Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Friese Wouden

2013

Kerngroep Cultuurhistorie van het Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân

Tussenproduct Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân

[PUUR INHOUDELIJKE VERSIE, tussenproduct] tbv Streekagenda Zuidoost-Fryslân 13 augustus 2013

Deze inhoudelijke versie van de aankomende Ontwikkelagenda Cultuurhistorie is als tussenproduct 13 augustus 2013 per brief aangeboden aan de sturende partners van de Streekagenda Zuidoost-Fryslân. Verzoek is deze inhoud te betrekken in de Streekagenda Zuidoost 2014-2020 of in de uitwerking daarvan.

“Wij in Drenthe hebben de volgende kijk op cultuurhistorie: cultuurhistorie is gewoon geld.”

(M. Hageman van Ontwikkelbureau Veenhuizen in Rondetafelgesprek)

Kerngroep Ontwikkelagenda Cultuurhistorie van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân Beetsterzwaag, augustus 2013 0512-384000 zuidoost@fryslan.nl

De partners Streekagenda Zuidoost : colleges van B&W van Heerenveen, Smallingerland, Opsterland, Ooststellingwerf en Weststellingwerf, college van GS Provincie Fryslân en bestuur Wetterskip Fryslân.

De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân wil straks, in zijn uiteindelijke vorm en inhoud, een bondig inspiratiedocument zijn voor de ontwikkeling van de regio. Deskundigen, stakeholders en ondernemers hebben zich hiervoor van harte ingezet. De Oplevering van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie vindt publiekelijk plaats op 31 oktober 2013.

Voorliggende versie is dus slechts het inhoudelijk tussenproduct teneinde tijdig mee te kunnen geven als input in het traject van de Streekagenda-in-wording.

Dit is met name van belang als basis voor de inzet van financiële middelen vanuit provinciale, rijks- en wellicht Europese programma’s en budgetten voor projecten en processen.

Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

Inhoud 1

Inleiding ............................................................................................................... 3

2

Ambitie ................................................................................................................ 8

3

Ontwikkelpunten ................................................................................................. 9

4

3.1

Landschapsbiografie Zuidoost-Fryslân ............................................................................................... 9

3.2

Het ‘Smoel’ van Zuidoost-Fryslân .....................................................................................................11

3.3

Waar woon je? Waar leef je? Waar kom je vandaan? Waar ben je? Snappen wat je gasten vragen 11

3.4

Maak verhalen vertaalbaar & wijs de weg .......................................................................................14

3.5

Vervoer als middel voor samenhang ................................................................................................16

3.6

Onontgonnen gebied: recent erfgoed als verbinding met verleden ................................................16

3.7

Binding in Verbinding .......................................................................................................................17

3.8

Makelen & schakelen .......................................................................................................................17

Icoonprojecten ................................................................................................... 17 4.1

Friese Waterlinie ..............................................................................................................................17

4.2

Oud Veen: nieuwe linken .................................................................................................................18

4.3

Noordelijke Lustwarande .................................................................................................................18

4.4

Koloniën van Weldadigheid..............................................................................................................19

5

Uitvoeringsspoor ................................................................................................ 20

6

Relatie met & input voor Streekagenda Zuidoost-Fryslân 2014-2020 ................ 21

Bijlage Inhoudelijke startnotitie Ontwikkelagenda Cultuurhistorie .......................... 25 Bijlage Het cultuurhistorische profiel van Zuidoost-Fryslân voor toeristen ............. 28 Bijlage Startnotitie aangesloten op geschiedenisles in het onderwijs ...................... 31 Bijlage Deelnemers gesprekken Ontwikkelagenda Cultuurhistorie .......................... 33 Bijlage Rapport Eenheid in verscheidenheid in het land van kalm aan ..................... 35 Bijlage Verslag Symposium Cultuurhistorie Zuidoost-FrysLân mei 2011 (los bijgevoegd) .............................................................................................................. 35

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

1 Inleiding Aanleiding Sinds het op 18 april 2007 vaststellen van het Gebiedskader Zuidoost-Fryslân 2007 - 2013 door het gebiedsplatform heeft het zich stevig ingezet voor de gebiedsgerichte aanpak.

Belangrijke doelstelling van die aanpak vormde het stimuleren van initiatieven gericht op een verbetering van de eigen leefomgeving en de plattelandseconomie. ‘Samenwerken’ vormde hierbij een kernbegrip. Samenwerken als overheden onderling en met burgers, ondernemers, maatschappelijke organisaties enz. Passend binnen het toen bestaande provinciaal en gemeentelijk beleid werden negen thema’s benoemd waarbinnen initiatieven konden worden ontwikkeld. Het gebiedsplatform benoemde in dat kader naast het kernbegrip ´Samenwerken´ ´Restopgave ROM´, ´Landschap´ en ´Cultuur, cultuurhistorie en taal´ als thema´s waar speciaal op zou worden ingezet.

Wat betreft het thema ‘Cultuur, cultuurhistorie en taal’ konden de geformuleerde ambities worden vertaald in een groot aantal projecten en programma’s. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de Planontwikkeling Friese Waterlinie, Opening Bekhofschans, faciliteren reconstructie Blessebrugschans, Oude Paden Nieuwe Wegen, Ontwikkeling Cursus Cultuurhistorische Dorpsgidsen en organisatie van de Netwerkavonden Cultuurhistorie de afgelopen zeven jaren. En uiteraard het voor deze Ontwikkelagenda richtinggevende Symposium Cultuurhistorie ZuidoostFryslân van 19 mei 2011. Dit naast de vele cultuurhistorische projecten van andere partijen die inhoudelijk en financieel gefaciliteerd en ondersteund zijn.

Veranderende wereld, uitdagingen van Zuidoost-Fryslân Zuidoost-Fryslân heeft in de loop van de tijden de nodige veranderingen ondergaan. Mooi caleidoscopisch overzicht daarvan is gegeven op het symposium Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân van 19 mei 2011 te Oldeberkoop. Door experts en deskundigen op het vlak van cultuur en cultuurhistorie, erfgoed, archeologie, marketing en toerisme. Het verslag daarvan vormt een aparte bijlage van deze Ontwikkelagenda Cultuurhistorie en het symposium zelf vormde de concrete aanleiding voor deze Ontwikkelagenda.

Geen nieuws onder de zon wat dat betreft, immers, veranderingen spelen overal en altijd, niets staat stil. En ook nu is er sprake van ‘grote maatschappelijke, ecologische en sociaaleconomische veranderingen’ van de wereld, van Europa en ook van Zuidoost-Fryslân. Een nieuwe positionering is gevraagd onder druk van de doorlopende, wereldlijke veranderingen in politieke en

3

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An economische machtsverhoudingen. Voor Zuidoost-Fryslân zijn onder meer de volgende bewegingen in deze context relevant:       

de beweging van een economie gebaseerd op fossiele brandstoffen richting een ‘bio-based economy’, nieuwe toepassingskansen voor agri-food en agri-industrie, het Europese gemeenschappelijke landbouwbeleid dat de koers bijstelt richting meer maatschappelijke diensten in landschap, toerisme, natuur, water en dergelijke, toenemende behoefte aan rust en ruimte als tegenhanger van de stadse drukte, om bij te ‘tanken’, toenemende globalisering met daarnaast toenemende ‘glocalisering’ (zoektocht naar eigenheid, identiteit, een eigen plek door mensen binnen een ‘uitdijende wereld’), toenemende vraag naar een kwalitatief hoogstaande woon-, werk- en leefomgeving waar landschap en erfgoed als dragers belangrijke vestigingsfactoren zijn, en uiteraard ‘krimp’ wat langzaamaan eerder als kans dan als bedreiging wordt gezien in gebieden als deze.

Het is een greep uit wat er momenteel gaande is aan dynamiek. Voortdurend worden over de tijd koersen uitgezet, uitgevoerd, bijgesteld en vernieuwd, een natuurlijke bestuurlijke cyclus. De neerslag daarvan vinden we terug in de landschappen, de bebouwing, de feiten, kennis en verhalen, in de mensen en de cultuur. De rijkdom van die ervaringen, de ontwikkelde inzichten en de oplossingen van eerder zou je als maatschappij en bestuur niet ongebruikt willen laten in het nemen van de goede besluiten nu. Cultuurhistorie is per definitie een beschouwend iets. Te midden van alle woeligheid valt er nog weinig te overzien. Nadat de stofwolken van de tijd zijn neergedaald , worden terugkijkend oorzaken en gevolgen, resultaten en feiten blootgelegd en op waarde gezet. Wie dat weet als gegeven en kent als beschikbare bron, als kwaliteit, werkt met die bagage in het nu in relatieve rust aan de toekomst.

Veranderende rol erfgoed Onze stedelijke en landschappelijke omgeving verandert dus in snel tempo. Het erfgoed van stad en platteland heeft daarbij blijkbaar zijn statische en kwetsbare imago afgeschut. Het speelt een actieve rol in culturele en ruimtelijke transformaties van uiteenlopende aard. Het begrip ‘erfgoed’ refereert niet langer uitsluitend aan gebouwen en museumstukken, maar aan hele landschappen, delen van de stedelijke omgeving en niet te vergeten aan de immateriële wereld van herinneringen, verhalen, ervaring en tradities. Het is daardoor voor een grote groep toegankelijk.

En dit maakt weer dat erfgoed een geschikte substantie is voor culturele en politieke samenwerking, economische ontwikkeling, de constructie van nieuwe identiteiten en het genereren van allerlei vormen van publieke participatie.

4

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Veranderende rolopvatting overheden: Streekagenda In bestuurlijk opzicht is er eveneens sprake van dynamiek: de verantwoordelijkheden van rijk, provincie, regio en gemeenten veranderen. Hetzelfde geldt voor de rolopvatting van de overheden ten opzichte van elkaar. Nieuwe partners doen hun intrede bij de gebiedsontwikkeling nieuwe stijl.

Er groeien nieuwe vormen van samenwerken en ontwikkelen tussen publieke en private partners, op verschillende schaalniveaus. In onze provincie vloeit dit alles samen in de Streekagenda.

In deze veranderende context deed zich de behoefte gevoelen aan toekomstscenario’s op het gebied van de cultuurhistorie, vooral nadat gebleken was dat voor cultuurhistorie als zelfstandig thema geen rol meer was weggelegd.

‘Onze Cultuurhistorie als verleiding’ Teneinde meer focus te krijgen op de vervolgaanpak van het permanente speerpunt Cultuurhistorie werd op 19 mei 2011 door het Gebiedsplatform het Symposium Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân georganiseerd, voor met name bestuurders en politici in het gebied. Dit gebeurde onder het motto: ‘Onze Cultuurhistorie als verleiding’. Belangrijk onderdeel daarin vormde de bestuurlijke context en het debat dat die dag is gevoerd tussen portefeuillehouders van de vijf gemeenten van Zuidoost-Fryslân aangaande kansen en ontwikkelpotentieel voor het gebied vanuit dit perspectief.

De conclusie van het afsluitende forum luidde dat het gezamenlijk uitdragen van de cultuurhistorie, de identiteit van het gebied een gezamenlijk belang en intentie is van alle gemeenten van Zuidoost-Fryslân, dat je het gebied kunt onderscheiden maar niet scheiden.

Daarnaast gaf gebiedsgedeputeerde Galema afsluitend aan dat de provincie graag samenwerking wil met dit gebied zowel tussen gemeenten als met bewoners en verschillende partijen op gebied van toerisme, recreatie, cultuurhistorie en natuur.

