dasz poczucie przydatności.

Dbaj o swój związek Jeśli w twoim związku pojawią się problemy, przyznaj się do tego i staraj się jak najwięcej rozmawiać. Przeznacz codziennie, czy raz w tygodniu, trochę czasu, by dyskutować nad twoim związkiem i zbliżyć się do partnera.

Nie ma czegoś takiego, jak definicja zdrowego, satysfakcjonującego związku. Zastanów się nad tym, co dzieje się w twoim małżeństwie i szukaj sposobów, by uczynić je lepszym.

Jeśli uznasz, że potrzebna jest pomoc specjalisty, udaj się wraz z partnerem do psychologa. Kilka sesji z udziałem uważnego obserwatora pomoże wam zidentyfikować problemy i opracować strategię ich rozwiązania.

Paula M. Trief

Tłumaczenie z języka angielskiego Michał Iwańczuk

Zapobieganie powikłaniom narządu wzroku spowodowanym przez cukrzycę.

O światło twoich oczu do czynienia z czterema blisko związanymi ze sobą elementami: epidemią nowych zachorowań na cukrzycę, niewystarczającą edukacją pacjentów, brakiem motywacji u chorych oraz brakiem dostępu do specjalistycznej opieki diabetologicznej.

Nie ma co udawać, że problemy te łatwo rozwiązać, ale wierzyć należy, że dysponujemy narzędziami, dzięki którym możemy ograniczyć powikłania cukrzycy – w tym utratę wzroku – a także cierpienia, jakie są z tym związane. Potrzebny jest wspólny wysiłek chorych na cukrzycę, lekarzy oraz osób odpowiedzialnych za politykę rządu.

Kontrola poziomu cukru we krwi Gdy mówimy o powikłaniach cukrzycy związanych ze wzrokiem, pozytywnym faktem jest to, że w większości przypadków utracie wzroku spowodowanej przez tę chorobę można zapobiec. Smutne jest zaś to, że mimo dostępu do ogromnej wiedzy na temat zapobiegania i leczenia, dziesiątki tysięcy osób tracą co roku wzrok z powodu cukrzycy.

Cukrzyca jest głównym powodem utraty wzroku wśród Amerykanów pomiędzy 20 a 74 rokiem życia. Ocenia się, że z powodu retinopatii cukrzycowej rocznie traci wzrok od 12 do 24 tysięcy obywateli USA. Badania pokazują, że u chorych na cukrzycę ryzyko utraty wzroku jest od 5 do 25 razy większe niż u ludzi

zdrowych. Wszystkie te liczby nie oddają jednak całości problemu, jakim jest wpływ cukrzycy na wzrok chorych, gdyż oprócz retinopatii, może ona powodować szereg innych chorób narządu wzroku, prowadzących do częściowej – a nierzadko bardzo dużej – utraty wzroku, która może w znacznym stopniu wpływać na jakość życia chorych.

Zapobieganie

Dlaczego tak wiele osób wciąż traci wzrok z powodu cukrzycy, pomimo tego, że tak dużo wiemy na temat zapobiegania i leczenia jej powikłań? Oto pytanie, na które odpowiedzi długo szukali okuliści, diabetolodzy oraz inni eksperci, by w końcu zgodzić się, że mamy tu

Poziom cukru we krwi utrzymywać należy jak najbliżej normalnych wartości.

Wysoki poziom cukru jest bezpośrednio lub pośrednio związany ze wszystkimi typami chorób oczu. Badania, których wyniki opublikowano w 1993 roku (Diabetes Comlications and Control Trial) dowiodły, że u osób cierpiących na cukrzycę typu 1 obniżenie średniego poziomu cukru we krwi o 10 proc. (stężenie hemoglobiny glikowanej – HbA1c), zmniejsza ryzyko wystąpienia retinopatii cukrzycowej o prawie 60 proc., a ryzyko pogorszenia stanu retinopatii u osób, które już na nią cierpią, o 43 proc.

Znaczy to, że jeśli na przykład twój poziom HbA1c wynosi 7 proc. (odpowiednik średniego poziomu cukru we krwi – 172 mg/dl) i obniżysz go do 6,3 proc. (odpowiednik – 147 mg/dl), to w ogromnym stopniu spada ryzyko pojawienia się retinopatii. Ryzyko pojawienia się lub 23

pogorszenia retinopatii zmniejsza się do chwili, aż poziom HbA1c osiągnie 5 proc. (odpowiednik – 101 mg/dl) – w takiej sytuacji to ryzyko jest minimalne.

W przypadku chorych na cukrzycę typu 2, utrzymywanie HbA1c na poziomie 6 proc. lub niższym sprawia, że ryzyko powikłań jest niezwykle niskie.

Kontrola ciśnienia krwi

Ciśnienie krwi kontrolować należy poprzez odpowiednie odżywianie się, regularne ćwiczenia fizyczne, a jeśli trzeba – za pomocą leków. Badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii (United Kingdom Prospective Diabetes Study) dowiodły, że w przypadku osób cierpiących na cukrzycę typu 2 utrzymywanie prawidłowego ciśnienia krwi zmniejsza ryzyko wystąpienia retinopatii bardziej nawet, niż utrzymywanie prawidłowego poziomu cukru we krwi.

Zmniejszenie ciśnienia o 10/5 mm Hg (na przykład ze 150/90 mm Hg do 140/85 mm Hg) zmniejsza ryzyko utraty wzroku prawie o 50 proc. (taka sama redukcja ciśnienia zmniejsza ryzyko udaru mózgu o 44 proc., a śmierci o 32 proc.!).

Kontrola lipidów we krwi

Dowiedz się, jak przedstawia się poziom lipidów w twojej krwi, i poprzez odpowiednią dietę, regularne ćwiczenia fizyczne oraz stosowanie leków staraj się, by poziom ten był jak najbliższy idealnego.

Retinopatia cukrzycowa przybiera często dużo gorsze formy, gdy poziom lipidów, przede wszystkim cholesterolu LDL – czyli „złego” cholesterolu – oraz trójglicerydów we krwi daleki jest od normy.

Idealny poziom cholesterolu LDL powinien być poniżej 100 mg/dl, trójglicerydów poniżej 150 mg/dl, a cholesterolu HDL (czyli cholesterolu „dobrego”) – powyżej 45 mg/dl u mężczyzn i powyżej 55 mg/dl u kobiet.

Palenie

Jeśli palisz papierosy – za wszelką cenę postaraj się przestać. Wszyscy wiedzą, że palenie jest niezwykle szkodliwe i nikomu nie trzeba tego tłumaczyć. Jeśli chorujesz 24

na cukrzycę, rzucenie palenia to zdecydowanie najlepsza rzecz, jaką możesz zrobić, by zadbać o swoje oczy (a także serce, płuca, nerki, zęby itd.).

Regularne badania dna oka

Zadbaj o to, by regularnie, raz do roku przechodzić badanie dna oka u lekarza, który ma doświadczenie z cukrzycą i powikłaniami wzroku, które ta choroba wywołuje. Ocenia się, że od 40 do 50 proc. osób z cukrzycą nie przechodzi corocznych badań dna oka. To ogromna tragedia, bo większości przypadków utraty wzroku spowodowanych przez cukrzycę można by zapobiec dzięki wczesnej diagnozie i odpowiednim leczeniu.

Terapia laserowa przeprowadzana w ciężkich przypadkach retinopatii może ograniczyć utratę wzroku w 50–75 proc., a jaskrze zapobiec można przy użyciu leków, terapii laserowej i/lub operacji chirurgicznej. Niestety, zanim pojawią się symptomy cukrzycowych powikłań wzroku, zwykle następują już nieodwracalne zmiany i szansa wyleczenia dramatycznie maleje. Dlatego dla ludzi z cukrzycą tak ważne jest regularne przechodzenie badań dna oka. Należy pamiętać, że wszyscy chorzy – niezależnie od

Pierwsze w Polsce testy insuliny w sprayu

Dostaje ją dwóch 40-letnich pacjentów z cukrzycą. Eksperyment potrwa dwa lata. Jeśli okaże się, że lek jest bezpieczny, zostanie dopuszczony do sprzedaży.

W Ameryce nowy preparat został zarejestrowany na początku 2006 roku.

Teraz trwają procedury umożliwiające wprowadzenie leku do europejskich aptek.

W Polsce insulinę w sprayu badają lekarze ze szpitala klinicznego im. Barlickiego.

– Instytucja przygotowująca preparat do rejestracji w całej Unii wybrała nasz ośrodek do badań – mówi prof. Jerzy Loba z Kliniki Diabetologii i Chorób Metabolicznych.

– Sprawdzamy, jak działa lek i czy wywołuje działania niepożądane.

tego, czy chodzi o cukrzycę typu 1, czy typu 2 – należą do grupy podwyższonego ryzyka utraty wzroku.

Zapobieganie powikłaniom cukrzycy

Pomimo tego, że naukowcy coraz więcej wiedzą o przyczynach zapadania na cukrzycę oraz o jej powikłaniach, a także o metodach leczenia tych powikłań, epidemia cukrzycy oraz komplikacji z nią związanych nieustannie się rozszerza. Być może najskuteczniejszym sposobem zapobiegania powikłaniom cukrzycy – a w tym utracie wzroku – jest takie postępowanie, by choroba ta jak najrzadziej występowała.

Badania dowodzą, że codzienny 30-minutowy spacer zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na cukrzycę typu 2 u ludzi należących do grupy ryzyka o 60 proc.

Zaś ci, którzy już chorują, ryzyko poważnej utraty wzroku zmniejszyć mogą nawet o 95 proc. Kluczem do sukcesu jest współpraca, motywacja oraz wzajemne wsparcie w gronie chorych, lekarzy oraz tych, którzy odpowiadają za tworzenie prawa.

A. Paul Chous, tłum. Michał Iwańczuk

Pacjenci z cukrzycą typu 1 (w tej postaci choroby zniszczeniu ulegają komórki produkujące insulinę) dostali spraye z insuliną. Wdychają ją w taki sam sposób, jak swoje leki zażywają chorzy na astmę.

Cukrzycy, biorąc hormon przed jedzeniem, imitują odpowiedź organizmu na spożyte posiłki. Skuteczne działanie preparatu powinno polegać na utrzymywaniu ilości cukru na właściwym poziomie. Sprawdzają to sami pacjenci za pomocą glukometrów.

– W ten sposób dowiadujemy się, czy lek działa – tłumaczy prof. Loba. Ewentualne skutki uboczne pozwolą wykryć dokładne badania lekarskie. Początkowo będą prowadzone raz w tygodniu, później rzadziej.

Najwięcej obaw wiąże się z ewentualnym negatywnym wpływem sprayu na płuca.

Wiedza na temat prozdrowotnych zmian stylu życia, sposobu żywienia, a w szczególności spożycia tłuszczów odgrywa bardzo dużą rolę w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym – cukrzycy i miażdżycy.

Prof. dr hab. Maria H. Borawska

Mgr farmacji Maria Konopka

Margaryna czy masło?

Tłuszcze w pożywieniu są najbardziej skoncentrowanym źródłem energii, warunkują przyswajanie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K) i dostarczają niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), których ustrój człowieka nie potrafi syntetyzować. Z jednego grama tłuszczu ustrój uzyskuje około 9 kcal; dla porównania: z jednego grama białka – 4 kcal, z jednego grama węglowodanów – 4 kcal. Zakładając, że maksyDlatego osobom przyjmującym nowy lek trzeba będzie zrobić kilkakrotnie specjalistyczne badania. Zaletą wziewnej insuliny jest łatwość stosowania. Pozwoli uniknąć cukrzykom zastrzyków, które trzeba robić trzy razy dziennie.

– Najważniejsze, że nowy preparat powinien działać skuteczniej od dotychczas stosowanych – mówi prof. Loba. – Wygląda na to, że wziewna insulina bardzo dobrze odtwarza proces fizjologiczny, co daje szansę na osiągnięcie lepszych efektów terapeutycznych.

Na cukrzycę choruje ponad 48 mln ludzi w Europie. Jej powikłania często prowadzą do utraty wzroku, amputacji kończyn, niewydolności nerek i uszkodzenia nerwów.

Moja Cukrzyca

malnie 30 proc. energii w naszej diecie ma pochodzić z tłuszczu, to udział w tym poszczególnych kwasów tłuszczowych powinien wynosić odpowiednio: nasyconych – 8 proc., jednonienasyconych – 14 proc., wielonienasyconych – 8 proc. Tłuszcze pełnią także rolę strukturalną w ustroju człowieka.

Są częścią składową komórek i tkanek, wchodzą w skład płynów ustrojowych, chronią przed nadmierną utratą ciepła, ułatwiają odczuwanie smaku i przełykanie pokarmu, hamują skurcze żołądka i wydzielanie kwasu żołądkowego oraz utrzymują narządy w jamie brzusznej w prawidłowym położeniu.

W produktach spożywczych dostarczane są do organizmu tłuszcze tzw. niewidoczne i najczęściej nieuświadamiane przez konsumentów (około 55 proc. całkowitej spożywanej ilości tłuszczów), a obecne w wyrobach wędliniarskich, piekarniczych i cukierniczych. Produkty, takie jak: masło, smalec, margaryna, oleje jadalne, których głównym składnikiem są tłuszcze, stanowią grupę tłuszczów widocznych (około 45 proc.).

Tłuszcze są estrami glicerolu (lub innego alkoholu organicznego) i kwasów tłuszczowych.

Od stopnia nasycenia wiązań między atomami węgla w łańcuchach kwasów tłuszczowych zależą właściwości biologiczne tłuszczów jadalnych.

Kwasy tłuszczowe nasycone zawierają wiązania

pojedyncze między atomami węgla. Ich obecność w cząsteczce tłuszczu powoduje, że tłuszcz ma konsystencję stałą. Występują one głównie w tłuszczach zwierzęcych (masło, smalec, łój), ale także mogą być w tłuszczach roślinnych (np. olej palmowy, bawełniany, tłuszcz kokosowy).

Jedną z zalet budowy tej grupy kwasów tłuszczowych jest ich odporność na utlenianie. Większość z tych kwasów nasyconych powoduje zwiększenie stężenia cholesterolu we krwi i wzrost krzepliwości krwi, dlatego nie powinna znajdować się w diecie osób z hipercholesterolemią.

Kwasy tłuszczowe nienasycone, zawierające wiązania podwójne w łańcuchu węglowym, dzielimy w zależności od liczby tych wiązań na jednonienasycone i wielonienasycone.

Jednonienasycone kwasy tłuszczowe, takie jak w oliwie z oliwek, obniżają poziom „złego” cholesterolu LDL i podwyższają poziom „dobrego” cholesterolu HDL, i ponadto zwiększają aktywność białek rozprzęgających w mięśniach, co pobudza mięśnie do spalania większych ilości kalorii, które są przekształcane w energię cieplną. Porównywalnie, w naszym miękkim domowym smalcu znajduje się około 10 proc.

25

nienasyconych kwasów tłuszczowych, a w oliwie z oliwek tylko 8,5 proc.

Spośród nienasyconych kwasów tłuszczowych (omega lub n-) wykazano, że korzystne działanie mają grupy kwasów tłuszczowych n-3 i n-6. Jednak wiązania podwójne mogą występować w dwóch formach przestrzennych: cis i trans.

