voorpagina
1
2
Voorwoord Voor u ligt de het van de ‘Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân’ afgeleide inspiratiedocument ‘Cultuurhistorie = Zuidoost-Fryslân’. Een inspirerend document over een schitterend gebied met een rijke historie. Voor de totstandkoming van de Ontwikkelagenda ging de voorbereidingscommissie niet over één nacht ijs. De netwerkavonden zorgden voor inspiratie. De talrijke gesprekken met professionals, en andere gepassioneerden uit de streek, leverden een schat aan informatie op. Zie hier een resultaat om trots op te zijn. Een flinke stap voorwaarts. Met dank aan de inbreng van velen die dit gebied een warm hart toedragen. De Ontwikkelagenda biedt de gemeenten en provincie kansen om het cultuurhistorisch erfgoed van Zuidoost-Fryslân te verankeren en te vermarkten. De gekozen thema’s verbinden gemeentegrens-overschrijdend het gebied en de samenleving die daarin is geworteld. Door haar inhoud en betekenis bieden de Ontwikkelagenda en het daarvan afgeleide Inspiratie-document een kader voor nadere uitwerking in de Streekagenda Zuidoost. In de verwachting dat deze agenda daaraan bijdraagt, wens ik betrokken bestuurders de wijsheid toe om dat wat ons in deze regio cultuurhistorisch bindt, maatschappelijk en economisch te laten groeien en bloeien. Ties Zweers wethouder gemeente Smallingerland Bestuurlijke trekker Cultuurhistorie Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân.
3
4
Inhoud
13 - Cultuurhistorie als baken in snel verandere wereld
15 - Het verhaal van Zuidoost-Fryslân
Colofon Dit is een uitgave van de Plattelânsprojekten Zuidoost Fryslân gebaseerd op de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân. Redactie en coördinatie Nicolette Hartong, Ynskje Hoekstra, Geert Lantinga en Ties Zweers (Kerngroep Cultuurhistorie van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân). Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar Vormgeving en productie Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar Fotografie o.a. Nicolette Hartong, Geert Lantinga, Sjoerd Kooiman
17 - Wat willen we hiermee bereiken?
Drukwerk Rekladruk © Plattelânsprojekten Zuidoost-Friesland oktober, 2013
19 - Iconen (her)beleven
Dit document, de Ontwikkelagenda en meer informatie over cultuurhistorie in Zuidoost-Fryslân vindt u op de website: www.cultuurhistoriefriesewouden.nl
25 - Van landschapsbiografie tot
Disclaimer Bij de totstandkoming van deze uitgave is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie.
‘modern erfgoed’
Deze uitgave is mede tot stand gekomen door bijdragen van organisaties en bewoners uit de streek en financiële bijdragen van onderstaande instaties. Waarvoor dank. Leader Zuidoost-Fryslân; Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland
5
6
Toekomst Zuidoost-Fryslân = cultuurhistorie “De Friese Wouden. Het deel van Fryslân dat de vijf gemeenten in het zuidoosten van de provincie bestrijkt: Weststellingwerf, Ooststellingwerf, Heerenveen, Opsterland en Smallingerland. Een regio met zowel cultuurhistorisch als landschappelijk aanmerkelijke verschillen, maar ook overeenkomsten. Een daarvan is dat het een aantrekkelijke streek is om te wonen, werken en recreëren. Een andere is dat het heel lang, zelfs tot in de jaren zestig van de vorige eeuw, een streek was waar hard gewerkt moest worden voor een schamel bestaan. Veel mooie verhalen doen de ronde Zo komen we bij een andere overeenkomst. Er zijn veel mooie, herkenbare, en soms ook schrijnende, cultuurhistorische verhalen te vertellen over Zuidoost-Fryslân. Verhalen over bijvoorbeeld de verdedigingswerken, de turfwinning, de zandverstuivingen, de lustoorden en de armoede en sociale onrust op de zandgronden en in de verveningsgebieden. Maar ook verhalen over bijvoorbeeld de taalstrijd die we terugzien in de verschillende benamingen voor De Tsjonger en De Lende. Vaak onderbelichte verhalen die samen en in samenhang verteld moeten worden. Niet alleen omdat ze belangrijk zijn voor de identiteit en herkenbaarheid van de streek en haar collectieve geheugen. Maar ook omdat ze een belangrijke drager vormen voor het woon- en leefklimaat en de toekomstige toeristische, ruimtelijke én sociaaleconomische ontwikkeling van de regio. Met het opstellen van de Cultuurhistorische Ontwikkelagenda, waar dit inspiratiedocument een weerslag van is, is daarvoor een belangrijke basis gelegd. Het woord is nu respectievelijk aan bestuurders, ondernemers en bewoners om daar de komende jaren een mooi vervolg aan te geven.” Geert Lantinga, Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân, Cultuur, cultuurhistorie en taal
7
8
Van inspiratiedocument naar streekagenda Zuidoost-Fryslân is één van de vijf regio’s met een gebiedsplatform waarin overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en inwoners samenwerken aan de regionale ontwikkeling. Dit gebeurt aan de hand van thema’s die belangrijk zijn voor de betreffende streek. In Zuidoost-Fryslân zijn dat ‘samenwerken’, ‘ruimtelijke ordening’, ‘landschap’ en waar het hier om gaat: ‘cultuur, cultuurhistorie en taal’. Cultuurhistorie drager van ontwikkeling regio Cultuurhistorie is, zoals gebiedsplatformlid Geert Lantinga vertelde, een belangrijke drager en verbindende schakel van de (verdere) toeristische, ruimtelijke en ook sociaaleconomische ontwikkeling van deze regio. En juist daarom belangrijk om als vooraanstaand thema opgenomen te worden in de Streekagenda (zie kader) die vanaf 1 januari 2014 de regionale samenwerking, agenda, thema’s én ambities bepaalt.