Kerngroep Cultuurhistorie van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân In zijn vergadering van 24 juni 2011 heeft het Gebiedsplatform vervolgens ingestemd en voorgenomen om samen te koersen op de vorming van een Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost Fryslan. In zijn vergadering van 27 september 2012 is dit traject door het Gebiedsplatform bekrachtigd.

Er werd vanuit de gelederen van het Gebiedsplatform zelf een kerngroep geformeerd bestaande uit Gebiedsplatformlid en wethouder van de gemeente Smallingerland Ties Zweers (bestuurlijk trekker), Geert Lantinga, themalid Cultuur, Cultuurhistorie en Taal, Nicolette Hartong, proces- en

5

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An projectadviseur van Plattelânsprojekten ZOF en Ynskje Hoekstra, beleidsambtenaar Cultuur van de gemeente Smallingerland.

Doel: concreet, inspirerend, stap voor stap Doel is te komen tot een bondig inspiratiedocument als bijdrage voor de ontwikkeling van Zuidoost-Fryslân. Liefst concreet en inspirerend, waarbij weidse beschouwingen en grootse vergezichten buiten beeld blijven, maar de strategie eerder is stap voor stap ontwikkeling in gang te zetten.

Proces Het opstellen van een breed gedragen ontwikkelagenda vraagt om een zorgvuldig proces. De aanpak is stapsgewijs: 1. In de voorbereiding is op verzoek van de kerngroep historicus dr. Cor Trompetter op persoonlijke titel gevraagd een beschrijvende inventarisatie van het gebied op te stellen. Het gaat daarbij om de belangrijkste ontwikkelingen in Zuidoost Friesland, die het gebied door de eeuwen heen op unieke wijze cultuurhistorisch interessant hebben gemaakt. Die inventarisatie diende vervolgens als inhoudelijke startnotitie voor de gesprekken hierna. Het stuk is als bijlage bijgevoegd.

2. Met de genoemde inventarisatie als uitgangspunt heeft een Startoverleg plaatsgevonden met deskundigen om de te volgen aanpak voor de Ontwikkelagenda cultuurhistorie te bespreken en te bepalen.

Hier zijn vanuit het geschetste voortraject de belangrijkste 4 doelgroepen aangewezen: kinderen, ouderen, toeristen en bestuurders/politiek.

Ook is in dit overleg de strategie van het beoogde bondige inspiratiedocument (de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie) nader bepaald: “beperk je voor nu eerst tot enkele aansprekende en enthousiasmerende projecten. Daarna zien we wel verder.”

Met de keuze voor deze 4 doelgroepen wordt dus bewust vooralsnog ingezet op een beperkt, maar kansrijk geacht bereik van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie met de mogelijkheid van uitgroei naar ‘meer’ na deze eerste stap.

3. Met het doel om de vraagkant van de cultuurhistorie helder in beeld te kunnen brengen, werd vervolgens een viertal Rondetafelgesprekken gehouden met een brede groep van relevante stakeholders.

6

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An 4.Lopende de Rondetafelgesprekken tekende zich de behoefte af een nog beter inzicht te krijgen door extra actieve inbreng en draagkracht van de toeristisch/recreatieve ondernemers. Gekozen is daarbij voor 1:1 -gesprekken met een 7-tal ondernemers die zich veelal spontaan daarvoor hadden aangemeld.

5. Een inhoudelijke inbreng was er van Jan Frieswijk (in samenwerking met dr. Johan Frieswijk) en Anja Sinnege (Keunstwurk). Met het door dr. Cor Trompetter opgestelde document als uitgangspunt gaven zij hun visie en aanvulling op het belang van de cultuurhistorie voor ZOF, bekeken vanuit respectievelijk de toeristische scoop en die van de onderwijssector. Die zijn als bijlagen bijgevoegd.

6. Met de presentatie van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie op 31 oktober 2013 is de taak voor de Kerngroep Cultuurhistorie van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân beëindigd.

Doelgroepen Vanuit de doelstelling er een overzichtelijk geheel van te maken is na rijp beraad gekozen voor 4 doelgroepen 1. kinderen 2. ouderen 3. toeristen 4. bestuurders-politiek.

Wat de eerste twee doelgroepen met een knipoog naar de derde betreft, als je die interesseert dan komt de rest ook en krijg je kruisbestuiving tussen opa – oma en kleinkind(eren).

De doelgroep toeristen is uitgekozen vanwege het gegeven dat cultuurhistorie één van de bijzondere toeristische elementen van ZOF is met een groeiende belangstelling, met daar tegenover bij de ondernemers slechts oppervlakkig bekende en nog onontdekte toepassingsmogelijkheden. Een daarvan ligt in de sfeer van het economisch gebruik: ‘cultuurhistorie is geld’. Ondernemers moeten geholpen worden de kansen te zien om ze verder op te pakken.

Wat doelgroep 4 betreft: bestuurders kunnen als belangrijke vormgevers van onze leefomgeving vaak letterlijk en figuurlijk niet om het verleden heen. Regio’s lijken zich steeds vaker en prominenter te profileren op grond van hun verleden en erfgoed. Het gaat daarbij zover dat het regionale verleden (cultuurhistorie) daarbij door bestuurders/ vormgevers beschouwd wordt als een ‘streekeigen product’. Het erfgoed toont het succes van de regio in het verleden, en draagt de

7

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An boodschap uit dat het zin heeft, om je er als hoogopgeleide of ondernemer te vestigen, of er gewoonweg op bezoek te gaan om het verleden te bewonderen en te beleven. Overigens geldt dat niet alleen voor het industriële en stedelijke erfgoed, maar vanzelfsprekend voor het rurale cultuurlandschap, dat in verschillende regio’s gelukkig nog steeds een belangrijke drager is van economische en sociale ontwikkelingen.

2 Ambitie Als Kerngroep Ontwikkelagenda Cultuurhistorie van het Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân, willen we via de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie, bereiken dat het gebied Zuidoost-Fryslân op vrij korte termijn: o meer ‘smoel’ heeft voor bewoners en voor de gasten, o een groeiend aantal ambassadeurs kent met een goed verhaal in horeca, toerisme en onder bewoners, o kinderen en volwassenen de verhalen & avonturen steeds gemakkelijker kunnen ontdekken, meemaken, doorleven, beleven en zelf kunnen vertellen zodat uiteindelijk o de cultuurhistorie en daarmee de mens, het landschap, te water, in de dorpen en in de natuur, als een onlosmakelijk geheel in samenhang worden gezien en behandeld als dragers van de kernkwaliteit van dit gebied, het Land van Natuurlijk Ritme, het Land van Kalm An.

Cultuurhistorie, kernkwaliteit voor gebiedsontwikkeling Dit om de dynamiek en altijd voortgaande vernieuwing van ons gebied te ondersteunen van binnenuit, de uitdagingen aan te gaan vanuit zijn eigen sterktes en kansen, een aanpak die ‘heel gewoon’, dus duurzaam in het eigen gebied is geworteld.

Met de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie willen we díe bijdrage leveren aan de maatschappelijke uitdagingen van Zuidoost-Fryslân, die volgens de deelnemers in dit voorbereidingstraject nu in dit stadium nodig is. Nodig om van onze pareltjes, van al die prachtige verhalen, van al ons ‘losse zand’, meer een eenheid te maken. Bijdragen aan het versterken van de identiteit, aan verbetering van het woon- werk- en leefklimaat en het versterken van het toeristische klimaat van ZuidoostFryslân: voor de economie van deze regio zijn dit alle factoren van toenemend belang.

De Agenda kent in deze vorm 8 Ontwikkelpunten en 4 Icoonprojecten.

8

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An “De omgang met het verleden is onderdeel van de ruimtelijke condities van samenlevingen, al is het maar omdat alle gemeenschappen een bestaan moeten opbouwen te midden van alle sporen die door vorige generaties in hun leefruimte zijn achtergelaten.” (Meinig 1979)

3 Ontwikkelpunten De in paragraaf 2 verwoorde ambitie is hieronder bondig uitgewerkt in acht Ontwikkelpunten en vier Icoonprojecten. De focus kan daarbij eerst gericht zijn op de komende drie jaren (2014-2017).

De Ontwikkelpunten zelf hebben een grotere houdbaarheid voor de regio.

Een viertal inhoudelijke projecten zijn apart opgenomen, dit zijn de 4 ‘Icoonprojecten’. Sommige zijn al op onderdelen in uitvoering, we zitten immers op een rijdende trein na zeven jaren Cultuurhistorie als Zuidoost-Fries speerpunt. De vier projecten zijn deels al gestart maar niet afgerond. Van belang is die uitvoering te continueren.

Zowel de Ontwikkelpunten als Icoonprojecten zijn gericht op de hiervoor genoemde vier doelgroepen van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân: 1.Kinderen 2.Ouderen 3.Toeristen 4.Bestuurders-politiek.

3.1 Landschapsbiografie Zuidoost-Fryslân Verhalen over Zuidoost-Fryslân en zijn bewoners en al dan niet op schrift, zijn er vele, enkele publiekspublicaties en onderzoeksrapporten over stukjes en delen van dit gebied zagen het licht.

Ook is de laatste jaren gewerkt vanuit een landschapsbeleidsplan, met historische onderlegger. De scoop en reikwijdte van die laatste was beperkt, maar logisch vanuit de doelstelling (landschappelijke versterking, herstel). Brede toegankelijkheid in zijn opzet was geen doel. Grutsk van provincie Friesland is onlangs verschenen. Onderzoeken lopen verder, nieuwe feiten komen tevoorschijn, bijvoorbeeld van promovendi van de Fryske Akademy. Nieuwe archeologische vondsten werpen ander en gedetailleerder licht op dit gebied. De geschiedenis wordt hierdoor soms herschreven. Wat er is, is echter fragmentarisch. Samenhangen ontbreken. Op de regioschaal is het gebiedsverhaal nauwelijks samenhangend noch goed toegankelijk.

Een landschapsbiografie is letterlijk een ‘levensbeschrijving van landschappen’, van plekken waarin de mens nadrukkelijk zijn rol heeft gehad.

9

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Gemeenschappen bouwen een bestaan op te midden van alle sporen die vorige generaties hebben achtergelaten in hun leefruimte. Hoe ze dat doen, wordt niet alleen bepaald door de fysieke ruimte, - sporen en structuren -, maar ook door de economische behoeften, sociale waarden en gedachtewerelden van gemeenschappen. Al deze factoren krijgen hun plek in de landschapsbiografie.

Mooi recent voorbeeld is de landschapsbiografie van de Mieden in de Noordelijke Friese Wouden (2009, Uitgeverij Matrijs) met landschap, natuur en water als kern. Ander voorbeeld is de kloeke versie over het 60 km lange Vechtdal. Daarin kregen vanuit het landschap ook mensen met hun ideeën een nadrukkelijker plek, ook hier & nu over kansen van gebiedsontwikkeling. Beide versies zijn als boegbeeld van het gebied in de boekhandel te koop en qua uitvoering zeer publieksgericht, één van de kenmerken van een landschapsbiografie.

De waarde van een landschapsbiografie zit ‘m naast de inhoud in het proces. Zowel deskundigen als lokale bronnen van het gebied & uit de dorpen zelf worden betrokken. Daarmee kan deze aanpak rekenen op diepgang en groot draagvlak.

