Athens Travelogue - Volume II by D_Kalambokis

Μέρος ΔΕΥΤΕΡΟ

Περιεχόμενα Εισαγωγικό Σημείωμα

002

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

004

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ της Πόλεως των Αθηνών

006

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ Περίοδος | 5000 - 1200 π.Χ.

054

I ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ Περίοδος | 3500 - 600 π.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

332 334 368 370 376 378

XI ΄Β Περίοδος ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ | 1687 - 1833 μ.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

154 156

416 418

XII Περίοδος ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ | 1833 μ.Χ. - 20ος αι.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

226 228 268 270

VI ΥΣΤΕΡΟΡΟΜΑΪΚΗ Περίοδος | 267 - 408 μ.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

X Ά Περίοδος ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ | 1456 - 1687 μ.Χ.

V ΡΩΜΑΪΚΗ Περίοδος | 86 π.Χ. - 267 μ.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

VIII ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ Περίοδος | 565 - 1204 μ.Χ.

082 084

IV ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ Περίοδος | 338 - 86 π.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

320 322

IX Περίοδος ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ | 1204 - 1456 μ.Χ.

III ΚΛΑΣΣΙΚΗ Περίοδος | 479 - 338 π.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

056 058

II ΑΡΧΑΪΚΗ Περίοδος | 600 - 479 π.Χ.

Χάρτης Περιόδου Μνημεία Περιόδου

VII ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ Περίοδος | 408 - 565 μ.Χ.

314 316

436 438

Συγκριτικοί Χάρτες

548

Λίστα Μνημείων (Ταξινομημένα ανά Περίοδο)

564

Λίστα Μνημείων (Ταξινομημένα κατά Αύξοντα Αριθμό)

592

Ευχαριστίες

601

| Η Πόλη των Λόφων |

313

Αθήνα 267-408 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

καταστροφή το 267 μ.Χ. της πόλεως από τους Έρουλους ήταν τεράστια και η εντύπωση που έδιναν οι ζημιές σε όλο το μήκος και το πλάτος της Αθήνας ήταν τρομακτική, καθώς η πόλη είχε επεκταθεί πολύ κατά την άνθιση της τους προηγούμενους αιώνες. Τα πλείστα εκ των μεγαλοπρεπών κτισμάτων, των ιερών ναών και των υπολοίπων δημοσίων οικοδομημάτων, μετεβλήθησαν σε άμορφη σωρό ερειπίων. Σήμερα τα ίχνη της καταστροφής είναι φανερά παντού, όπου διεξήχθησαν ανασκαφές. Στο Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού, στο Ωδείο του Περικλέους και σε όλη την έκταση της Αγοράς του Σόλωνος ανασκάφθηκε παχύ στρώμα τέφρας, εντός της οποίας βρέθηκαν άφθονα αγγεία και νομίσματα αναγόμενα στους χρόνους της επιδρομής.

Κατά τον 4ο αιώνα η πόλη άρχισε να ακμάζει πάλι σταδιακά, κυρίως λόγω των φιλοσοφικών σχολών της που επαναλειτούργησαν. Η πρότερη φήμη που είχαν οδήγησε πλήθος φιλομαθών νέων να συρρεύσουν σε αυτές, ανεξαρτήτως θρησκείας ή έθνους. Εκείνη τη περίοδο σπούδασαν στην Αθήνα ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Βασίλειος ο Μέγας και ο Ιουλιανός ο Παραβάτης. Σε αυτή τη νέα απόπειρα ανάπτυξης συνέβαλλαν σημαντικά και οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι οποίοι ευνόησαν την Αθήνα, όχι μόνο υλικά, αλλά δείχνοντας και ανοχή έναντι των Εθνικών. Αυτό συνετέλεσε στην επέκταση της πόλεως εκτός των τειχών με νέα ιδρύματα και κτίρια σχετικών με αυτά. Ανεγείρονται σπουδαία οικοδομήματα, ιδιωτικές κατοικίες και επισκευάζονται ορισμένα εκ των παλαιοτέρων.

Μετά από αυτό το ισχυρό χτύπημα οι Αθηναίοι δεν είχαν την δυνατότητα να ανοικοδομήσουν τη πόλη εκ νέου και τα πρώτα στοιχειώδη έργα καταγράφονται πολύ μεταγενέστερα των Ερούλων. Το νέο τείχος που κτίσθηκε ήταν σαφώς μικρότερο και κάλυπτε μόνο το βόρειο εκ του λόφου της Ακροπόλεως τμήμα της πόλεως. Σε αυτό εντάχθηκαν ως οχυρωματικά στοιχεία η Στοά του Αττάλου, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού και η Ρωμαϊκή Αγορά. Το νέο τείχος, γνωστό και ως υστερορωμαϊκό, είχε περιμετρικά πύργους και οι πύλες αυτού λιγοστές, μόνο πάνω στις σημαντικότερες οδικές αρτηρίες. Η νέα πόλη είχε έκταση περί το 1/14 της παλαιάς.

Στη Αγορά του Σόλωνος το μόνο διασωθέν, και ακέραιο μέχρι σήμερα, μνημείο ήταν ο Ναός του Ηφαίστου. Επισκευάζονται η Θόλος, το Μητρώο, τμήμα της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, ενώ κατασκευάζεται μια αγνώστου χρήσεως “τρίκλιτη βασιλική” στα δυτικά. Στο κέντρο της αγοράς κατασκευάζεται Μεγάλο Γυμνάσιο και τα Αγάλματα των Τριτώνων και των Γιγάντων επαναχρησιμοποιούνται στη είσοδο του. Περιμετρικά του λόφου του Αρείου Πάγου βρέθηκαν λείψανα πλείστων άλλων εκπαιδευτηρίων και σχολών, καθώς και βαλανείων, οικιών και ίχνη οδών. Στα νότια του ιερού βράχου παρατηρούνται εργασίες αναστύλωσης μόνο στο Ασκληπιείο, ενώ τα νέα έργα σε εκείνη τη περιοχή περιλαμβάνουν επίσης γυμνάσια και εκπαιδευτήρια, λείψανα των οποίων βρίσκονται επί του πεζοδρόμου του Δ. Αρεοπαγίτου.

Από τη καταστροφή διεσώθη μόνο η Ακρόπολη και τα μνημεία της, η οποία μετατρέπεται σε φρούριο. Για την κάλυψη των αναγκών της σε πόσιμο νερό, κατασκευάσθηκε θολωτή δεξαμενή, όπισθεν των Προπυλαίων, στη θέση όπου υπήρχε μια αντίστοιχη δεξαμενή κατά τα ρωμαϊκά χρόνια.

Το σημαντικότερο όμως πνευματικό ίδρυμα της εποχής είναι το Γυμνάσιο της Ακαδημίας, το οποίο μέσω των νεοπλατωνικών φιλοσόφων καταλαμβάνει πάλι εξέχουσα θέση. Αν και η παλαιά αίγλη της Αθήνας δεν επανήλθε πλήρως, θεωρείται αξιοθαύμαστη η αναγέννηση της μέσα από την τέφρα, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπου αναδεικνύεται ως νέο κέντρο του Ελληνισμού η Κωνσταντινούπολη.

| Η Πόλη των Λόφων |

314

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος ος Πρ

Ακ

IX ια

Ρωμαϊκή Αγορά Βιβλιοθήκη Αδριανού Υστερορωμαϊκό Τείχος Τρίκλιτος Βασιλική Μητρώου Οικοδόμημα Αετίου Μέγα Γυμνάσιον Γυμνάσιον Ολυμπίου Διός ιδιωτικαί Σχολαί Ρωμαϊκή Έπαυλις

ε ήμ

αδ

066 074 081 084 085 086 087 309 490

Ιερά

III

Οδό

283

XII

039

ΧΙΧ Πύλη Beule ΧΧΙΙΙ Βόρεια Πύλη Α

084

XVI

045

I II III IV V VI VII VIII IX

Λόφος Αρδηττού Ιλισσός ποταμός Ηριδανός ποταμός Λόφος Ακροπόλεως Άρειος Πάγος Λόφος Νυμφών Λόφος Πνύκας Λόφος Μουσών Λόφος Λυκαβηττού

490

074

056 065

XXIII

309

081

V 034

XIX

087

066

VII

XVII 073 086

014

VIII 016

XIII

ιον

1000μ.

ούν

Σ ος

Πρ

500μ.

063 062

076

100μ.

εσόγεια

Προς Μ

084

XIV

050

81. Υστερορωμαϊκό Τείχος Γενικά Στοιχεία

ο Υστερορωμαϊκό Τείχος χτίστηκε μετά την καταστροφή της Αθήνας από τους Έρουλους το 267 μ.Χ. (βαρβαρικό φύλο από τον βορρά), σχεδόν αποκλειστικά με αρχιτεκτονικά μέλη ερειπωμένων και κατεστραμμένων μνημείων. Αυτή η καταστροφή θα οριοθετήσει χρονικά και το τέλος της κλασικής πόλης. Η Αθήνα θα επιβιώσει συρρικνωμένη σε μια μικρή έκταση γύρω από την Ακρόπολη. Το νέο τείχος οικοδομείται ανάμεσα στα 276-282 μ.Χ.

Εκείνη τη περίοδο θα εγκαταλειφθεί επίσης το αρχαίο Θεμιστόκλειο Τείχος, που είχε επισκευασθεί από τον αυτοκράτορα Βαλεριανό, λίγα χρόνια πριν την εισβολή των Ερούλων. Αν και στη γενικότερη περίμετρο του θα μπορούσε να έχει χρήση, αφού διασώθηκαν σε καλή κατάσταση τμήματα του στον Έσω Κεραμεικό, στο Ολυμπίειο και στη Πνύκα, η συρρίκνωση της πόλης στο ελάχιστο (όρια σημερινής Πλάκας και Ακρόπολη) δεν το έκανε αυτό επιτρεπτό.

Ξεκινούσε από τη Πύλη Beule των προπυλαίων του ιερού βράχου, ακολουθούσε πορεία παράλληλη με την Οδό Παναθηναίων και ενσωμάτωνε τα ερείπια της Στοάς του Αττάλου (ανατολική πλευρά του μνημείου) και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Από τη Βιβλιοθήκη “δανείστηκε” τις τρεις πλευρές, όλες εκτός από τη νότια πλευρά, της οποίας τα θεμέλια συμπεριελήφθησαν απλά εντός της γενικής οχύρωσης. Κατέληγε πιθανόν στη βορειοανατολική γωνιά της Ακρόπολης, λίγο πριν το Σπήλαιο της Αγλαύρου, αφήνοντας την Αγορά του Σόλωνος ατείχιστη. Η αγορά, από την οποία διασώθηκε ακέραιος μόνο ο Ναός του Ηφαίστου, θα εγκαταλειφθεί για περισσότερο από έναν αιώνα. Από τη νότια κλίτυ του λόφου ενσωμάτωσε το Ηρώδειο και το Διονυσιακό Θέατρο.