Streekkantoor en steekagenda?
Per 1 januari 2014 houdt Plattelânsprojekten op te bestaan en krijgt het een vervolg door het werken met een Streekagenda. Vanaf januari 2013 is intensief gewerkt aan de invulling van de Streekagenda voor Zuidoost-Fryslân. Hierin formuleerden de vijf gemeenten, Wetterskip Fryslân en de provincie hun ambities voor de regio. Voor 2014 is een uitvoeringsprogramma samengesteld. De Streekagenda richt zich op de thema’s Groenblauw, Recreatie en Toerisme, Wonen en Economie. Het thema Cultuurhistorie krijgt de nodige aandacht in de nieuwe thema’s Groenblauw en Recreatie en Toerisme. De “Ontwikkelagenda Cultuurhistorie” vormt de basis voor de inhoudelijke inbreng. Ook in de nieuwe opzet kunt u lokale en regionale projecten indienen. Het werk van Plattelânsprojekten wordt voortgezet en uitgevoerd vanuit het Streekkantoor. De adviseurs zijn beschikbaar voor ondersteuning bij het formuleren en indienen van projectvoorstellen. Ook is er ruimte voor maatschappelijke organisaties om samen de schouders onder de ontwikkeling van de streek te zetten. Om die Streekagenda van cultuurhistorische munitie – lees ambities en projecten – te voorzien is de afgelopen periode hard (samen) gewerkt aan het opstellen van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân. Een hele mond vol voor een document waarin de leden van het gebiedsplatform, samen met ondernemers en maatschappelijke organisaties, hun ambities en ideeën voor de komende jaren vastlegden. Ook is aandacht besteed aan de projecten die de afgelopen jaren zijn gerealiseerd of in gang zijn gezet. Denk aan Oude Paden, Nieuwe Wegen, de Friese Waterlinie, de cursus Cultuurhistorische Dorpsgids, de netwerkavonden cultuurhistorie die de afgelopen zeven jaar met succes werden gehouden en al die andere kleinere, niet genoemde projecten en initiatieven.
9
Wanneer
Wat
Wie
Media 2011
Besluit samenstellen Ontwikkelagenda
Gebiedsplatform ZuidoostFryslân
Vanaf medio 2012
Vormgeving Kerngroep Bepalen insteek, doel en aanpak
Augustus 2013
September 2013 31 oktober 2013
10
Kerngroep
Opstellen cultuurhistorisch gebiedsprofiel Startoverleg
Dr. C. Trompetter
Rondetafelgesprekken (4) Een-op-een gesprekken
Met stakeholders Met toeristische ondernemers Jan Frieswijk
Gebiedsprofiel aanpassen aan toeristen Gebiedsprofiel aanpassen aan onderwijs Opstellen Ontwikkelagenda Afronden en sturen Ontwikkelagenda aan besturen 7 overheden Streekagenda Zuidoost-Fryslân.
Productie Inspiratiedocument (+ website) Presentatie Inspiratiedocument
Kerngroep, experts en deskundigen cultuurhistorie
Anja Sinnege Kerngroep Trekker Ties Zweers, gebiedsgedeputeerde Sietske Poepje en secretaris Age Kramer van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân Kerngroep Kerngroep
Reden/uitkomst
Opstellen Ontwikkelagenda Concreet, inspirerend en stap voor stap Eén duidelijk beeld Bepalen strategie en doelgroepen (kinderen, ouderen, toeristen, bestuurders) Input ontwikkelagenda Input ontwikkelagenda Doelgroep Doelgroep
Meenemen in Streekagenda
Ontwikkelagenda, stap voor stap De Ontwikkelagenda, die in de zomer van 2013 het levenslicht zag, is aangeboden aan de partners die de Streekagenda Zuidoost-Fryslân opstellen. Vanzelfsprekend met het dringende verzoek cultuurhistorie daarin de plaats te geven die het thema verdient. Dit inspiratiedocument is een weerslag van de ontwikkelagenda en behandelt beknopt, en van een persoonlijke noot voorzien, het belang van cultuurhistorie voor Zuidoost-Fryslân. Centraal staan de vele, inspirerende ideeën voor nieuwe initiatieven waarin cultuurhistorie het instrument bij uitstek is om zowel inwoners, ondernemers, bestuurders, investeerders als bezoekers te:
verleiden, verrijken, verbinden en versterken Onderliggende documenten De Ontwikkelagenda en dit inspiratiedocument zijn mede gebaseerd op onderliggende documenten die u ook op de website www.cultuurhistoriefriesewouden.nl vindt. \\ ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân \\ gebiedsprofiel dr. Cor Trompetter, toeristisch gebiedsprofiel Jan Frieswijk, Educatief gebiedsprofiel Anja Sinnige \\ verslag Karst Berkenbosch, interviews 7 ondernemers t.b.v. Ontwikkelagenda Cultuurhistorie \\ verslag Symposium Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân, mei 2011 \\ landschapsontwikkeling en cultuurhistorische waarden Koningsdiep, D. Worst & J. Zomer, 2011 \\ ontwikkelvisie Friese waterlinie, Feddes Olthof \\ werkboek Friese Waterlinie, Feddes Olthof \\ fietskaart , flyer Friese Waterlinie, Feddes Olthof \\ waarderingsonderzoek sociaal-economisch, Friese Waterlinie, bureau Buiten \\ cultuur-educatief plan Friese Waterlinie, Keunstwurk \\ 7 jaar Netwerkbijeenkomsten Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân
11
12
Cultuurhistorie als baken in snel veranderende wereld In een wereld waarin veranderingen elkaar steeds sneller opvolgen, fungeert cultuurhistorie in meerdere opzichten als baken. Het verleent bewoners van een regio een eigen identiteit en houvast in een wereld waarin grenzen en afstanden vervagen (glocalisering). Het beschouwende karakter van cultuurhistorie biedt ook tegenwicht aan de omvang en vluchtigheid van de informatiestroom die dagelijks op ons afkomt. Het is een baken van rust en bezinning, dat zien we ook terug in de vlucht die het cultuurtoerisme neemt. Positief is ook dat er bij ruimtelijke, economische en politieke beslissingen steeds vaker ĂŠn beter rekening wordt gehouden met de cultuurgeschiedenis van een streek, stad of dorp. Net zo goed als vrijkomend en leegstaand industrieel erfgoed steeds vaker een nieuwe, passende bestemming krijgt. Nieuwe technologieĂŤn maken cultuurhistorie beter en breder toegankelijk De snelle technologische ontwikkeling maakt cultuurhistorie ook meer toegankelijk voor het grote publiek. Internet speelt daarin een belangrijke rol, maar ook het toenemend gebruik van mobiele apparaten en apps die het mogelijk maken om routes te volgen (gps), landschappen en monumenten te scannen (Layar) en van een nieuwe dimensie te voorzien. Het is zelfs mogelijk om verdwenen monumenten met behulp van virtual reality terug te zetten en te bezichtigen op hun historische locatie. Zo kan op een moderne, eenvoudige en betaalbare manier het cultuurhistorische verhaal van de streek worden verteld. Zowel aan bewoners en bezoekers als aan scholieren. Tegelijkertijd worden de verhalen van vroeger vastgelegd voor latere generaties. Wat zeker ook belangrijk is en blijft, is de persoonlijke overdracht.
13
14
Het verhaal van Zuidoost-Fryslân Zuidoost-Fryslân is een gevarieerde regio waar veel te ontdekken, zien en beleven is. Dit gebeurt sinds 2012 onder de noemer van De Friese Wouden, met als slogan: Land van Natuurlijk Ritme. Daarmee verwijzend naar het groene karakter van de streek waar de tijd soms lijkt stil te hebben gestaan. Zeker in cultuurhistorisch perspectief een toepasselijke duiding en pay-off. Land van natuurlijk ritme Het verhaal van Zuidoost-Fryslân is desalniettemin meer dan het verhaal van de wouden en het natuurlijke ritme. Daarom vroeg de kerngroep historicus dr. Cor Trompetter om een samenhangend beeld van de regio te schetsen. Hij deed dit met verve en koos de volgende thema’s \\ van prehistorie tot late middeleeuwen; ontstaan van het landschap, natuurlijk en door mensenhand \\ Zuidoost-Fryslân als frontier \\ de verveningen en turfcompagnieën van de 17e en 18e eeuw \\ de natte verveningen van de 18e tot in de 20ste eeuw en hun nawerking \\ herenhuizen en lustoorden: de rol van de aristocratie \\ nieuwe bedreigingen, nieuwe kansen Dit gebiedsprofiel vormt de kapstok voor zowel het complete, regionale verhaal als de lokale verhalen die in Zuidoost-Fryslân meer moeten gaan leven en (door)verteld worden. Omdat we ons eerst richten op kinderen, ouderen, toeristen en natuurlijk ook beslissers/bestuurders, is het gebiedsprofiel tevens bewerkt voor het onderwijs (Anja Sinnige) en de toeristische sector (Jan Frieswijk). De verschillende versies zijn als bijlage toegevoegd aan de Ontwikkelagenda en ook te vinden op de website www.cultuurhistoriefriesewouden.nl.
15
16
Wat willen we hiermee bereiken? Op korte termijn dat \\ het gebied meer ‘smoel’ krijgt voor bewoners en bezoekers \\ een groeiend aantal ambassadeurs, waaronder horecamensen, dit verhaal vertelt aan inwoners en bezoekers \\ kinderen, volwassenen en inwoners hun regio beter leren ontdekken, kennen, doorleven en overdragen \\ bestuurders meer inzicht krijgen in de rol en betekenis van cultuurhistorie voor de verdere ontwikkeling van de regio Op de langere termijn dat \\ cultuurhistorie, in de meest brede zin van het woord, wordt gezien en behandeld als de drager van de kernkwaliteit van De Friese Wouden: het Land van Natuurlijk ritme Wie willen we bereiken? Naast bestuurders, die cultuurhistorie op de (streek)agenda gaan zetten, willen we vooral kinderen en ouderen bereiken. En natuurlijk toeristen én de toeristisch-recreatieve ondernemers en organisaties die inspiratie kunnen opdoen uit het verhaal van de streek.