De betekenis van een landschapsbiografie is aanzienlijk door brede toepassingsmogelijkheden: o voor deskundigen en overheden ten behoeve van (bijdragen in) de culturele en ruimtelijke ontwikkeling van het gebied, ook als terugkijkend instrument dat vertraagde en vaak onvoorziene effecten blootlegt van ruimtelijke interventies in het verleden, in hun zoeken naar evenwicht in authenticiteit, behoud en ontwikkeling, o voor bewoners als naslagwerk en solide baken van identiteit, o voor het onderwijs als inhoudelijk ankerpunt, o voor de toeristische sector als vertrekpunt, als bron van inspiratie voor & uitdiepen van de verhaallijnen van het gebied en deze te vertalen naar toeristische producten, naar ‘echte’ beleving van Zuidoost-Fryslân, o voor versterking van de identiteit, van het gezicht van het gebied en zijn bewoners.

Summerclasses RUG Kans is om te bekijken of Zuidoost-Fryslân samen kan optrekken met de Rijksuniversiteit Groningen. De leerstoel Landschap van de RUG zoekt gebieden of plekken waar ‘summerclasses’ voor studenten kunnen zijn, onderzoek in het veld gekoppeld aan concrete vraag of opdracht.

Misschien is het een idee om die partijen bij elkaar brengen en deze vraag & aanbod te koppelen?

10

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

3.2

Het ‘Smoel’ van Zuidoost-Fryslân

Smoel geven aan Zuidoost-Fryslân. Zet        

de ‘Wâlden’, de Friese Wouden, Zuidoost-Fryslân, het Land van Natuurlijk Ritme, het Land van Kalm An, de Mystieke Wouden, De Frije Wiken, het Land Fan It Folk Sûnder Oeren

als eenheid neer. Benader het gebied vanuit zijn samenhang, vanuit z’n eigen kwaliteiten. Koppel cultuurhistorie met ‘rood’, met ‘groen’ en ‘blauw’ al in de planvorming, koers op integrale benadering van vraagstukken. Alleen zó kan een win-win behaald worden. Stap daarbij over bestuurlijke grenzen heen, Zuidoost-Fryslân is geen eiland, niet in z’n verhaal en zeker niet voor toeristen.

Dat noodzakelijke Smoel van Zuidoost-Fryslân: het koepelverhaal is daarbij noodzaak en voorwaarde nummer 1 (par. 3.3). Hanteer allen als organisaties dat Smoel, dat Gebiedsverhaal, de pay-off en dat Logo. Alleen dan gaat het gebied als gebied werken.

Die noodzakelijke uiting geldt uiteraard de toeristische ondernemers, de toeristische organisaties zoals ToeristInfo, maar ook andere partijen, zoals TBO’s (Staatsbosbeheer, It Fryske Gea, Natuurmonumenten, agrarische natuurverenigingen) en de gemeentelijke overheden. Want niet alleen toeristen zijn hiervoor doelgroep, maar ook en zelfs vooruitlopend daarop de eigen inwoners.

Als een landschapsbiografie (par. 3.1) wat kan betekenen als solide baken, koers voor profilering van het gebied qua identiteit en verhaallijnen, dus qua ‘smoel, dan geldt ook: landschapsbiografie = ‘smoelenboek’ van het gebied

3.3 Waar woon je? Waar leef je? Waar kom je vandaan? Waar ben je? Snappen wat je gasten vragen De kennis vergroten, kennis verdiepen van de Verhalen van Zuidoost-Fryslân, dat is breed als opdracht, verzoek en uitdaging in de gesprekken op tafel gelegd. Door toeristische partijen, door deskundigen, door organisaties. Men wil informatiesessies en leerpakketten op maat voor de behoefte.

11

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Om op te pakken: Werk toe naar een ‘breed info-traject’. Overdracht van kennis en verhaallijnen van het gebied staan centraal. Schakel waar mogelijk gebiedskennis hierbij in, zoals bijvoorbeeld lokale kennis van dorpsgidsen. Koppel een en ander aan veldbezoek om het tastbaar te maken. Doelgroep Toeristische sector, het personeel (“want zij zijn de ambassadeurs en eerste vraagbaak voor gasten”). Doelgroepen Bewoners, plaatselijke belangen , historische verenigingen (“want met elkaar zijn dat de beste 150.000 ambassadeurs van ons gebied”), Doelgroep Onderwijs (“beter leren: waar leef je, wat is je verhaal van dorp & gebied, waar kom je vandaan”), Doelgroep Overheid: want daar worden beslissingen voorbereid met culturele, ruimtelijke en economische gevolgen, waar de beoogde kennis kan helpen om de juiste afwegingen te kunnen maken. Zaak is deze lijn vervolgens vol te houden in de tijd (inbedden in regulier aanbod). Misschien zijn Regioleren en Omgevingseducatie als tools uit het onderwijs hiervoor geschikt.  Mocht het brede info-traject geen kans hebben, dan is het zaak dit wel sectoraal op te pakken, daar waar de behoefte ligt.

Toeristische sector Cursus gastheerschap (eerder gehouden onder toeristische ondernemers) opnieuw en meer structureel als periodiek aanbod uitzetten voor personeel en directie; personeel varieert van 16 tot zo’n 35 jaar en wisselt vrij sterk. Personeel zijn de ambassadeurs van het gebied naar de gasten toe, wijzen op POI’s (Points of interests), weten weetjes, wijzen bijzondere routes, evenementen, bijzondere gebieden & verhalen, best-bewaarde-geheimen, folders en flyers, enz.

Breidt cursuspakket gastheerschap uit. Verder uitbouwen met specifiek meer cultuurhistorisch ‘verhaal’ en achtergronden van dit gebied, van de eigen ‘regio’ en van de locale specialiteiten, werk zo nodig op kleinere gebiedsschaal en met groepen.

Overheid Cursus voor ambtenaren, voor raadsleden: kennis gebied, inzicht in samenhangen vergroten, tevens opbouwen kennisnetwerk binnen overheid zelf. Doelgroep is het ambtelijk apparaat, dat annex is met de ruimtelijke, economische en culturele omgeving, het voorbereiden van besluiten daaromtrent. Van belang is dat juist zij komen, die niet direct cultuurhistorie en erfgoed in het pakket hebben, maar daar wel voelsprieten daarvoor zouden moeten ontwikkelen. Dat teneinde tijdig specialistische collega’s of deskundigen daarin te betrekken. Betreft ruimtelijke ontwikkeling, planologie, water, landschap, landinrichting, toerisme, stads- en dorpsvernieuwing, wijk- en dorpscoördinatoren / -managers, medewerkers van Doarpswurk.

12

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Bewoners Cursus achtergronden van het leefgebied, landschap, bebouwing en dorpen voor geïnteresseerden, op juiste interesseschaal (niet te groot gebied), eventueel via Plaatselijke belangen. Koppelen met praktische gebieds- / veldbezoeken voor beleving en tastbaarheid verhaal. Werk hierin samen met cultuurhistorische dorpsgidsen, historische verenigingen, dorpsarchieven. Het ‘echte’ scoort.

Inspelen op groeiende vraag en zoektocht naar identiteit, behoefte aan roots, aan eigen plek. We hebben immers 150.000 ambassadeurs van ons gebied in persoon van de eigen bewoners.

Cursus Cultuurhistorische Dorpsgidsen: De bestaande cursus van Tresoar. Als netwerkorganisaties (overheden) werving hiervoor blijven verzorgen. Netwerk bij elkaar houden en onderhouden.

Cursus Cultuurhistorische Dorpsgidsen Vervolgcursus: ontwikkelen: inzet gidsen in onderwijs.

Onderwijs Er zijn wel veel verhalen, ook op herkenbare schaal, waarvoor in het onderwijs om allerlei redenen geen ruimte of aandacht is. Enkele redenen daarvoor zijn tijdsbeslag, koppeling aan reguliere lesdoelen waaraan men moet voldoen, kant-en-klare-lespakketten & begeleiding op die schaal mist, andere persoonlijke interesses van onderwijzers.

Om op te pakken: Regio-leren en Omgevingsonderwijs inzetten als tools in onderwijs, vertalen naar lokale schaal. Koppelen erfgoed-educatie in basisonderwijs met inzet en betrokkenheid van cultuurhistorische dorpsgidsen; ontwikkelen uitbouw cursus Cultuurhistorische Dorpsgidsen gericht op basisonderwijs. Koppelen lokale ‘vraag’ aan onderwijs-opdracht voor kinderen / jongeren; bv. vastleggen oral history (interviews oude mensen door kinderen), taal van het landschap (veldnamen optekenen), adoptie van landschapselementen of van verhalen door jongeren, kinderen (aandacht voor de hierna genoemde succesfactoren). Lopende projecten van Keunstwurk mbt. erfgoededucatie als kans onder de aandacht brengen: 



KEK-regeling: erfgoed laten aansluiten bij het ‘reguliere curriculum’ zoals kunstonderwijs, mediawijsheid en zaakvakken; gericht op ontwikkelen van erfgoed-aanbod op scholen en inpassen in reguliere lijnen (NB. in Stellingwerven is dit als Heemkunde zó opgepakt, in de andere gemeenten in Zuidoost-Fryslân heeft men gekozen voor muziek, kunst e.d.), Speuren nei spoaren: inspiratieproject voor het werken aan erfgoedonderwijs. Voor leerkrachten met ‘passie voor erfgoed’. Bijeenkomsten met uitwisseling tussen deelnemers in combinatie met individuele coaching op de eigen school.

Aandacht voor ‘modder aan de schoenen’, er op uit met ‘een heuse meneer die er echt veel van wist te vertellen’, voor de direct beleefbare lokale schaal en dito verhaal.

Succesfactoren: ‘leuk’, ‘eigenaar zijn’ van een element, een verhaal, ‘beleven’.

13

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

3.4 Maak verhalen vertaalbaar & wijs de weg Er is een veelheid, haast een kakofonie aan verhalen van ons gebied. Daarnaast zijn veel verhalen nog niet opgetekend. Ook zijn er ‘nieuwe’ verhalen. Verhalen moeten gevoeld en beleefd worden, willen ze indruk maken en beklijven. Maak de verhalen vertaalbaar. Dat kan op heel verschillende manieren. De doelgroepen zelf zijn voor de keuze daarin de bepalende factor. Enkele genoemde:  



  



Draag verhalen actief uit, vertel ze echt. Genoemd voorbeeld: een ‘event’ in Engeland waar verhalenvertellers op de route bij klaphekje toeristen verhalen vertellen.

Maak de verhalen digitaal toegankelijk, gemakkelijk vindbaar, zet moderne middelen in voor groter bereik, lezen vanaf internet is niks (beter vertellen via youtube). Voorbeeld: Drenthe Digitale Dorpsatlas. Ander voorbeeld: Ferhalen fan Fryslân van Tresoar.

Zet zo nodig moderne of verrassende middelen in om het verhaal te vinden en te vertellen.

Voorbeelden: geocaching, eTsjerke, QR, Layar, Verhaalkeien (langs IJssellinie) of heel basaal a la een idee van de Friese Waterlinie: ‘schanskistjes’ op de schansplek zelf met het verhaal daarin als vondst.

Maak slimme combinatie tussen erfgoed en andere discipline. Voorbeeld: De Taal van het Landschap een project van Veldnamen & taal.

Teken ‘nieuwe’ verhalen op. Voorbeelden: Oral History, laat kinderen oude mensen interviewen.