Την αμυντική ικανότητα του Τείχους ενίσχυαν πύργοι, των οποίων τα θεμέλια είναι ακόμα ορατά στην Αγορά του Σόλωνος, ενώ πύλες ανοίχθηκαν μόνο στα σημεία διέλευσης σημαντικών οδεύσεων. Το Υστερορωμαϊκό Τείχος, κτισμένο εξ΄ ολοκλήρου με υλικό σε δεύτερη χρήση, αρχιτεκτονικά και δομικά μέλη, γλυπτά και επιγραφές, αποτελεί θησαυρό ιστορικών πληροφοριών και ευρημάτων. Χάρη σε αυτό “διατηρήθηκαν” πολλά στελέχη των παρακείμενων ιερών και κτιρίων, τα οποία σταδιακά (όσο αυτό είναι επιτρεπτό) επιστρέφουν στη θέση τους. Εκτός από τα γνωστά και μεγάλα μνημεία, βρέθηκε υλικό και πληροφορία και για τα πολύ μικρότερα εξ΄αυτών, υλικό που βοήθησε, τόσο σε αρχιτεκτονικό, όσο και σε ιστορικό επίπεδο. Το Υστερορωμαϊκό Τείχος παρέμεινε σε χρήση έως τις αρχές του 17ου αιώνα, όπου η τουρκοκρατούμενη πόλη επεκτάθηκε εκ νέου προς βορρά και οι ανάγκες οχύρωσης αυξήθηκαν σημαντικά.

| Η Πόλη των Λόφων |

316

Σημαντικά μέλη του Υστερορωμαϊκού Τείχους μπορεί κανείς να δει στην Αγορά του Σόλωνος, δίπλα από την Οδό Παναθηναίων και κάτω από τις σύγχρονες οδούς Πολυγνώτου και Ποικίλης. Στα δεξιά διακρίνεται και τμήμα ενός εκ των πύργων της οχύρωσης, ενώ πάνω μπορεί κανείς να παρατηρήσει, πεσσούς, δομούς, κίονες, γείσα και φυσικά αρχιτεκτονικά μέλη μαρμάρινης τοιχοποιίας.

455. Κτίριο Χ | 456. Κτίριο Ω Γενικά Στοιχεία

ι ανασκαφές στην Αθήνα έφεραν στο φως δύο κτίρια, το κτίριο Χ και το κτίριο Ω, όπως έχουν μείνει γνωστά στην αρχαιολογική ορολογία. Και τα δύο αυτά κτίρια, κρίνοντας από τα ευρήματα αλλά και από το γεγονός ότι εγκαταλείφθηκαν από τους ειδωλολάτρες ιδιοκτήτες τους στο πρώτο μισό του 6°" αι., θεωρήθηκαν πιθανοί χώροι διδασκαλίας της φιλοσοφίας μέχρι το 529 μ.Χ. Για την ταυτότητα των κτιρίων οι ειδικοί δεν είναι απόλυτα βέβαιοι, αλλά σε σχέση με το κτίριο Χ υπάρχουν βάσιμοι στοιχεία που υποδεικνύουν ότι εκεί βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις της νεοπλατωνικής σχολής [1] της Αθήνας.

Το πρώτο κτίριο, όπου πιθανολογείται ότι βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις της νεοπλατωνικής σχολής της Αθήνας, είναι το κτίριο Ω στη βόρεια κλιτή του βράχου του Αρείου Πάγου στα νότια της Αγοράς της αρχαίας Αθήνας. Εκεί μπορεί να δίδασκε ο Δαμάσκιος, ο τελευταίος αρχηγός της νεοπλατωνικής σχολής της Αθήνας, αλλά, σε αντίθεση με τη σχετική πειστικότητα των ευρημάτων του κτιρίου Χ, δεν έχει υπάρξει στην περίπτωση του κτιρίου Ω κάποια τόσο σαφής ένδειξη για το ότι εκεί κατοίκησαν ή δίδαξαν νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι. Το κτίριο Ω ήρθε στο φως το 1971 από αρχαιολόγους της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών και δίνει την εντύπωση ότι χρησιμοποιήθηκε κυρίως για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Πρόκειται για μια μεγαλοπρεπή οικία που κτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα, έχει 16 δωμάτια, διαστάσεις 25Χ35μ. και καλύπτει μαζί με τις αυλές συνολική έκταση πάνω από 1500 τ.μ. Ένα μέρος της προοριζόταν για ιδιωτική χρήση και το άλλο για δημόσια. Σε αυτήν βρέθηκαν μαρμάρινες κεφαλές της θεάς Νίκης και του θεού Ήλιου, μικρό ακέφαλο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, μικρό άγαλμα του Ηρακλή, δύο ανάγλυφες παραστάσεις της Άρτεμης και του θεού Πάνα, καθώς και διάφορα άλλα αγάλματα. Όλα αυτά τα ευρήματα που φαίνεται ότι είχαν θρησκευτική αξία, βρέθηκαν είτε εγκαταλελειμμένα στις αυλές, είτε κρυμμένα μέσα σε δύο από τα πηγάδια της οικίας.

Το αξιοσημείωτο είναι ότι κάποια από τα αγάλματα βρέθηκαν αποκεφαλισμένα με προσοχή, ώστε να μην αναγνωρίζονται, πράγμα που μπορεί να σημαίνει ότι πρόκειται για ενέργεια κάποιου Χριστιανού ιδιοκτήτη. Το γεγονός ότι κάποια βρέθηκαν σε πηγάδια ίσως δείχνει ότι ο κάτοχος θεώρησε αρκετό το κρύψιμο τους κατ' αυτόν τον τρόπο. Ο ίδιος πρέπει να άλλαξε και τη διαρρύθμιση του μωσαϊκού στο δάπεδο, για να μη φαίνεται η αρχική ειδωλολατρική παράσταση. Αυτές οι επεμβάσεις λάβαν χώρα το πρώτο μισό του 6ου αι. μ.Χ. Το συμπέρασμα από την ερμηνεία των αρχαιολογικών ευρημάτων είναι ότι η νεοπλατωνική σχολή της Αθήνας πρέπει να λειτουργούσε μέχρι το 529 μ.Χ. μάλλον στο κτίριο Χ. Το υστερορρωμαϊκό κτίριο Χ, ΝΑ του Ωδείου του Ηρώδου Αττικού και ΝΔ του θεάτρου του Διονύσου, ήταν μια μεγάλη οικία με συνολικό πλάτος 32μ. από ανατολικά προς δυτικά. Λεπτομερής έρευνα έγινε μόνο στο βόρειο τμήμα της, διότι το υπόλοιπο συνεχίζεται κάτω από σύγχρονα οικοδομήματα, στις νότιες αυλές των οποίων διαπιστώθηκαν ίχνη του και ψηφιδωτά δάπεδα. Στο βόρειο τμήμα της υπήρχε μια μεγάλη ορθογώνια αίθουσα διαστάσεων 6,40Χ9,60μ. που κατέληγε σε μεγαλοπρεπή ημικυκλική αψίδα ύψους 3,50μ., πλάτους 6,60μ. και βάθους 4,40μ. Τόσο η αίθουσα όσο και η αψίδα καλύπτονταν από ψηφιδωτά με αξιόλογα διακοσμητικά σχήματα. Ανατολικά και δυτικά της κεντρικής αίθουσας υπήρχαν μικρότερες αίθουσες και δωμάτια. Σε ένα από αυτά τα δωμάτια βρέθηκε μικρό ιερό με εντοιχισμένο έκτυπο ανάγλυφο της Κυβέλης, ένα αναθηματικό προς τιμή πιθανότατα του Ασκληπιού, καθώς και μαρμάρινη βάση επιτύμβιου αγάλματος που μπορεί να τη χρησιμοποιούσαν ως τράπεζα προσφορών ή ως βάση αγάλματος. Η βάση αυτή φέρει ανάγλυφη παράσταση δεξίωσης. Ολόκληρη η οικία δίνει την εντύπωση ασυνήθιστης μεγαλοπρέπειας. Η ανοικοδόμηση της πρέπει να έγινε κατά τις αρχές του 5ου αι.

Στα ερείπια της υπήρχαν ένα σπάραγμα από επίγραμμα ίσως φιλοσοφικού περιεχομένου που περιελάμβανε τις λέξεις “σοφίην” και “βίοτον”, μία μαρμάρινη κεφαλή νεαρού άνδρα, ένας ακέφαλος κορμός της Ίσιδας. Βρέθηκε ακόμη ένας τάφος χοίρου με τα εξής κτερίσματα: επτά ποτήρια, μια στάμνα και ένα λύχνο του 5°" αι. με παράσταση πτερωτού Έρωτα. Είναι αξιοσημείωτο ότι το σιδερένιο μαχαίρι του θύτη βρέθηκε στο λαιμό του ζώου. Με βάση τα ευρήματα αυτά, εύκολα έχουμε κάποιες ενδείξεις για το ότι σε αυτό το κτίριο ζούσαν νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι.

| Η Πόλη των Λόφων |

318

Από άλλη πηγή ήταν ήδη γνωστό ότι η νεοπλατωνική σχολή στεγαζόταν στην οικία του επιφανούς νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου. Ο βιογράφος του Πρόκλου, Μαρίνος, μας πληροφόρησε ότι η όμορφη οικία του Πρόκλου βρισκόταν κοντά στο Ασκληπιείο και στο θέατρο του Διονύσου και ότι ήταν ορατή από την Ακρόπολη. Η περιγραφή αυτή ταιριάζει με το σημείο, στο οποίο βρέθηκε η συγκεκριμένη οικία. Αν το άγαλμα της Ίσιδας ανήκει στην αρχική διακόσμηση της οικίας, τότε υπάρχει μια ένδειξη ότι ο ιδιοκτήτης της πίστευε σε ειδωλολατρικούς θεούς και ίσως αυτό το στοιχείο δείχνει μια συσχέτιση με τη φιλοσοφία και το νεοπλατωνικό συγκρητισμό. Οι αρχαιολόγοι γνωρίζαν ακόμη ότι ο Πρόκλος έγραψε ύμνο για την Ίσιδα. Επίσης, λάτρευε την Κυβέλη και κάθε μήνα οργάνωνε εξαγνιστικές τελετές προς τιμή της στην οικία του και όχι σε κάποιο ναό, ενώ έγραψε και βιβλίο γι' αυτήν. Με επίκληση στο θεό Ασκληπιό ο Πρόκλος θεράπευσε την Ασκληπιγένεια και ο ίδιος θεός τον θεράπευσε από δική του ασθένεια . Ο τάφος του χοίρου δείχνει ότι στο κτίριο Χ τελέστηκε μαγική πράξη όχι ασυμβίβαστη με τη νοοτροπία των σχολών της ύστατης αρχαιότητας, δεδομένου ότι χοίροι θυσιάζονταν κατά τα Ελευσίνια μυστήρια και θεωρούνταν ιερά ζώα συνδεόμενα με τις χθόνιες θεότητες. Η χρησιμοποίηση της οικίας στην αρχική της μορφή έπαψε κατά τον 6° αιώνα, αλλά αφού δεν υπάρχουν ίχνη βίαιης καταστροφής ή πυρκαγιάς, δεν μπορεί να αποδοθεί σε τέτοια αιτία η εγκατάλειψη της. Βέβαια οριστική επιβεβαίωση για την ταυτότητα του κτιρίου δεν πρόκειται να υπάρξει αν δεν έλθει όλο στην επιφάνεια. Με βάση τις διαθέσιμες αρχαιολογικές μαρτυρίες, δεν αποκλείεται η οικία αυτή να κατοικήθηκε από Χριστιανούς που είχαν όλον αυτόν το διάκοσμο ως έργα τέχνης στο σπίτι τους.