verleiden, verrijken, verbinden en versterken Wie in Zuidoost-Fryslân woont, werkt en recreëert weet zich omringd door cultuurhistorie. Het landschap met haar beekdalen, bossen, heidevelden, lustoorden, turfvaarten, petgaten, natuurgebieden, esdorpen en (voormalige) veenkoloniën ademt cultuurhistorie. Het unieke en afwisselende karakter van de streek en haar bewoners kan alleen begrepen en gelezen worden aan de hand van haar geschiedenis. De rijkdom van Zuidoost-Fryslân is grotendeels cultuurhistorische rijkdom en daarmee de belangrijkste drager van de ruimtelijke, economische en toeristische ontwikkeling van deze regio. Cultuurhistorie herbergt en verenigt een aantal unieke eigenschappen en kwaliteiten. Ze verbindt land en water, mens en natuur, heden en verleden. Ze verrijkt de omgeving en geest voor wie haar ontdekt en leert lezen. Ze verleidt bewoners en bezoekers door haar aanwezigheid en aantrekkingskracht. Ze versterkt het woon-, leef- en vestigingsklimaat en de economische en maatschappelijke ontwikkeling van een gebied.
17
18
Iconen (her)beleven De afgelopen jaren zijn er al de nodige projecten gerealiseerd en in gang gezet. Deze zogenaamde icoonprojecten zijn een mooi voorbeeld van hoe de maatschappelijke en economische waarde, van wat in oorsprong aanwezig is, door samenwerking van verschillende partijen en disciplines kan worden verrijkt en versterkt.
19
De Friese Waterlinie Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, en in de strijd tegen de Bisschop van Munster (Bommen Berend), was de zuidoosthoek van Fryslân van groot strategisch belang. De belagers uit het zuiden en oosten konden dankzij de rivieren De Tsjonger en De Lende, met daartussen de drassige beekdalen en hoogvenen, moeilijk doordringen tot het gebied. De wel toegankelijke passen werden door kunstmatig opgeworpen wallen (schansen) afgesloten. Samen vormden deze barrières de Friese Waterlinie die van Kuinre tot voorbij Bakkeveen liep. De afgelopen jaren is, in opdracht van de provincie Fryslân en Landschapsbeheer Friesland, door Feddes/Olthoff landschapsarchitecten een plan ontwikkeld (en in uitvoering) om de Friese Waterlinie zoveel mogelijk in ere te herstellen. Zo worden de Bekhofschans, Bakkeveenseschans, Blessebrugschans en de Zwartendijksterschans aan de vergetelheid onttrokken. Langs de oorspronkelijke waterlinie worden nieuwe fiets- en wandelroutes ontsloten. De oude meanders van De Tsjonger worden in ere hersteld en gaan als waterberging dienst doen. De bal rolt De bal is aan het rollen en ondernemers, overheden en organisaties uit de streek hebben initiatieven, ideeën en evenementen ingebracht en ontwikkeld. Denk aan het terugbrengen van de Blessebrugschans in het landschap. Maar ook aan het organiseren van de de FrieseWaterlinie-week (augustus 2013) en Friese Waterlinie-Wandel2daagse (september 2013). Daarnaast zijn er veel nieuwe plannen in ontwikkeling.
De Friese Waterlinie:
20
verleidt bezoekers verrijkt het woon-, leef- en investeringsklimaat verbindt land en water, heden en verleden versterkt het toerisme en de regionale economie
Oud Veen: nieuwe linken Het verhaal van Zuidoost-Fryslân is natuurlijk ook, en misschien wel vooral, het verhaal van de vervening; het winnen van turf voor commerciële doeleinden vanaf de 16e tot in de 20e eeuw. Menig dorp, waaronder Gorredijk, Heerenveen, Drachten, Noordwolde en Oosterwolde, ontleent haar ontstaan aan de vervening. De winning zien we ook terug in het landschap met haar vele (turf )vaarten, (dwars)wijken, petgaten en zethagen. De uitgegraven delen, die te nat waren om te ontginnen en bebouwen, verwerden tot moerassen en natuurgebieden waarvan De Deelen, de Rottige Meente, de Lendevallei en de Alde Feanen de bekendste zijn. Turf en nieuwe, natuurlijke energiebronnen Het verhaal van de turfwinning laat zich verbinden met nieuwe vormen van en technieken voor brandstofwinning. Denk aan hergebruik en benutting van biomassa en de transitie van fossiele naar natuurlijke energiebronnen. Het verleden laat zich zo verbinden met de toekomst waarin duurzaamheid een belangrijke rol speelt.
“Het veen speelt een belangrijke rol in het verhaal van Zuidoost-Fryslân. Dat is duidelijk. Dat verhaal kun je op verschillende manieren vertalen naar de huidige tijd. Denk aan het ontstaan en belang van de natuurgebieden en de turfroute. Maar ook richting nieuwe energiebronnen en de biobased economy. Maak deze verhalen zichtbaar, beleefbaar en daarmee invoelbaar en begrijpelijk in de huidige tijd.” Jan de Boer, Stichting Wâldfrucht en Wâldpyk
Oud Veen, nieuwe linken:
verbindt verleden, heden en toekomst versterkt het toerisme en de regionale economie
21
Noordelijke Lustwarande Vanaf de 18e eeuw ontdekte de Friese adel, in het kielzog van de stadhouderlijke families, de zandgronden van de zuidoosthoek als buitenverblijf. Ze bezaten hier al veel land en bouwden er hun statige landhuizen. Pronkjuwelen van die landgoederen waren de fraai aangelegde landschapsparken in bijvoorbeeld Oranjewoud en Beetsterzwaag. Deze werden door landschapsarchitecten ontworpen, waaronder Noord-Nederlands bekendste ontwerper Roodbaard die ook fraaie parken aanlegde in bijvoorbeeld Oranjewoud (de Overtuin), Wolvega (de Nieuwe Aanleg) en Oldeberkoop (De Koepelbosch, Molenbosch). Voortbordurend op de uitgave en website ‘Roodbaards Rijkdom’, ontwikkelt bureau Noordpeil (landschapsarchitectuur en stedenbouw) het project Noordelijke Lustwarande waarin de bekende parken van Roodbaard in Noord-Nederland als toeristisch product worden vermarkt. Dit naar voorbeeld van de Engelse en Franse landschapsparken die veel toeristen trekken. Toeristisch- recreatieve ondernemers in Zuidoost-Fryslân kunnen hierbij aanhaken.