Vertel de verhalen op de ‘eigen’ plek. Maak verhalen voelbaar, begrijpbaar. Voorbeeld Omgevingsonderwijs, vertalen van verhalen naar de lokale schaal. Overdracht is een ware kunst, verhalen moet je soms echt ‘vertalen’ om begrepen te worden. Zet hierbij bijvoorbeeld kunstenaars in, zet theatermakers in (bijvoorbeeld de histo-tolk), die spreken een andere ‘taal’. Voorbeeld: de ‘stekjes’ in Noordoost-Fryslân. Door kunstenaars vormgegeven plekjes aan (wandel)routes, die door hun vormgeving een stukje verhaal van die plek vertellen.

Breng samenhang in het huidige ‘losse zand’. Een eenduidig ‘verhaal van Zuidoost-Fryslân’.

Daar is zeer nadrukkelijk behoefte aan, met name vanuit economisch-toeristisch perspectief (par. 3.2).

Dit bleek tijdens Rondetafelgesprekken en de 1:1-gesprekken met nog apart zeven toeristische ondernemers in dit gebied. Die samenhangende verhaallijnen zijn echter onmiskenbaar, zelfs een heel overzichtelijk aantal: o o o o

die van de beken en beekdalen, die van grensgebied en verdediging, die van het veen en turf, die van de herenhuizen en lustoorden.

14

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Houd voor verhalen voor de toeristische sector de DAT-systematiek in het oog (®Karst A. Berkenbosch): Duidelijk, Aantrekkelijk, Toegankelijk.

Of de insteek van Erfgoed-Toerisme expert Frans Schouten: ‘Houd het simpel, het is wel vakantie’.

Toeristische ondernemers hebben behoefte aan verhalen op drie schaalniveau’s:   

het gebiedsverhaal, het sub-gebiedverhaal, het eigen lokale verhaal.

Daarbij geldt: naarmate het gebied groter is, is het verhaal korter.

De weg wijzen De verhalen van ons gebied Zuidoost-Fryslân, van de Friese Wouden, van het Land van Natuurlijk Ritme worden fragmentarisch verteld. Ieder doet heel goed z’n best met z’n eigen ding, op z’n eigen plek. In musea, in natuurgebieden, in de dorpen, op het water. Al die plekken en verhalen samen opgeteld, vanuit een duidelijke verhaallijn van deze regio, zou sterkere gebiedsverhalen opleveren. Pas dan wordt het Land van Natuurlijk Ritme, het Land van Kalm An ook echt waargemaakt, als eenheid. Het blijft nu als los zand. In het bestaande aanbod meer samenhang brengen naar buiten, naar de bezoeker toe, een koepel of context aanreiken is waar de kansen liggen.

Die samenhang aanbrengen kan op vele manieren. De bezoeker en geïnteresseerde kun je hierin goed de weg wijzen.

Maak ‘hapklare’ pakketten voor gasten, houd het beperkt en duidelijk, pas daarin steeds DAT (®Karst A. Berkenbosch) toe: Duidelijk, Aantrekkelijk, Toegankelijk. Routes en themaarrangementen helpen de gasten die gebiedsverhalen te ontdekken. Gebruik de verhaallijnen van dit gebied als kapstok, als vertrekpunt om allerlei ander aanbod mee te verbinden, horeca, streekproducten, markten, winkelaanbod of wat dan ook. Maak bijzondere gebouwen beter en vaker toegankelijk. Gebruik zo nodig moderne middelen, zoals geocaching (route met ‘points’ in het gebied opsporen via GPS, verrassing, beleving), QR, Layar of de systematiek van het project eTsjerke. Ook cultuurhistorische dorpsgidsen geven bezoekers veel ‘meer’ authentieks mee, kunnen verbanden en samenhang aanbrengen, dan sec de losse verhalen van die plek. Positioneer de poule van cultuurhistorische dorpsgidsen nadrukkelijker als beschikbare groep.

15

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

3.5 Vervoer als middel voor samenhang De benodigde samenhang in het cultuurtoeristisch aanbod kan op verschillende wijzen tot stand komen (par. 3.4). Het gaat er daarbij om verhalen, die zich op allerlei plekken in het gebied manifesteren, in begrijpelijke samenhang toegankelijk te maken voor bezoekers. Dat liefst inclusief een vorm van ‘beleving’, zodat het beklijft.

De manier van zich verplaatsen door de bezoeker zelf is er daarvan één. Een andere manier is om niet de bezoeker naar het verhaal te krijgen, maar het verhaal naar de bezoeker.

‘Rijvaren’ is een opvallend ingebracht idee. Rijvaren is in dit gedachtespoor een manier om zowel over land te ‘koersen’ als waterwegen hiervoor te gebruiken in de vorm van turfvaarten, wijken en andere wateren. Niet alleen is het idee al spannend om als stip aan de horizon naar toe te werken, mocht het ooit zo ver komen, dan is dit op zich al een ultieme beleving voor bezoekers. De ‘Coracle’ is een andere, heel basale vorm van dit idee. Relatief eenvoudig te maken van materialen uit het landschap zelf, wilgentwijgen, huiden, als bootje in het water of als een lichtgewicht schild mee te nemen op de rug. Ook dat is beleving van een zekere categorie. Het toeval wil dat Vlechtmuseum Noordwolde recentelijk een Coracle heeft gemaakt. Ook hier blijkt ‘vraag’ en aanbod eenvoudig bij elkaar gebracht te kunnen worden.

Niet de bezoeker naar het verhaal, maar het verhaal naar de bezoeker brengen. Vertel het verhaal vanuit een theaterbus, een educatiebus of ingerichte truck + oplegger. Laat die permanent en met regelmaat toeren door het gebied. Op vaste data staat die op toeristische hotspots, bij scholen, bij toeristische ondernemers of andere plekken in het gebied. Richt het zó in dat het verhaal beleefd wordt, individueel en/of via een programma of voorstelling. Maak gebruik van passende, verrassende presentaties, nodig kunstenaars hiertoe uit, die vertellen het in een andere taal. Later ook weer bruikbaar voor een volgend verhaal.

3.6 Onontgonnen gebied: recent erfgoed als verbinding met verleden Erfgoed en cultuurhistorie, de verhalen van een gebied, zijn nog al eens gericht op onderwijs en daarna pas weer op jonge ouderen, zeg vijftigplussers, vanuit hun interesse. 30-Ers en 40-ers van deze tijd zijn echter wel geboeid door handkoffiemolens, Star-Wars-poppetjes, een retro-Kever of –Mini, modernere architectuur. Dingen die nog niet tot de geaccepteerde, uitgekristalliseerde wereld van ‘de cultuurhistorie’ zijn toegetreden. Maar dat gaat op enig moment wel gebeuren bij enkele daarvan. Een sub-doelgroep die we vooralsnog niet of minder goed bereiken. Maar recenter erfgoed, die ‘verhalen’of nostalgie zo men wil, is hier wel te vinden. Het Abe Lenstrastadion, Phillips Drachten, de Papagaaienbuurt, Amsterdamse Schoolgebouwen in Zuidoost-Friese setting. Maak architectuurroutes, ‘moderne’ cultuurarrangementen, ga op zoek naar het nieuwe erfgoed en werk dit verder uit.

16

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

3.7 Binding in Verbinding De Ontwikkelpunten staan niet los van elkaar. Alleen in samenhang, in afstemming hebben ze meer waarde voor dit gebied dan de som der delen. En anders is de aanpak ‘hap-snap’. Er bestaat niet één organisatie die hierin alles kan doen, niet één die de kop&schouders zijn van dit gebied.

Het is alle hens aan dek, wat dat aangaat. Slimme combinaties met toekomstige uitdagingen en samenwerkingsvormen zullen zich gaan voordoen. Vanuit het perspectief van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie heb je het dan over toerisme, landschap, onderwijs en erfgoed. En die raken weer aan natuur, water, de dorpen, de bewoners. De ambitie vraagt om binding en verbinding.

Formeer een platform tussen de key-stakeholders, dat tot integrale aanpak en inzet van allerlei netwerken in staat is, tot onderlinge afstemming, dat partijen kan binden en verbinden.

3.8 Makelen & schakelen Beter samenwerken is dus nodig, tussen allerlei disciplines. En dat in soms verrassende combinaties misschien. Zie vraag en aanbod beter en actief bij elkaar te brengen. Niet iedereen heeft de ingangen noch contacten in allerlei netwerken. Voor hen die dat wel hebben, ligt hier een belangrijke opdracht: het makelen en schakelen.

Breng relevante netwerken samen, koppel partijen, breng ondernemers met elkaar en andere partijen in contact, leg infrastructuren open, maak ze toegankelijk, continueer en ondersteun het gebiedsproces, faciliteer dat actoren elkaar kunnen ‘aansteken’, organiseer netwerkbijeenkomsten, houd symposia. Voorbeeld de netwerkavonden cultuurhistorie van de afgelopen zeven jaren in Zuidoost. Mobiliseer, toon en positioneer de vraagmarkt.

4 Icoonprojecten Dit viertal inhoudelijke projecten is apart opgenomen, dit zijn de 4 ‘Icoonprojecten’. Sommige zijn al op onderdelen in uitvoering, we zitten immers op een rijdende trein na zeven jaren Cultuurhistorie als Zuidoost-Fries speerpunt. Van belang is de uitvoering te continueren.

4.1 Friese Waterlinie Over de Planontwikkeling Friese Waterlinie kunnen we hier kort zijn. Er is met veel proces met de streek en met alle betreffende overheden samen een Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie tot stand gebracht. De benodigde uitvoering is in het Werkboek Friese Waterlinie ondergebracht. De sociaal-economische potenties zijn in beeld gebracht en doorgerekend op nieuwe fte’s. Uitvoering is ‘lopend’, dus aan de gang. Ieder pakt waar die wil en kan zijn ‘ding’ op. Dorpen, ondernemers, organisaties en ook overheden. Een Regiegroep Friese Waterlinie heeft zich geformeerd voor 2014. Ideeën en plannen vanuit het gebied komen hier nu binnen. Waterlinie en het verhaal van

17

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An de Schansen kunnen straks via ‘schanskistjes’ opnieuw ontdekt worden, misschien zelfs via geocaching. De eerste FrieseWaterlinie-Wandel2Daagse vanuit Donkerbroek is per eind september 2013 een feit, waarbij het hele traject van zo’n 60 km voor 2014 in de landelijke wandelagenda staat. De eerste FrieseWaterlinie-week als actie & beleving is begin augustus ‘13 georganiseerd door Hotel Lunia te Oldeberkoop. Schans Frieschepalen is bijna in wording en een theaterspectakel van BUOG & et Peerd staat hier voor 2014 geprogrammeerd. Meanders van de Tsjonger worden 2014-2015 als natuur-waterberging ingericht waarbij ook het verhaal van de Friese Waterlinie verteld gaat worden. Recreatiecentrum de Tolbrugschans lift zo mogelijk in dit spoor mee en gaat zich nadrukkelijker als centraal info-punt Waterlinie profileren.

De bal is dus aan het rollen gebracht. Zaak is deze bal actief verder te brengen en dit proces te faciliteren waar nodig en gevraagd. Dit geldt niet alleen op de lokale schaal, voor puntlocaties, maar zeker op gebiedsniveau. Juist voor die laatste is het nemen van verantwoordelijkheid in de aanpak op die schaal onontbeerlijk. Dat raakt toeristische routes, arrangementen, evenementen, ondernemers samenbrengen, de toeristische positionering en vermarkting. Dat reikt geografisch tot in Steenwijkerland, en verder in Overijssel, Drenthe en Groningen en zelfs tot in Duitsland.

Weinig organisaties zijn voor die aanpak toegerust. Zij die dat wel kunnen, zoals de provincie Fryslân, Toeristinfo samen met Toeristisch Netwerk Friese Wouden en de Regiegroep Friese Waterlinie, zijn op dat punt aan zet, net als al die genoemde partijen dát doen wat binnen hun bereik hoort.