Izomery trans kwasów tłuszczowych wywierają niekorzystny wpływ na organizm człowieka: – podnoszą stężenie cholesterolu całkowitego we krwi, – obniżają stężenie cholesterolu HDL, – wykazują silniejsze działanie miażdżycowe niż nasycone kwasy tłuszczowe, – mogą obniżać masę urodzeniową niemowląt, – mogą podwyższać poziom insuliny we krwi po obciążeniu glukozą, – mogą zaburzać czynność układu immunologicznego, – obniżają aktywność przemiany kwasu linolowego w arachidonowy, – przechodzą przez łożysko do płodu i wykazują działanie szkodliwe na płód.

Co to jest margaryna?

Margaryna jest emulsją jadalnych tłuszczów roślinnych zmieszanych z wodą lub mlekiem, z dodatkiem substancji polepszających smak i właściwości użytkowe, wartość odżywczą oraz przedłużających okres trwałości (emulgatory, stabilizatory, barwniki, aromaty, witaminy A, D i czasami E, sól, cukier, kwas cytrynowy i ewentualnie konserwanty). Zbliżony do masła smak i zapach margaryny tworzą substancje powstałe z ukwaszonego mleka bądź też dodawane aromaty (takie jak diacetyl lub laktony) podczas ich produkcji. Margaryny powstają z ciekłych olejów roślinnych w procesie ich utwardzania, który może być przeprowadzony metodą uwodornienia (wysycenie wodorem części lub całości podwójnych wiązań kwasów tłuszczowych – margaryny twarde kostkowe, cukiernicze, smażalnicze), czy przeestryfikowania tłuszczu o niskiej temperaturze topnienia tłuszczem o wysokiej temperaturze topnienia (głównie margaryny tzw. kubkowe).

Szczególnie „niezdrowe” są margaryny twarde (gorsze od smalcu), ponieważ zawierają niekorzystne izomery trans kwasów tłuszczowych (nawet do 50 proc.) i pozostałości 26

katalizatorów reakcji uwodorniania, którymi mogą być związki niklu, miedzi, chromu, palladu; niestety nie można ich usunąć. Osnowa tłuszczowa takich margaryn zawiera nasycone kwasy tłuszczowe pochodzące z olejów uwodornionych, oleju palmowego, smalcu i łoju. Spożywając margaryny czy ciasta z kremem, ciasta francuskie, wyroby cukiernicze, np.: krakersy, wafelki, lody, albo produkty smażone z udziałem tych tłuszczów (frytki, czipsy) przyczyniamy się do wzrostu „złego” cholesterolu w naszym organizmie, promujemy powstawanie zmian pronowotworowych i chorób alergicznych. Żaden olej roślinny nie zawiera cholesterolu zwierzęcego, jak głoszą reklamy, ale uwodorniony olej roślinny w postaci margaryny podnosi jego poziom w organizmie, pomimo że nie ma go w swoim składzie!

Co to jest masło?

Masło to produkt wysokotłuszczowy otrzymywany wyłącznie z mleka krowiego, jest najłatwiej strawnym tłuszczem zwierzęcym. Jego wady struktury i konsystencji wynikają głównie z sezonowych zmian składu tłuszczu mlecznego i nieprzestrzegania odpowiednich parametrów podczas jego produkcji (dojrzewania, płukania, wygniatania).

W maśle izomery trans kwasów tłuszczowych występują w małych ilościach (do 3 proc.), ale to są naturalne izomery trans kwasu linolowego (tzw. skoniugowany kwas linolowy) powstające w żwaczu krowy, które przechodzą do tłuszczu mlekowego i hamują powstawanie nowotworów gruczołu piersiowego, jelita grubego, żołądka, wątroby, nerek i płuc, niszcząc wolne rodniki, czego nie wykazują żadne margaryny. Większość polskich producentów dodaje naturalne barwniki (karoteny) lub inne dodatki do masła (przed naszym wejściem do UE były niedozwolone), które nie zawsze są korzystne dla naszego zdrowia!

Wykazano, że wyizolowany beta-karoten zwiększał występowanie raka

płuc u palaczy narażonych dodatkowo na azbest, czego nie obserwowano po piciu soku z marchewki. „Blade” masło, bez żadnych dodatków, wcale nie jest złe, i szkoda, że nie produkują takiego masła Polacy ze wspaniałego, wolnego od metali toksycznych, mleka z Podlasia; produkują je np.

Irlandczycy. Cholesterol, spożywany z umiarem wraz z masłem, nie jest tak groźny jak ten produkowany w organizmie m.in. z węglowodanów nadmiernie spożywanych. Należy pamiętać, że cholesterol jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu, w tym do budowy błon komórkowych, syntezy kwasów żółciowych i hormonów steroidowych. Światowa Organizacja Zdrowia FAO/WHO i naukowcy biorący udział w redagowaniu Polskiego Konsensusu Tłuszczowego zabraniają kobietom w ciąży i dzieciom, do co najmniej lat dwóch, spożywania margaryn, nawet tych kubkowych; zaleca się spożywanie płynnych olejów roślinnych, masła i oleju z ryb (2 razy w tygodniu).

W wieku dojrzałym (kiedy ilość zmian pronowotworowych w naszym organizmie wzrasta) należy rozważyć, czy chcemy spożywać masło, ze względu na jego korzystne właściwości przeciwnowotworowe, czy margarynę (środek zastępczy masła), który takich właściwości nie posiada, a nawet może nam szkodzić.

Prof. dr hab. Maria H. Borawska, mgr farmacji Maria Konopka Literatura u autorek artykułu

Czy posmarowałbyś grzankę roztopionym plastikiem? Nie? Przecież robisz to codziennie!

Babeczki kupione w supermarkecie są złociste, pachnące, z gwarancją, że w tym stanie dotrwają pół roku.

Pewien chicagowski specjalista do spraw żywie­nia pokazywał w telewizji 22-letnie ciast­ko, które ciągle wyglądało, jakby właśnie wyjęto je z pieca. Tę cudowną trwałość przemysł spożywczy zawdzięcza specjalnemu rodzajowi tłuszczów zwanych trans (mó­wiąc fachowo, to izomery kwasów tłuszczowych trans). Powstają one jako produkt uboczny przy wyrobie tłuszczów spożywczych, np. margaryny. Zjadamy je m.in. w zup­kach w proszku, fast foodach, mrożonych frytkach, słonych przekąskach, margarynie, batonikach.

Kłopot polega na tym, że są szkodliwe, bo w przeciwieństwie do innych tłuszczów nasz organizm nie potrafi ich rozłożyć. Zalegają zatem w żyłach jak niezniszczalne złogi plastikowych butelek na wysypiskach śmieci.

Dozgonna świeżość

Od mydła do margaryny

Jeszcze pod koniec XIX wieku odkryto, jak płynne oleje przerobić na użyteczne smarowidła i kostki – wystarczy dodać do nich wodoru pod wysokim ciśnie­niem.

Utwardzone w ten sposób tłusz­cze nadawały się do wyrobu różnych produktów, począwszy od mydła aż po smary do kół.

W 1911 roku firma Proc­ter & Gamble, wówczas zajmująca się wytwarzaniem mydła i świec, wpadła na to, jak wykorzystać ten proces uwo­dornienia do utwardzania olejów spo­żywczych. Wypuściła na rynek tłuszcz roślinny Crisco z nasion bawełny (używając do tego nasion pozostałych jako odpady w przędzalniach). Puszki Crisco weszły przebojem do amery­kańskich gospodarstw domowych. Ten tłuszcz był tańszy niż smalec, a przy tym miał większą trwałość. Można go było przechowywać w pokojowej temperaturze nawet przez dwa lata. Wkrótce opracowano kolejny

produkt, który miał zastępować masło: margarynę uwodornioną w taki sposób, aby nie rozpuszczała się w temperaturze pokojowej, a jednocześnie topniała w ustach.

Tak utwardzone oleje z powodze­ niem zastąpiły tłuszcz wieprzowy i wołowy, stosowano je do potraw wege­tariańskich i koszernych. Niezależnie od tego, czy produkowano je z oleju palmo­wego, sojowego czy rzepakowego, były niezwykle tanie (12 proc. ceny masła). Kiedy przemysł spożywczy znalazł tę żyłę złota, zrobił wszystko, żeby przeko­nać do niej klientów. Panie domu porzu­ciły masło i smalec na rzecz margaryny.

W latach 60. XX wieku w Ameryce już 60 proc. olejów roślinnych stosowanych produktach żywnościowych było częściowo uwodornionych.

Nie przejmowano się wówczas tym, że znaczna część przerabianych olejów podczas reakcji z wodorem zmienia się w tłuszcze trans (przy pro­ dukcji margaryny – nawet 45 proc).

A jednak tłuszcze trans to zabójcy.

Osadzają się w naszym organizmie jak kamień w starym czajniku.

Zwiększają ryzyko wystąpienia różnych zaburzeń, od choroby Alzheimera po autyzm. Mogą podnieść poziom cholesterolu, zwiększają ilość płytek miażdżycowych w tętnicach, prowadząc w niektórych przypadkach do zawału. Dlaczego? Nasze organizmy nie potrafią rozłożyć uwodornionych olejów. Hasło jednej z kampanii przeciw ich spożywaniu głosi: „Czy posmarowałbyś grzankę roztopionym plastikiem?” Brytyjska Agencja ds.

27

Stan­dardów Żywności stwierdza jednoznacznie: „Tłuszcze trans zawarte w produktach żywnościo­wych, do wyrobu których użyto uwodornionych olejów roślinnych, są szkodliwe i nie mają żadnych wartości odżywczych”.

Alex Richardson jest pracowni­ kiem naukowym wydziału fizjologii Uniwersytetu Oksfordzkiego i dyrek­ torką organizacji Food and Behaviour Research (Badania nad żywieniem i zachowaniem). Uważa, że Wielka Bryta­nia powinna pójść za przykładem Danii, która w roku 2003 prawnie ograniczyła zawartość tłuszczów trans w produktach żywnościowych.

– Nie można znaleźć niczego na ich obronę. Wygląda na to, że są produktami sztucznymi, toksycznymi. Nie rozumiem, dlaczego nie mielibyśmy ich usunąć ze swojej diety. Nasza służba zdrowia zmaga się z coraz częstszymi zachorowaniami na cukrzycę i choroby serca, a wyeliminowanie jednego ze szkodliwych tłuszczów byłoby krokiem we właściwym kierunku.

W Wielkiej Brytanii, w przeci­wieństwie do Stanów Zjednoczonych, tłuszcze trans są przez producentów starannie ukrywane. Na etykietkach większości wyrobów w najlepszym razie wymienia się je między dany­mi o całkowitej zawartości tłuszczu i procentowej zawartości tłuszczów wielonienasyconych, jednonienasyconych i nasyconych. O ile w ogóle się je wymienia (w Polsce nie ma obowiązku ujawniania ich na etykietach – przyp. „Forum”). Jeśli nie wybieracie się na zakupy uzbrojeni w kalkulator i szkło powiększające, nie będziecie w stanie sprawdzić, jakie ich ilości spożywacie w postaci różnych „zdrowych” substytu­tów masła, w ciastkach, herbatnikach, płatkach śniadaniowych, batonikach, pizzy, pączkach, lodach, gotowej żyw­ności wegetariańskiej i w produktach smażonych w głębokim oleju.

Chore małpy

Do czerwca tego roku wielu ludzi nigdy nawet nie dyszało o „transach”.

Ostat­nio jednak pojawiło się na ich temat mnóstwo informacji. Prestiżowe 28

pismo „New Scientist” opisało wyniki ekspery­mentu prowadzonego przez siedem lat w Karolinie Północnej. 51 koczkodanów karmionych tłuszczami trans przybrało na wadze, tyjąc w sposób groźny dla zdrowia. Małpy wykazywały wczesne oznaki cukrzycy i były w znacznie gorszej formie niż ich kuzynki z grupy kontrolnej.

Pod koniec lipca „British Medical Journal” podsumował wyniki wielu innych badań. Wynika z nich, że spożywanie około pięciu gramów tłuszczów trans dziennie „ma bezpośredni związek z 23-procentowym wzrostem liczby zachorowań na choroby wieńcowe”. Działają niekorzystnie, nawet jeśli są spożywane w tak niewielkich ilościach jak kilka gramów dziennie.

A porcja smażonego kurczaka z frytkami w KFC zawiera – według jednego z wcześniejszych artykułów z „New England Journal of Medicine” z tego roku – 4,4 grama „transów” pochodzących przede wszystkim z oleju użytego do smażenia (co prawda w maśle znajdziemy ich od zera do trzech gramów, ale te naturalnie pochodzące od zwierząt są mniej szkod­liwe niż powstające podczas chemicznej obróbki). „British Medical Journal” wezwał brytyjski rząd do wprowadzenia przepisów ograniczających zawartość tłuszczów trans w produktach żywnościowych poniżej dwóch procent (podobnie jak w Danii) i nakazujących producentom podawanie dokładnych informacji na etykietach. Taki przepis wprowadzono w tym roku w USA. Amerykańscy lekarze postawili na swoim i jednogłośnie wezwali do zakazu i ich stosowania. Wyeliminowanie szkodliwych transów pozwoliłoby uratować życie 30 tys. osób rocznie, jak w 1994 roku stwierdzili naukowcy z Harvard School of Public Health.

Kampania odniosła sukces w Stanach Zjednoczo­nych: w zeszłym roku sieć McDonald’s musiała przyznać, że nie dotrzymała obietnicy złożonej w 2002 roku (zobowiązała się do zmniejszenia zawartości tłuszczów trans w oleju

używanym do smażenia). Za karę McDonald’s musiał zapłacić siedem milionów dolarów w postaci dotacji na rzecz American Heart Association.

Niedawno białą flagę wywiesiła sieć KFC, również w jej przypadku chodzi o olej stosowa­ny do smażenia. Od stycznia 2006 roku wszyscy producenci żywności w USA są zobowiązani do podawania na opakowaniu zawartości tłuszczów trans w swoich wyrobach.

W Wielkiej Brytanii ten rodzaj kwa­sów tłuszczowych ma zniknąć z pro­duktów firmowanych przez sieci super­marketów Tesco, Sainsbury’s i Co-op. Najważniejsze firmy: Kellogg’s, United Biscuits, Nestlé i Cadbury Schweppes zobowiązały się do zmniejszenia ich zawartości lub całkowitego wyelimino­wania ze swych wyrobów.

Jak tak dalej pójdzie, brytyjskie supermarkety mają szansę dogonić amerykańskie, gdzie na stoiskach z przekąskami i słodyczami coraz częściej można zobaczyć infor­mację: „Teraz bez tłuszczów trans!”

Niektórzy twierdzą, że takie ogłoszenia często prowadzą do zwiększenia sprze­daży.

– Ludzie myślą, że to oznacza „bez tłuszczu” – mówi pewien lobbysta.

– Na tym właśnie polega problem z etykietkami – tłumaczy Tom Sanders, dietetyk z King’s College w Londynie. – Czytają je nie ci, co powinni. Głównie dbający o swoje zdrowie przedstawiciele klasy średniej. Tymczasem to ludzie z uboższych warstw pochłaniają codziennie ogromne ilości transów. Opisywanie składu produktu na opa­kowaniu nie przynosi pożądanych efektów.

– Bardzo trudno jest przekonać ludzi, którzy jedzą najwięcej smażonych produktów i tanich ciastek, prowadzą niezbyt zdrowy tryb życia, aby tego nie robili – twierdzi Richardson. – A to całe gadanie, że producenci sami mają pilnować przestrzegania norm, nie zdaje egzaminu. Nie ma co się łudzić.