Διαγραμματική κάτοψη του κτιρίου Ω, με τα 16 δωμάτια κύριας χρήσης και τους πολλούς βοηθητικούς χώρους, συνολικής έκτασης πάνω από 1500 τ,μ, Εντός αυτού βρέθηκαν πολλά αγάλματα χθόνιων και ειδωλολατρικών θεοτήτων.

Αθήνα 408-565 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

ιστορία της χριστιανικής Αθήνας αρχίζει το 53 μ.Χ., όταν ο απόστολος Παύλος κήρυξε στην Πνύκα μπροστά στα μέλη του συμβουλίου του Αρείου Πάγου τη νέα θρησκεία, συνοψίζοντας το πνευματικό της περιεχόμενο στην περίφημη φράση: ο θεός ουκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί ουδέ υπό χειρών ανθρώπων θεραπεύεται. Το κήρυγμα του Παύλου δεν είχε μεγάλη απήχηση στους Αθηναίους, δημιουργήθηκε όμως από τότε μια μικρή χριστιανική κοινότητα με πρώτο επίσκοπο τον Διονύσιο Αρεοπαγίτη.

Στα μέσα του 4ου αιώνα η Αθήνα αποτελεί σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο, όπου φιλομαθείς νέοι από όλη την αυτοκρατορία, εμπνεόμενοι από τα ιδεώδη της κλασικής παιδείας, συρρέουν για να ακούσουν τη διδασκαλία φημισμένων δασκάλων. Στις σχολές της θα συναντηθούν ο νεαρός Ιουλιανός, που ως αυτοκράτορας θα επιχειρήσει την αποκατάσταση της αρχαίας θρησκείας, και οι μετέπειτα πατέρες της Εκκλησίας, ο Βασίλειος ο Μέγας και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Στη διάρκεια του 5ου αιώνα η Ακαδημία θα γνωρίσει την τελευταία της ακμή, έχοντας επικεφαλής σημαντικούς νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο Πρόκλος. Η ανάπτυξη της πόλης τεκμηριώνεται, πάντως, από τη γρήγορη επέκταση της έξω από τα στενά όρια του υστερορωμαϊκού τείχους και την αναζωογόνηση της οικοδομικής δραστηριότητας. Στις αρχές του 5ου αι. η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, η σκηνή του Διονυσιακού Θεάτρου, η Θόλος και το Μητρώο επισκευάζονται και νέα οικοδομήματα ανεγείρονται: το επιβλητικό Γυμνάσιο της Αρχαίας Αγοράς, ένα οικοδόμημα προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου στην περιοχή της σημερινής Μητρόπολης, και ιδιωτικές σχολές στις υπώρειες του Αρείου Πάγου και στα νότια της Ακρόπολης.

Σε όλη αυτή την περίοδο κυριαρχεί ο παγανιστικός χαρακτήρας και επιβιώνουν ορισμένοι θεσμοί της κλασικής πόλης και τελετές της αρχαίας λατρείας, όπως ο θεσμός του επώνυμου άρχοντα που διατηρήθηκε ως το 485 και η περίφημη πομπή των Παναθηναίων που εξακολούθησε να τελείται σε όλο τον 5ο αιώνα. Είναι ωστόσο φανερό ότι παρά τις επιβιώσεις η ελληνορωμαϊκή παράδοση δύει και πλάι της αναδύεται ο νέος χριστιανικός κόσμος [1]. Στα μέσα του 5ου αιώνα χρονολογούνται οι πρώτες χριστιανικές εκκλησίες της Αθήνας. Στο διοικητικό κέντρο της πόλης, στην Βιβλιοθήκη του Αδριανού, χτίζεται το Τετράκογχο, ένας περίκεντρος ναός, κτίσμα πιθανώς αυτοκρατορικό, και στη νησίδα του Ιλισσού, πλάι στον θάλαμο που στέγαζε τα λείψανα του επισκόπου της Αθήνας Λεωνίδη, μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με ψηφιδωτά δάπεδα, γλυπτό διάκοσμο και ορθομαρμαρώσεις. Τα κατάλοιπα των δύο εκκλησιών που διασώζονται φανερώνουν τη λαμπρότητα των οικοδομημάτων και τη συνέχιση της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Η έρευνα έχει επισημάνει πέντε ακόμη βασιλικές εκτός των τειχών, ενώ υπάρχει σαφής ένδειξη ότι ο αριθμός των εκκλησιών ήταν ακόμη μεγαλύτερος. Η ίδρυση των πρώτων χριστιανικών εκκλησιών έχει συνδεθεί από την παράδοση με την αθηναία αυτοκράτειρα Ευδοκία, κόρη του σοφιστή Λεοντίου, ονομαζόμενη και Αθηναΐδα, η οποία ασπάστηκε τον χριστιανισμό. Πλέον η χριστιανική κοινότητα έχει αυξήσει σημαντικά την επιρροή της στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και διαχειρίζεται μεγάλους οικονομικούς πόρους. Ο παγανισμός και ο χριστιανισμός, συνέχιζαν να συνυπάρχουν ειρηνικά έως ότου ο Ιουστινιανός απαγόρευσε το 529 μ.Χ. στους ειδωλολάτρες να διδάσκουν, έκλεισε την Ακαδημία της Αθήνας, δημεύοντας πιθανότατα την περιουσία της. Οι φιλόσοφοι και οι σοφιστές εγκατέλειψαν την πόλη. Μολονότι η εκπαιδευτική δραστηριότητα δεν έσβησε εντελώς, τα μέτρα αποτέλεσαν βαρύ πλήγμα για την Αθήνα που στερήθηκε βασικούς οικονομικούς πόρους και την ακτινοβολία της.

Αυτή η αργή διαδικασία αντανακλάται στη διακόσμηση των λύχνων που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς και του Κεραμεικού: τα παγανιστικά θέματα αντικαθίστανται βαθμιαία, μετά τα μέσα του 5ου αιώνα, από τα χριστιανικά σύμβολα, το χριστόγραμμα και τον σταυρό.

| Η Πόλη των Λόφων |

320

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος ος Πρ

VII

Ακ

IX ε ήμ

αδ

095 096 097 099 134 255 I II III IV V VI VII VIII IX

Παναγιά στην Πέτρα Άγιος Γεώργιος Θησείου Βασιλική Λεωνίδη (Ιλισσού) Άγιος Νικόλαος “Ολυμπίειου” Βασιλική Κληματίου Παλαιοχριστιανικός Ναός “Αγίας Αικατερίνης” Εκκλησία Μεγάλης Παναγιάς Βασιλική “Αγοράς” Παλαιοχριστιανικός Ναός Βασιλική “Εθνικού Κήπου” Παναγιά Αθηνιώτισσα Βασιλική Αγίων Αναργύρων

097

ια

016 039 088 089 091 094

Ιερά

091

III

Οδό

283

XII

313

039

095

XVI

εσόγεια

Προς Μ

096 068

099

036

034

094 134

311

089

255

VII

090

XVII II

063

088 Σημεία ενδιαφέροντος

VIII

Χάρτης σύγχρονης πόλης

016

Οδός ή μονοπάτι περιόδου αναφοράς

076

XIV

Πρ ος

Υφιστάμενη οχείρωση

Σού

100μ.

500μ.

1000μ.

XIII

ν νιο

Παλαιότερη οχείρωση

050

88. Βασιλική Λεωνίδη Γενικά Στοιχεία

ρόκειται για τη βασιλική που χτίστηκε στη νησίδα του Ιλισσού, ανατολικά του Ολυμπιείου, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το κολυμβητήριο. Μοιάζει αρκετά (έχει μικρότερες διαστάσεις) με τη βασιλική του Λεχαίου. Ήταν αφιερωμένη στον άγιο Λεωνίδειο και στις επτά γυναίκες που μαρτύρησαν μαζί του και που - σύμφωνα με το συναξάρι του - τα λείψανα τους είχε εκβράσει η θάλασσα στο δυτικό λιμάνι της Κορίνθου, όπου και τάφηκαν. Είναι μία από τις παλαιότερες και πιο σημαντικές παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Αθήνας.

Παρά την αποσπασματική τους διατήρηση, τα ψηφιδωτά μαρτυρούν διακόσμηση εξαιρετικής ποιότητας. Η επιφάνειά τους κοσμείται από αλυσιδωτό πλέγμα που τη χωρίζει σε επιμέρους τμήματα, τα οποία φέρουν ποικίλα διακοσμητικά θέματα, συνδυάζοντας τη ρωμαϊκή με τη χριστιανική παράδοση. Στην πρώτη ανήκουν στοιχεία όπως: πλέγμα με μορφή αλυσίδας (πλοχμός), σχηματοποιημένο άνθος κυκλικής μορφής (ρόδακας), κισσόφυλλα, μοτίβα που μοιάζουν με λέπια (φολίδες) και υδρόβια πτηνά.

Ο ναός ήταν μια τρίκλιτη, με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα και αίθριο βασιλική. Στον βόρειο τοίχο της βρίσκεται το μαρτύριο του Αγίου Λεωνίδη, επισκόπου των Αθηνών. Πρόκειται για ένα κτίσμα του 4ου αιώνα μ.Χ., προγενέστερο δηλαδή της βασιλικής, η οποία χρονολογείται στο α΄ μισό του 5ου αιώνα. Εκτός από τα λείψανα του ναού, που μπορεί κανείς να δει στον αρχαιολογικό περιφραγμένο χώρο της οδού Αρδηττού, ήλθαν στο φως τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου. Τις ανασκαφικές έρευνες πραγματοποίησε στο μνημείο ο Γεώργιος A. Σωτηρίου, ένας από τους πρωτεργάτες της χριστιανικής αρχαιολογίας, κατά τα έτη 1916 και 1917. Ψηφιδωτά δάπεδα εντοπίστηκαν στα δύο διαμερίσματα δεξιά και αριστερά από το Ιερό Βήμα, στο νότιο διαμέρισμα του νάρθηκα και μπροστά από αυτόν.