4.2 Oud Veen: nieuwe linken Het verhaal van Veen en de Turf wordt op allerlei manieren en plekken al verteld in dit gebied. Het is één van die echte verhaallijnen als kans. Meer samenhang hierin brengen is echter zeker nog nodig, om het verhaal echt sterk te maken (par. 3.4). Maar het oude ‘veen’ is misschien ook te linken aan moderne vraagstukken van deze tijd.

Zie verbindingen te leggen vanuit je ‘veen’kwaliteit met het CO2-vraagstuk, met nieuwe energiebronnen, biomassa, de bio-based economy.

Zie ‘nieuwe’ insteken te maken met het oude ‘veen’ zoals met de vroegere boekweitteelt, misschien wel met ‘mystieke’ verhalen van de Wouden, die alleen in de hoofden van mensen bestonden. Maak de oude verhalen verhaalbaar en vertaalbaar naar de moderne tijd.

4.3 Noordelijke Lustwarande Zuidoost-Fryslân kent een aantal bekende landgoederen. Als tegenhanger voor hun residenties in de stad en als plekken van zomerverblijf en plezier hadden de rijken hun buitenplaatsen op het ‘platteland’. Pronkonderdeel van die landgoederen waren de parken, aangelegde ‘landschappen’

18

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An om in te flaneren, in weg te dwalen, te dromen en ook om mee op te scheppen naar de andere rijken. Het was wel een soort ‘mode’ te noemen in de 17e, 18e en 19e eeuw. We moeten daarbij uiteraard denken aan de landgoederen van Oranjewoud en Beetsterzwaag. Maar ook horen het Roodbaardpark De Nieuwe Aanleg onder Wolvega en enkele minder bekende Roodbaardparken in Oldeberkoop (De Koepelbosch, Molenbosch) hierbij. Die parklandschappen werden door landschapsarchitecten ontworpen. Roodbaard is in het Noord-Nederland van begin 19e eeuw wel één van de bekendste.

Bureau Noordpeil heeft recentelijk de uitgave Roodbaards Rijkdom uitgebracht. Op gelijknamige website is hiervan informatie te vinden. In het verlengde daarvan is het bureau bezig het project Noordelijke Lustwarande te ontwikkelen. Het gaat er om in Noordelijke samenhang de bekende landschapsparken van Roodbaard als recreatief product te ontwikkelen. Toeristen reizen van heinde en verre naar Engeland en Frankrijk om tuinen en landschapsparken te bezoeken. Een doelgroep die je niet direct hier in Noord-Nederland aantreft. Maar wel één die geïnteresseerd is in cultuur, natuur en landschappen, kernkwaliteiten van óns gebied, kwaliteiten die ‘gewoon’ aanwezig zijn, die we ‘hebben’, maar niet met voldoende body weten neer te zetten in het Noorden. Alleen in samenhang is een dergelijk concept te ontwikkelen. Hier ligt mogelijk marktpotentieel, zaak is deze vraagkant bij het Noordelijke aanbod te brengen. Punt is dit als recreatief product verder te ontwikkelen en in de markt te zetten. Daarop is het project van Noordpeil gericht.

Kans voor Zuidoost-Fryslân, de Friese Wouden, het Land van Natuurlijk Ritme is hierin samen op te trekken. Zo mogelijk kan hier verbinding gelegd worden met ook andere landgoederen in ons gebied. Waar het project nog in de voorbereidende fase verkeert, zou ons gebied hier een stap mee richting uitvoering kunnen aanzwengelen, partijen en netwerken bij elkaar brengen en beginnen het product te ontwikkelen.

4.4 Koloniën van Weldadigheid De Koloniën van Weldadigheid in Noord-Nederland en België zijn in gezamenlijkheid in de race voor erkenning als UNESCO-Werelderfgoed. We hebben het hier over het aangrenzende Veenhuizen-complex, Frederiksoord, Boschoord, Wilhelminaoord, Willemsoord en enkele delen in Weststellingwerf (de Oost- en Westvierdeparten). In combinatie met de Ommerschans en de ‘Koloniën’ van Wortel-Merksplas (die laatste in België) is de aanvraag voor erkenning gedaan onder trekkerschap van provincie Drenthe. Het Bidbook is momenteel in de maak. Bedrijvigheid in de oude, gerestaureerde en op nieuwe functies aangepaste panden van Veenhuizen neemt toe en is kwaliteits-georiënteerd (behalve het gevangenismuseum onder andere Privékliniek, Horeca en Hotelaccommodatie, Bierbrouwerij, Kaasmakerij, Privé-Academy). Tenslotte is het vaartenstelsel

19

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An bij Veenhuizen, dat direct verbindt met bijvoorbeeld die bij Bakkeveen, Haulerwijk en Waskemeer, een aandachtspunt voor de langere termijn Feit is dat alleen de aanvraag om erkenning als UNESCO-Werelderfgoed al leidt tot een belangrijke impuls, dynamiek, trots en sociaal-economische ontwikkeling van de aan ons gebied grenzende ‘Koloniën’. Vanuit toeristisch oogpunt is in deze context vermeldenswaard dat vliegveld Eelde binnenkort open gaat voor internationaal vliegverkeer. Internationaal bekend aanbod zoals UNESCO-Werelderfgoed en Nationale Parken zijn daarbij een pré.

Zaak is nadrukkelijker de verbinding te zoeken met het UNESCO-Werelderfgoed-in-spé.

Veenhuizen en ook Frederiksoord zijn toeristische locaties met passend aanbod, dat naadloos aansluit bij de ambitie en doelgroepen van de Friese Wouden, het Land van Natuurlijk Ritme.

Vergeet & slecht de grenzen in de aanpak, want die bestaan niet voor toeristen. Kijk ernaar vanuit de kansen. Netwerk is er, contacten ook, en ook aan wil van de andere kant ontbreekt het niet.

Ontwikkelbureau Veenhuizen heeft mee aangezeten in deze Rondetafelgesprekken voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie. Het beziet dat vanuit haar belang als toeristische hotspot en wil ook graag linken leggen met partijen in ons gebied.

Er is aanbod, er is vraag en er ligt een geweldige kans op de loer, toeristisch gezien. Wat let Zuidoost-Fryslân om deze beide zaken nadrukkelijker actief bij elkaar te brengen, deze beweging te faciliteren en haar netwerk in te zetten?

5 Uitvoeringsspoor Over de Uitvoering van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie zouden we kort kunnen zijn, maar zetten dit liefst in de volgende context.

De plattelandsontwikkeling als beleid van de Provincie Fryslân van de afgelopen twaalf jaren, met de vijf gemeenten in dit gebied, gaat per 1 januari 2014 veranderen. Aanleiding hiervoor is dat rijks-, Europese en ook sommige provinciale subsidieprogramma’s eindigen eind 2013. Hoe nieuwe plattelandsregelingen er, per 2014 en verder, uit komen te zien is nog niet helemaal duidelijk.

Nieuwe maatschappelijke en bestuurlijke ontwikkelingen maken dat de overheid op sommige vlakken meer terugtreedt. Anderzijds is een proces waarneembaar dat mensen, plaatselijke belangen en groeperingen in de maatschappij graag zelf bepalen wat ‘goed’ voor hen is en waar zij de dynamiek liefst willen zien.

20

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Al met al is een nieuwe samenwerkingsvorm gevonden in de Streekagenda voor Zuidoost-Fryslân.

Provincie, gemeenten en Wetterskip trekken als overheden hierin samen op en stellen prioriteiten. Maatschappelijke kennis en kunde staan zó wat meer op afstand. Zij worden uitgenodigd mee te werken in de uitvoering van die overheidsprioriteiten. De uitvoering wordt door de overheden zelf in gang gezet, de sleutel voor uitvoering ligt bij hen waar het de inzet van nieuwe rijks-, provinciale en Europese middelen betreft. Ook de organisatie wordt straks zó ingericht.

Cultuurhistorische elementen worden wel onderkend als kans of kernkwaliteit van het gebied, zoals binnen de Groen-Blauwe context (landschap, landbouw, natuur en water), en binnen Toerisme. Tenslotte geeft de Streekagenda zelf aan in zijn huidige inhoud nog beperkt te zijn en wil men die in komende tijden verder gaan uitwerken. Kansen voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie liggen dus ook in de nadere uitwerking van de Streekagenda. De gesignaleerde noodzakelijke samenhang in de aanpak, afstemming en binding & verbinding kunnen via die weg alsnog hun gevraagde plek krijgen.

De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie wil een bondig inspiratiedocument zijn voor de ontwikkeling van de Friese Wouden, van het Land van Natuurlijk Ritme, van Zuidoost-Fryslân. Dat is de ambitie en ook de status. De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-FrysLân wordt dan ook aangeboden als kans voor het gebied om te betrekken in de Streekagenda Zuidoost-Fryslân of in de nadere uitwerking daarvan (par.6).

Opname in de Streekagenda Zuidoost-Fryslân vormt de basis voor inzet van eventuele financiële middelen vanuit provinciale, rijks- en Europese programma’s en budgetten voor projecten.

In de verschillende gesprekken voor de Ontwikkelagenda is duidelijk geworden dat partijen graag zelf de handen uit de mouwen steken om Ontwikkelpunten te realiseren. Dat is een bemoedigend signaal voor de uitvoeringskansen van de Ontwikkelagenda.

De uitvoeringsorganisatie, dat zijn dus vooral de partijen zelf. Daarbij horen evenwel ook overheden, die zullen niet aan de zijlijn willen staan, daar waar ze wél rollen & taken hebben in het belang van de ontwikkeling van het gebied.

6 Relatie met & input voor Streekagenda Zuidoost-Fryslân 2014-2020 Dit is een puur inhoudelijke versie, een tussenproduct van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân. In deze vorm is het nog niet het beoogde Inspiratiedocument, maar wel qua inhoud.

21

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Deze versie is speciaal eerder in tijd gemaakt ten behoeve van tijdige input in het wordings-traject van de Streekagenda Zuidoost-Fryslân 2014-2020, die in de loop van 2013 zijn verdere inhoud en bestendiging krijgt.

Opname in de Streekagenda Zuidoost-Fryslân is met name van belang voor de mogelijkheid van inzet van eventuele financiële middelen vanuit provinciale, rijks- en wellicht Europese programma’s en budgetten voor projecten en processen.