Produ­centów interesują jedynie zyski.

Tłuszcze trans kosztują niewiele.

Pozornie. Bo do ich ceny trzeba doliczyć kosztowne ratowanie zdrowia.

Z materiałów „Forum” 48/2006

Horror autotoxicus czyli limfocyty na wojnie

Strategie i linie obrony P

rzed atakami chorobotwórczych mikroorganizmów i innymi nadchodzącymi z zewnątrz zagrożeniami nasz organizm chroni kilka linii obrony. Groźne dla wroga siły potrafią jednak skierować uderzenie i przeciwko swojemu gospodarzowi – gdy omyłkowo jakąś część organizmu, nawet najzdrowszego, uznają za niebezpieczną. Autoagresja, którą jeszcze sto lat temu uważano za niemożliwą, bo czyż wbudowanie w organizm systemu samozniszczenia nie byłoby jakąś straszliwą omyłką ewolucji, okazała się nie być zjawiskiem rzadkim. Horror autotoxicus, atak układu odpornościowego na własny organizm, postrzegany jest jako źródło kolejnych chorób – cukrzycy typu 1, stwardnienia rozsianego, reumatoidalnego zapalenia stawów, nieswoistych zapaleń jelit, łuszczycy, choroby Crohna.

Wywołuje je zdradzieckie działanie białych krwinek, zwanych limfocytami T (od grasicy, thymus, w której dojrzewają), a dokładniej limfocytami T CD4+, gdyż na powierzchni mają białko CD4. Zwykłych przedstawicieli tych komórek uznać można za oficerów sił zbrojnych układu odpornościowego – to one wysyłają oddziały do boju z bakteriami czy wirusami. Jeśli jednak za zagrożenie uznają jakąś część własnego organizmu, na nią kierują uderzenie.

Organizm wypracował jednak me-

tody obrony przed autoagresją. Pewna grupa limfocytów T ma za zadanie hamować nieprawidłowe zachowania układu odpornościowego. Nazwano je regulatorowymi limfocytami T. Ich rola daleko jednak wykracza poza tłumienie chorób autoimmunizacyjnych. Mają one swój udział w modyfikacji odpowiedzi układu odpornościowego na choroby nowotworowe, przeszczepy narządów oraz ciążę. Jeśli

naukowcom udałoby się opracować metody sterowania ich pracą – obniżania lub wzmagania aktywności, w zależności od potrzeb – znacznie lepiej radzilibyśmy sobie z niektórymi wielkimi problemami medycyny. koro zagrożenie jest tak poważne, to dlaczego choroby autoimmunizacyjne nie są mimo wszystko powszechne? – zastanawiali się badacze. I jak właściwie układ odpornościowy odróżnia zagrożenie zewnętrzne od własnych tkanek?

Pierwszy system zabezpieczeń działa w grasicy, niepozornym, położonym w śródpiersiu, za mostkiem, gruczole.

W narządzie tym limfocyty przechodzą surowy trening, ucząc się nie atakować własnego ciała. Oporne komórki są niszczone, jednak pewna ilość autoagresywnych limfocytów T prześlizguje się niezauważona do krwiobiegu i naczyń limfatycznych, gdzie może zapoczątkować chorobę.

Tam jednak do głosu dochodzą kolejne linie obrony. Mogą to być zapory bierne, np. w niektórych tkankach, chociażby mózgu i rdzenia kręgowego, budowa naczyń uniemożliwia, a przynajmniej bardzo utrudnia autoreaktywnym komórkom układu odpornościowego przenikanie w głąb narządów, ale i mechanizmy aktywne – uciekinierzy są namierzani, a następnie niszczeni lub przynajmniej wyłączani przez inne elementy systemu odpornościowego. Wśród nich najważniejsze są właśnie regulatorowe limfocyty T. One także, tak jak i inne limfocyty T, przeszły w grasicy szkolenie, a potem zaczęły krążyć w organizmie jako wyspecjalizowana grupa. ich istnieniu naukowcy wiedzą od lat 70. Długo jednak nie potrafiono wyjaśnić mechanizmu ich działania, ani nawet zidentyfikować.

Dopiero w połowie lat 90. ustalono, że chodzi o limfocyty T CD4+, mające na powierzchni białko CD25. Usunięcie z organizmu myszy tych właśnie limfocytów sprawiało, że gonady, tarczyca, ślinianki, żołądek i trzust-

S

O

29

ka stawały się celem zmasowanego ataku autoimmunizacyjnego, przejawiającego się jako intensywny stan zapalny, spowodowany napływem niszczących te narządy limfocytów.

Regulatorowe limfocyty T noszą zatem oficjalną nazwę limfocyty T CD25+. Ich działanie pozostaje jednak wciąż przedmiotem intensywnych badań.

Wiadomo już, że hamują one wiele różnych komórek systemu odpornościowego, m.in. spowalniają ich namnażanie i zmniejszają wydzielanie tzw. cytokin, czyli chemicznych nośników informacji z komórki do komórki.

Reszta pozostaje w sferze domysłów. apobieganie chorobom autoimmunizacyjnym to nie jedyna funkcja komórek regulatorowych.

Biorą one m.in. udział w odpowiedzi na zakażenia. Wstrzykując myszom pozbawionym własnego układu odpornościowego limfocyty T bez komórek regulatorowych wywołano u nich ciężką postać nieswoistego zapalenia jelit.

Nie jelito jednak, a zamieszkujące je w ogromnych ilościach, podobnie jak u ludzi, drobnoustroje były głównym celem ataku. Bakterie jelitowe, choć są organizmami obcymi, zazwyczaj nam nie szkodzą, a nawet przeciwnie – usprawniają trawienie i skutecznie konkurują z próbującymi zasiedlić jelito bakteriami niebezpiecznymi, chociażby Salmonellą. Normalnie układ odpornościowy toleruje te pożyteczne mikroby, ale przeszczepione limfocyty atakowały je z furią, niszcząc układ pokarmowy biorcy. Wstrzyknięcie wyłącznie limfocytów regulatorowych nie powodowało żadnych szkód, a dołączenie ich do pozostałych limfocytów chroniło biorcę przed zapaleniem jelita. Najwyraźniej układ odpornościowy ciągle trzyma bakterie jelitowe na celowniku, w każdej chwili gotów do otwarcia ognia, jednak komórki regulatorowe skutecznie go powstrzymują. odobnie może być także w przypadku bakterii niebezpiecznych dla zdrowia. Komórki regulatorowe

Z

P

30

mogą z jednej strony łagodzić zbyt gwałtowną odpowiedź immunologiczną, z drugiej jednak nadmierne ograniczenie odpowiedzi sprawić może, że część bakterii ocaleje i po pewnym czasie choroba znów wybuchnie.

Inne badanie wskazują, że pozostawienie niedobitków może przynieść pozytywne efekty. Naukowcy, zarażając myszy niegroźnymi pasożytami, zaobserwowali, że nawet w pełni sprawny układ odpornościowy nie wybijał ich w pień, za to na ponowne zakażenie odpowiadał szybko i precyzyjnie. Gdy natomiast zubożono go o komórki regulatorowe, nie pozostawiał przy życiu żadnego intruza, ale na ponowną infekcję odpowiadał nieefektywnie, jakby nigdy wcześniej nie miał kontaktu z najeźdźcą. Wysnuto wniosek, że komórki regulatorowe biorą udział w tworzeniu pamięci immunologicznej, szczególnie ważnej przy powtarzających się infekcjach i będącej podstawą skuteczności szczepionek. ydaje się, że mają one też udział w ochronie ciąży, która stanowi dla układu odpornościowego matki nie lada wyzwanie. Płód, z połową genów ojca, staje się dla jej organizmu swoistym przeszczepem. Trofoblast, czyli tkanka, która przytwierdza płód do ścianki macicy, chroni dziecko przed układem odpornościowym matki, gotowym odrzucać ten przeszczep. Stanowi nie tylko barierę fizyczną przed niedoszłymi zabójcami krążącymi w krwi matki (limfocytami), ale także produkuje cząsteczki hamujące odpowiedź immunologiczną.

Pod wpływem ciąży układ odpornościowy matki się zmienia. Znane są przypadki kobiet chorych na poważne choroby autoimmunizacyjne, na przykład stwardnienie rozsiane, u których w ciąży, prawdopodobnie na skutek zwiększonej aktywności komórek regulatorowych, dochodziło do złagodzenia objawów, a nawet remisji. Niedawno udowodniono właśnie, że u ciężarnych myszy rośnie liczba komórek regulatorowych. Ich

W

usunięcie z organizmu matki prowadziło do śmierci płodu, spowodowanej przenikaniem komórek układu odpornościowego przez barierę łożyskową.

Można przypuszczać, że u niektórych kobiet to niewłaściwa aktywność komórek regulatorowych jest przyczyną powtarzających się poronień.

Wciąż jeszcze za wcześnie na zaprzęgnięcie komórek regulatorowych do walki z chorobami . Pierwsze próby kliniczne już jednak trwają. ajbardziej oczywiste wydaje się zwiększenie aktywności komórek regulatorowych, tak by zwalczały choroby autuimmunizacyjne – cukrzycę typu 1 czy łuszczycę. Stwarzałyby też one szanse na rozwiązanie problemu odrzucania przeszczepów. Najlepiej przecież, aby układ odpornościowy biorcy traktował przeszczepione narządy jak własne, dzięki czemu można by zrezygnować z nieobojętnych dla zdrowia leków immunosupresyjnych.

Z kolei zmniejszanie liczby komórek regulatorowych może wspomóc walkę z rakiem. Wyniki wielu doświadczeń wskazują bowiem, że krążące z krwią komórki układu odpornościowego stale poszukują molekularnych oznak nowotworowej przemiany komórki. Ograniczanie działania komórek układu odpornościowego może więc w niezamierzony sposób ułatwiać rozwój nowotworu. pracowanie leków zwiększających lub zmniejszających liczbę limfocytów regulatorowych w organizmie człowieka jest zajęciem długim i trudnym. Naukowcy nie są w stanie na razie wskazać, które limfocyty związane są z konkretną dolegliwością, nie wiadomo też, skąd mieliby brać potrzebną do kuracji ilość komórek. Organizm ludzki produkuje ich zbyt mało.

Nadzieje są już jednak rozbudzone.

N

O

Dorota Wysocka Tekst powstał w oparciu o artykuł Zoltana Fehervari i Shimona Sakaguchiego Pokojowe siły układu odpornościowego, zamieszczony w numerze 11/2006 miesięcznika „Świat Nauki”

Jak poradzić sobie ze stresem?

S

tres jest nieodłączną częścią naszego życia. Nie jesteśmy w stanie go uniknąć. Hans Selye, profesor Uniwersytetu w Montrealu i ojciec psychologii stresu, powiedziałby: Całkowita wolność od stresu to śmierć.

W rozumieniu potocznym stres utożsamiany jest z trudną sytuacją życiową.

W ujęciu psychologicznym jest relacją pomiędzy umiejętnościami radzenia sobie jednostki a wymaganiami stawianymi jej przez otoczenie. Relacja ta nie jest jednoznaczna, bowiem to samo wydarzenie może być przeżywane różnie przez różne osoby.

Kiedy stres działa na nas z wielką siłą, bądź nie mamy na niego wpływu, może dojść do wyczerpania organizmu, powstania schorzenia, do apatii, zobojętnia czy cynizmu. Reakcja organizmu na stres jest sprawą dalece indywidualną. W sferze fizjologii pocimy się, możemy odczuwać przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, suchość w ustach i gardle, ból pleców, szyi, bezsenność. W sferze sprawności myślenia zauważamy luki w pamięci, zapominamy, pojawia się problem z koncentracją i ogólny brak zainteresowań. W sferze emocji opanowuje nas lęk, rozdrażnienie, depresja, nerwowość, złość i zakłopotanie, zamykamy się w sobie.

W sferze zachowań pojawiają się trudności z mówieniem, drżenie i tiki nerwowe, częściej ulegamy nałogom

Beata Nowakowska, psycholog

i wypadkom. W sferze filozofii życiowej stajemy się bezradni, kwestionujemy wartości, bezosobowo podchodzimy do wykonywanych zadań.

Jak zatem poradzić sobie ze stresem? Jak przestać żyć w ciągłym napięciu i podenerwowaniu? Jak pozbyć się nagromadzonej energii i strachu? Wśród poniżej przedstawionych pozytywnych czynności znajdź typowe dla ciebie sposoby radzenia sobie ze stresem.

Chodzę na długie spacery

Maluję lub rysuję

Pracuję w ogrodzie

Słucham muzyki

Biegam

Czytam książki

Jem zdrową żywność

Uprawiam gry zespołowe

Medytuję

Chodzę do teatru, kina na koncerty

Chodzę na masaże lub je robię

Spotykam się ze znajomymi, z przyjaciółmi

Ćwiczę jogę lub wykonuję inne ćwiczenia relaksujące

Mam hobby

Wyjeżdżam na wycieczki do lasu

Piszę wiersze, opowiadania

Prowadzę pamiętnik

Pływam

Możesz tę listę uzupełnić o swoje własne metody.

Niezwykle przydatną umiejętnością w zwalczaniu stresu i szczególnie ważną jest umiejętność relaksowania się. Relaks stanowi jeden z elementów „trójkąta dobrego samopoczucia”, który tworzą także gimnastyka i właściwe odżywianie. Te trzy elementy: relaks, gimnastyka i sposób odżywiania sprzyjają zdrowiu i pomagają znosić sytuacje stresujące. Relaksować się możemy na różne sposoby. Możemy pójść na spacer, wziąć gorącą kąpiel, poczytać książkę czy medytować. Jednym ze sposobów jest też udział w ćwiczeniu relaksującym, podczas którego następuje rozluźnienie mięśni i uspokojenie umysłu.

Przedstawiony poniżej trening to stopniowa metoda relaksacji według Jacobsona. Jacobson określał ją jako „stopniową”, w związku z uczeniem się jej etapami.

Najpierw nauka obejmuje zmniejszanie napięcia mięśni poprzez ich napinanie i rozluźnianie. Następnie polega na rozprzestrzenianiu tego ćwiczenia na inne, bardziej trudne do wyizolowania mięśnie. Etapem właściwym jest osiągnięcie 31

automatyzmu w momencie rozpoczęcia relaksacji.

Rezultatem końcowym powinna być umiejętność relaksacji także w sytuacjach normalnych aktywności w ciągu dnia.