Στα χριστιανικά θέματα συγκαταλέγονται οι ελισσόμενες κληματίδες από τις οποίες φύονται σταφύλια (βότρυες), αλλά και φύλλα αμπέλου (σύμβολο της χριστιανικής παραδεισιακής μακαριότητας), στεφάνια από φύλλα δάφνης (θέμα που θεωρείται σύμβολο νίκης, γνωστό και από τους ρωμαϊκούς χρόνους), μικροί σταυροί, καθώς και άλλα γεωμετρικά και φυτικά θέματα. Τα διακοσμητικά στοιχεία διακρίνονται για την πολυχρωμία και τη λεπτομέρεια της εκτέλεσης τους. Ιδιαίτερη επιμέλεια συναντάται στην κληματίδα, η οποία προσδίδει λεπτότητα στο μοτίβο και τα περιγράμματα.

| Η Πόλη των Λόφων |

322

Τα θεμέλια της μνημείου που αχνοφαίνονται μέσα από τη περίφραξη, σε ένα χώρο που δεν είναι επισκέψιμος. Στο βάθος διακρίνονται οι αθλητικές εγκαταστάσεις του Εθνικού.

Χαρακτηριστικό δείγμα ψηφιδωτού του πρωτοχριστιανικού ναού, το οποίο εκτίθεται σε ειδικό τμήμα του βυζαντινού μουσείου. Ειδική μνεία γίνεται στην περιμετρική κληματίδα που πλαισιώνει τα θέματα.

95. Μεγάλη Παναγιά Γενικά Στοιχεία

α κατάλοιπα του παλαιότερου, όπως πιστεύεται, χριστιανικού ναού στην Αθήνα, βρίσκονται στον κήπο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Είναι ο τετράκογχος, μαρμάρινος ναός που θεμελιώθηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. Τμήματα των θεμελίων και του κάτω τμήματος των τοίχων, καθώς και ίχνη μωσαϊκού, είναι ακόμα ευδιάκριτα. Ο ναός αποτελούνταν από κεντρική τετράγωνη αίθουσα με τέσσερις κόγχες που τονίζονταν από εσωτερικές κιονοστοιχίες, από έναν εσωτερικό διάδρομο που περιστοίχιζε την αίθουσα και από μεγάλο νάρθηκα και τετράστωο στη δυτική πλευρά. Οι τοίχοι καλύπτονταν από μαρμάρινη επιφάνεια και το πάτωμα ήταν διακοσμημένο με πολύχρωμα μωσαϊκά. Επρόκειτο για ένα κτήριο με κεντρική τετράγωνη αίθουσα με κόγχες στις τέσσερις πλευρές της, εξού και η ονομασία Τετράκογχο. Ο τετράκογχος είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια της Σλαβικής εισβολής (582 μ.Χ.) και αντικαταστάθηκε τον 7ο αιώνα με μια μεγαλύτερη βασιλική με τρεις διαδρόμους. Ο νέος ναός βρισκόταν επάνω στο κεντρικό κτίριο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Η ανατολική αψίδα και τμήμα της κιονοστοιχίας του είναι ακόμη ορατά.

Το γεγονός πως ο ναός θεμελιώθηκε στο διοικητικό κέντρο της τότε πόλης (επί Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας), οι έντονες διαφορές του με τις βασιλικές που είχαν κατασκευαστεί στην Αθήνα την ίδια περίοδο και η χρήση ακριβών υλικών, καταδεικνύουν πως στην πραγματικότητα ο ναός ήταν αυτοκρατορικό κτίριο δωρεά. Ο θεμελιωτής του ναού ήταν, είτε ο Ηράκλειος, κυβερνήτης του Ιλλυρικού (408 - 412 μ.Χ.), είτε η Αθηναία αυτοκράτειρα Ευδοκία (423 - 460 μ.Χ.), γνωστή και ως Αθηναϊς (λόγω της αγάπης που έτρεφε για την πόλη), η οποία ήταν κόρη του φιλοσόφου Λεοντείου και σύζυγος του Θεόδωρου του 2ου. Τον 11ο αιώνα η βασιλική αντικαταστάθηκε εκ νέου με σταυροειδή ναό χωρίς διαδρόμους, γνωστός και ως Μεγάλη Παναγιά. Πιστεύεται ότι το όνομα του ναού προήλθε από το γεγονός πως η παλαιότερη εικόνα της Παναγίας, φιλοτεχνημένη από τον Άγιο Λουκά, φυλασσόταν εκεί. Η αρχιτεκτονική μορφή του ναού και τα διακοσμητικά του στοιχεία έγιναν γνωστά, κυρίως χάρη στα σχέδια του ταξιδιώτη Couchaud. Ο κυρίως ναός διέθετε ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Το μνημείο καταστράφηκε από την πυρκαγιά που κατέκαψε την περιοχή του “Σταροπαζάρου” (έκταση: Βιβλιοθήκη Αδριανού και Ρωμαϊκή Αγορά).

| Η Πόλη των Λόφων |

324

Επάνω απεικονίζεται η σημερινή κατάσταση και η θέση του μνημείου στο εσωτερικό του αρχαιολογικού χώρου της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Στο βάθος διακρίνεται το τζαμί του Τζισδαράκη στην Πλατεία Μοναστηρακίου.

Σε σημεία του περιβόλου, αλλά και του εσωτερικού του ναού της Μεγάλης Παναγιάς, διακρίνονται σημαντικά ίχνη από μωσαϊκά δαπέδων. Αν και ο χώρος δεν είναι άμεσα επισκέψιμος, δεν έχουν μεταφερθεί (όπως σε άλλα μνημεία) για λόγους προστασίας ή συντήρησης.

98. Αγία Μαρίνα Γενικά Στοιχεία

ναός της Αγίας Μαρίνας στο Θησείο βρίσκεται πάνω στον λόφο των Νυμφών και πλησίον του Αστεροσκοπείου. Η νέα εκκλησία θεμελιώθηκε, σε σχέδια του Αχιλλέα Γεωργιάδη, το 1922, στην τοποθεσία όπου υπήρχε προγενέστερος ναός του 19ου αιώνα. Στοιχεία για τη μορφή της Αγίας Μαρίνας κατά τον πρώιμο 19ο αιώνα παρέχουν διάφορα σχέδια αρχιτεκτόνων της εποχής. Βορείως του τρουλοσκεπούς σπηλαίου, υπήρχε μονοκάμαρο κτίσμα, χωρίς κόγχη ιερού, με είσοδο προς τα ανατολικά. Πιθανότατα ήταν ένα είδος νάρθηκα του βυζαντινού ναΐσκου, του οποίου τα μικρά τετράγωνα παράθυρα, μοιάζει πιθανό να είχαν προστεθεί κατά την Τουρκοκρατία. Ένα μικρό κωδωνοστάσιο (καμπαναριό) που είχε χτιστεί πάνω στον τρούλο, σωζόταν έως το 1964.

Στην τωρινή του μορφή, ο ναός είναι σταυροειδής με τον μεγαλύτερο τρούλλο στο μέσον και τέσσερις μικρότερους περιμετρικά του οικοδομήματος. Το εσωτερικό είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες της δεκαετίας του ‘30, έργα κυρίως των ζωγράφων Γραικού και Κανδρή. Οι τοιχογραφίες αποτελούν σπάνιο παράδειγμα ζωγραφικής στην Ελλάδα, επηρεασμένης από το ύφος Jugendstil της κεντρικής Ευρώπης. Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκε και το ξύλινο τέμπλο του ιερού, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα, Γεώργιο Νομικό. Νοτιοανατολικότερα του ναού υπάρχει μικρότερος Βυζαντινός ναός λαξευμένος στο βράχο, δίπλα στον ναό του 19ου αιώνα και κάτω από τον σημερινό. Ο μικρός σπηλαιώδης ναός της Αγίας Μαρίνας, θεωρείτο αρχικά μεταβυζαντινός, όμως έχει τελικά βεβαιωθεί ότι υπήρχε κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Την παλαιότητα του επιβεβαίωσε η αποκάλυψη τοιχογραφιών του 13ου αιώνα. Πρόκειται για έναν ασαφούς σχήματος μικρό υπόγειο χώρο, επεκτεινόμενο στα ανατολικά σε κόγχη ιερού [1]. Τέμπλο δεν υπάρχει, ενώ μια μικρή κόγχη επίσης λαξευμένη στο βράχο με μικρό βάθος, χρησίμευε ως Πρόθεση (κόγχη στη βορειοανατολική πλευρά του Ιερού Βήματος που συμβολίζει το ιερό σπήλαιο της Γεννήσεως του Κυρίου).

Ο τρούλος, ο οποίος προβάλλει πάνω από την επιφάνεια του εδάφους κατά 3 περίπου μέτρα, φαίνεται να έχει ανακατασκευαστεί κατά την Τουρκοκρατία, ίσως με ανακύκλωση των υλικών του αρχικού. Δεν είναι γνωστό αν ο βυζαντινός τρούλος ήταν επίσης κυκλικός ή οκτάπλευρος, όπως των άλλων αθηναϊκών ναών. Εσωτερικά στηρίζεται σε τέσσερα τόξα, λαξευμένα επίσης στο φυσικό βράχο, των οποίων τα μέτωπα δεν είναι σε κατακόρυφα επίπεδα, ούτε οι διάμετροι είναι απολύτως ίσες. Μεταξύ τους όμως σχηματίζονται κανονικά λοφία και η στεφάνη του τρούλου, εν μέρει προϊόν λαξεύσεως, έχει σχήμα πλήρους κύκλου διαμέτρου 2 μέτρων. Το ημισφαίριο του τρούλου ήταν εκ κατασκευής παραμορφωμένο, ενώ τα δύο παράθυρα του δεν είναι στην πραγματικότητα τοξωτά, αλλά ορθογώνια. Οι τοιχογραφίες που είναι ευδιάκριτες σήμερα ανήκουν στον 17ο αιώνα μ.Χ. Το 1986 πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκαταστάσεως των τοιχογραφιών. Ο αρχικός ναός, χαρακτηριστικό δείγμα σπηλαιώδους ιερού, λειτουργεί πλέον ως βαπτιστήριο και η είσοδος γίνεται από πλαϊνή πόρτα του νέου μεγάλου ναού, το εσωτερικό του οποίου συνδέθηκε με το υπόγειο εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας. Δεν επιτρέπεται η είσοδος των επισκεπτών, όταν δεν τελείται μυστήριο βαπτίσεως. Στην ανατολική πλευρά του παλαιού ναού, ο οποίος χωρίζεται με κιγκλίδωμα από το νεότερο, υπάρχει ακόμα η Αγία Τράπεζα. Η τοποθεσία του ναού είναι συνδεδεμένη, όπως και η ίδια η Αγία, με θρησκευτικές δοξασίες που αφορούν στην γέννηση και την καλή υγεία των μικρών παιδιών. Οι κυοφορούσες γυναίκες και οι γυναίκες με άρρωστα παιδιά έφταναν στον ναό για να προσευχηθούν αντιστοίχως για ασφαλή τοκετό ή για θεραπεία. Οι έγκυες γυναίκες συνήθιζαν μάλιστα να ανεβαίνουν γονατιστές τον απότομο λόφο, καθώς και να γλιστράνε σε κεκλιμένο επίπεδο του λόφου, στην γνωστή “Τσουλιάστρα” ή “Κυλίστρα”. Η αγία και ο ναός γιορτάζονται στις 17 Ιουλίου.