Handvatten voor verwerking in spoor van Streekagenda Zuidoost Ter verwerking in (de nadere uitwerking van) de Streekagenda Zuidoost-Fryslân geven we de overheids-partners van de Streekagenda Zuidoost-Fryslân de volgende suggesties en concretiseringen mee:  SWOT-analyse o SWOT-analyse: par. 3.1 en 3.2 geven invulling voor Zwakte: ‘geen duidelijk profiel’ en Bedreiging: ‘bekendheid van de regio’ en ‘kwaliteit en aanbod recreatieve voorzieningen’; een en ander heeft uiteraard ook positieve effecten op Zwakte: ‘wegtrekken hoger opgeleiden,’ o SWOT-analyse: par. 3.7, 3.8, 4.1, 4.3 en 4.4 geven deels concrete invulling voor Zwakte: ‘samenwerking (over grenzen heen kijken) binnen en buiten regio’.  Thema Groen-Blauw o Thema Groen Blauw, Groen-Blauwe Diensten: de Icoonprojecten in par.4 geeft concrete mogelijkheden voor aanhaken door groen-blauwe diensten, voor de verbrede landbouw; hier is het zaak de aanbodkant (groen-blauw) te verbinden met de vraagkant en te makelen en te schakelen; o Thema Groen Blauw Versterken en Ontwikkelen Kwaliteiten (integrale aanpak): par. 3.1 geeft een solide basis en draagvlak om hier vanuit verder te werken met z’n allen aan gebiedsontwikkeling.  Thema Toerisme & Recreatie o Thema Toerisme & Recreatie (alle vier aandachtsgebieden): in het proces naar de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie toe heeft de toeristische sector zijn input inhoudelijk en getalsmatig substantieel geleverd, men heeft ideeën nader ingevuld, men heeft visies gegeven en geconcretiseerd, de partijen cq. ondernemers willen aan de slag met Ontwikkelpunten (par. 3.1 t/m 3.8) en deelnemen in de Icoonprojecten (4.1 t/m 4.4); er bestaat geen concretere invulling en bijdrage vooralsnog voor dit punt dan de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie;

22

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An of zoals een toeristisch ondernemer het aangaf in een 1:1-gesprek als input voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie: ‘de tijd van praten is wel voorbij nu’.  Thema Wonen o Thema Wonen, aandachtspunten Fysiek en Kwaliteit: trots, besef van identiteit alsmede de in de Inleiding genoemde ‘glocalisering’ (p.4) zijn zaken waar de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie specifiek op is gericht, bewust niet vertaald naar grootse vergezichten en wijdse horizonten maar heel concreet, inspirerend en op de korte termijn gericht; zo geeft par.3.1 concreet aanzet om met lokaal draagvlak te werken aan trots op het gebied, solide basis voor ontwikkeling van onze kwalitatief hoogwaardige woon-, werk- en leefomgeving; par. 3.3 is heel concreet gericht op bewoners en de rol van hen in het verhaal van ZuidoostFryslân; de doelgroepen van de Ontwikkelagenda zijn onder andere de bewoners van dit gebied (kinderen, ouderen), gericht op specifiek die doelgroepen zijn par. 3 en par.4 nader uitgewerkt.  Thema Economie o Thema Economie algemeen: de hiervoor genoemde hoogwaardige woon-, werk- en leefomgeving (uit Streekagenda-thema Wonen) zijn zoals in de Inleiding al aangegeven, economische (vestigings)factoren van toenemend belang voor Zuidoost-Fryslân, kernkwaliteiten daarvoor worden onder andere gevormd door het landschap en de identiteit van het gebied, dé zaken waar de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie zich integraal op richt; het zou misschien goed zijn dat het belang van ‘Wonen’ ook binnen de opzet van de Streekagenda zó te benoemen onder Economie; o Thema Economie, integraal: bij hierboven behandeld thema Toerisme en Recreatie wordt uitvoerig en in concreto ingegaan op de economische kanten en nadere uitwerkingen in de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie als handvatten voor verwerking in het kader van de Streekagenda Zuidoost-Fryslân; gemakshalve wordt hier verwezen naar die passage.  Projectentabel o ‘Uitvoeringsprojecten’ en ‘Ontwikkelprojecten’.

De tabel met Uitvoeringsprojecten en Ontwikkelprojecten op p.19 Streekagenda (versie 1 april 2013) geeft volgens de toelichting (status) onderaan de pagina aan, dat die tabel hiermee een ‘eerste prioritering van projecten’ bevat met een financieel jaarplan 2014.Voor de volgende jaartranches is nog geen planning aangegeven, maar die zal worden uitgewerkt. Hierbij zal volgens tekst uit die versie van de Streekagenda eveneens worden gekoerst op participatieve gebiedsontwikkeling vanuit ook andere partners dan alleen de overheden zelf, zoals nu het geval is. Die nadere uitwerking betreft zo mogelijk eveneens de Europese systematiek van plattelandsontwikkeling vanuit de aanpak (en middelen) van CLLD (Community Led Local Development). De voorliggende Streekagenda –

23

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An versie 1 april 2013- voldoet nog niet aan de Europese vereisten van die systematiek op een aantal punten, zoals werkwijze, inrichting van proces met de streek, inrichting organisatie van besluitvorming.

In dit verband is goed nogmaals het volgende te noemen: Doel van de Ontwikkelagenda Cultuurhistiorie Zuidoost-Fryslân is een bonding inspiratiedocument met het gebied (in ruime zin) als scoop; het gaat om enkele concrete, inspirerende projecten op korte termijn met beperkte, duidelijke doelgroepen: kinderen, ouderen, toeristen en bestuurders/politiek. Door deze heel concrete opzet zou de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie in wezen in zijn geheel als ‘Uitvoeringsproject’ (in terminologie van de Streekagenda) kunnen worden opgenomen; Wanneer we wel nader onderscheid zouden moeten maken, komt het hier op neer:  De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie levert in de vier Icoonprojecten (par. 4.1 t/m 4.4) even zo veel aanvullende ‘Uitvoeringsprojecten’ aan; spelers zijn bekend, trekkers in beeld en kunnen ingevuld worden voor verwerking in de Streekagenda zelf;  Par. 3.1 Landschapsbiografie zou zich eveneens al kunnen lenen voor Uitvoeringsproject, het sluit deels aan bij Ontwikkelproject ‘Landschapsvisie’;  Daarnaast zijn de acht Ontwikkelpunten misschien op te nemen als ‘Ontwikkelproject’ in terminologie van de Streekagenda, hoewel ze dus deels al maatschappelijke trekkers kennen en de concreetheid zodanig is dat ze binnen randvoorwaarden zijn op te pakken en uit te voeren; een en ander is inherent aan de opzet en het doel van de Ontwikkelagenda: bondig inspiratiedocument, met concrete, inspirerende projecten.

De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie komt tot stand op verzoek van het Gebiedsplatform ZuidoostFryslân vanuit het Speerpunt Cultuur, Cultuurhistorie en Taal van het Gebiedskader ZuidoostFryslân 2007-2013. Een Kerngroep Ontwikkelagenda Cultuurhistorie heeft zich vanuit het Gebiedsplatform specifiek met deze opdracht bezig gehouden. Zonder medewerking van velen in het gebied en van binnen & buiten het aandachtveld Cultuurhistorie kon de Ontwikkelagenda in het geheel niet tot stand komen.

De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie wordt 31 oktober 2013 publiekelijk opgeleverd.

Met de presentatie van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie op 31 oktober 2013 is de taak voor de Kerngroep Cultuurhistorie van Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân beëindigd.

24

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

Bijlage Inhoudelijke startnotitie Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Naar een Cultuurhistorische Ontwikkelagenda Zuidoost-Fryslân Voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie wordt de vraag gesteld: ‘cultuurhistorie, wat kunnen we er mee?’

Hoewel Cultuurhistorie het vertrekpunt is in het voorgenomen ontwikkeltraject, is dat zeker niet het eindpunt. De agenda zal z’n basis, doorwerking en vertaling kunnen gaan krijgen in Recreatie & Toerisme, Cultuur, Onderwijs, Streekproducten, Landschap, Natuur en Leefbaarheid, om maar een idee te geven. De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie ZOF geeft uiteindelijk concrete handvatten, richting, samenhang en context .voor eenieder die vanuit dit vertrekpunt werkt aan de ontwikkeling van Zuidoost-Fryslân, op bovenlokaal- of streekniveau.

De Ontwikkelagenda Cultuurhistorie wordt daarmee een bondig inspiratiedocument.

Inhoud Meer dan welk deel van onze provincie dan ook is de cultuurgeschiedenis van ons gebied Zuidoost-Fryslân de geschiedenis van het landschap. In veel grietenijen in het Noorden en Westen van de provincie is de ruimtelijke structuur vrijwel onveranderd gebleven tussen de late Middeleeuwen en de tweede helft van de twintigste eeuw. De dorpen en steden van de twintigste eeuw zijn dezelfde als omstreeks 1500, de strijd tegen het water is nog steeds dezelfde strijd.

Behoudens de aanleg van dijken heeft het landschap door de eeuwen heen hier weinig verandering ondergaan. Dit in tegenstelling tot ons gebied waar de geschiedenis van het landschap zich op een totaal andere wijze heeft voltrokken. Dit samenspel tussen mens en landschap willen we in zes thema’s samenvatten.

Thematische invalshoek Thema 1. Van prehistorie tot late middeleeuwen. Het ontstaan van het landschap, natuurlijk en door mensenhand Voor de bewoningsgeschiedenis van ons gebied is de rol van De Lende, De Kuunder/Tsjonger en het Âlddjip, groot geweest. Deze riviertjes, ontstaan aan het einde van de laatste ijstijd verdelen de westelijk uitlopers van het Drents plateau die nu het zuidoosten van Fryslân vormen De eerste mensen vestigden zich langs deze riviertjes en begonnen met ontwateren en ontginnen ten behoeve van de landbouw. De door deze activiteiten veroorzaakte maaiveldverlaging zorgde er voor dat ze hoger gelegen gebieden moesten opzoeken, de plaats waar de hedendaagse dorpen zich bevinden. Oude kerkhoven verspreidt over heel Zuidoost-Fryslân herinneren daar nog aan.

Andere dorpen, Brongerga, Kloesewier, zijn zelfs geheel verdwenen.

25

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Tot aan de late middeleeuwen was het landschap weliswaar langzamerhand wat veranderd onder invloed van menselijk handelen, maar van een fundamentele verandering van de verhouding mens-natuur was nog geen sprake. In verhouding tot andere gebieden vinden we weinig grootschalige ontginningen. Hoewel er wel enige activiteit van kloosters (Smalle Ee) was, was deze kleiner dan in de veel welvarender grietenijen in het klei- en veenweide gebied. Kenmerkend is wel dat de belangrijke nederzettingen pas zijn ontstaan in de zestiende en zeventiende eeuw: Heerenveen, Drachten, Gorredijk. Voor andere dorpen, zoals Noordwolde en Appelscha, geldt dat het centrum onder invloed van ontwikkelingen na 1600 van plaats is veranderd. De relatie tussen het landschap en de oorspronkelijke bewoners kan samengebracht worden in het eerste thema.

Thema 2. Zuidoost-Fryslân als frontier Al in de Middeleeuwen werd duidelijk dat Zuidoost-Fryslân een grensgebied was – landweren, bijvoorbeeld in Bakkeveen, Elsloo en Blesdijke, herinneren hieraan. Het ‘grens’ karakter bleek in de tachtigjarige oorlog, toen, totdat Steenwijk en Groningen definitief in Staatse handen waren overgegaan, van Zuidoost-Fryslân, meer dan andere gebieden van het gewest Fryslân in de frontlijn lag. Nog duidelijker werd dit in 1672-3 toen de Friese waterlinie ook daadwerkelijk een redelijk effectieve verdedigingslijn bleek te zijn.

Thema 3. De verveningen en de turfcompagnieën van de zeventiende en achttiende eeuw De eerste aanzetten tot de grote verandering vinden we in de zestiende eeuw, toen de turfwinning langzamerhand op gang begon te komen. De zeventiende en achttiende eeuw hebben voor een totale transformatie van het landschap gezorgd in de hoge venen. Alleen de gronden die vanouds bij de boerderijen hoorden bleven onaangetast, maar overal waar geld te verdienen viel met de turfwinning, ging het landschap over de kop, door toedoen van door geldschieters uit het westen van het land gestichte veencompagnieën. De Compagnonsvaarten met bijbehorende wijkenstelsels werden gegraven. Wat achterbleef waren gronden waarop zich uitgestrekte heidevelden ontwikkelden. Deze gronden zijn later ten dele, dikwijls na herontginning aan het landbouw areaal toegevoegd. Een andere deel bleef liggen als heide voor het steken van plaggen dat als strooisel in de poststallen gebruikt werd. Plaatselijk gebeurde dit op een schaal die herstel onmogelijk maakte. Hierdoor ontstonden de zandverstuivingsgebieden rond Appelscha, Beetsterzwaag en Bakkeveen. In andere gebieden, zoals de Âlde Feanen, bleef er zompig onland met moerassen over.