“Cultuur- en natuurtoerisme is in opkomst. Met projecten als de Noordelijke Lustwarande kunnen we daar op anticiperen” Els van der Laan
Noordelijke Lustwarande:
22
verrijkt omgeving en geest verbindt verleden en heden, noordelijke landgoederen versterkt toeristisch-recreatieve aanbod N.Ned.
Koloniën van Weldadigheid De zes Drentse, Overijsselse, Belgische en voor een klein deel Friese Koloniën van Weldadigheid – Veenhuizen, Frederiksoord/Wilhelminaoord, Ommerschans, Willemsoord en Wortel-Merksplas (België) - dingen samen mee naar de status van UNESCO-Werelderfgoed. Alleen het meedingen naar die status zorgde de afgelopen jaren al voor veel publiciteit en meer toeristen. Zuidoost-Fryslân, dat via een vaartenstelsel en het Drents-Friese Wold, verbonden is met de Drentse koloniën kan hierop meeliften. Daarvoor is het wel noodzakelijk dat niet alleen de natuurlijke, maar ook de beleidsmatige en ambtelijke grenzen worden geslecht. Het goede voorbeeld gaf ontwikkelbureau Veenhuizen dat meedacht bij het opstellen van de Ontwikkelagenda. Er is aanbod, er is vraag en er ligt een geweldige kans op de loer.
“Als de wereld naar UNESCO-Veenhuizen komt, profiteert deze regio daar ook van. Denk aan kansen voor Appelscha & Bakkeveen als die in deze ontwikkeling meegaan.” Marjo Hageman, Ontwikkelbureau Veenhuizen
Koloniën van Weldadigheid:
verrijkt het cultuurhistorische verhaal van de streek verbindt Drenthe en Zuidoost-Fryslân versterkt de toeristisch-recreatieve sector en regionale economie
23
24
De acht ontwikkelpunten: Van landschapsbiografie tot ‘modern erfgoed’ Om de cultuurhistorische waarde en kansen van de regio beter te benutten en de regionale ambities hard te maken, zijn aan de hand van onder meer het symposium Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân (2011), rondetafelgesprekken, één-op-één gesprekken met kenners en ondernemers acht cultuurhistorische ontwikkelpunten, cq denkrichtingen, uitgewerkt. Ontwikkelpunten maken pareltjes zichtbaar en beleefbaar Zij vormen de rode draad voor nieuwe initiatieven en projecten die de pareltjes van de streek niet alleen zichtbaar en beleefbaar maken, maar ook onderling verbinden. Ze versterken bovendien de regionale identiteit en leveren een belangrijke bijdrage aan de verbetering van het toerisme, de recreatie en het woon- , werk- en leefklimaat in de regio.
25
Landschapsbiografie Over Zuidoost-Fryslân doen veel verhalen de ronde. Al dan niet op schrift gesteld in onderzoeksrapporten of publieke uitgaven. Wat er is, is echter fragmentarisch. Samenhang ontbreekt veelal. Het gebiedsverhaal wordt niet als één geheel naar voren gebracht. Een landschapsbiografie (levensbeschrijving van landschappen en plekken waar de mens nadrukkelijk een rol heeft gespeeld), voorziet in deze behoefte. Mooie voorbeelden van uitgaven die het ontstaan en de dynamiek van een streek laten herleven – en ook ingaan op de toekomst en ingrediënten voor gebiedsontwikkeling - zijn de landschapsbiografiën van De Mieden en het Vechtdal. Het maken van een Landschapsbiografie betrekt niet alleen onderzoekers, maar ook lokale bronnen bij het ontstaan en de kansen van de regio. Het product zelf kan dienst doen als \\ instrument voor culturele, ruimtelijke, toeristische en economische ontwikkeling \\ naslagwerk voor en baken van identiteit van inwoners \\ ankerpunt voor het (regionale) onderwijs en de overheden \\ bron voor inspiratie en toeristisch vertrekpunt voor het beleven van Zuidoost-Fryslân \\ instrument om de identiteit van de regio en haar inwoners te versterken Landschapsbiografie \\ verrijkt kennis eigen omgeving en roots \\ verbindt verleden, heden en toekomst \\ versterkt de culturele, ruimtelijke en economische ontwikkeling
Suggesties
\\ Het is goed om te onderzoeken of Zuidoost-Fryslân bij het opstellen van de Landschapsbiografie kan samenwerken met de leerstoel Landschap van de RUG. \\ Maak een gebiedsverhaal in de vorm van een landschapsbiografie. Neem Grutsk als basis en werk het specifiek uit voor Zuidoost-Fryslân.