Κατά τον Ι. Τραυλό, η λάξευση του βράχου έγινε κατά την αρχαιότητα, για τη δημιουργία υδατοδεξαμενής.

| Η Πόλη των Λόφων |

326

Σχεδιαστική αναπαράσταση του σπηλαιώδους ιερού, σε τομή και σε κάτοψη. Ο “κυκλικός” τρούλος που εξέχει από το έδαφος ήταν από ανέκαθεν το μόνο ορατό τμήμα του ναού. Το ύψος του σπηλαίου σε ορισμένα σημεία δεν ξεπερνάει τα δύο μέτρα, ενώ το άνοιγμα που εμφανίζεται στην φωτογραφία έχει πλάτος περίπου τα 5 μέτρα. Χαρακτηριστικές είναι οι τοιχογραφίες που διακρίνονται στο βάθος, η κολυμβήθρα του μόνου μυστηρίου που τελείται σήμερα, καθώς και ο αναβαθμός που δηλώνει την λάξευση του φυσικού σπηλαίου.

99. Βασιλική “Εθνικού Κήπου” | 100. Χριστιανικοί Ναοί Γενικά Στοιχεία

νας από τους προχριστιανικούς ναούς θεωρείται προς βρισκόταν εντός του σημερινού Εθνικού Κήπου. Τα περιορισμένης κλίμακας δομικά και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που έχουν βρεθεί, τον τοποθετούν κεντρικά του περιφραγμένου χώρου, πάνω στον άξονα των εισόδων της Λεωφόρου Αμαλίας και της οδού Ηρώδου Αττικού. Ακριβέστερα, βρίσκεται πλησίον και ΒΔ της λίμνης του κήπου. Σε αυτό το σημείο έχει βρεθεί και μικρό νεκροταφείο των βυζαντινών χρόνων. Ήταν σύνηθες άλλωστε, να ενταφιάζονται οι νεκροί στους πραύλιους χώρους ή τα υπόγεια των ιερών, συνήθεια που συναντάμε τόσο στα χριστιανικά, όσο και τα οθωμανικά θρησκευτικά κτίσματα της Αθήνας. Πολλοί από τους ναούς ονομάζονταν και κοιμητηριακοί.

Οι δύο κόσμοι, ο παγανιστικός και ο χριστιανικός, συνέχιζαν να συνυπάρχουν ειρηνικά μέχρι το έτος 529 μ.Χ., όπου ο Ιουστινιανός, αποφασισμένος να επιβάλει τη θρησκευτική ενότητα στην αυτοκρατορία, απαγόρευσε στους ειδωλολάτρες να διδάσκουν τους νέους και έκλεισε την Ακαδημία, δημεύοντας την περιουσία της. Οι φιλόσοφοι εγκατέλειψαν την πόλη, οι σοφιστές και οι ρήτορες έμειναν χωρίς μαθητές. Μολονότι η εκπαιδευτική δραστηριότητα δεν έσβησε εντελώς, τα μέτρα αποτέλεσαν βαρύ πλήγμα για την Αθήνα που στερήθηκε βασικούς οικονομικούς πόρους και την ακτινοβολία της. Με την επικράτηση του χριστιανισμού στον 6ο αιώνα συνδέεται αναμφίβολα η μετατροπή πολλών αρχαίων ναών, που φαίνεται ότι είχαν πάψει να λειτουργούν από τα τέλη του 5ου αιώνα, σε εκκλησίες.

Δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές για το που ήταν αφιερωμένη η εκκλησία. Από άλλα παραπλήσια ναϊκά οικοδομήματα της περιόδου, συμπεραίνουμε πως πρέπει να ήταν τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική. Δεν υπάρχουν μαρμάρινα ή άλλα ακριβά μέλη, επομένως ήταν ένας μικρής εμβέλειας ναός από πέτρα και πλίνθους.

Στον 6ο και τον 7ο αιώνα μ.Χ. οι αρχαίοι θεοί είχαν απομακρυνθεί οριστικά και οι άγιοι των χριστιανών μπορούσαν πια να εγκατασταθούν στους χώρους της αρχαίας λατρείας. Στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα ο Παρθενώνας, με τις απαραίτητες μετασκευές (τη μεταφορά της εισόδου στη δυτική πλευρά και τη διαμόρφωση αψίδας ανατολικά) αφιερώθηκε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Λίγο αργότερα, στις αρχές του 7ου αιώνα, το Ερέχθειο μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική, ο ναός του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά διαμορφώθηκε σε μονόχωρη εκκλησία και ο ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας στον Ιλισσό διαρρυθμίστηκε σε εκκλησία (Παναγιά της Πέτρας). Κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης μια τρίκλιτη βασιλική κτίστηκε στη θέση του ιερού του Ασκληπιού (λειτούργησε ως Μοναστήρι) και μια μικρή κοιμητηριακή βασιλική κατέλαβε την ανατολική πάροδο του Διονυσιακού θεάτρου. Το τελευταίο πλήγμα για την πόλη υπήρξε η επιδρομή Σλάβων και Αβάρων το 582 που προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές. Τότε καταστράφηκαν και ερημώθηκαν οι περισσότερες βασιλικές εκτός των τειχών, μεταξύ αυτών & το πρωτοχριστιανικής εποχής Τετράκογχο στην αυλή της Βιβλιοθήκης του Αδριανού (Μεγάλη Παναγιά).

| Η Πόλη των Λόφων |

328

Επάνω διακρίνονται οικοδομικά λείψανα από την Βασιλική του Εθνικού Κήπου, όπως συνηθίζεται να αναφέρεται, καθώς τα αποτελέσματα των ερευνών στερούνται λοιπών στοιχείων. Το πέρασμα στη βυζαντινή εποχή από τον 6ο αι. μ.Χ. είχε μεγάλο αντίκτυπο στις βασιλικές εκτός των τειχών, όπως η Μεγάλη Παναγιά της Ρωμαϊκής Αγοράς (δεξιά), η οποία καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε.

134. Παναγία Αθηνιώτισσα Γενικά Στοιχεία

αφετηρία για τη μετατροπή αρχαίων μνημείων σε χριστιανικούς ναούς στάθηκε το διάταγμα του Ιουστιανιανού στα 529 μ.Χ. Έτσι, ο μεγαλύτερος ναός της κλασικής αρχαιότητας, ο Παρθενώνας, μαζί με άλλα σημαντικά μνημεία της κλασικής αρχαιότητας [1], μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία. Η λατρεία της Αθηνάς Παρθένου έδωσε τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο, τη Θεοτόκο, και ονομάστηκε από Εκείνη (Παναγία Αθηνιώτισσα). Αυτό έγινε ίσως στα μέσα του 6ου αιώνα με μερικές αρχιτεκτονικές μετατροπές, όπως ήταν η πρόσθεση μιας αψίδας στα ανατολικά και του καμπαναριού [2]. Η είσοδος πλέον μετατοπίστηκε στη δυτική πλευρά του ναού (σε αντιδιαστολή με την αρχαία λατρεία) και οι τρεις θύρες που διανοίχτηκαν στον τοίχο που χώριζε τον ναό από τον οπισθόδομο, τον μετέτρεψαν σε νάρθηκα του χριστιανικού ναού. Έτσι, ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική με πανελλήνιο κύρος και αίγλη, αφού αποτέλεσε γενικό τόπο προσκυνήματος αλλά και το ιερό στον οποίο ο ίδιος ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος γιόρτασε τη συντριπτική νίκη του κατά των Βουλγάρων.

Ο ναός αναφέρεται σε αγιολογικές πηγές και αυτοκρατορικά έγγραφα, ενώ στάθηκε σημείο αναφοράς για τους νεώτερους περιηγητές που αποτύπωσαν μερικά από τα ψηφιδωτά που τον λάμπρυναν (Reinhold Lubenau, 1588-89). Από το ψηφιδωτό της Παναγίας, σώθηκαν μόνο 188 ψηφίδες που μεταφέρθηκαν το 1848 στο Βρετανικό Μουσείο. Σήμερα, ίχνη μόνον από το αρχικό σχέδιο των παραστάσεων πάνω στο μάρμαρο σώζονται στον εξωνάρθηκα του ναού.

Σημαντικό στοιχείο στο ναό είναι τα εκατοντάδες χαράγματα, τα επονομαζόμενα και “Λίθινο Χρονικό” για τις ιστορικές πληροφορίες που παρέχουν στον ερευνητή. Ονόματα στρατηγών, επισκόπων, αρχιεπισκόπων και μητροπολιτών, αλλά και αναγραφές θανάτων, απλών ονομάτων, τίτλοι και επαγγέλματα που συνοδεύουν τα ονόματα αυτά, προσευχές, επικλήσεις ή παράξενες συμβολικές παραστάσεις (σταυροειδή συμπιλήματα, πλοία, περίεργα σκαριφήματα) αναγράφονται στους κίονες του χριστιανικού πλέον ναού, συμπληρώνοντας πολλές φορές τα κενά των πηγών της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής εποχής. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας μετονομάστηκε σε Santa Maria de Satines, ενώ στην Τουρκοκρατία το μεγάλο ιερό μετατράπηκε σε τζαμί με μιναρέ, μέχρι και τα χρόνια της πολιορκίας από τον Μοροζίνι. Αν και υπάρχει η πεποίθηση πως η καταστροφή του Παρθενώνα ήταν απλώς ένα δυστύχημα, υπάρχουν και αρκετές μαρτυρίες ότι ήταν εσκεμμένη. Σύμφωνα με έναν γερμανό μισθοφόρο, κάποιος που δραπέτευσε από το κάστρο, κατέφυγε στο στρατόπεδο των Βενετών, τους οποίους και πληροφόρησε ότι “όλα τα πυρομαχικά μεταφέρθηκαν στον ναό της Θεάς Αθηνάς και ότι όλοι οι Τούρκοι αξιωματούχοι κατέφυγαν εκεί, με την πεποίθηση ότι οι Χριστιανοί δε θα κατέστρεφαν ποτέ το ναό. Μόλις έλαβαν αυτή την πληροφορία, οι περισσότεροι έστρεψαν τα πυρά τους προς το ναό.” Μετά την αποχώρηση των Ενετών, χτίστηκε εντός του Παρθενώνος νέο τζαμί, μικρότερων διαστάσεων και χωρίς μιναρέ, το οποίο καταστράφηκε με την απελευθέρωση της Αθήνας. Σήμερα μπορεί κανείς να διακρίνει στα ΝΔ του μνημείου, την κλίμακα του καμπαναριού της Παναγίας της Αθηνιώτισσας.