Thema 4. De natte verveningen van de negentiende eeuw en hun nawerking Terwijl de verveningen die in de zeventiende en achttiende eeuw plaatsvonden met weinig sociale onrust gepaard gingen, was dat in de negentiende eeuw anders. Niet alleen vormde dit opnieuw een grote ingreep in het landschap, in het bijzonder in de dalen van De Lende, De Kuunder/Tsjonger en het Âlddjip maar zorgde ook voor grote sociale onrust. De stakingen in de natte verveningen, ontstaan door erbarmelijke leefomstandigheden, lage lonen en vaak

26

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An gedwongen winkelnering, zijn bijna synoniem geworden met de sociale strijd en de arbeidersbeweging die vanaf het vierde kwart van de negentiende eeuw in ons gebied zo sterk aanwezig was. De strijd tegen de armoede én de pogingen die gedaan werden ter verlichting van de ellende, zoals de vlechtnijverheid en het ambachtsonderwijs kunnen het vierde thema vormen.

Bovendien waren er dorpen ontstaan door achterblijvende veenarbeiders, of door armen waarvoor elders geen plaats was (Jubbega, de Velden rond Noordwolde waar mensen uit de Koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid zich vestigden Noordwolde-Zuid). In beide gevallen leidde dit tot nieuwe bewoning en nieuw grondgebruik.

Thema 5. Herenhuizen en lustoorden: de rol van de aristocratie (Oranjewoud, Beetsterzwaag) De rol die de adel gespeeld heeft in ons gebied is een andere geweest dan in veel andere delen van Fryslân. Waar het in kleine grietenijen in de zeventiende en achttiende eeuw mogelijk was met relatief weinig grond veel politieke invloed te verwerven was dit in de grote grietenijen van Zuidoost-Fryslân veel minder het geval. Dit neemt echter niet weg dat er een periode van adellijke bloei geweest is, en er aanzienlijke adellijke bezittingen waren. Zo hebben de Van Harens hun sporen in Weststellingwerf achtergelaten, de Haersma’s in Smallingerland. In de negentiende en twintigste eeuw waren het vooral gemengd adellijk burgerlijke families die Beetsterzwaag en Oranjewoud en het bijzondere karakter van het landschap rond deze plaatsen vorm hebben gegeven. De rol van deze aristocratie kan binnen dit thema worden samengevat.

Thema 6. Nieuwe bedreigingen – nieuwe kansen De laatste grote verandering van het landschap vond in de twintigste eeuw plaats. We kunnen hier verschillende fase in onderscheiden. De kanaliseringen van De Tsjonger/Kuunder (1887/1888) en De Lende in de jaren 20, de DUW projecten uit de jaren 30, de woningsaneringen uit de jaren 50 en de ruilverkavelingen uit de tweede helft van de 20ste eeuw hebben tezamen met de opkomst van de grootschalige landbouw gezorgd voor een nieuwe transformatie van het landschap.

Hiernaast hebben bevolkingsgroei en industriële ontwikkelingen grote delen van de gemeenten Heerenveen en Smallingerland blijvend veranderd, waarbij slechts in beperkte mate aandacht geweest is voor het behoud van cultuurhistorische elementen. Tenslotte is er de tegenbeweging van het ROM gekomen, waarin naar een nieuwe evenwicht tussen menselijk ingrijpen en natuurlijke omgeving wordt gezocht.

Deze inhoudelijke startnotitie is opgesteld door historicus dr. Cor Trompetter op persoonlijke titel.

De notitie is gebruikt als inhoudelijk vertrekpunt in alle gesprekken. Van deze notitie zijn door Jan Frieswijk (Openluchtmuseum It Dâmshûs, samen met historicus dr. Johan Frieswijk) en Anja Siinnige (Keunstwurk) twee aangepaste versies opgesteld, vanuit respectievelijk het toeristische en het onderwijskundige perspectief. Herkenning voor die partijen was daarvoor het doel.

27

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

Bijlage Het cultuurhistorische profiel van Zuidoost-Fryslân voor toeristen Meer dan welk deel van onze provincie dan ook is de cultuurgeschiedenis van Zuidoost-Fryslân de geschiedenis van het veranderende landschap. In het noorden en westen van onze provincie is de ruimtelijke structuur tussen de late Middeleeuwen en de tweede helft van de twintigste eeuw vrijwel onveranderd gebleven. De dorpen en steden van de twintigste eeuw zijn dezelfde als omstreeks 1500, de strijd tegen het water is nog steeds dezelfde strijd. Behoudens de aanleg van dijken heeft het landschap door de eeuwen heen hier weinig verandering ondergaan.

Dit in tegenstelling tot Zuidoost-Fryslân waar de geschiedenis van het landschap zich op een totaal andere wijze heeft voltrokken.

(1) De beekdalen van de Tjonger, de Lende en het Koningsdiep Het vorming van het landschap in Zuidoost-Fryslân wordt in hoge mate bepaald door de drie grote beekdalen. Die van de Tjonger, de Linde en het Koningsdiep. Deze riviertjes, ontstonden aan het einde van de laatste ijstijd. De eerste mensen vestigden zich langs deze riviertjes en begonnen met ontwateren en ontginnen ten behoeve van de landbouw. Op de hoger gelegen zandruggen langs de dalen ontstonden de dorpen.

Ten behoeve van de landbouw werden de riviertje, in diverse ruilverkavelingen in de 2 e helft van de vorige eeuw, gekanaliseerd. Door een andere kijk op de slinkende natuur en door de noodzaak meer water in de natuurgebieden vast te houden, worden de beekdalen de laatste decennia zo goed mogelijk gereconstrueerd. Deze ontwikkeling is nog in volle gang. Hier en daar is zichtbaar dat er waterreservoirs ontstaan, riviertjes weer gaan meanderen, plant- en diersoorten zich weer herstellen. Per voet en per fiets zijn de beekdalen goed begaanbaar en vormen het toeristisch hart van Zuidoost-Fryslân.

(2) De Friese Waterlinie De riviertjes van Zuidoost-Fryslân maakten deel uit van de Friese Waterlinie. Deze waterlinie is kort na 1580 aangelegd om de Spanjaarden tegen te houden. Een handjevol Friese soldaten wist in het rampjaar 1672-1673 het leger van bisschop Bommen Berend met behulp van deze linie een halt toe te roepen. De waterlinie liep van de Zuiderzee naar het Westerkwartier waar hij aansloot op de Groninger waterlinie.

In de laatste decennia is de waterlinie herontdekt. Het grootste gedeelte van de schansen is evenwel verdwenen of niet meer herkenbaar. Sinds eind jaren negentig wordt in Friesland gewerkt aan het terugbrengen van de verdedigingslinie in het landschap. De eerste schans die

28

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An weer zichtbaar is gemaakt, is de Bekhofschans. Deze schans ligt nabij het dorp Oldeberkoop. Een paar kilometer verderop ligt de Blesbruggeschans. De aarden wal en de brug zijn in hun oude glorie hersteld. Ook de schans van Een en de landweer van Bakkeveen maakten deel uit van deze verdedigingslinie. Op meerder plaatsen in Zuidoost Fryslan zijn overblijfselen van de Friese verdedigingslinie te zien. Ook de heidevelden, restant van het hoogveengebied, maakten de linie op sommige plaatsen ondoordringbaar,

(3) Turfwinning De turfwinning heeft zijn sporen in het landschap van Zuidoost-Fryslân nagelaten. Er werd zowel hoogveen als laagveen uitgegraven en tot turf verwerkt. Dat gebeurde eerst kleinschalig en op ambachtelijk niveau. In de vorige eeuw grootschalig en industrieel.

De sporen van de vervening zijn divers: (a) De waterstructuur voor het afvoeren van de turf zijn nog behoorlijk intact, Zo is de fijnmazige structuur van wijken om de turf naar de compagnonvaarten te varen voor verder transport nog herkenbaar aan de Schoterlandse Compagnonsvaart bij Jubbega en de Opsterlandse Compagnonsvaart onder Lippenhuizen en Hemrik. Hetzelfde geldt voor de nog herkenbare wijkenstructuur in Drachtster Compagnie en Houtigehage.

De meest in het oog springende compagnonsvaart, De Turfroute van Tijnje naar Appelscha, is weer bevaarbaar gemaakt. De vele sluizen versterken het bijzondere karakter van de kanalen. (b) De ongerepte natuurgebieden die overbleven, soms gedeeltelijk en soms niet verveend, zijn ware natuurmonumenten. Het bekendst is het Fochteloërveen bij Appelscha. In een grootscheeps natuurherstelprogramma is de verdroging bestreden en werd de natuurlijke flora en fauna van het veenlandschap hersteld. Bij Eernewoude is het, deels verveende, Nationaal Park de Alde Feanen. Voorbeeld van een laagveenmoeras. De Rottige Meente (en het nabijgelegen Brandemeer), tussen de Linde en de Tjonger, zijn eveneens ontstaan door turfwinning in de 19e en 20e eeuw.

Grote delen zijn vergraven tot petgaten en legakkers. Hetzelfde geldt voor het grotendeels ontveende natuurgebied bij Nijetrijne. Bij Heerenveen is het natuurgebied De Deelen overgebleven. Dit gebied is grotendeels ontveend. Alle gebieden zijn volop toegankelijk voor fietsers en wandelaars. Het Fochteloërveen is toegankelijk voor automobilisten. (c) In verschillende musea wordt de geschiedenis van de vervening belicht. Het meest uitgebreid en levensecht is dat te zien in Openluchtmuseum It Damshûs in Nij Beets.

Naast de landschappelijke aspecten word ook aandacht besteed aan de politieke strijd die ontstond in de door armoede geteisterde gebieden. In museum Van Haren te Heerenveen, Museum Opsterland te Gorredijk en de Spitkeet in Harkema komen de vervening en het socialisme op bescheidener schaal aan de orde.

29

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An (4) Herenhuizen en lustoorden: de rol van de aristocratie De rol die de adel gespeeld heeft in ons gebied is een andere geweest dan in veel andere delen van Fryslân. Waar het in kleine grietenijen in de zeventiende en achttiende eeuw mogelijk was met relatief weinig grond veel politieke invloed te verwerven, was dit in de grote grietenijen van Zuidoost-Fryslân met relatief slechte landbouwgrond veel minder het geval. Dit neemt echter niet weg dat er na 1800 een periode van adellijke en patricische bloei geweest is, die aanzienlijke adellijke bezittingen voortbracht. Zo hebben de Van Harens hun sporen in Weststellingwerf achtergelaten, de Haersma’s in Smallingerland . In plaatsen als Olterterp, Beetsterzwaag en Oranjewoud, waar meerdere patricische huizen staan, beheerste de adel lange tijd het dorpsleven. In Oranjewoud is nog de invloed te zien van de Friese Nassau’s, die daar hun paleisje bouwden. In Museum Opsterland en Museum Van Haren is beknopt een neerslag van deze ontwikkeling te zien.