26
Het smoel van Zuidoost-Fryslân Zuidoost-Fryslân kent tal van gezichten en verhalen. Dit blijkt al uit de veel gehoorde en naast elkaar gebruikte benamingen en slogans als ‘de Walden’, ‘De Friese Wouden’, ‘het Land van Natuurlijk Ritme’, ‘het Land van Kalm An’, ‘de Mystieke Wouden’, ‘De FrijeWiken’ en ‘It lân fan it folk sûnder oeren’. Het is belangrijk dat het gebied één gezicht krijgt: het smoel van Zuidoost-Fryslân. Het gebiedsverhaal vormt daarvoor de basis, met in het verlengde één pay-off en logo dat door alle betrokkenen (gemeenten, natuurbeheerders, toeristische organisaties en ondernemers) wordt gebruikt. Smoel van Zuidoost-Fryslân \\ verleidt geïnteresseerden tot een bezoek \\ verrijkt de geest met een even pakkend als beeldend gezicht \\ verbindt cultuurhistorie met architectuur, landschap, natuur en water \\ versterkt de identiteit van de regio
Suggesties
\\ Weeg bij nieuwe ontwikkellingen het smoel van de regio mee. \\ Koppel cultuurhistorie in de planvorming al aan architectuur, natuur, water en landschap. \\ Koers op een integrale aanpak van vraagstukken. \\ Kijk vooral over de gemeente- en provinciegrenzen heen: dat doen ondernemers en bezoekers ook.
27
Draag het verhaal van Zuidoost-Fryslân over Wanneer het verhaal van Zuidoost-Fryslân bekend is en een smoel krijgt, wordt het ook eenvoudiger om dit verhaal – en de kennis van de regio – over te dragen. Niet alleen op scholieren en inwoners, maar ook op bestuurders, ambtenaren en natuurlijk de horecaondernemers én hun personeel. Stuk voor stuk ambassadeurs die een belangrijke rol spelen in het uitdragen van het verhaal, imago en beeld van Zuidoost-Fryslân. Kennisoverdracht \\ verrijkt de geest \\ verbindt jong en oud, inwoners, bezoekers en bestuurders \\ versterkt de identiteit van de regio en economische ontwikkeling
“De puurheid van het landschap is niet voldoende. Het moet onder de aandacht gebracht worden. Te weinig mensen kennen het bestaan van het coulisselandschap. Als ze hier komen zijn ze verrast door de schoonheid. Soms denken ze dat ze in Drenthe zijn.” Bea Ragger, Theeschenkerij De Buytenplaats in Noordwolde
“Het promoten van een gebied, begint bij het enthousiast maken van de eigen bevolking. De beste ambassadeurs zijn de mensen in de streek.” Tjitte De Wolff, Tjaarda Oranjewoud
Suggesties
28
\\ Schakel gebiedskennis in, bijvoorbeeld van dorpsgidsen, om het verhaal over te dragen. \\ Ontwikkel opnieuw een cursus gastheerschap voor horecaondernemers en personeel. Herhaal dit periodiek en gebruik het cultuurhistorisch verhaal als drager. \\ Ontwikkel een cursus voor ambtenaren en bestuurders die het verhaal van hun regio mee kunnen nemen – en laten wegen – bij het opstellen van ruimtelijk, cultureel en economisch beleid. \\ Ontwikkel een cursus voor geïnteresseerde inwoners waarin het verhaal van het landschap, de waterhuishouding en bebouwing aandacht krijgt. Werk hierbij samen met historische verenigingen, dorpsgidsen en ga ook letterlijk het veld in om de omgeving te leren lezen en beleven.
Maak de verhalen vertaalbaar & wijs de weg De verhalen van Zuidoost-Fryslân moeten verteld, beleefd en gevoeld worden. Dan maken ze indruk en beklijven ze. Dat kan op verschillende manieren, waarbij de insteek afhankelijk is van de doelgroep. Zo kunnen verhalen echt verteld worden. Bijvoorbeeld door echte verhalenvertellers op pad te sturen. Of door ze te ontsluiten via internet: met filmpjes en naar voorbeeld van ‘Ferhalen fan Fryslân’ van Tresoar. Of laat het verhaal op de plek vertellen, door een gids, artiest of kunstenaar. Verbind de verhalen ook: thematisch of per doelgroep. En maak ze begrijpelijk voor de jeugd, bijvoorbeeld door kinderen ouderen te laten interviewen. Maak ook met slimme combinaties tussen erfgoed en andere disciplines, zoals bij Taal van het Landschap. Vertaal en wijs de weg \\ verleidt de bezoeker \\ verrijkt de geest \\ versterkt de beleving
“Wij moeten het verhaal van de streek kunnen vertellen. Mensen vragen daar naar. Er is ook toenemende belangstelling voor streekgeschiedenis. Dat is een maatschappelijke trend.” Bert Zijlstra, Nieuw Allardsoog Bakkeveen
“Er zijn betere verbindingen nodig tussen wat organisaties hebben bedacht en wat de inwoners en ondernemers moeten ‘ademen’ en aan hun gasten moeten vertellen. De stichting Netwerk De Friese Wouden moet meer handvatten en armslag krijgen om die vertaalslag te maken.” Tjitte de Wolff, Tjaarda Oranjewoud
Suggesties
\\ Maak hapklare pakketten voor gasten, waarin het verhaal niet alleen verteld, maar ook tastbaar gemaakt wordt met bijvoorbeeld routes en thema-arrangementen. \\ Gebruik de verhaallijnen (thema’s) van dit gebied als kapstok voor streekproducten, markten en horeca. \\ Maak bijzondere gebouwen beter en vaker toegankelijk, gebruik zo nodig moderne middelen. \\ Maak dorpsgidsen beter vind- en inzetbaar.