W trakcie wykonywania ćwiczenia połóż się na plecach, na podłodze, nie krzyżuj nóg, ręce wyciągnij wzdłuż ciała. Zadbaj o to, aby żadne czynniki zewnętrzne nie zakłócały ciszy, nie odwracały twojej uwagi. Pomieszczenie powinno być dobrze przewietrzone. Poproś kogoś o przeczytanie instrukcji relaksacyjnych:  P rzyjmij wygodną pozycję i zamknij oczy… zwróć uwagę na spokojny i naturalny oddech… za chwilę zaczniesz napinać poszczególne mięśnie… każde z napięć staraj się utrzymać przez około 5 sekund.  O dczuj prawą rękę… zacznij ją powoli zginać w łokciu i napinaj biceps… utrzymaj to napięcie i odczuj wrażenia napięcia mięśni… 1, 2, 3, 4, 5 – teraz rozluźnij mięśnie, kładąc rękę na podłodze… odczuj ją ponownie, kiedy jest bez napięcia… Odczuj lewą rękę, zegnij ją powoli w łokciu i napnij biceps… utrzymaj odczuwając napięte mięśnie, licząc 1, 2, 3, 4, 5, rozluźnij i odczuj rękę bez napięcia.  O dczuj prawą dłoń leżącą z boku przy biodrze… zwiń ją w pięść i naciskaj nią o podłogę starając się napiąć tylną część prawego ramienia… utrzymaj napięcie licząc 1, 2, 3, 4, 5, rozluźnij… Odczuj lewą dłoń, zwiń ją w pięść i naciskaj nią o podłogę, starając się napiąć tylną część lewego ramienia… utrzymaj napięcie, licząc 1, 2, 3, 4, 5 i rozluźnij.  P onownie odczuj prawą dłoń, zginaj ją ku dołowi, nieznacznie unosząc przedramię i napinaj mięśnie przedramienia… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij… Odczuj lewą dłoń, zginaj ją ku dołowi, nieznacznie unosząc przedramię i napinaj mięśnie przedramienia… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij.

podłogi… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij. Teraz stopa lewa… zginaj ją w kierunku podłogi… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5.

 O dwróć prawą dłoń tak, aby grzbietem leżała na podłodze, i zginaj ją ku górze… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij… Odwróć lewą dłoń tak, aby grzbietem leżała na podłodze, i zginaj ją ku górze… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 i rozluźnij.

 O dczuj prawą nogę… napinaj mięśnie uda, starając się prostować nogę w kolanie… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij. Odczuj lewą nogę… napinaj mięśnie uda, starając się prostować nogę w kolanie… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 i rozluźnij.

 O dczuj prawą stopę… staraj się ją zginać w kierunku twarzy… napnij mięśnie podudzia, utrzymuj – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij… Odczuj lewą stopę… staraj się ją zginać w kierunku twarzy… napnij mięśnie podudzia, utrzymuj – 1, 2, 3, 4, 5. Wróć do stopy prawej… zginaj ją w kierunku 32

 O dczuj prawy pośladek… napnij go tak, aby w odczuwalny sposób biodro uniosło się do góry… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij. Odczuj lewy pośladek… napnij go tak, aby lewe biodro uniosło się do góry… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij.  O dczuj mięśnie brzucha… wykonując wdech napnij je i odczuj ich twardość, dotykając dłonią… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 i rozluźnij wraz z fazą wydechu (powtórz to jeszcze raz).  O dczuj plecy… napnij je wspierając się na barkach, wyginając tułów w lekki łuk ku górze… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – i rozluźnij (powtórz to jeszcze raz).  O dczuj mięśnie klatki piersiowej… wykonaj głęboki wdech, napnij mięśnie klatki piersiowej… utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – i wraz z wydechem rozluźnij (powtórz to jeszcze raz).

nij. Cofnij język naciskając jego końcem podniebienie… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij…  P ozostań w rozluźnieniu, przypominając sobie kolejność napinania i rozluźniania poszczególnych mięśni… tym razem nie napinaj ich, staraj się tylko odczuwać w nich całkowity brak napięcia –

Wykonując pozytywne dla siebie czynności każdy z nas posiadł własne sposoby radzenia sobie ze stresem.

Chodzimy na spacery, słuchamy muzyki, spotykamy się ze znajomymi, uprawiamy sport, mamy hobby, ćwiczymy jogę lub wykonujemy ćwiczenia relaksacyjne.

Co daje joga? A przede wszystkim, czym jest? Jest częścią prastarego, liczącego kilka tysięcy lat systemu filozoficznego Indii. To dążenie do pełnego rozwoju osobowości poprzez ćwiczenia psychofizyczne

prawa ręka… lewa ręka… prawa noga… lewa noga… pośladki… brzuch… plecy… klatka piersiowa… głowa… twarz. Pozostań przez 30 sekund w całkowitym bezwładzie. Następnie, będąc świadomym każdego ruchu, stopniowo krok po kroku, przy minimum napięcia, przejdź do pozycji siedzącej, otwórz oczy

i oddechowe. Ćwiczenia jogi, zwane w sanskrycie asanami, w minimalnie krótkim czasie dają poprawę zdrowia, żywotność, pogłębiają umiejętność koncentracji, intuicję oraz odwagę życiową. W efekcie końcowym obdarowują odpornością, zarówno fizyczną, jak i psychiczną w każdych okolicznościach. Terapeuci gorąco polecają drogę jogi i proponują rozpocząć tę fantastyczną przygodę od praktykowania Hatha Jogi, dzięki której osiągnąć można harmonię między ciałem i duchem.

 O dczuj głowę… stopniowo naciskaj głową o podłogę… napnij mięśnie szyi, utrzymuj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij. Stopniowo skręcaj głowę w prawo tak, aby uchem dotknąć podłogi… utrzymaj napięcie lewej strony szyi – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij. Wykonaj skręt w lewo… utrzymaj napięcie prawej strony szyi – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij.  O dczuj mięśnie twarzy… staraj się zmarszczyć czoło… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluźnij.

Zaciśnij powieki… utrzymaj napięcie – 1, 2, 3, 4, 5 – i rozluźnij. Zaciśnij szczęki… utrzymaj napięcie żwaczy – 1, 2, 3, 4, 5, zaciśnij usta… utrzymaj napięcie policzków – 1, 2, 3, 4, 5 – rozluź33

i rozejrzyj się… przejdź do pozycji stojącej i wolno się przeciągnij, unosząc wysoko ręce w górę.

Ten, kto nie potrafi radzić sobie z napięciem emocjonalnym, nie potrafi także właściwie gospodarować swoim czasem oraz stawiać sobie realnych celów. Przyjrzyj się sobie i zastanów, ile czasu w ciągu dnia przeznaczasz na: – czynności podstawowe, np. jedzenie, – czynności związane z pracą, – czas wolny, np. uprawianie sportu.

Wypisz te czynności. Ustal ich hierarchię w kolejności od najbardziej do najmniej czasochłonnych, następnie od najbardziej do najmniej lubianych.

Teraz zastanów się: Czy najbardziej lubisz te zajęcia, którym poświęcasz najwięcej czasu?

Poniżej przedstawiam 10 strategii umiejętnego gospodarowania czasem.

Przeczytaj je i zaznacz te, które stosujesz, pomyśl o tych, które chciałbyś wypróbować.

1. Uszereguj zadania stojące przed tobą od najbardziej do najmniej ważnego i przeznacz na nie odpowiednią ilość czasu.

2. Skoncentruj się na sprawach najpilniejszych, a nie na dawnych porażkach czy czekających cię problemach.

3. Nie rób kilku rzeczy na raz.

4. Większe zadania realizuj etapowo.

5. Nie zapomnij każdego dnia przeznaczyć trochę czasu na relaks i relaksację.

6. Nie goń! Pracuj w optymalnym dla siebie tempie.

7. Bądź elastyczny w planowaniu swojego czasu. Zawsze rezerwuj sobie trochę czasu na załatwienie spraw, które trudno przewidzieć.

8. Prowadź kalendarz zajęć.

9. Zastanawiaj się nad obranymi celami i zmieniaj je w razie potrzeby.

10. Pamiętaj, że niektórych zadań nie musisz realizować w ciągu jednego dnia. Rozłóż je w czasie.

Powróć na chwilę do informacji związanych z oznakami stresu i przyjrzyj 34

się sobie. W jakim stopniu jesteś ofiarą stresu?

Następnie wyznacz sobie takie cele, które przyczyniłyby się do zmniejszenia stresu na poziomie: – czas wolny i zdrowie, np. wycieczka, – ja sam, np. świadomość własnych wartości, – ja i inni, np. komunikowanie się z innymi.

Zastanów się, czy wybrane przez ciebie cele są realistyczne, czy są krótko czy długoterminowe i czy wierzysz w to, że uda ci się je osiągnąć? Życzę powodzenia!

Beata Nowakowska

Wszyscy zapewne znamy ludzi, którzy nie załamują się w obliczu nie­powodzeń, każdą klęskę potrafią przekształcić w sukces i cieszą się każdą chwilą życia.

Widzimy ich uśmiechnięte twarze, pełne blasku oczy, słyszymy spontaniczne wybu­chy śmiechu i... szaleńczo im zazdro­ścimy.

Twój umysł Pytamy samych siebie – dlaczego ja tak nie potrafię żyć? Co ze mną jest nie tak? Obwiniamy rodziców, współmałżonków, trudną sytuację ekonomiczną kraju, nawet samą Opatrzność. Tymczasem jedynymi osobami, które napisały nam scenariusz pełen strachu przed życiem i poczucia goryczy, je­steśmy my sami. I jedynie my sami możemy coś z tym zrobić.

Tajemnica szczęśliwego życia była znana od dawna wielkim myślicielom i mistykom. Marek Aureliusz, wielki filozof stoicki, pisał: „Nasze życie jest tym, co z niego uczynią nasze my­śli”, Abraham Lincoln stwierdzał: „Ludzie są na tyle szczęśliwi, na ile sami sobie na to pozwalają”. Współ­cześni specjaliści od stresu, Ed Boenisch i Michelle Haney, uważają: „Ludzie są na tyle zestresowani, na ile sami sobie na to pozwalają”.

Z drugiej strony faktem jest, że czasami wyjątkowo ciężkie wydarze­nia życiowe czy kłopoty zdrowotne tworzą

okoliczności, w których ra­dość życia i optymizm potrafiłby za­chować chyba tylko święty.

Proponuję wypełnienie krótkiego testu (zamieszczonego na następnej stronie), któ­ry pozwoli określić, czy źródłem na­szego złego samopoczucia jest nasz własny umysł, czy też przyczyn nale­ży szukać gdzie indziej. Składa się on z 15 stwierdzeń – przy każdym z nich określ w skali od zera do pięciu, czy odnosi się ono do cie­bie. Zero oznacza, że dane stwierdzenie w ogóle do ciebie nie pasuje, jedynka oznacza – że pasuje, ale bardzo rzadko, a piątka, że bardzo często mógł­byś tak o sobie powiedzieć. Oczywiście, możliwe są wszyst­kie stopnie pośrednie, pomiędzy je­dynką a piątką.

Po rozwiązaniu testu oblicz wynik. Jeżeli ustaliłeś dla siebie: • 15 punktów lub mniej – sku­tecznie radzisz sobie z napięciami wywołanymi przez twój umysł.

• 16-45 punktów – twój umysł niepotrzebnie cię stresuje, stwarza problemy tam, gdzie ich nie ma. W niedługim

– wróg czy przyjaciel? czasie możesz doświad­czyć objawów nadmiernego stresu wywołanego przez niewłaściwe my­ślenie.

• Ponad 45 – alarm! Sam za­truwasz sobie życie. Koniecznie przeczytaj wskazówki jak pozbyć się toksycznego stylu życia.

Oto symptomy stresu wywo­łanego przez umysł: • dezorientacja i poczucie bezsilności • nieumiejętność podejmowania decyzji • gniew • osamotnienie • strach • apatia • kłopoty z pamięcią • depresja • napięcie emocjonalne i nadmier­ne pobudzenie • koszmary senne • brak satysfakcji • drażliwość • słaba koncentracja • silna potrzeba płaczu • chęć uciecz­ki lub szukania odosobnienia • skłonność do nadmiarowych re­akcji na sytuacje.

Nic miłego, nieprawdaż? Stres „umysłowy” potrafi skutecznie zdez­organizować nasze życie, nasycić go­ryczą i poczuciem beznadziei każdą naszą chwilę. A nawet jeśli czasami tylko wpadamy w koleiny toksyczne­go myślenia, szkoda każdej zmarno­wanej w ten sposób chwili.

Przedstawiamy kilka propozycji konkretnych działań, które pomogą zmienić ci ne­gatywne wzorce twojego umysłu.

Znajdź w życiu sens i miej poczucie spełnienia

Najskuteczniejszym sposobem na zrealizowanie tego postulatu jest znalezienie w życiu jakiejś nadrzęd­nej idei lub celu i konsekwentne jego realizowanie. W najłatwiejszej sytu­acji są osoby wierzące w jakąś zor­ganizowaną formę religii – im wy­starczy bardziej zaangażować się w praktykę religijną. Ale bardziej sceptycznie nastawieni także nie są na straconej pozycji. Mogą zacząć czytać książki o tematyce duchowej, kontemplować treści świętych ksiąg – takich jak Biblia, Wedy, Koran. Pomocne są lektury tekstów róż­nych mistyków – od mistrzów zen poczynając, przez chasydzkich rabi­nów, do świętych Kościoła katolic­kiego.

Pomocna jest regularna praktyka jakiejś formy medytacji lub kontem­placji. Jeśli odczuwamy silne pragnienie odkrycia sensu życia, wcześniej czy później dostąpimy łaski objawienia w najbardziej odpowiedniej dla nas formie.

Zaakceptuj siebie

Uświadom sobie, że niezadowole­nie z siebie jest formą pychy: ja muszę być najlepszy, ja nie mogę po­pełnić żadnego błędu. Prawdopo­dobnie to twoi opiekunowie zaszcze­pili ci poczucie, że nigdy nie jesteś doskonały, ale obecnie to ty sam je podtrzymujesz. Zacznij chwalić samego siebie nawet za drobne osiągnięcia, sprawiaj sobie samemu 35

drobne i większe przyjemności i poda­runki. Przestań krytykować innych – to zazwyczaj idzie w parze z nie­akceptowaniem siebie. Każdy z nas jest doskonały i niepowtarzalny.

Zacznij wieczorem podsumowy­wać wszystko, co udało ci się dobrze zrobić tego dnia, i ciesz się z tego. Zrób listę swoich mocnych stron. Je­śli kogoś nie lubisz – poświęć trochę czasu na dostrzeżenie jego pozytyw­nych cech.

Jeśli jednak nadal jesteś niezadowo­ lony z jakichś swoich cech (a na przy­kład niezadowolenie z nadmiernego stosowania używek jest zdrową reak­cją), opracuj sobie konkretny, reali­ styczny plan zmiany.

Skorzystaj z lite­ratury fachowej, pomocy terapeuty lub wsparcia przyjaciół, którzy pora­dzili sobie z podobnym problemem.

Pamiętaj, że utyskiwanie nad samym sobą i pławienie się w poczuciu winy jest często działalnością zastępczą.

Nasza podświadomość myśli sobie: no, solidnie sobie dopiekłam, właściwie to już odpokutowałam za wszelkie winy, a więc mogę grzeszyć dalej!

Staraj się o doświadczenia szczytowe

Każdy z nas choć raz przeżył mo­ment szczególnego uniesienia – na łonie przyrody, w czasie słuchania szczególnie podniosłej muzyki, na widok nowo narodzonego dziecka, w czasie medytacji. Kolekcjonuj takie chwile, wracaj do niech pamięcią, a przede wszystkim staraj się je po­wtórzyć.

Doświadczenia szczyto­we chronią nas przed egzysten­cjalną pustką i pozwalają nam nabrać dystansu do niedogod­ności codziennego życia.

Zrezygnuj z oglądania telewizji i czytania prasy codziennej

Media, goniąc za sensacją zapew­ niającą im wysoką oglądalność czy poczytność, tworzą przytłaczający wizerunek świata pełnego katastrof i oszustów. Nie daj się zwariować!