Deze notitie is van de hand van Jan Frieswijk, bestuurslid Openluchtmuseum It Damshûs Nijbeets, specifiek vanuit toeristisch perspectief. Hij heeft de notitie opgesteld in afstemming met dr. Johan Frieswijk op basis van de notitie van dr. Cor Trompetter.

30

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

Bijlage Startnotitie aangesloten op geschiedenisles in het onderwijs Geschiedenis in zowel het primair onderwijs als het secundair onderwijs wordt onderverdeeld in tien tijdvakken. De zes thema’s van de ontwikkelagenda sluiten goed aan bij deze tien tijdvakken en zijn direct te koppelen aan bestaande lesmethoden op de scholen in Zuid-Oost Fryslân.

Thema 1: Van prehistorie tot late middeleeuwen.

Het ontstaan van het landschap natuurlijk en door mensenhand. De tijd van: o o o o

Jagers en boeren (>3000 v Chr.) Grieken en Romeinen (3000 v.Chr. tot 500 n. Chr.) Monniken en ridders (500 tot 1000) Steden en staten (1000 tot 1500)

Thema 2: Zuidoost Fryslân als frontier De tijd van: o Steden en staten (1000 tot 1500) o Ontdekkers en hervormers (1500 tot 1600) o Regenten en vorsten (1600 tot 1700) Thema 3: De verveningen en de turfcompagnieën van de zeventiende en achttiende eeuw De tijd van: o Regenten en vorsten (1600 tot 1700) o Pruiken en revoluties (1700 tot 1800) Thema 4: De natte verveningen van de negentiende eeuw en hun nawerking De tijd van: o Burgers en stoommachines (1800 tot 1900) o Thema 5: Herenhuizen en lustoorden o De rol van de aristocratie (Oranjewoud, Beetsterzwaag) En: o Regenten en vorsten (1600 tot 1700) o Pruiken en revoluties (1700 tot 1800) o Burgers en stoommachines (1800 tot 1900)

31

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Thema 6: Nieuwe bedreigingen – nieuwe kansen De tijd van: o Wereldoorlogen en holocaust (1900 tot 1950) o Televisie en computer (1950 tot heden)

Deze notitie is opgesteld door Anja Sinnige van Keunstwurk om vanuit het perspectief van het onderwijs een eerste ‘vertaalslag’ te maken van de notitie van dr. Cor Trompetter naar de gehanteerde lesmethoden in het onderwijs. Een volgende stap zou zijn deze verder te vertalen naar de specifieke lesdoelen.

32

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

Bijlage Deelnemers gesprekken Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Organisatie: Dhr. Geert Lantinga, Gebiedsplatform Zuidoost-Fryslân, thema Cultuur-Cultuurhistorie-Taal Mw. Ynskje Hoekstra, beleidsmedewerker cultuur Gemeente Smallingerland Mw. Nicolette Hartong, proces- & projectadviseur plattelandsontwikkeling, Provincie Fryslân

Startoverleg: deskundigen Dhr. Prof. Dr. Ir. Theo Spek, Leerstoel Landschap, RUG Rijksuniversiteit Groningen Dhr. Dr. Hanno Brand, Adjunct-directeur Fryske Akademy Dhr. Drs. Bert Looper, Directeur Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig Centrum Mw. Drs. Karin Sjoukes, senior projectleider Landschapsbeheer Friesland Dhr. Drs. Kees van Stralen, Coördinator Cultuurhistorie Erfgoed, Provincie Fryslân In het Startoverleg met deskundigen is de te volgen aanpak voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie besproken en nader bepaald. Hier zijn vanuit het geschetste voortraject de belangrijkste 4 doelgroepen aangewezen: kinderen, ouderen, toeristen en bestuurders/politiek.

Ook is in dit overleg de strategie van het beoogde, bondige inspiratiedocument (de Ontwikkelagenda) nader bepaald: beperk je voor nu eerst tot enkele aansprekende en enthousiasmerende projecten. Daarna zien we verder. Tenslotte is in dit verband de onderliggende gespreksnotitie van historicus dhr. Dr. Cor Trompetter voor de aankomende gesprekken inhoudelijk onder de loep genomen met dit doel als uitgangspunt: inhoudelijk vertrekpunt voor de te voeren gesprekken in het kader van de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie.

De aanwezige structuur mbt. ‘cultuurhistorie’ helder maken, bleek hier al van belang. De vraagkant van cultuurhistorie in beeld brengen, de belangrijkste opgave voor nu. Vandaar dat hierna gekozen is voor het houden van Rondetafelgesprekken met relevante stakeholders.

4 Rondetafelgesprekken: stakeholders Dhr. Gerald Kragt, Bosgroep Noord-Nederland Mw. Nynke Andringa, Bibliotheek Heerenveen, Historische informatie Punten Dhr. Drs. Dick Bloemhof, Directeur Steunpunt Monumentenzorg Friesland Dhr. Ton Henni, Stichting Menno van Coehoorn, contact voor Fryslân Mw. Baukje Scheppink, Directeur Vlechtmuseum Noordwolde Dhr. Jan Sierts, Historische Vereniging Haulerwijk Dhr. Jan de Boer, Stichting Wâldfrucht Mw. Drs. Karin Sjoukes, senior projectleider Landschapsbeheer Friesland Dhr. Barend Potjer, Voorzitter stichting Toeristisch Netwerk De Friese Wouden Mw. Marjo Hageman, Ontwikkelbureau Veenhuizen Mw. Daniëlle van Peer, Keunstwurk, Onderwijskoepel Comperio Dhr. Jan Frieswijk, bestuurslid Laagveenderijmuseum It Damshûs, Nijbeets Dhr. Piet Wilschut, Stichting Werkgroep Oud Heerenveen Mw. Saskia van Ramesdonk, Bibliotheek Smallingerland, Drachten

33

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An Dhr. Hendrik de Jong, bestuurslid Archeologisch Wurkferbân, Fryske Akademy Dhr. Jaap Bijma, Contactpersoon Zuidoost-Fryslân, Duurzame Dorpen, Doarpswurk Dhr. Roel Vriesema, Staatsbosbeheer district Zuidoost-Fryslân Dhr. Tiny Derks, Voorzitter historische vereniging Smelne’s Erfskip Dhr. Canisius Smit, procesmanager Noord-Nederland, Dienst Landelijk Gebied, Min. ELI Dhr. Gerhard Bakker, Directeur Stichting Âlde Fryske Tsjerken Dhr. Luit Postma, directeur Bibliotheken Zuidoost-Fryslân Mw. Jantsje Bijmholt, Staatsbosbeheer, Buitencentrum Nationaal Park Drents Friese Wold Dhr. Hendrik de Jong, bestuurslid Archeologisch Wurkferbân, Fryske Akademy Dhr. Karst Berkenbosch, cabaretier, kunstenmaker, verteller, schrijver Mw. Kim Linze, eigenaar Hotel Lunia Oldeberkoop Dhr. Jan Zwolle, Voorzitter Vereniging Historie Weststellingwerf Mw. Alie Veenhouwer, bestuurslid Vereniging Historie Weststellingwerf Dhr. Abel Oostra, eigenaar Bed and Breakfast …… De Ûlesprong Tijnje Dhr. Rene Vree Egberts, gezamenlijke agrarische natuurverenigingen Zuidoost ELAN Mw. Drs. Hieke Joustra, historica, bestuurslid St. Nassau en Friesland, oud-dir. Museum Willem van Haren-Museum Domela Nieuwenhuis, Heerenveen Dhr. Arthur Scheper, Landschapsconsulent Steunpunt Landschap Zuidoost Friesland Dhr. Jelle Hagen, Wetterskip Fryslân, Secr. stichting Waterschapserfgoed Dhr. Vincent van der Veen, IVN, Projectleider Regio Noord-Nederland Er zijn in totaal vier Rondetafelgesprekken gehouden, waaraan 32 stakeholders hebben deelgenomen. De keuze voor organisaties en mensen in deze Rondetafelgesprekken is gebaseerd op de vier doelgroepen, en op directe of indirecte relatie met cultuurhistorie en/of identiteit van Zuidoost-Fryslân, professioneel en/of vanuit eigen dorps- en regiodeskundigheid. Daarin konden we niet uitputtend zijn. Er zijn vele musea actief. Daarnaast tientallen historische verenigingen, dorpsarchieven en andere historische kringen. Ook velen individueel buiten welke historische organisaties om. Daarom hebben we in die gevallen keuzes gemaakt voor enkelen, die op die manier misschien de belangen en zienswijzen van de ‘overigen’ konden laten doorschemeren.

Enkele genodigden hebben moeten afzeggen, soms op de dag zelf nog, maar dat was in geen enkel geval onwil, in tegendeel. Dit betrof onder andere een aantal uitgenodigde toeristische ondernemers.

Vanwege het belang van actieve betrokkenheid van die laatste groep voor de input, ideeën en draagkracht voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie, is vervolgens nog een extra stap ingelast: zeven ondernemers hebben alsnog tijd vrij gemaakt om input te leveren voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie. Dat gebeurde vanuit hun toeristisch-commerciële perspectief in aparte 1:1gesprekken. Dit dus naast alle toeristisch relevante partijen en ook ondernemers die al wel eerder aanschoven om mee te praten.

34

Puur inhoudelijke versie aug.2013 alleen tbv. Traject Streekagenda ZOF

Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân Friese Wouden: Land van Natuurlijk Ritme Land van Kalm An

1:1-gesprekken met 7 toeristische ondernemers Dhr. Henk Matser, directeur Hotel Restaurant Van der Valk Wolvega-Heerenveen Dhr. Tjitte de Wolff, bedrijfsleider hotel-restaurant Tjaarda, Oranjewoud Dhr. Bert Zijlstra, eigenaar Conferentieoord Nieuw Allardsoog, Bakkeveen Mw. Bea Raggers, eigenaar Bed & Breakfast en Theetuin De Buytenplaets, Noordwolde Mw. Greet Musch, eigenaar camping De Singel, bestuurslid De Frije Wiken, Jubbega Dhr. Paulo Martina, dir. Museum Dr8888, bestuurslid Toeristisch Netwerk De Friese Wouden Dhr. Jan de Roos, eigenaar Jongens van Outdoor, oa Appelscha-Outdoor, Klimavontuur Appelscha, Drenthe-Outdoor, voorzitter Recron Friesland

Bijlage Rapport Eenheid in verscheidenheid in het land van kalm aan De bovengenoemde 1:1-gesprekken zijn opdracht van de Kerngroep Ontwikkelagenda Cultuurhistorie gevoerd door een externe partij in de persoon van Dhr. Karst A. Berkenbosch.

Hoewel meerderen vanuit de toeristische kant dus al wel aanwezig waren bij de Rondetafelgesprekken, is ervoor gekozen in de aanpak deze extra stap in te lassen om de input vanuit dat gezichtspunt breder en substantiëler te laten zijn. De gespreksverslagen en aanbevelingen van Berkenbosch maken deel uit van diens rapport ‘Eenheid in verscheidenheid in het land van kalm aan’ met subtitel ‘De input van zeven toeristische ondernemers voor de Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân’.

Dat rapport is gebruikt in deze Ontwikkelagenda Cultuurhistorie Zuidoost-Fryslân.

Het rapport is opvraagbaar via zuidoost@fryslan.nl.

Bijlage Verslag Symposium Cultuurhistorie Zuidoost-FrysLân mei 2011 (los bijgevoegd)

Leader Zuidoost-Fryslân; Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland

35