Σε χριστιανικούς ναούς μετατράπηκαν και άλλα μνημεία, όπως το Ερεχθείο (ναός τού Σωτήρος Χριστού), τα Προπύλαια (ναός των Αρχαγγέλων), τα σπήλαια περιμετρικά του λόφου, το σπήλαιο του Πάνος (Άγιος Αθανάσιος), η Κλεψύδρα (Άγιοι Απόστολοι στα Μάρμαρα) και το σπήλαιο στο χορηγικό μνημείο τού Θρασύλλου (Παναγιά η Σπηλιώτισσα). Ιδρύθηκε η βασιλική στη θέση του Ασκληπιείου προς τιμή των Αγίων Αναργύρων, ενώ η αρχαία ιερή κρήνη μετατράπηκε σε άγιασμα. Επάνω από το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού ανεγέρθηκε η βασιλική του Αγίου Ανδρέα.

2. Σήμερα εντός του μνημείου διακρίνεται ακόμα το κάτω μέρος της σκάλας του καμπαναριού, το οποίο τα χρόνια της τουρκοκρατίας φιλοξένησε τον μιναρέ. | Η Πόλη των Λόφων |

330

Πρόπλασμα εντός του Νέου Μουσείου της Ακροπόλεως που περιγράφει τα μνημεία του ιερού βράχου κατά τη βυζαντινή περίοδο. Διακρίνονται διάσπαρτα περιμετρικά του λόφου πλήθος χριστιανικών ναών, καθώς και η Παναγία η Αθηνιώτισσα με το καμπαναριό της. Αριστερά, μαρμάρινος θρόνος του αρχαίου ναού, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε ως επισκοπικός θρόνος τον 6ο αι. μ.Χ.

Αθήνα 565-1204 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

τους πρώτους δύο αιώνες της περιόδου, τους λεγόμενους σκοτεινούς χρόνους, η Αθήνα θα βυθιστεί στην παρακμή που γνωρίζουν όλες οι βυζαντινές πόλεις. Η παρακμή σχετίζεται με τις σλαβικές και τις αραβικές επιδρομές, αλλά και με τις μεγάλες διοικητικές και οικονομικές μεταβολές που μεταμόρφωσαν τις πόλεις της ύστερης αρχαιότητας σε μεσαιωνικές πόλεις κάστρα. Οι αναφορές των ιστορικών και των χρονογράφων στην Αθήνα είναι σπάνιες. Πολύτιμη πηγή για την ιστορία αυτής της περιόδου αποτελούν τα χαράγματα του Παρθενώνα, αυτοσχέδιες επιγραφές που χαράχτηκαν στους κίονες του ναού κατά την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή περίοδο. Οι επιγραφές μαρτυρούν την συνέχεια της ζωής στη πόλη και παρέχουν έμμεσες πληροφορίες για την εκκλησιαστική και τη διοικητική της οργάνωση. Ανάλογες πληροφορίες παρέχουν τα μολυβδόβουλα, οι σφραγίδες που χρησιμοποιούσαν οι εκκλησιαστικοί και οι κρατικοί αξιωματούχοι. Αυτές οι μαρτυρίες δηλώνουν ότι η Αθήνα σε αυτούς τους αιώνες παραμένει μικρό κέντρο πολιτικοστρατιωτικής και εκκλησιαστικής διοίκησης.

Τα τείχη της, που είχαν επισκευασθεί και ενισχυθεί με τετράγωνους πύργους από τον Ιουστινιανό, την καθιστούν αρκετά ασφαλή. Από τα μέσα του 9ου αιώνα αρχίζει για τη βυζαντινή αυτοκρατορία μια περίοδος γενικής ανασυγκρότησης. Η αποκατάσταση των συνόρων στη Μικρά Ασία και στη Χερσόνησο του Αίμου και η εξασφάλιση της θαλασσοκρατίας στην Μεσόγειο δημιουργούν ευνοϊκούς όρους για την ανάπτυξη της οικονομίας. Παράλληλα η αναγέννηση των γραμμάτων και η ειρήνευση της Εκκλησίας μετά την Εικονομαχία δίνουν στην αυτοκρατορία τη δυνατότητα να αυξήσει την επιρροή της στους γειτονικούς λαούς και να ασκήσει οικουμενική πολιτική. Η γενική αναδιοργάνωση βοηθά στην αναζωογόνηση των παλιών αστικών κέντρων, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται η Αθήνα.

Διοικητικά η πόλη με την περιοχή της, το όριον Αθηνών ανήκε στο θέμα Ελλάδος, που είχε δημιουργηθεί στα τέλη του 7ου αιώνα με έδρα τη Θήβα. Ωστόσο είναι πιθανό ότι τον 9ο αιώνα έδρα του θέματος ήταν η Αθήνα, όπως συνάγεται από χάραγμα σε κίονα του Παρθενώνα που αναφέρεται στον Λέοντα στρατηγό Ελλάδος, ο οποίος πέθανε στην Αθήνα το 848 και τάφηκε πιθανότατα στην Ακρόπολη. Μπορούμε να υποθέτουμε ότι η πόλη ανακάμπτει με σχετικά γρήγορους ρυθμούς, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι στα τέλη του 9ου αιώνα έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες οικοδομικής δραστηριότητας. Στα 871, στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, χτίζεται ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Μαγκούτη, μικρή τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη, ενώ τα παλαιότερα κτίσματα του βυζαντινού οικισμού της Αγοράς του Σόλωνος χρονολογούνται στον 9ο-10ο αιώνα, ένδειξη για το ότι έχει ήδη αρχίσει η επέκταση έξω από το υστερορωμαϊκό τείχος. Την ίδια εποχή ο μετασκευασμένος Παρθενώνας, έχει γίνει φημισμένο προσκύνημα [1] της αυτοκρατορίας. Τα νομισματικά ευρήματα δηλώνουν επίσης την οικονομική ανάκαμψη [2]. Η οικονομική ανάπτυξη της πόλης, φθάνει στη μεγαλύτερη ακμή της τον 11ο και τον 12ο αιώνα, κάτι που τεκμηριώνεται από την οικοδόμηση μεγάλου αριθμού εκκλησιών ανάμεσα στο υστερορωμαϊκό τείχος, στον αρχαίο περίβολο και στα περίχωρα της Αθήνας. Οι εκκλησίες αυτές είναι μικρών διαστάσεων, έχουν αρμονικές αναλογίες και οι όψεις τους κοσμούνται με οδοντωτές ταινίες και κεραμοπλαστικά. Ορισμένες από τις εκκλησίες αυτές διατηρούνται σήμερα στην αρχική τους μορφή στο κέντρο της πόλης, όπως οι Άγιοι Απόστολοι της Αγοράς, η Καπνικαρέα, οι Άγιοι Θεόδωροι, οι Άγιοι Ασώματοι και η Γοργοεπήκοος. Άλλες έχουν αλλοιωθεί από μεταγενέστερες επεμβάσεις (π.χ. Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά) και άλλες γίναν γνωστές από τις απεικονίσεις μεταγενέστερων περιηγητών (π.χ. Άγιοι Ασώματοι στα Σκαλιά).

Σε αυτόν έρχεται να προσκυνήσει το 910/11 ο δεκατετράχρονος όσιος Λουκάς, όπως γνωρίζουμε από τον Βίο του. Λίγο αργότερα, γύρω στα 970, στον περιώνυμο ναό της Θεομήτορος έρχεται να προσευχηθεί ο Νίκων ο Μετανοείτε, επιστρέφοντας από την Κρήτη. Το 1018 ο Βασίλειος Β' μετά την περιφανή νίκη του κατά των Βουλγάρων προσφέρει τα επινίκια στην Παναγία την Αθηνιώτισσα, και τα της νίκης χαριστήρια τη Θεοτόκω δούς, όπως γράφει ο Κεδρηνός, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη.

2. Τα προχριστιανικά χάλκινα νομίσματα αρχίζουν να εμφανίζονται πάλι τον 9ο αιώνα και γίνονται ολοένα πιο άφθονα στα τέλη του 10ου αιώνα. | Η Πόλη των Λόφων |

332

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος ος Πρ

VIII

Ακ

αδ ε ήμ

121

Άγιος Ιωάννης στην Κολώνα Αγία Μαρίνα Σώτειρα Λυκοδήμου Παναγιά Γοργοεπήκοος Καπνικαρέα Άγιοι Θεόδωροι Άγιοι Ασώματοι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη Αγία Δύναμις Θεοτόκου Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά Άγιος Γεώργιος Καρύκη Άγιοι Ανάργυροι Φετιχιέ Τζαμί

097

ια

097 098 104 105 106 107 110 111 112 115 118 120 139

Ιερά

XII

091

III

120

118

110

113 318

117 106

096

039

095

εσόγεια

Προς Μ

X 111

I II III IV V VI VII VIII IX

107

Οδό

105

139

112

098

128

036

099

115

IV 311

104

116

094

319

134

089

VII

114

317

088

VIII I

016

ος

Πρ

XIV

Σού

500μ.

1000μ.

XIII

ν νιο

100μ.

94. Αγία Αικατερίνη Γενικά Στοιχεία

τη συμβολή των οδών Χαιρέφωντος, Λυσικράτους, Γαλανού και Γκούρα στην συνοικία της Πλάκας, συναντάμε τον ναό της Αγίας Αικατερίνης. Βρίσκεται μεταξύ του μνημείου του Λυσικράτους και της πύλης του Αδριανού. Το αρχικό κτίσμα χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 11ου αι. μ.Χ. και ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Θεόδωρο. Το 1767 έγινε μετόχι της Μονής του Σινά και αφιερώθηκε στην Αγία Αικατερίνη.

Ο νεότερος ναός είναι γενικά πολύπλοκου, τετράστυλου ρυθμού με μορφή εγγεγραμμένου σταυρού. Η αρχική πρόσοψη και το εσωτερικό υπέστησαν αρκετές μεταγενέστερες επιδιορθώσεις και προσθήκες. Οι τρεις ημικυκλικοί αψιδωτοί σηκοί στην ανατολική πλευρά καταδεικνύουν την ηλικία της εκκλησίας. Το cloisonne στυλ της κατασκευής δίνει κάποια στοιχεία σχετικά με τη μορφή της τοιχοποιίας του αρχικού βυζαντινού κτίσματος.