36

Lepiej być niedoinformowanym niż wpędzonym w depresję.

wiesz, że ani ty, ani twój partner nie potraficie za­robić na ich utrzymanie.

Naucz się jakiejś techniki relaksacji

Zacznij być wolontariuszem

Przejmij kontrolę nad własnymi myślami

Rozwijaj swój umysł

I stosują ją codziennie choćby przez pięć minut. To wystarczy, aby poprawiło się twoje samopoczucie.

Jeśli pojawią się w twojej głowie przygnębiające, ponure lub mroczne myśli – powiedz sobie STOP, weź głęboki oddech i świadomie skon­struuj bardziej przyjemną, optymi­styczną wizję.

Naucz się mówić „nie”

Nikt nie zdoła udźwignąć na swo­ich barkach całego ciężaru świata, nie pozwól więc wrobić się w rolę męczennika lub męczennicy. Wiąże się też z tym konieczność bycia od­powiedzialnym – nie decyduj się na objęcie stanowiska, któremu możesz nie podołać. Nie „funduj” sobie wie­lodzietnej rodziny, jeśli

To nieprawdopodobne, jak bezin­ teresowna praca dla innych likwiduje problemy z własną depresją, poczu­ciem bezsensowności życia, niezado­wolenia z siebie.

Czytaj, ucz się nowych umiejętno­ ści, poznawaj nowe dziedziny wie­dzy. Pielęgnuj w sobie umysł dziec­ka, zawsze ciekawego świata.

Oczywiście, nie można od razu wcielić w życie wszystkich tych zaleceń na raz. Na szczęście, to zupełnie niepotrzebne. Wy­starczy wybrać 2-3 punkty, które nam najbardziej odpowiadają i konsekwentnie wcielać je w ży­cie. Już po paru tygodniach przeko­namy się, że nasze myśli i przekona­nia, w zupełnie naturalny sposób, za­częły nam dodawać sił i energii. „Szaman”, Danuta Miściukiewicz

Czy to odnosi się do Ciebie?

1. Prawie nie odczuwam radości, spokoju ducha, nie mam poczucia spełnienia.

2. Odczuwam potrzebę lektury różnych popularnych poradników.

3. Mam skłonność do obwiniania innych o wszystko, co mi się nie podoba.

4. Trudno mi określić, co jest dla mnie w życiu naprawdę ważne.

5. Nie panuję nad swoimi uczuciami.

6. Trudno mi wprowadzić samodyscyplinę, która umożliwiłaby mi realizację zaplanowanych celów.

7. Chciałbym odczuwać więcej entuzjazmu w stosunku do swojego życia i zachować wobec niego bardziej pozytywną postawę.

8. Chciałbym czuć się ważniejszy i godny uwagi.

9. Mam kłopoty z pamięcią.

10. Czuję się niespokojny.

11. Pragnę prowadzić bardziej uduchowione życie, ale nie mogę zdecydować się, w jakim kierunku podążać.

12. Chciałbym widzieć jakiś sens i cel w swoim życiu.

13. Trudno mi śmiać się z siebie i widzieć coś zabawnego w sytuacjach, które śmieszą innych.

14. Chyba powinienem się nauczyć jakichś metod relaksacji umysłu.

15. Nie odczuwam radości życia.

Ayurveda to starożytna medycyna hinduska. Ayu – znaczy „żyć” lub „życie codzienne”, a veda – wiedzę, której korzenie sięgają w trudną do ogarnięcia przeszłość. Ayurveda jest praktycznie nauką o zdrowym życiu i samoleczeniu, wskazuje ludziom, jak zachować doskonałe zdrowie i osiągnąć długowieczność. Mądrość ayurvedy, zawarta w starodawnych traktatach, pochodzi od riszich, dawnych mędrców-lekarzy, którzy osiągnęli ją drogą intuicyjną bezpośrednio ze świadomości kosmicznej. Stwierdzili oni, że świadomość jest energią przejawiającą się w pięciu podstawowych elementach, którymi są eter (niebo), powietrze, ogień, woda i ziemia. Zrozumienie tych elementów stanowi sedno nauki ayurvedy, zaś zachowanie równowagi pomiędzy nimi to najlepszy sposób na zdrowie.

Ryżowy skarb W

spółczesna nauka akademicka coraz częściej potwierdza mądrości zawarte w ayuverdyjskich traktatach. Opisano w nich np. ryż – podstawowe zboże mieszkańców Azji. Ayurveda przypisuje mu wszechstronne działanie na organizm człowieka, m.in. wpływa on na perystaltykę jelit. Ryż ma działanie moczopędne, natłuszczające, pobudzające seksualnie i ogólnie wzmacniające. Dodaje sił, wspomaga głos, pobudza łaknienie, a przy tym jest łatwo strawny, zatem ze wszech miar korzystny dla zdrowia.

Według ayurvedy, spośród wielu odmian, najbardziej wartościowy

jest ryż czerwony, którego ziarna nie muszą być polerowane, mają bowiem pokrywę łatwo strawną i przyswajalną, a w niej właśnie znajduje się bogactwo składników odżywczych. atomiast ryż brązowy, tak zwany „naturalny”, „pełnoziarnisty”, uchodzi w Azji za ciężko strawny, co potwierdziły badania naukowe przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych. Jak wykazano, otręby ryżu brązowego powodują zmniejszone wchłanianie składników pokarmowych w układzie trawiennym. Nie dotyczy to pozostałych produktów razowych.

Ayurveda wyróżnia trzy sub-

N

telne czynniki biologiczne: wat, pit i kaph, które w organizmie człowieka regulują wszelkie funkcje fizjologiczne. U zdrowej osoby pozostają one w równowadze, zaś spożywanie czerwonego ryżu ma na to ogromny wpływ. Oprócz uprzednio wymienionych właściwości, wspólnych dla całego gatunku, ryż ten korzystnie wpływa na wzrok, głos, barwę skóry, leczy chorobliwe pragnienie, duszność, gorączkę, kaszel, owrzodzenia, zatrucia.

Ponadto ryż czerwony likwiduje pieczenie, pobudza czynności trawienne i zwiększa produkcję tkanki rozrodczej (nasienie, jajo).

Oprócz tego odmiana czerwona ryżu sprzyja tworzeniu się 37

Według ayurvedy najbardziej wartościowy jest ryż czerwony; dodaje sił, wspomaga głos, pobudza łaknienie, a przy tym jest łatwo strawny. odki (esencji życiowej), która ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Owa subtelna substancja, będąca siłą, powstaje ze wszystkich tkanek, ma swoją siedzibę w sercu i przenika ciało. dmiana ta decyduje o odporności, długowieczności, budowie i stabilności mięsni, promiennym wyglądzie skóry, czystości głosu, zdolności działania, czynności ręki, stopy, krtani, narządów płciowych i odbytu, czynności narządów zmysłów: słuch, dotyku, wzroku, smaku i powonienia oraz czynności psychicznych. Zwiększona ilość esencji życiowej dodaje sił, odżywia organizm, a także powoduje uczucie zadowolenia.

Z czasem wiedza o cennych właściwościach ryżu zanikła. Dopiero

O

w XX wieku słynący z długowieczności indyjscy jogini przypomnieli o nim opinii publicznej, uznając czerwony ryż za ważny pokarm satwiczny, czyli taki, który sprzyja zarówno zdrowiu, jak i rozwojowi duchowemu człowieka. Zalecają uwzględnienie tego produktu w codziennym jadłospisie. odobnego zadania podjęła się następnie kierownik Międzynarodowej Akademii Ayurwedyjskiej w Pune, dr S. Ranade – opublikowała wegetariańską książkę kucharską, w której opisała czerwoną odmianę ryżu. Trzeba spożywać go jako składnik opracowanej przez joginów ayurwedyjskiej diety satwicznej, która zapewnia zrównoważone odżywianie, będąc istotnym czynnikiem warunkującym zdrowie. Pokarmy dobierane

P

są indywidualnie do konstytucji człowieka, pory roku i choroby.

Wszystkie zboża oraz nasiona strączkowe powinny być sezonowane – przechowywane przez jeden rok przed dopuszczeniem do obrotu. Podnosi to wartość odżywczą produktów.

Dawniej w Polsce był obowiązek leżakowania mąki.

R

yż spożywa się w postaci kaszy, kaszki, kiełków, płatków, skrobi, mąki, makaronu, pieczywa przekąskowego, chrupek, słodu, syropu otrębowego. Można przyrządzać naleśniki, mleko, słodycze. Uwaga! Należy unikać naczyń emaliowanych, z tworzyw sztucznych i z uszkodzoną emalią. Nie używać kuchni elektrycznej ani mikrofalowej ze względu na ich szkodliwe promieniowanie. Natomiast potraw gotowanych nie odcedzać, aby nie stracić cennych składników w wywarze.

Ryż czerwony odgrywa coraz większą rolę w żywieniu człowieka – ze względu na wagę, jaką przywiązuje się do zdrowego stylu zycia.

Miłosz Woźniak, naturoterapeuta Bibliografia dostępna u autora

Miłosz Woźniak udziela porad dietetycznych, ul. Bolesława Krzywoustego 6, lok. 6, 770-244 Szczecin, tel. 091 434 61 55 38

Dlaczego nie należy palić homeopatów na stosie?

Starsza siostra sztuki lekarskiej

W

filozofii od wieków toczy się spór pomiędzy zwo­lennikami tradycji platońskiej i arystotelesowskiej.

Mówiąc w największym skrócie, dla Platona człowiek to dusza uwięziona w ciele, zaś dla Arystotelesa, a potem i św. Tomasza – byt duchowo-materialny, złożony z du­szy i ciała jako formy i materii, przy czym dusza jest tu wprawdzie czynnikiem nadrzędnym, ale samodzielnie nie tworzy pełnego człowieka. Związek duszy i ciała jest w tym drugim ujęciu niezwykle głęboki, a zarazem subtelny. Według Arystotelesa i św. Tomasza dusza ożywia ciało, ale dopiero związek z ciałem umożliwia jej wykonywanie wszystkich działań – czy to poprzez zmysły, czy też intelekt i wolę. Nie można tego powie­dzieć o wyobrażeniu, jakie o tym

Fot. Marek Dolecki

związku duszy i ciała miał Platon. Dla niego ciało jest raczej przeszkodą niż pomocą dla duszy, która istnieje i działa niezależnie od ciała, więc nie czerpie dla siebie z tego połączenia żadnych korzyści.

Rene Descartes (w Polsce zwany Kartezjuszem) był filozofem, który w erze nowożytnej stał się niezwykle wpływowym głosicielem poglądów platońskich. Na nich oparł swoją wizję człowieka.

Dusza łączy się, według niego, z ciałem gdzieś w mózgu, ale jedno i drugie bytuje w zasadzie niezależnie od siebie; jedno – jako czysta myśl (res cogitans), drugie – jako geometryczna rozciągłość (res extensa). Tak więc, aby móc leczyć, wystarczy poznać funkcjonowanie ciała, które można naukowo zbadać i opisać, pozostawiając na boku zagadnienie jego związku z duszą. Takie

podejście uczynił Kartezjusz podstawą dla teorii medycyny jako nauki, do rozwoju której sam się przyczynił. Stworzył w ten sposób ogólną teorię dla medycyny i nakreślił jej horyzonty, co w sumie może być nazwane stworzeniem jej paradygmatu.

Tak więc ciało jest dla Kartezjusza maszyną, której tajniki w zupełności może wyjaśnić chemia i fizyka. Świadomie sprowadził on fenomen życia wyłącznie do zjawisk chemicznych i czystej mechaniki. Medycyna poszła torami wytyczonymi przez Kartezjusza i temu zawdzięczamy wiele jej sukcesów, w tym rozwój farma­kologii opartej na znajomości przemian chemicznych w organizmie oraz wielkie osiągnięcia chirurgii.

Współczesna medycyna to jednak nie tylko sukcesy, ale również porażki. Medycyna „karte39

zjańska”, oparta głów­nie na dwóch wymienionych typach leczenia, nie zawsze jest skuteczna. Dlatego renesans przeżywa obecnie ziołolecznictwo, sięga się po akupunkturę i homeopatię. Istnieje moda na medycynę holistyczną, która postrzega chorobę, jako problem istoty ludzkiej będącej całością.

Kartezjański model medycyny z jego ciałem – maszyną, został w ten sposób zakwestionowany.

Jak to się ma do naszego pytania o homeopatię?

W sporze pomiędzy kartezjańska (platońską) a tomistyczną wizją człowieka, homeopatia stoi po stronie tej ostatniej. Tomistyczne podejście do człowieka jest holistyczne, kartezjańskie zaś – skrajnie dualistyczne. Sytuacji tej nie zmienia fakt, że większość przeciwników homeopatii jest nieświadomymi platonikami bądź kartezjanistami, zaś większość homeopatów nigdy nie studiowała filozofii. W praktyce stosują oni myślenie, które daje się wyjaśnić w oparciu o filozofię Arystotelesa i św. Tomasza, a nie Platona i Kartezjusza. Wspomniany powyżej spór pomiędzy tymi dwoma nurtami filozofii, a zarazem sposobami myślenia, trwa już długo i wiele nam może wyjaśnić w kwestii nas interesującej. Na przykład posądzanie homeopatii o związki z magią przy­pomina posądzanie św. Tomasza o herezję, ponieważ zaakceptował on dorobek Arystotelesa w filozofii, który wydawał się niezgodny z chrześcijaństwem.

Obecnie homeopatia jest zwalczana przez świado­mych i nieświadomych platoników oraz kartezjanistów z tego samego powodu, dla którego odrzucano myśl św. Tomasza, jako opartą na filozofii Arystotelesa, a nie Platona.

Jest to w istocie spór o wizję człowieka, spór pomiędzy tymi, którzy nie widzą żadnego głębszego związku i możliwości wzajemnych oddziaływań pomię­dzy duszą i ciałem, oraz tymi, którzy, jak Arystoteles i św. Tomasz, tenże związek dostrzegają. Dodajmy, iż kościół katolicki opowiedział się w tym sporze po stronie św.

Tomasza, a więc i całej tradycji intelektualnej, z którą był on związany. Zgodnie z tą tradycją, dusza jest czynnikiem niematerialnym, dzięki któremu istnieje człowiek, a więc i jego ciało.

Przyjmując to założenie można zaakceptować również i fakt, iż choroby ciała mogą mieć głęboki związek ze stanami psychiki i ducha.

40

Rozumieją to homeopaci, a nie rozumieją ci wszyscy, którzy, podobnie jak Kartezjusz, sądzą, że ciało jest maszyną z silnikiem napędzanym przemianami che­micznymi, dusza zaś istnieje osobno i łączy ją z ciałem zaledwie jakaś cienka nitka – jest więc ona niczym balon na uwięzi przytrzymywany ręką i gotowy do odfrunięcia.

Tak też rozumuje większość ludzi nam współczesnych, dla których nauka jest materialistyczna, dusza czy duch – zamknięte w sferze religii, a związku pomiędzy nauką i religią, podobnie jak pomiędzy duszą i ciałem, praktycznie nie ma.

Człowiek współczesny jest więc na ogół nieświa­domym platonikiem, a nawet kartezjanistą, której to postawy uczył się w szkole od swoich najmłodszych lat od podobnych mu nieświadomych platoników i karte­zjanistów.