29
Breng het verhaal naar de bezoeker De cultuurhistorische verhalen die zich op verschillende plekken manifesteren, kunnen niet alleen worden verteld en (digitaal) ontsloten, maar ook daadwerkelijk worden bezocht, beleefd én naar de bezoeker toe worden gebracht. Tijdens de verschillende bijeenkomsten en gesprekken in de regio werden daarvoor inspirerende ideeën aangedragen. Wat te denken van ‘rijvaren’. De omgeving verkennen met een hulpmiddel dat geschikt is voor land en water, een soort amfibievoertuig dus. De meest basale vorm hiervan is de coracle, zoals die in Engeland wordt gebruikt en het meest lijkt op een middeleeuws schild dat je op je rug draagt en waarmee je op het water kunt peddelen. Vlechtmuseum Noordwolde heeft recent een coracle getoond van wilgentenen. Breng verhaal naar de bezoeker \\ verleidt de bezoeker \\ verrijkt de geest \\ verbindt verhaal en locatie \\ versterkt de beleving
“Het ontbreekt aan een gezamenlijke aanpak. Ik wil best meedoen aan een busreis of gebiedssafari langs verschillende attracties en ondernemingen. Als andere ondernemers zich aansluiten. Wij hebben de knowhow om dat te organiseren. Geldt bijvoorbeeld ook voor fiets- en wandelvakanties.” Jan de Roos, Appelscha Outdoor
“In het basisonderwijs is er behoefte aan het eigen streekverhaal. Maar dan wel op een leuke, pakkende manier. Goed voorbeeld vind ik Mythe van de Natuur (Drents-Friese-Wold), waarin de natuur zelf en kunstenaars de hoofdrol spelen.” Danielle van Peer, Comperio
Suggesties
\\ Breng verhalen op vaste data de streek in met een theater- en/of educatiebus, denk daarbij aan scholen en toeristische hotspots en etablissementen. \\ Huur animatieteams, kunstenaars of acteurs in die verhalen op een andere, verrassende manier kunnen brengen. Al dan niet op locatie.
30
Onontgonnen gebied, modern erfgoed Cultuurhistorie en erfgoed, de verhalen van een gebied, zijn vooral gericht op het onderwijs en de wat oudere doelgroep van 50+ers. De materie leeft minder onder 30’ers en 40’ers die meer geïnteresseerd zijn in wat we maar even het moderne erfgoed noemen: de retro-kever, de DE handkoffiemolens, jaren zestig en zeventig design en architectuur. Zaken die nog niet tot de wereld van de cultuurhistorie zijn toegetreden. Om deze doelgroep toch te bereiken en met het verleden te verbinden, is het interessant om ook aandacht te besteden aan het ‘modern cultureel erfgoed’. Hieronder vallen bijvoorbeeld de Amsterdamse schoolgebouwen in Zuidoost-Fryslân, de Papegaaienbuurt en Philips in Drachten, maar bijvoorbeeld ook toonaangevende infrastructuur en verkavelingen. Onontgonnen gebied, modern erfgoed \\ verrijkt de geest \\ verbindt cultuurhistorie met modern erfgoed \\ versterkt de betrokkenheid van 30’ers en 40’ers
Suggesties
\\ Ontwikkel architectuurroutes. \\ Ga op zoek naar en ontsluit modern erfgoed. \\ Ontwikkel moderne cultuurroutes.
31
Binding in verbinding De ontwikkelpunten staan niet los van elkaar. In samenhang en op elkaar afgestemd vergroten ze de aantrekkelijkheid en aantrekkingskracht van de regio. Dat is niet alleen gunstig voor het woon-, leef-, investeringsklimaat, maar ook voor toeristische en recreatieve ontwikkeling van Zuidoost-Fryslân. Belangrijk is dus dat er slimme combinaties worden gemaakt. Dat zowel de cultuurhistorie van landschap, natuur, water, steden en dorpen als van inwoners wordt meegenomen en zoveel mogelijk verbonden. Maar ook dat overheden, organisaties en bedrijven de ontwikkelpunten samen en in samenhang oppakken en afstemmen. Dan is 1+1 drie. Binding in verbinding \\ verleidt tot nieuwe, samenhangende initiatieven \\ verbindt belangrijke dragers en partijen \\ versterkt de economische waarde
“Met de Friese Waterlinie als drager kun je samen toeristisch veel doen. Bijvoorbeeld door arrangementen en evenementen te organiseren. Maar ook de baanverlening van vliegveld Eelde biedt de regio nieuwe kansen. Ook dat moeten we samen oppakken.” Barend Potjer, voorzitter Toeristisch Netwerk De Friese Wouden
“Samenhang is er bijvoorbeeld bij lopende ontwikkelingen en projecten zoals Oude Paden Nieuwe Wegen, de N381 en de Friese Waterlinie, waar het draait om toerisme, landschap, leefbaarheid en economie.” Jan Sierts, Historische Vereniging Haulerwijk
Suggestie
\\ Formeer een platform waarin de belangrijkste vertegenwoordigers in de regio vertegenwoordigd zijn. Dit platform zorgt voor de onderlinge samenwerking en afstemming en een integrale aanpak van initiatieven.