Ο ναός χτίστηκε στην τοποθεσία όπου προηγουμένως βρισκόταν παλαιότερη πρωτοχριστιανική βασιλική, της οποίας τα ίχνη είναι ακόμα ορατά στην εσωτερική αυλή του σημερινού ναού και περιλαμβάνουν ένα μικρό τμήμα του τετράστωου (κίονας και τράπηξ). Για ορισμένους ερευνητές, τα μαρμάρινα αρχαία μέλη των θεμελίων ανήκαν σε ρωμαϊκό δημόσιο κτίριο, άποψη η οποία δεν φαίνεται να είναι βάσιμη, καθώς δεν υπάρχουν αναφορές στην περιοχή για τέτοια χρήση. Τέλος έχει αποκλειστεί εξ΄ αρχής η πιθανότητα του βαλανείου (λουτρού) ή κάποιου μεγάρου με αίθριο.

Η σταυροειδής οροφή αποτελεί επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο της περιόδου, όπως και η διακόσμηση με τους οπτόπλινθους, που συναντάμε σε τουλάχιστον πέντε ακόμη πρώιμους βυζαντινούς ναούς στο κέντρο της Αθήνας, οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν κάλλιστα προς χρονολόγηση του ιερού. Από το 1922, οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, φυλάσσουν στον ναό τα λείψανα ενός σημαντικού αριθμού των εκεί τοπικών αγίων.

| Η Πόλη των Λόφων |

334

Ο πολύ ιδιαίτερος περίβολος της εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης, συγχωνεύει αρχιτεκτονικά μέλη και λείψανα διαφορετικών περιόδων της χριστιανικής (και όχι μόνο) λατρείας. Ο νεότερος ναός έχει τουλάχιστον τρεις φάσης κατασκευής, ενώ ο πρώιμος βυζαντινός έχει δανειστεί πολλά στοιχεία από τους κλασικούς και ρωμαϊκούς χρόνους.

103. Άγιος Ιωάννης Μαγκούτη | 109. Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Γενικά Στοιχεία

πό τους παλαιότερους χριστιανικούς ναούς της Αθήνας, ο Άγιος Ιωάννης του Μαγκούτη, ήταν μια μικρών διαστάσεων τρίκλιτη, ξυλόστεγη βασιλική που, δυστυχώς κατεδαφίστηκε στα 1850. Βρισκόταν στη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, στη σημερινή οδό Ερεχθέως στην Πλάκα, και πολύ κοντά στον μεταβυζαντινό ναό των Αγίων Αναργύρων του Κολοκύνθη (Μετόχι του Παναγίου Τάφου). Χτίστηκε το 871 μ.Χ., σύμφωνα με κτητορική επιγραφή που βρέθηκε στα ερείπια του ναού.

Από τον πρώιμο βυζαντινό ναϊσκο σώζονται δύο ενεπίγραφα θωράκια του τέμπλου, που σήμερα εκτίθενται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας (πρώην Μέγαρο Ιλισίων). Στα θωράκια αυτά εικονίζονται σταυροί με δύο οριζόντιες κεραίες. Ο σταυρός του πρώτου θωρακίου, σχηματίζεται από ταινίες τριμερείς, συμπλεκόμενες και εικονίζεται κάτω από περίτεχνη κιονοστήρικτη αψίδα, ενώ ο άλλος είναι πλεκτός και πλαισιώνεται από ρόδακες, παγώνια, αετούς και συμπιλήματα σε μετάλλια. Έμμετρη, καλλιγραφημένη επιγραφή, η οποία διατηρείται ελλιπής, συνεχιζόμενη στο ταινιωτό πλαίσιο των δύο θωρακίων, αναφέρεται σε ανακαίνιση του τέμπλου του ναού από μέλη της αθηναϊκής οικογένειας Σποργίτη.

Η συγκεκριμένη επιγραφή έχει χρονολογηθεί γύρω στον 12ο αι. μ. Χ. Με βάση το διακοσμητικό θεματολόγιο, την τεχνική και την τεχνοτροπία τους, τα εν λόγω θωράκια μπορούν να ενταχθούν χρονολογικά στον 11ο-12ο αι. μ. Χ. Πολύ κοντά στον Άγιο Ιωάννη του Μαγκούτη χτίσθηκε μερικούς αιώνες αργότερα και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Χρονολογείται στον 12ο αι. μ.Χ., εποχή κατά την οποία έγινε και μερική ανακαίνιση του αρχαίου ναού (όπως ο διάκοσμος και τα θωράκια που προαναφέρθηκαν). Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ερεχθέως και Ερωτοκρίτου στην Πλάκα. Ανήκει στους δικιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς και επιστέφεται από έναν ιδιαιτέρως κομψό αθηναϊκό τρούλο. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι στο εσωτερικό του διασώζονται τμήματα του αρχικού βυζαντινού τοιχογραφικού του διακόσμου, που, από πλευράς τεχνοτροπίας, μπορούν να συσχετισθούν με άλλες τοιχογραφίες ναών της Αττικής, όπως των ναϊσκων της Σπηλιάς Πεντέλης ή του Αγίου Πέτρου στα Καλύβια και που ανάγονται στις αρχές του 13ου αιώνα.

| Η Πόλη των Λόφων |

336

Η μία από τις δύο εκκλησίες που ήταν αφιερωμένες στον Άγιο Ιωάννη, επί της Ερεχθέως στην Πλάκα, ο ναός του Ιωάννη του Θεολόγου στέκει ακόμα, σε αρκετά καλή κατάσταση. Όπως και οι υπόλοιποι ναϊσκοι της βυζαντινής περιόδου, είναι επισκέψιμος μόνο σε συγκεκριμένες εορτές.

104. Σωτείρα Λυκοδήμου (Ρώσικη Εκκλησία) Γενικά Στοιχεία

ύο επιγραφές, χαραγμένες στον εσωτερικό νότιο τοίχο του ναού και που σήμερα προστατεύονται από ειδικό πλαίσιο με τζάμι, μας οδηγούν στη χρονολόγηση της ανέγερσης του στις αρχές του 11ου αιώνα. Η μία επιγραφή, αυτή που βρίσκεται δίπλα στην τοιχογραφία του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου, αναφέρει: “Ενταύθα κείται Στέφανος ο πρωτοκτίτωρ έτους τ... τη τετάρτη του μηνός του Δεκεμβρ. Ινδικτιώνος έτους, σφνγ” (=6553 από κτίσεως κόσμου, 1044 μ.Χ.). Η άλλη αναφέρει τον θάνατο του Επιφανίου Λύκου τον Δεκέμβριο του 1051. Γι' αυτό και η εκκλησία παλιά λεγόταν “Σώτειρα του Λυκοδήμου” (ήταν αφιερωμένη στην Παναγία τη Σώτειρα), ενώ σύμφωνα με τον Κ. Πιττάκη, ήταν εκκλησία του Άγιου Νικόδημου και πήρε την προσωνυμία “του Λυκοδήμου”, γιατί είχε θεμελιωθεί επάνω σε ναό του Λυκείου Απόλλωνα.

Η παράδοση αναφέρει επίσης ότι ο σημερινός ναός χτίστηκε στη θέση παλαιότερης εκκλησίας, που είχε ανεγείρει η βυζαντινή αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία (780-802) ως Καθολικό γυναικείο μοναστήρι. Στη Φραγκοκρατία (1204) το κατέλαβαν ρωμαιοκαθολικοί Βενεδικτίνοι μοναχοί και το κράτησαν ως το 1669, οπότε και έγινε Ορθόδοξο ανδρικό μοναστήρι. Το 1701 τα κελιά κατέπεσαν από σεισμό αλλά ξαναχτίστηκαν. Το 1778 ο Χατζή Χασεκής κατεδάφισε πολλά διαμερίσματα του και χρησιμοποίησε τα υλικά για την ύψωση του τείχους της πόλης. Έκτοτε το μοναστήρι έγινε Μετόχι της Μονής Καισαριανής. Από τα πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης του 1821 και από τους βομβαρδισμούς των πολιορκημένων, η εκκλησία υπέστη τεράστιες φθορές, ο τρούλος και η ΒΑ πλευρά είχαν σχεδόν μισογκρεμιστεί, και όπως σημειώνει ο Κώστας Μπίρης, “διετηρούντο εν τούτοις εις καλήν κατάστασιν το υπόλοιπον κτίριον και, εις το εσωτερικόν του, το μεσαιωνικόν τέμπλον, τοιχογραφίαι και επιγραφαί”.

Τον Μάρτιο του 1847, μετά από αίτημα της ρωσικής πρεσβείας, η εκκλησία παραχωρήθηκε στη ρωσική παροικία των Αθηνών, η οποία, χάρη στον ζήλο και στις ενέργειες του ρώσου αρχιμανδρίτη και καθηγητή τότε της Ακαδημίας του Κιέβου, Αντωνίνου, δεν κατεδαφίστηκε (όπως πρότειναν μερικοί). Το έργο της αναστήλωσης ανέλαβε ο απεσταλμένος του Τσάρου Νικολάου Α' Ρώσος αρχιτέκτονας Ιβάν Στρομ, ο Έλληνας Τηλέμαχος Βλασσόπουλος και ο Γάλλος Φρανσουά Μπουλανζέ. Οι εργασίες άρχισαν τον Δεκέμβριο του 1850 και ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 1855. Το μνημείο αποκαταστάθηκε στην παλιά του μορφή, με ορισμένες αλλοιώσεις. Αντικαταστάθηκε το παλαιό λίθινο τέμπλο και υψώθηκε το βυζαντινής μορφής καμπαναριό, που το περιτρέχει κουφική ζωφόρος, απομίμηση εκείνης της αρχικής εκκλησίας. Ολόκληρη τη δαπάνη την κάλυψε η Ρωσία. Στη διάρκεια των εργασιών επισκευής ανακαλύφθηκε κάτω από το δάπεδο της εκκλησίας και σε βάθος πέντε μέτρων, καλυμμένη δεξαμενή, ενταγμένη στο περίφημο αρχαίο Πεισιστράτειο υδραγωγείο, από την οποία έπαιρνε νερό το Λουτρό της οδού Ναυάρχου Νικόδημου [1]. Στα θεμέλια του μεγάρου Μποδοσάκη (Αμαλίας 20) βρέθηκε το νεκροταφείο του μοναστηρίου. Το 1960 απαλλοτριώθηκε το οικόπεδο του κατεδαφισθέντος μεγάρου Κ. Σταθάτου (Αμαλίας 22) και διαμορφώθηκε σε μικρή πλατεία, και έτσι η εκκλησία ανέπνευσε από τις γύρω οικοδομές και αναδείχθηκε. Από τον παλαιό τοιχογραφικό διάκοσμο, μετά την Επανάσταση του 1821, δεν απέμειναν σημαντικά πράγματα. Τη νέα αγιογράφηση την έκανε ο γιος του γερμανού φιλέλληνα Θείρσιου, Λούντβιχ Τιρς [2]. Στα κειμήλια της εκκλησίας συγκαταλέγονται η φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου, αφιέρωμα της βασίλισσας Όλγας, άλλες εικόνες που έφεραν Ρώσοι από το 1917 και έπειτα, ιερά άμφια κ.λπ. Η εκκλησία καθιερώθηκε στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Οι Ιερές Ακολουθίες τελούνται στα ελληνικά και ρωσικά.