Gdy jednak przydarzy się komuś choroba, wtedy pędzi do lekarza i pragnie przede wszystkim jednej rzeczy – zostać wyleczonym. I w końcu, szukając pomocy, trafia czasami do homeopaty, który, o dziwo, leczy skutecznie, choć „nie powinien”. „Nie powinien”, bo nie leczy chemicznie – „normalnymi pastylkami”, ani mechanicznie, czyli przy pomocy chirurgii, masażu czy też fizykoterapii. W paradygmacie kartezjańskim homeopatia po prostu się nie mieści! Rzadko który chory zajmuje się jednak tymi zagadnieniami wtedy, gdy sam potrzebuje pomocy. Stąd wzrastająca popularność takich typów terapii, do których zalicza się homeopatia.

Leki homeopatyczne są tak rozcieńczone, że w niektórych znajduje się zaledwie ślad substancji pierwotnej.

Homeopatia a fizyka współczesna Wyjaśnienie fenomenu skuteczności homeopatii nie musi być „magiczne”, choć, aby je znaleźć, trzeba pokonać w sobie „nieuświadomionego Kartezjusza” wciśniętego nam do głowy przez współczesną kulturę, zbudowaną na myśleniu materialistycznym bądź, w najlepszym wypadku, skrajnie dualistycznym, gdzie dusza i ciało to dwie odrębne „rzeczy” o zupełnie innej naturze.

Współczesna fizyka ma już ten problem za sobą.

Obok „materii” i „energii”, na których oparł ją Albert Einstein (E=mc2), dostrzeżono też „informację”, niezbędny element wszystkiego, co istnieje, niejako ukryty w strukturze każdej rzeczy. Wzajemne przemiany materii, energii i informacji dają się opisać wzorem ma­tematycznym, podobnie jak Einsteinowi udało się opisać takim wzorem wzajemną przemianę materii i energii.

Co ma do tego homeopatia? Bardzo wiele!

Próba znalezienia teoretycznego rozwiązania problemu Lekarz homeopata potrzebuje dla swych chorych sporo czasu. Aby dobrać lek, musi zebrać wywiad, czyli odbyć rozmowę z chorym i dowiedzieć się o nim na tyle dużo, aby móc opracować charakterystykę całej jego osoby, w tym również psychiki, a nie tylko ciała. Tylko na tej podstawie można dobrać właściwy lek, który choremu pomoże. Czym więc leczy homeopata? Czy kluczowe jest tutaj podanie leku-substancji chemicznej, która leczy dzięki swoim właściwościom na poziomie oddziaływań właśnie chemicznych?

Oczywiście nie. Jeśli jednak lek homeopatyczny nie działa w ten sposób, to jak w ogóle można wytłumaczyć jego działanie? Najkrócej mówiąc, słuszną wydaje się odpowiedź, iż homeopata leczy informacją! Nie bądźmy tym zaszokowani. Żyjemy przecież w dobie informacji i informatyki.

Wyobraźmy więc sobie, iż lek homeopatyczny to taka dyskietka, na której jest zapisana informacja potrzebna komputerowi, którym jest nasz organizm. Czasem, jak wiemy, coś nam się w komputerze wykasuje i wtedy musimy twardy dysk zasilić jakimś programem. Nie jest ważne, czy dyskietka jest czarna, niebieska czy zielona – istotna jest dla nas informacja na niej zawarta.

Ważne jest również, czy jest to właśnie ta

informacja, której komputerowi brakuje. Lekarz podaje więc choremu lek, który pod względem chemicznym często jest czystym cukrem mlecznym bądź wodnym roztworem alkoholu i nie trzeba zbyt długo udowadniać, że nie jest to kuracja oparta na chemicznym działaniu leku.

Fakt jednak, iż lekarz musiał przedtem przetworzyć ogromną ilość informacji dotyczących za­równo opisu chorego, jak i samego leku oraz skorelować je ze sobą, powinien dawać do myślenia. Doprawdy, nic tu nie przypomina rzucania czegoś za siebie przez lewe ramię! Wypada tu dodać, że powyższy pogląd na temat „informatycznego” sposobu działania leków homeopatycznych jest podzielany przez wielu spośród tych, którzy budują podstawy nowej fizyki, nie dającej się ująć bez użycia pojęcia informacji, jako czynnika konstytutywnego wszystkich rzeczy.

Coś więcej o samej homeopatii Istnieje wiele teorii, za pomocą których usiłuje się wyja­śnić sposób działania leków homeopatycznych. Twórca terapii homeopatycznej, Samuel Hahnemann, posłużył się w celu jej opracowania metodą eksperymentalną. Sam w sobie jest to fakt istotny, ponieważ w naukach przyrodniczych, do których od strony teoretycznej zalicza się medycyna, eksperyment jest metodą nie­wątpliwie najważniejszą. Eksperyment wymaga jednak pewnych założeń teoretycznych.

Nie inaczej było i w tym przypadku. Hahnemann oparł się na pewnej teorii, którą znalazł (uwaga!) nie u kogo innego, jak u samego Hipokratesa, uznawanego za ojca medycyny europejskiej. Hipokrates napisał w pewnym miejscu, iż „chorego leczy natura, lekarz powinien pomagać, choroba powstaje od podobnego i dzięki podobnemu człowiek odzy­skuje zdrowie”. Te słowa zainspirowały Hahnemanna i skłoniły do rozpoczęcia badań nad oddziaływaniem różnych substancji leczniczych pochodzenia roślin­nego, zwierzęcego i mineralnego na chory organizm. W roku 1796 Hahnemann sformułował i ogłosił swoją podstawową tezę, która brzmi następująco: „W sposób najpewniejszy, najszybszy i najskuteczniejszy można leczyć takimi lekarstwami, które zdolne są wywołać w zdrowym organizmie chorobę najbardziej podobną”. Stąd wywodzi się zwięzła zasada homeopatii: similia similibus curentur (podobne leczy się podobnym) i sama nazwa tej

nowej metody leczenia – homeopatia (greckie homóios – podobny i pathós – choroba).

Hahnemann zbadał wiele lekarstw na samym sobie, notując skrupulatnie objawy wywołane ich działaniem i doradzał to innym w słowach: „Ze wszystkich czystych doświadczeń nad prostymi lekarstwami najpewniejsze są te, które wolny od przesądu zdrowy lekarz przepro­wadzi na sobie samym, czyniąc to mądrze i ostrożnie”. Hahnemann wykrył też przy okazji rzecz zdumiewa­jącą: szybszy i trwalszy efekt leczniczy powodował lek w wyższym rozcieńczeniu niż w niższym (lek home­opatyczny sporządza się z surowców, takich jak rośliny, różne tkanki i wydzieliny zwierzęce oraz minerały, wytwarzając najpierw tzw. pranalewkę, a potem robiąc jej kolejne dziesięciokrotne rozcieńczenia).

W tym momencie muszę powrócić do początku mojego wywodu. Wielokrotne rozcieńczanie może spowodować, że substancji, z której został sporządzony lek homeopatyczny, w roztworze praktycznie już nie ma. Czym jest więc lek homeopatyczny? Może to tylko placebo?

Pytanie to może spędzać sen z oczu temu, kto nie przyjmuje do wiadomości, iż można leczyć nie tylko za pomocą „chemii” i „mechaniki”, lecz również drogą bardziej subtelnych (informacja przenoszona elektromagnetycznie?) oddziaływań na linii dusza – psychika – ciało.

Po to jednak, aby przyjąć tę drugą wersję, trzeba porzucić ideę człowieka, jako maszyny napędzanej procesami chemicznymi i uznać, iż fenomen życia nie został wyczerpująco opisany w paradygmacie kartezjańskim, sprowadzającym człowieka do takiego właśnie mechanizmu.

Można bowiem powiedzieć, iż Kartezjusz tenże fenomen życia raczej zignorował niż opisał, uważając, że procesy zachodzące w organizmie żywym są tym samym, co procesy zachodzące, na przykład przy fermentacji wina. Otóż nie! Życie to nie tylko przemiany chemiczne, to przede wszystkim przetwarzanie informacji.

Informa­cja jest w tym ujęciu pojęciem szerszym od tego, które to słowo oznacza w języku potocznym, i oznacza nie tylko wiadomość, ale i, a nawet przede wszystkim, „zdolność do organizowania systemu lub utrzymywania go w stanie zorganizowanym”. Kartezjusz mógł tego nie zauważyć, nas jednak to nie usprawiedliwia.

Rozwój informatyki, np. odkrycie i zastosowanie bioprocesorów, sprawia, iż ten fakt nie może być już pomijany. Wydaje się, że tutaj należy szukać odpowiedzi na pytanie, czym jest home­ opatia. Tu właśnie znajduje się prawdopodobnie poziom oddziaływania leku homeopatycznego.

Wydaje się więc, iż lek homeopatyczny jest nośnikiem informacji, wraz z nim wprowadzanej do organizmu chorego, dla którego stanowi ona rodzaj brakującego „programu”, umożliwiającego wyzwolenie w tymże organizmie stłumionej zdolności do samoregulacji i powrót do wewnętrznej harmonii, tj. do stanu zdrowia.

Powrót do Arystotelesa i Hipokratesa?

Wnikając coraz głębiej w fenomen życia możemy za­uważyć, że wszystko nam się nieco „odmaterializowuje”. To już nie tylko materia czy nawet energia są osnową wszelkich zjawisk, które możemy zaobserwować, lecz również – informacja!

Organizm może być rozumiany jako bioprocesor, w którym to, co niewidoczne – infor­macja, jest ważniejsze od tego, co widoczne – sama struk­tura makroskopowa. Wydaje się ponadto, że to raczej informacja organizuje tę strukturę makroskopową, a nie na odwrót. W wypadku człowieka da się to przełożyć na arystotelesowskie i tomistyczne pojęcie duszy będącej formą ciała. Jak wiadomo, w myśl tej teorii forma jest 41

czymś, co nadaje danej rzeczy (np. ciału ludzkiemu) całą jej strukturę, sama będąc niematerialną.

Współczesna nauka zdaje się to potwierdzać, jeśli tylko słowo „for­ma” zinterpretujemy informatycznie, oczywiście bez popełniania tutaj błędu jakiejkolwiek redukcji człowieka do maszyny, choćby tą maszyną był komputer. Chodzi raczej o posłużenie się pewną analogią, która jednak może wiele nam wyjaśnić. Wydaje się więc, że filozofia Arystotelesa, świadomie odrzucona przez Kartezjusza, uzyskuje niezwykle ciekawe potwierdzenie poprzez rozwój współczesnej nauki.

Powyższe rozważania są jedną z możliwych teorii wyjaśniających fenomen homeopatii. Sama homeopatia rozwinęła się i nadal rozwija drogą empirii, żmudnego gromadzenia wiedzy doświadczalnej, podobnie zresztą, jak i inne działy medycyny. Odwołując się to tego, co zostało powiedziane wyżej, można odeprzeć różne zarzuty stawiane homeopatii jako metodzie leczniczej.

W rzeczywistości, nie ma żadnych racjonalnych argu­mentów za tym, aby uznawać ją za szarlatanerię czy wręcz magię. Przeczą temu przede wszystkim dobre wyniki leczenia osiągane tą właśnie metodą. Przeczy temu również rozwój nauki, która cały świat i wszystkie zachodzące w nim zjawiska tłumaczy w sposób już nie tyle Fot. Marek Dolecki

42

mechanistyczny, co informatyczny, na tym poziomie szukając odpowiedzi na swe podstawowe pytania. Dla samej medycyny homeopatia jest wyzwaniem, które może ułatwić jej wyjście z ciasnego i niewystarczają­cego już paradygmatu kartezjańskiego. Czyż nie jest to w istocie możliwość powrotu medycyny do jej po­czątków, do jej ojca – Hipokratesa, jako twórcy teorii leczenia, z której i homeopatia się wywodzi?

Podsumowanie Wydaje się, że w dyskusji dotyczącej homeopatii za­brakło dotąd odniesienia do zagadnień podstawowych. Milcząco zakładano, że forma medycyny oparta na opisanym powyżej kartezjańskim modelu nauki jest jej jedyną formą. Tymczasem jest to tylko jeden z nurtów sztuki lekarskiej, która powstała znacznie wcześniej. Samo życie, w którym obserwujemy bujny rozwój tak zwanej medycyny alternatywnej (homeopatia, akupunk­ tura, ziołolecznictwo), potwierdza tę tezę.

Argumenty wysuwane przeciwko homeopatii wynikają głownie z prób wyjaśniania jej w paradygmacie kartezjań­skim, w którym tych wyjaśnień znaleźć się nie da. Nie mają sensu wyjaśnie-

nia homeopatii jako rodzaju efektu placebo, jeśli można leczyć tą metodą zwierzęta (nieświadome niczego), z równie dobrym skutkiem jak ludzi.

Obawy o efekty magiczne w homeopatii tchną naiwnością. Tym, którzy obawiają się, że szatańskie siły wnikają do leków homeopatycznych podczas ich wytwarzania, ponieważ stosuje się przy tym metodę wstrząsania, proponuję rezygnację z jazdy samochodami i pociągami, ponieważ i tam nie można uniknąć wstrzą­sów.

Warto tu sobie przypomnieć, iż z magią mamy do czynienia tylko tam, gdzie istnieje świadome odwołanie się do szatana w celu uzyskania jego domniemanej, bo nigdy rzeczywistej, pomocy. Decyduje więc intencja działającego. Przypisywanie takiej intencji wytwórniom leków homeopatycznych i samym lekarzom jest czymś groteskowym.

Problem jest jednak jeszcze głębszy. W niektórych wypadkach metoda homeopatyczna jest jedyną metodą, przy pomocy której można uzyskać wyleczenie chorego. Uniemożliwianie więc tego leczenia jest równoznaczne ze skazaniem tegoż chorego na utratę zdrowia, a niekiedy i życia.

Dyskutując o homeopatii, warto o tym pamiętać. o. Jacek Norkowski OP, mgr filozofii (PAT), lekarz, bioetyk

Wiele różnych schorzeń, zarówno fizycznych, jak i psychicznych, ma bezpośredni związek ze spożywaniem „czystego”, rafinowanego cukru, czyli sacharozy.

Słodka trucizna W dwudziestoleciu międzywojennym ubiegłego wieku Melchior Wańkowicz wygrał konkurs na slogan o cukrze. Wymyślił najkrótsze ze zdań, genialne w swej prostocie kłamstwo – „Cukier krzepi”, w które wszyscy uwierzyli. Nie zweryfikował tego ani upływ czasu, ani głosy lekarzy i naukowców, upatrujących przyczyny groźnych schorzeń – zarówno fizycznych, jak i psychicznych – w rosnącym spożyciu cukru pod wszelkimi możliwymi postaciami. Niestety, publikowane wyniki badań, nawet najbardziej alarmujące o zagrożeniach, podobnie jak ujawnienie całej prawdy o cukrze, nie mają, jak dotąd, szans w starciu z wszechobecną reklamową batalią „słodkich” koncernów.