32
Makelen en schakelen Duidelijk is dat er meer en beter samengewerkt moet worden in de regio. Omdat niet iedereen voldoende of de juiste ingangen heeft in netwerken, is het belangrijk dat degene die dat wel heeft partijen bij elkaar brengt en anderen betrekt. Dit makelen en schakelen – het bij elkaar brengen van vraag en aanbod – kan via bestaande traditionele netwerken en bijeenkomsten, maar wellicht efficiënter en breder toegankelijk via een online platform of groep. Makelen en schakelen \\ verleidt tot nieuwe, samenhangende initiatieven \\ verbindt netwerken, partijen en initiatieven \\ versterkt de economische waarde
“Overheden moeten partijen bij elkaar brengen, linken. Bijvoorbeeld door de ‘Netwerkavonden cultuurhistorie’ voort te zetten. Maar ook door mensen met elkaar in contact te brengen via een ‘regio-punt’.” Nynke Andringa, bibliotheek Heerenveen Gerald Kragt, Bosgroep-beheerder Friesland
Suggesties \\ \\ \\ \\ \\
Breng relevante netwerken samen. Continueer en ondersteun het gebiedsproces. Organiseer netwerkbijeenkomsten en symposia. Breng ondernemers, instellingen en overheden met elkaar in contact. Mobiliseer en positioneer de vraagmarkt.
33
Nawoord De vaart erin houden Met het thema cultuurhistorie kijken wij met een knipoog naar het verleden. Door de rijke historie van Zuidoost-Fryslân is daar veel over te vertellen. In hetzelfde verleden ligt ook de basis van onze identiteit. Een identiteit waar wij zeer trots op mogen zijn. Nee, zelfs moeten zijn. Om dezelfde reden is het terecht dat het Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân het thema Cultuur, Cultuurhistorie en Taal als permanent speerpunt meenam in het gebiedskader. Daarmee gaf ze aan dat gebiedsontwikkelingen en cultuurhistorie nauw zijn verbonden. Zo ontstond een geweldige kans voor een integrale stimulering van dit beleidsterrein. Dat blijkt ook wel uit de talrijke, vaak zeer uiteenlopende, initiatieven die de afgelopen zeven jaar in Zuidoost-Fryslân zijn uitgerold. Verschillende projecten gerealiseerd De start hiervan ligt bij velen nog vers in het geheugen: de opening van de gereconstrueerde Bekhofschans in 2007. Een project dat dankzij de ondersteuning van velen rond kwam. De aftrap werd opgeluisterd met een legendarische lezing van historisch geograaf Meindert Schroor, ondersteund door – met musketten en bulderende kanonnen uitgeruste – Bourtanger Dragonders, honderd schoolkinderen en een ‘histotolk’. Verschillende projecten zijn inmiddels gerealiseerd. Met in het oog springende initiatieven als Oude Paden Nieuwe Wegen en de ontwikkeling van een cursus voor historische ambassadeurs (samen met Tresoar). In dit rijtje mag de Planontwikkeling Friese Waterlinie niet ontbreken. Nationaal adviseur Landschap, Yttje Feddes, stond onze streek met raad en daad terzijde. Resultaat? Een visie, werkboek, veel draagvlak én de nodige landelijke bekendheid. Cultuurhistorie leeft in Zuidoost-Fryslân Tijdens al deze initiatieven werd één ding duidelijk. Het thema Cultuurhistorie leeft in Zuidoost-Fryslân. Dat blijkt ook uit de vele vrijwilligers die meewerken aan de cultuurhistorische ontwikkeling van deze streek. Onvoorstelbaar hoeveel kennis en enthousiasme daarbij vrijkomen. Het levert prachtige gebiedsverhalen op. Verhalen om te horen, te voelen, te ruiken, te proeven, te ‘doen’ en te beleven. We konden ze niet missen bij het uitrollen van het thema Cultuurhistorie. Ze versterken de trots van de streek, zorgen voor verbondenheid en leggen het wezen van onze identiteit bloot.
34
Naast die belangeloze inzet, het enthousiasme en de dynamiek in al die projecten en gebeurtenissen, zijn het de organisaties, ondernemers en inwoners van Zuidoost-Fryslân zelf die hun identiteit en cultuurhistorie oppakken, neerzetten, ontvouwen en inzetten om hun streek een gezicht te geven, verder te ontwikkelen en te versterken. Ontwikkelagenda legt geweldige basis Hier ligt ook de verantwoordelijk om het thema Cultuurhistorie een volwaardige plek te geven in de toekomstige gebiedsontwikkeling voor Zuidoost-Fryslân die gestalte krijgt in de Streekagenda. De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie legt hiervoor een geweldige basis. De agenda, die we op 31 oktober 2013 als laatste trotse product samen opleveren, biedt kansen voor de toekomst. Aandacht voor cultuurhistorie houdt immers nooit op. Veel is op de rails gezet, maar dagelijks wordt er opnieuw historie geschreven. Ook daarom is het belangrijk dat er bij de gebiedsontwikkeling van Zuidoost-Fryslân niet voldaan achterover wordt geleund, of dat belangrijke spelers in dit streekproces buiten spel worden gezet vanwege de ‘crisistijd’. Juist nu is het belangrijk dat, samen met de streek, de schouders onder dit proces worden gezet. Die kans mogen we niet laten schieten Er bestaat geen duurzamere gebiedsaanpak dan deze, waar netwerken zich bundelen, waar makelen & schakelen inspireren en activeren en vernieuwing en innovatie steeds sneller gaan en ontstaan. De kans om hierin het verschil te maken is er nú. Een kans die we niet mogen en willen laten schieten. Age Kramer, Gebiedscoördinator Plattelânsprojekten Zuidoost-Fryslân
35
36