Tą podstępną i bezwzględną wojną Nadmierna ilość cukru ma wpływ na każdy narząd ogarnięty jest cały świat. Toczy się od organizmu. Początkowo jest magazynowany ponad dwustu lat i wszystko wskazuje w wątrobie w formie glukozy (glikogenu). Ponieważ pojemność wątroby jest ograniczona, dzienny pobór na to, że wygrywa cukier, czyli świacukru rafinowanego (powyżej wymaganej ilości towy przemysł cukrowniczy i cukiernaturalnego cukru) szybko powoduje, że wątroba niczy. Przegrywamy my – ludzkość, rozszerza się jak balon. Gdy wątroba jest wypełniona rozsmakowana w słodkościach i z każdo swojej maksymalnej objętości, nadmiar glikogedym rokiem zjadająca ich coraz więcej. nu powraca do krwi w formie kwasów tłuszczowych, Pierwsze wysiłki zmierzające do które zostają przeniesione do każdej części ciała stworzenia pozytywnego obrazu cukru i magazynowane w najmniej aktywnych miejscach: odnotowano w Wielkiej Brytanii na brzuchu, pośladkach, piersiach i biodrach. w 1808 roku. Wówczas Komitet Indii Gdy te stosunkowo nieszkodliwe miejsca są całkiem wypełnione, kwasy tłuszczowe zostają Zachodnich poinformował parlament następnie rozprowadzone do aktywnych narządów, o ufundowaniu nagrody – 25 gwinei takich jak serce i nerki. To powoduje osłabienie ich dla każdego, kto potrafi nierafinofunkcji. W końcu tkanki ulegają degeneracji i zmiewanym cukrem żywić bydło, trzodę niają się w tłuszcz. Organizm, jako całość, zostaje i inne zwierzęta hodowlane. Powód był uszkodzony w wyniku ich obniżonej zdolności prosty – cukier był tani jak barszcz, działania i powstają zakłócenia ciśnienia krwi. a produkcja przewyższała spożycie

– ludzie nie nadążali ze zjadaniem go. Zaś pasza dla zwierząt gospodarskich nie dość, że zawsze droga, dostępna była jedynie w określonych porach roku. Usiłowano więc karmić cukrem i melasą cielęta, krowom do paszy sypano cukier, zaś do parlamentu brytyjskiego kierowano kolejne raporty o możliwościach i potrzebie zagospodarowania nadprodukcji cukru. Niestety, Sir Frederick Banting, współodkrywca insuliny, odnotował w roku 1920 w Panamie, że wśród właścicieli plantacji cukru, którzy jedli duże ilości produkowanego przez siebie rafinowanego cukru panuje powszechnie cukrzyca. Nie stwierdził jej natomiast u tubylców, którzy żuli jedynie surową trzcinę cukrową.

eksperyment się nie powiódł.

A skoro nic z tego nie wyszło, handlarze cukrem skupieni w Komitecie Indii Zachodnich uciekli się do taktyki mającej na celu zwiększenie 43

zapotrzebowania rynku światowego na ten, najważniejszy w owym czasie, produkt rolny Indii Zachodnich; przez prawie dwieście lat propagatorzy cukru rozpowszechniali z powodzeniem nieznaczące i ewidentnie głupie oceny pochodzące z dziwnych, trudnych do

i zdechły. Wyniki tych doświadczeń eksperymentu naukowego z użyciem F. Magendie opublikował w 1816 roku. cukru w okresie od 1816 do 1940 roku.

Przykład rozbitków i eksperymenty „Nie zauważył” np. pracy opublikofrancuskiego fizjologa dowiodły, że cuwanej w 1939 roku, której autorem był kier, jako stała dieta, jest gorszy od bra- dr Weston A. Price. Zatytułował ją ku pokarmu. Podczas gdy czysta woda Żywienie i fizyczna degeneracja: porówutrzyma organizm przy życiu przez jananie prymitywnych i współczesnych kiś czas, to cukier z wodą – zabiją. sposobów odżywiania i ich skutków.

Magendie dowiódł, że ludzie Dr Price, podróżując po świecie w laCukier rafinowany jest szkodliwy, gdy jest spożywany i zwierzęta nie mogą utrzymać tach trzydziestych ubiegłego wieku, przez ludzi, ponieważ dostarcza tylko to, co żywieniowy się przy życiu na diecie cukrowej. docierał do siedzib Eskimosów i ludów określają jako „puste” lub „gołe” kalorie. Brak w nim naturalnych substancji mineralnych, które obecne są w koJego zdechłe psy uświadomiły Morza Południowego, zawędrował rzeniu buraka cukrowego. Co więcej, cukier jest gorszy od przemysłowi cukierniczemu, jak do Afryki i Nowej Zelandii, uznając innych rzeczy, ponieważ drenuje i wypłukuje z organiniebezpieczne mogą być niezależświat za swoje laboratorium. Wniosek zmu cenne witaminy i substancje mineralne z powodu ne badania naukowe. Od tego wymagań procesu trawienia, detoksykacji i eliminacji, co czasu zaczyna się „słodki” W 1957 roku dr William Coda Martin, poszukując odpowiedzi wpływa na cały system. sponsoring nauki. Za przena pytanie – kiedy to, co człowiek zjada, jest trucizną, a nie znaczone po cichu miliony żywnością – stwierdził m.in., że pod względem medycznym może to być każda substancja dostarczona ciału, strawiona sprawdzenia źródeł i osób z rzekodolarów wynajęto najbardziej lub powstała wewnątrz ciała, która powoduje lub może mym statusem naukowym. Jeden znane autorytety naukowe w napowodować choroby. z ówczesnych komentatorów nazwał dziei, że uda się znaleźć coś, nawet Taką właśnie trucizną, według doktora Martina, jest ich „wynajętymi sumieniami”. pseudonaukowego, co pozwolicukier rafinowany – bez witamin i substancji mineralnych.

Wypadek, który wydarzył się pod łoby oczyścić opinię o cukrze.

Zawiera bowiem tylko czyste rafinowane węglowodany. koniec XVIII wieku, pomieszał szyki Ale badania potwierdziły, że Organizm ludzki nie jest w stanie ich wykorzystać, ponieważ propagatorom spożywania cukru: cukier jest szkodliwy dla ludzi nie występują wraz z nimi białka, witaminy i substancje z rozbitego statku, wiozącego ładui zwierząt. To główny czynnik pomineralne. W naturze każda roślina jest w nie wyposażona nek cukru, ocalało pięciu marynawodujący próchnicę zębów, spraww ilościach wystarczających do metabolizowania zawartych w niej węglowodanów – jednak z nadmiarem innych, rzy. Wprawdzie przeżyli katastrofę, ca nadwagi, zaś usunięcie cukru dodanych – nie jest w stanie sobie poradzić. Niekompletny odżywiając się przez dziewięć dni z diety leczy objawy cukrzycy, raka metabolizm węglowodanów powoduje tworzenie się jedynie cukrem i rumem, byli w stanie i chorób serca. Znaleźli się jed„metabolitów toksycznych” – kwasu pirogronowego, niewyniszczenia spowodowanego głodem. nak naukowcy, którzy „sprostali” normalnych cukrów, zawierających 5 atomów węgla. Kwas Zainspirowany tym zdarzeniem zadaniom. Tak się bowiem składa, pirogronowy akumuluje się w mózgu i systemie nerwowym, wybitny francuski fizjolog F. Magendie że współcześni badacze nie mogą a nienormalne cukry w czerwonych krwinkach krwi. przeprowadził szereg doświadczeń na dokonać zbyt wiele bez sponsora, psach; jadły pokarmy oparte na cukrze choćby z tego względu, że protokolub oleju z oliwek i wodzie. Wszystły nowoczesnej nauki bardzo zwiękze wszystkich tych miejsc był jeden: kie zwierzęta uległy wyniszczeniu szają koszty badań naukowych. Nie ludzie, którzy żyją w tak zwanych dziwi więc, że czołowy amerykański prymitywnych warunkach, mają żywieniowiec, profesor E. V. McColwspaniałe zęby i takiż stan zdrowia Nadmiar cukru sprawia, że następuje uszkodzenie palum w swoim dziele Historia żywienia, ogólnego. Jedzą nierafinowane, naturasympatycznego układu nerwowego, a podlegające opublikowanym w 1957 roku, we wstęralne pożywienie z ich miejscowego mu narządy, takie jak móżdżek, stają się mało aktywne i ulegają paraliżowi (rzadko myśli się o normalnej pie wyraża wdzięczność „od autora otoczenia. Importowanie – w wyniku funkcji mózgu jako o czymś równie biologicznym i wydawcy” dla Fundacji ds. Żywienia kontaktu z cywilizacją – rafinowanego, jak trawienie). Zostają opanowane układy krążenia za dotację przeznaczoną na pokrycie słodzonego pożywienia zapoczątkoobwodowego i limfatycznego i jakość czerwonych części kosztów wydania tej książki. wuje fizyczną degradację w sposób, ciałek zaczyna się zmieniać. Występuje nadmierna Profesor McCollum, dokonując który można wyraźnie zaobserwoilość białych ciałek i spowolnieniu ulega proces przeglądu około 200 tysięcy artykułów wać w czasie jednego pokolenia. tworzenia tkanek. Tolerancja i odporność naszego naukowych opisujących doświadczenia Inny uczony, profesor Harvardu ciała ulega ograniczeniu, wskutek czego nie możemy dotyczące produktów żywnościowych, Ernest Hooten, w wydanej w 1977 odpowiednio reagować na ekstremalne zakłócenia, ich właściwości, wykorzystania i wpłyroku publikacji zatytułowanej Małpy, bez względu na to, czy będzie to zimno, ciepło, komary czy bakterie. wu na zwierzęta i człowieka, „nie Ludzie i Debile napisał: „Pozwólmy znalazł” ani jednego kontrolowanego sobie na wizytę u niedouczonego 44

dzikusa, zastanówmy się nad jego sposobem odżywiania i bądźmy mądrzy. Przestańmy udawać, że szczoteczki i pasty do zębów są ważniejsze niż pasty do butów i ich czyszczenie.

Przechowywane pożywienie jest tym, co daje nam sztuczne zęby”. Świat nauki okrzyknął pracę doktora Price’a wydarzeniem epokowym.

Słusznie podejrzewał prof. McCollum, że innego zdania na ten temat mogą być jego sponsorzy, czyli Fundacja ds. Żywienia. Tak się składa, że jest to fasadowa organizacja, za którą kryją się czołowi producenci żywności zawierającej duże ilości cukru, tacy jak: American Sugar Refining Company, Coca-Cola, Pepsi-Cola, Curtis Candy Co., General Foods, General Mills, Nestle Co., Pet Milk Co. oraz Sunshin Biscuits – łącznie około 45 tego typu przedsiębiorstw. W ich interesie leży byśmy pozostawali ignorantami.

Opłacają sowicie badania naukowe, by uzyskać argumenty, którymi można byłoby posłużyć się w promowaniu cukru. Tymczasem wyniki badań są niezmiennie złymi wiadomościami.

W 1958 roku prasa światowa informowała o badaniach przeprowadzonych na myszach, mających ustalić wpływ cukru na powstawanie próchnicy. Eksperyment trwał 10 lat, finansowała go Fundacja do Badań nad Cukrem, wydając na ten cel 57 tysięcy dolarów. Gdy badacze ogłosili, że nie ma sposobu, aby zapobiec próchnicy powodowanej przez cukier, Fundacja przestała ich wspierać.

Im bardziej naukowcy rozczarowują propagatorów spożywania cukru, tym bardziej muszą oni polegać na ludziach reklamy – zawsze pozostaje jakiś konkurs, pomysł czy hasło, które udźwignie całą kampanię. W Polsce taki konkurs wygrał, wspomniany na wstępie, Melchior Wańkowicz. Wówczas, w latach 20., ludzie usłyszeli o kaloriach, dowiedzieli się, że można, a nawet trzeba je liczyć – dla zdrowia. Okazało się natychmiast, że w funcie cukru jest 2500 kalorii.

Zatem mniej niż ćwierć funta zaspokaja 20 proc. całkowitego dziennego zapotrzebowania na kalorie. Dowiedziała się więc ludzkość, że kalorie zawarte w cukrze są najtańszym źródłem potrzebnej organizmowi energii, w dodatku szybkiej i odżywczej. I oto luksusowy do niedawna produkt stał się dostępny nawet dla najuboższych.

Nie omieszkano też reklamować go jako najczystszego składnika codziennej diety – zawiera 99,9 proc. czystego cukru, co jest zgodne z prawdą, bo w procesie rafinowania giną witaminy, sole mineralne, włóknik i białka.

Jest więc cukier idealnie czystym produktem, a że martwym… „Czysty” jest ulubionym przymiotnikiem twórców reklam i ich zleceniodawców, promujących spożywanie

Fot. Marek Dolecki

Równowaga jest tak ważna dla naszych ciał, że mamy wiele dróg, aby zabezpieczyć się przed nagłym szokiem spowodowanym dużym spożyciem cukru. Substancje mineralne, takie jak sód (z soli), potas i magnez (z roślin) oraz wapń (z kości), są mobilizowane i wykorzystywane w przemianie chemicznej. Wytwarzane zostają neutralne kwasy, które próbują przywrócić równowagę kwasowo-zasadową krwi.

Spożywany codziennie cukier powoduje wytworzenie ciągłego stanu nadmiernego zakwaszenia i konieczne staje się pobieranie coraz większej ilości pierwiastków z głębi ciała w celu przywrócenia równowagi. W końcu w celu zabezpieczenia krwi, z kości i zębów zostaje pobrane tyle wapnia, że powstaje próchnica i rozpoczyna się ogólne osłabienie.

Ten smakowity „jęzor” cukrowy, pocięty na lizaki, oprócz przyjemności smakowych, gwarantuje kłopoty z zębami.

„słodkości”. Bardzo się starają, aby zwykłym śmiertelnikom mógł się kojarzyć chemicznie czysty, rafinowany cukier np. z miodem – czystym, bo naturalnym, nie fałszowanym cukrem i bez zanieczyszczeń chemicznych.

Nadmiar cukru wywiera silny negatywny efekt na funkcjonowanie mózgu. Kluczowym czynnikiem w jego prawidłowym działaniu jest kwas glutaminowy, żywotny składnik znajdowany w wielu roślinach.

Witaminy B odgrywają główną rolę w podziale kwasu glutaminowego na antagonistyczne-dopełniające składniki, które generują reakcje mózgu, takie jak „działanie” lub „kontrola”. Witaminy B są wytwarzane między innymi przez symbiotyczne bakterie, które żyją w naszych jelitach. Kiedy spożywamy codziennie rafinowany cukier, bakterie te marnieją i umierają, co powoduje spadek naszego zasobu witaminy B. Nadmiar cukru powoduje senność i drastyczny spadek naszej zdolności oceny i zapamiętywania.

Począwszy od końca lat 60. miliony Amerykanów powróciły do naturalnych produktów spożywczych.

Pojawiły się sklepy z taką żywnością.

Dla wielu konsumentów „naturalny” zaczęło oznaczać „zdrowy”. Czujni spece od „słodkich” reklam włączyli się ochoczo w nowy nurt, zachwalając rafinowany cukier jako naturalny, skoro wytwarza się go z naturalnych surowców – trzciny cukrowej i buraków cukrowych. To samo można powiedzieć o heroinie i opium, są również z naturalnych składników i są, jak cukier, równie toksyczne.

W 1973 roku amerykańska Fundacja Informacji Cukrowej musiała zamieścić w ogólnokrajowych miesięcznikach pełnostronicowe reklamy, ponieważ przegrała bitwę z Federalną Komisją Handlu o wcześniejszą kampanię reklamową. Nie pozwolono na rozpowszechnianie kłamstwa, że małe dawki cukru przed posiłkiem „zmniejszą” apetyt, albo, że skoro węglowodany są ludziom potrzebne, to właśnie cukier jest najlepiej smakującym węglowodanem.

Z materiałów „Nexusa” – Maciej Lutka

45

Prawidłowe oddychanie:  pobudza krążenie i reguluje ci­ śnienie krwi,  ułatwia trawienie i zwiększa intensywność przemiany ma­terii,  pobudza aktywność czerwo­nych ciałek krwi (korzystny wpływ na proces zdrowienia i rehabilitacji),  obniża ryzyko powstania miażdżycy naczyń oraz zakrze­pów,  oczyszcza organizm i usuwa toksyny,  dodaje energii i wigoru,  ułatwia radzenie sobie z trud­ nościami emocjonalnymi, bó­lem i stresem,  poprawia zdolność koncen­tracji,  wywołuje zdrowy sen,  pomaga pokonywać zmęcze­nie,  poprawia samopoczucie.

Najczęściej – niestety – oddychamy w niewłaściwy sposób. Złe nawyki w oddychaniu to: zgarbione ramio­na, zaciśnięte gardło, ściśnięta klat­ką piersiowa, płytki oddech. Wy­starczy jednak przez kilka minut dziennie doskonalić swój sposób oddychania, by wykształcił się nowy nawyk.

Prezentowane poniżej ćwiczenia są wzorowane m.in. na jodze i mają na celu pogłębienie oddechu, roz­ruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechowej i wyrobienie właści­wych nawyków oddechowych.

Zasady i warunki wykonywania ćwiczeń oddechowych:  o określonej, ustalonej porze dnia,  regularnie,  minimum 2 godziny po po­siłku,  spokojnie – bez pośpiechu,  najlepiej na świeżym powie­trzu,  w wygodnym, luźnym ubraniu,  w miarę swoich możliwości (nic na siłę),  we właściwej pozycji (posta­wie),  w spokojnym miejscu. Ćwiczenie 1. Obserwacja oddechu Po usadowieniu się w wygodnej, nieruchomej pozycji, z wyprostowa­ nym kręgosłupem lub położeniu się w wygodnej pozycji na plecach za­cznij 46

Dobry, zdrowy oddech obserwować swój oddech. Skup się na nim i staraj się wyczuć, jak powietrze wchodzi przez noz­drza w głąb jamy nosowej, dalej do jamy nosowo-gardłowej, tchawicy, oskrzeli, aż wreszcie do płuc. Na­stępnie obserwuj i wyczuwaj proces wydechu. Oddychaj cały czas przez nos. Wykonaj 5-6 takich oddechów.

Oddziaływanie na organizm:  dotlenia organizm,  odpręża ciało,  sprzyja koncentracji,  harmonizuje oddech. Ćwiczenie 2. Oddech przeponowy Dobre dla zdrowia oddychanie za­czyna się od przepony. Kiedy we właściwy sposób wciągasz powietrze podczas wdechu, przepona kurczy się i przesuwa ku dołowi, pozosta­wiając miejsce na powiększające się płuca. Podczas wydechu mięśnie brzucha popychają przeponę ku płu­com, dzięki czemu powietrze wydo­bywa się na zewnątrz.

Dobre oddy­chanie ma na celu zwiększenie ak­tywności przepony i żeber, a nie gór­nej części klatki piersiowej!

Głębokie oddychanie przeponowe zwiększa także wydzielanie endorfin (hormo­nów szczęścia). Dążąc do poprawy swojego oddechu, spróbuj najpierw opanować oddychanie przeponowe. Usiądź wygodnie i opuść ramiona lub, jeżeli to możliwe, połóż się na plecach z nogami ugiętymi w kola­nach.

Połóż rękę na brzuchu w miejscu, gdzie

znajduje się prze­pona. Powoli nabierz powietrza w ten sposób, by unosił się brzuch, nie żebra. Wypuszczając powietrze zaobserwuj kurczenie się mięśnia przeponowego. Skoncentruj się na oddychaniu przeponą.

Wydłużaj oddech, wydychając powietrze do końca. Zrób wdech i zauważ, jak twój oddech rozprze­strzenia się poniżej żeber. Wypy­chaj brzuch do góry.

Powoli wypuść powietrze. Od­czekaj chwilę i powtórz to ćwicze­nie 5-6 razy. Oddychaj przeponą, a nie klatką piersiową. Jeżeli za­uważysz opadanie i unoszenie się klatki piersiowej, przesadnie wypnij brzuch. Aby wzmocnić to ćwicze­nie, możesz położyć na brzuchu np. książkę.

Oddziaływanie na organizm:  wzmacnia mięśnie brzucha i przeponę,  masuje wszystkie narządy znaj­dujące się w jamie brzusznej,  dotlenia organizm,  odpręża ciało,  sprzyja koncentracji.

Ćwiczenie 3. Pełny prawidłowy oddech 1. W luźnym ubraniu połóż się na podłodze na plecach z nogami ugiętymi w kolanach. Rozluźnij możliwie najlepiej całe ciało, połóż dłonie równolegle w okolicy pępka. Powoli wdychaj powietrze nosem tak, by podczas wdechu brzuch podnosił twoje dłonie. Zwracaj uwagę (dotyczy szczególnie kobiet), by przy okazji nie nabierać powie­trza do górnych i środkowych płuc. Lepiej jest nabrać mniej powietrza, ale do brzucha, niż w inne miejsca płuc. Powietrze wdychaj i wydychaj nosem. Ważne jest, by podczas ćwiczenia wypracować umiejętność swobodnego oddychania, angażu­jąc tylko dolne partie płuc. Wyko­ naj 5-6 takich oddechów. Pamiętaj, by niczego nie robić na siłę.

2. Leżąc dalej na plecach z noga­mi ugiętymi w kolanach, rozluźnij się ponownie i połóż dłonie na żebrach (na bokach ciała, na wysokości splo­tu słonecznego w ten sposób, aby palce środkowe stykały się). Powoli wdychaj powietrze nosem tak, by podczas wdechu żebra (i dłonie) roz­chodziły się na boki. Brzuch jest w tym czasie lekko wciągany. Uwa­żaj, aby powietrze wypełniało tylko środkowe płuca.

Powietrze wdychaj i wydychaj nosem.

Wykonaj 5-6 ta­kich oddechów.

3. Rozluźnij jeszcze raz całe cia­ło.

Wdychaj teraz powietrze do szczytów płuc (jak przy głębokim wdechu).

Brzuch w tym momencie jest silnie wciągany. Zwracaj uwagę (szczególnie u mężczyzn), by powie­trze nie było przy okazji wciągane do dolnych partii płuc. Powietrze wdychaj i wydychaj nosem. Wyko­naj 5-6 takich oddechów.

Gdy opanujesz już trzy fazy odde­chu, to spróbuj je połączyć. Wdech powinien wówczas unosić po kolei brzuch, żebra, mostek, wydech zaś spowodować ich opadanie.

W momencie gdy nabierasz powie­ trza, wyobraź sobie, że dociera ono do najdalszych zakątków twojego cia­ła: do dłoni, stóp, głowy. W trakcie wydechu skoncentruj się na tym, jak napięcie

ulatuje i poczuj przyjemne rozluźnienie mięśni. Pełny oddech łączy te trzy etapy. Następują one po sobie w kolejności: 1, 2, 3 (a więc: dolne, środkowe, górne). Staraj się to robić płynnie, jednocześnie wydłuża­jąc wydech przez hamowanie prądu wydychanego powietrza. Oddech przez to powinien stać się łagodny i coraz wolniejszy.

Zwróć uwagę na głębokość swojego oddechu. Bardzo istotne jest, by dogłębny był również wydech, powodując całkowite oczysz­czenie organizmu. Zrób 5-6 takich oddechów i odpocznij.

Podsumowując:  nabieramy powietrze wydy­mając tylko brzuch,  powoli popuszczamy mięśnie splotu słonecznego, pozwala­jąc unieść się przeponie,  całe powietrze „przesuwamy” przeponą w górę jak najwyżej,  wydychając całe powietrze, powoli zaczynamy wciągać brzuch, a potem środek tu­łowia.

Oddziaływanie na organizm:  zwiększa objętość klatki piersio­wej,  wzmacnia wszystkie mięśnie oddechowe,  dotlenia organizm,  odpręża ciało,  sprzyja koncentracji.

Praktycznie takie oddychanie po­winno się stosować podczas wyko­ nywanych ćwiczeń ruchowych. Jeśli nie wykonuje się takich ćwiczeń, to nawet ćwiczenie samego odde­chu przyniesie z pewnością wiele korzyści i zadowolenia. Ważne jest, by oddech ten ćwiczyć systematycz­nie, zaczynając od pozycji na wznak i powoli (co kilka dni) prze­chodząc do bardziej pionowych po­zycji – najpierw siedzącej, potem stojącej. Można próbować oddy­chać w taki sposób także podczas wykonywania różnych codziennych czynności i przed zaśnięciem. Ćwiczenie 4. Oddech oczyszczający pojedynczy Naucz się kolejno zamykać noz­drza za pomocą kciuka i czwartego palca prawej reki. Palce wskazujący i środkowy

są zgięte lub ułożone na nasadzie nosa.

Nacisk na skrzydełko nosa powinien być taki, aby je moż­na dokładnie zamknąć. W czasie ćwi­czenia zaleca się zamknięcie oczu, co sprzyja koncentracji na oddechu.

Wykonaj pełny wydech. Ułóż pal­ce w opisany wyżej sposób. Za­mknij lewe nozdrze, a przez prawe powoli, głęboko i swobodnie wdy­chaj i wydychaj powietrze. Zrób 5-6 oddechów, zwolnij ucisk i lewe nozdrze. Chwilę odpocznij.

Za­mknij teraz prawe nozdrze i wyko­ naj 5-6 oddechów przez lewe noz­drze.

Występujące dość szybko uczucie ciepła na twarzy jest wskaź­nikiem, że oczyszczanie i dotlenia­nie organizmu przebiega w prawi­dłowy sposób.

Oddziaływanie na organizm:  oczyszcza dokładnie nozdrza,  dotlenia organizm,  uaktywnia pracę lewej/prawej półkuli mózgu,  sprzyja koncentracji. Ćwiczenie 5. Oddech oczyszczający naprzemienny Naucz się zamykać na przemian nozdrza za pomocą kciuka i czwar­tego palca prawej ręki. Usiądź wy­godnie z wyprostowanym kręgosłu­pem. Palce wskazujący i środkowy zegnij i połóż na nasadzie nosa. W czasie ćwiczenia staraj się skon­centrować uwagę na oddechu.

Wykonaj pełny wydech. Ułóż pal­ce w opisany wyżej sposób. Za­mknij lewe nozdrze, a przez prawe powoli, głęboko i swobodnie zrób głęboki wdech, przytrzymaj powie­trze w płucach otwierając jednocze­śnie lewe nozdrze, a zamykając prawe. Wydychaj teraz powietrze przez lewe nozdrze.

Teraz weź wdech przez lewe nozdrze, a wydy­chaj prawym. Zrób 5-6 takich na­przemiennych oddechów. Powróć do normalnego oddechu dwoma nozdrzami i odpocznij.

Oddziaływanie na organizm:  mocno dotlenia organizm,  oczyszcza dokładnie nos i zato­ki nosowe,  synchronizuje pracę półkul mó­zgowych,  sprzyja koncentracji. „Joga”, Joanna Góra, Janusz Szopa

47

Cukrzycowe menu Dieta osób z cukrzycą jest w zasadzie podobna do zalecanej ludziom zdrowym; to po prostu higieniczne i dobrze skomponowane posiłki, spożywane w powiązaniu ze stosowaniem leków. Dieta cukrzycowa ułatwia ich działanie, m.in. zmniejsza się stężenie glukozy we krwi, ponadto przeciwdziała miażdżycy, zapobiega hipoglikemii i zwiększa kondycję fizyczną. Zapotrzebowanie kaloryczne, według dietetyków, powinny w większości pokrywać węglowodany zawarte w jarzynach, owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, a w znacznie mniejszym stopniu – białko zwierzęce.

Przy tym należy unikać cukru rafinowanego i ograniczyć spożywanie tłuszczów oraz pokarmów zawierających cholesterol, co może mieć wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób serca.

Każdemu choremu z rozpoznaną cukrzycą specjalista dietetyk opracowuje indywidualny program właściwego żywienia, uwzględniający również jego dotychczasowe preferencje smakowe. Może on też korzystać ze

wskazówek zawierających proste zasady, przestrzeganie których umożliwia pokrycie dziennego zapotrzebowania energetycznego dostarczenie organizmowi potrzebnych składników pokarmowych. Stosowanie tych zasad nie musi być – i nie jest – dla chorego uciążliwe. Oto kilka podpowiedzi do wykorzystania w cukrzycowym jadłospisie. Diety opracowano w Instytucie Żywności i Żywienia w Warszawie.

Proponowane posiłki można zestawiać – zależnie od potrzeb osoby z cukrzycą. Jeśli zalecana dieta ma mieć wartość 22 WW i około 1750 kcal dziennie, można np. zdecydować się na I i II śniadanie o średnich wartościach, czyli 9 WW i 630 kcal, zaś obiad wybrać o najwyższych wartościach – 8 WW i 770 kcal, natomiast podwieczorek i kolacja będą „skromne” – 5 WW i 360 kcal.

Minimalne wartości w całodziennym jadłospisie wynoszą 15 WW (wymienników węglowodanowych) i około 1200 kcal. W zależności od zaleconej diety wartość posiłków może osiągnąć 28 WW i ok. 2200 kcal.

Posiłki o najniższych wartościach WW i kcal I śniadanie: herbata bez cukru, masło 2 łyżeczki, pumpernikiel – 2 kromki (60 g), gotowana wołowina – 2 plastry (40 g), sałatka: pomidor (100 g), cebula (30 g) II śniadanie: mleko ¾ szklanki z płatkami kukurydzianymi – 4 łyżeczki = 420 kcal 5 WW I śniadanie: sałata 50 g, szczypiorek 10 g, masło – jedna płaska łyżeczka, pasta rybna z dorsza wędzonego (30 g) i twarogu (2 czubate łyżeczki), chleb żytni razowy – 2 kromki (60 g) II śniadanie: płatki kukurydziane (pół szklanki) z kefirem ¾ szklanki Obiad: szaszłyki z rusztu: pierś kurczaka 100 g, papryka czerwona 50 g, olej roślinny – 1 łyżeczka, cebula – 1 (50 g), sok grapefruitowy – niepełna szklanka, surówka z kapusty pekińskiej (1 szklanka), marchew – 3 łyżki = 420 kcal, 5 WW 48

Obiad: leczo: olej roślinny – 2 łyżeczki, papryka 100 g, cebula 30 g, kabaczek 50 g, pomidor 50 g, ryż brązowy 30 g, mięso z indyka (80 g) i sok pomarańczowy 1 szklanka = 420 kcal, 5 WW Podwieczorek: banan (połowa średniego), jogurt naturalny 2⁄3 szklanki Kolacja: herbata bez cukru, sałatka z żółtego sera (20 g – 1 plaster), brokułu – pół szklanki, pomidora – 50 g i kukurydzy – 1 łyżka; chleb żytni razowy – 2 kromki (60 g) = 360 kcal, 5 WW Podwieczorek: napój mleczno-owocowy: 1 szklanka mleka 0,5 proc. z owocami sezonowymi (100 g) Kolacja: jabłko 1 średnie, pasztet z kurczaka 30 g, grahamka – 50 g, masło – 1 płaska łyżeczka, fasolka szparagowa z wody 1,5 szklanki = 360 kcal, 5 WW