Επίσης στα υπόγεια του ναού μπορεί κανείς να δει αρχαία λείψανα, στήλες, θεμέλια ρωμαϊκών λουτρών (βαλανείου), κίονες, ψηφιδωτά και ένα “ζωντανό” τμήμα του Ηριδανού.

2. Από τις τοιχογραφίες σημειώνουμε εκείνη του Αποστόλου Παύλου, στον όποιο ο ζωγράφος απέδωσε τα χαρακτηριστικά του βασιλιά Όθωνα...

| Η Πόλη των Λόφων |

338

Επάνω: πλάκα οστεοφυλακίου που διατηρείται στα υπόγεια δωμάτια του ναού, όπως βρέθηκε στις ανασκαφές του παρακείμενου οικοπέδου. Μαρτυρά τη σχέση του νεκροταφείου με τον ναό της Σώτειρας Λυκοδήμου. Αριστερά: ο ναός στη σημερινή του κατάσταση, όπου δεσπόζει το καμπαναριό.

105. Παναγιά Γοργοεπήκοος Γενικά Στοιχεία

ναός της Παναγίας Γοργοεπηκόου βρίσκεται δίπλα στη Μητρόπολη των Αθηνών, στην ομώνυμη πλατεία. Η εκκλησία είναι επίσης γνωστή ως Μικρή Μητρόπολη. Διαθέτει μοναδική εξωτερική λαξευτή διακόσμηση. Είναι ένας από τους ελάχιστους ναούς της πρωτεύουσας που έχουν διατηρήσει την πρωτότυπη μορφή τους.

Η Παναγία Γοργοεπήκοος είναι Βυζαντινός ναός και χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα, περίοδο που ο Μιχαήλ Χωνιάτης ήταν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Κατά μία άλλη εκδοχή, σύμφωνα με τον θρύλο, η Αυτοκράτειρα Ειρήνη [1] η Αθηναία θεμελίωσε τον ναό το 787 μ.Χ. Κατά την Οθωμανική περίοδο ο ναός ήταν μέρος του Επισκοπικού Μεγάρου και ονομαζόταν “καθολικόν” (κύριος ναός). Το 841, έπειτα από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους, ο ναός χρησιμοποιήθηκε προσωρινά ως Εθνική Βιβλιοθήκη, στεγάζοντας την πρώτη συλλογή βιβλίων, τα οποία δωρίθηκαν στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας. Ο ναός επισκευάστηκε το 1863 και αργότερα αφιερώθηκε στον Άγιο Ελευθέριο. Οι τοιχογραφίες του ναού ανήκουν στον 20ο αιώνα. Η εκκλησία είναι ημισύνθετη σταυροειδής εγγεγραμμένη, με νάρθηκα που αποτελείται από τρία μέρη: το μεσαίο τμήμα του νάρθηκα είναι ψηλότερο από τα υπόλοιπα δύο και έχει σχήμα κυλινδρικό. Ο τρούλλος της ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης και είναι το αρτιότερα σωζόμενο και καλύτερα διατηρημένο παράδειγμα του Αθηναϊκού τύπου, γεγονός που τον καθιστά ιδιαίτερα σημαντικό.

Ο ναός είναι κατασκευασμένος κατά ένα μεγάλο μέρος από μάρμαρο. Δεν έχουν χρησιμοποιηθεί τούβλα ή πέτρες σε μεγάλη έκταση, με εξαίρεση τον τρούλλο. Το κατώτερο τμήμα (μέχρι το ύψος των ανωφλίων των παραθύρων) αποτελείται από μεγάλους, μη διακοσμημένους μαρμάρινους δόμους. Αντιθέτως, στο άνω τμήμα παρατηρούμε διαφορετικά Ελληνικά, Ρωμαϊκά, Πρωτοχριστιανικά και Βυζαντινά ανάγλυφα. Πλάκες με χαραγμένες σκηνές δημιουργούσαν διάζωμα γύρω από όλες τις πλευρές του νου. Αυτό κάνει το μνημείο είναι ιδιαίτερα διδακτικό, δεδομένου ότι από το ύψος των ανωφλίων των παραθύρων και πάνω ενσωματώνονται με μοναδικό τρόπο τα ενενήντα ανάγλυφα των διαφορετικών εποχών, αποτελώντας έτσι μια υπαίθρια έκθεση γλυπτών. Η ποικιλία των αναγλύφων είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Μεταξύ αυτών υπάρχουν πλάκες του 9ου και του 10ου αιώνα, όπου χρησιμοποιούνται σχέδια ανατολίτικης προέλευσης (ζώα, φυτά, απεικονίσεις του δέντρου της ζωής κ.α.) ή σχέδια παρμένα από την παράδοση της περιοχής. Υπάρχουν επίσης γλυπτά που απεικονίζουν τρόπαια αθλοπαιδιών των Παναθηναϊκών Αγώνων, αλλά και άλλα ρωμαϊκά τρόπαια. Τέλος, συναντώνται ανάγλυφα Βυζαντινής καταγωγής, με ανατολίτικα επίσης στοιχεία. Επίσης, έχει διατηρηθεί ακρονείσιο του 4ου αιώνα μ.Χ. στο οποίο απεικονίζονται εορτασμοί του Αττικού ημερολογίου, συμπεριλαμβανομένης και μίας σκηνής όπου διακρίνεται ο Ηρακλής με την Ήβη. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως οι μάστορες προσπάθησαν να εκχριστιανίσουν τα αρχαία γλυπτά, προσθέτοντας το σύμβολο του σταυρού σε διαφορετικές σκηνές και εποχές.

Η Ειρήνη ήταν Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, γεννημένη στην Αθήνα. Επανέφερε την εικονολατρεία που είχε απαγορευτεί στο Βυζάντιο, λόγω των Εικονομάχων (εικονοκλαστών), οι οποίοι κατέστρεφαν τις χριστιανικές εικόνες. Είχε πλούσια φιλανθρωπική δραστηριότητα και η εξωτερική πολιτική που ακολούθησε ήταν επιτυχημένη, σε αντίθεση όμως με τις οικονομικές τις αποφάσεις.

| Η Πόλη των Λόφων |

340

Επεξεργασμένη φωτογραφία από ξένο λεύκωμα του 19ου αιώνα, όπου απουσιάζει το φόντο με την πλατεία. Από κάτω αναγράφεται το μη εξακριβωμένο έτος κατασκευής του ναού (περί το 1204 μ.Χ.), καθώς και το όνομα του Ενετού τυράννου, στον οποίο υποτίθεται ότι ήταν αφιερωμένος. Συμπτωματικά το όνομα του ήταν Όθωνας.

Λεπτομέρεια της δυτικής άνω γωνιάς του ναϊσκου. Παρατηρεί κανείς εύκολα σχέδια και γλυπτό διάκοσμο με ρόδακες, σταυρούς, σφήκες, κάποιες αιγυπτιακές (;) θεότητες, μια παράσταση τύπου ζωφόρου, καθώς και τμήμα από κιονόκρανο.

106. Καπνικαρέα Γενικά Στοιχεία

ικρή, βυζαντινή εκκλησία που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα και η οποία βρίσκεται στην οδό Ερμού και στον εμπορικότερο δρόμο του ιστορικού κέντρου της πόλης. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, οπότε και ονομάζεται “Ιερός Πανεπιστημιακός Ναός”.

Για την σημερινή ονομασία της έχουν διατυπωθεί αρκετές εκδοχές. Σύμφωνα με μια από αυτές, πήρε το όνομα της από την αθηναϊκή οικογένεια Καπνικάρη. Μία άλλη εκδοχή θεωρεί ότι το όνομα προέρχεται από αυτόν που την έκτισε, ο οποίος ήταν εισπράκτορας του καπνικού φόρου, του φόρου οικοδομών δηλαδή, φόρος που στο Βυζάντιο επιβαλλόταν για κάθε καπνοδόχο.

Ο αρχιτεκτονικός της ρυθμός είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος. Αναφέρεται ότι έχει κτιστεί στη θέση παλαιότερης εκκλησίας την οποία είχε αναγείρει η Ευδοκία, Αθηναία σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Μικρού. Η αρχική εκκλησία είχε χτιστεί με τη σειρά της (όπως συνηθιζόταν) πάνω στα θεμέλια αρχαίου ελληνικού ναού, αφιερωμένου σε κάποια γυναικεία θεότητα, πιθανότατα την Αθηνά ή την Δήμητρα.

Κατά την Τουρκοκρατία ονομαζόταν εκκλησία της Βασιλοπούλας και του Πρέντζα. Το 1834, κατά τη διάνοιξη νέων δρόμων στη νέα ελληνική πρωτεύουσα υπήρξε σχέδιο κατεδάφισης του ναού, το οποίο δεν εκτελέστηκε χάρη στην παρέμβαση του πατέρα του βασιλιά Όθωνα, του Λουδοβίκου της Βαυαρίας.

Πιο παλιά άκουγε στο όνομα Καμουχαρέα, από το όνομα των χρυσοΰφαντων υφασμάτων (βλ. καμουχάς), τα οποία πιθανότατα έφτιαχναν σε εργαστήρια στην γύρω περιοχή.

Οι τωρινές τοιχογραφίες του ναού [1] είναι του αγιογράφου Φώτη Κόντογλου. Στη βόρεια πλευρά του ναού έχει προστεθεί παρεκκλήσι με τρούλο, στη μνήμη της Αγίας Βαρβάρας. Επίσης μπορεί να παρατηρήσει κανείς εξωτερικά, διάφορα ενσωματωμένα οικοδομικά στοιχεία, όπως κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα και εντοιχισμένα γλυπτά ή επιγραφές.

Οι αρχικές βυζαντινές τοιχογραφίες που καταστράφηκαν με το πέρασμα του χρόνου, οπότε και αντικαταστάθηκαν.

| Η Πόλη των Λόφων |

342

Η όχι και τόσο πολυσύχναστη τότε οδός Ερμού, με τα μικρομάγαζα εκατέρωθεν και μερικές πρόχειρες προφυλάξεις από τον ήλιο. Στο βάθος διακρίνεται ο μικρός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου.

Η Καπνικαρέα αποτελούσε ανέκαθεν τόπο ανάπαυσης για τους περαστικούς. Είναι ευδιάκριτες στον διάκοσμο της οι ποικίλες επιρροές από την μακρόχρονη ιστορία της.

107. Άγιοι Θεόδωροι Γενικά Στοιχεία

ναός βρίσκεται κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος, στις οδούς Ευρυπίδου και Σκουλενίου, στο κέντρο της Αθήνας. Είναι κηρυγμένος ως προέχον βυζαντινό μνημείο της χώρας. Είναι κτίσμα των μέσων του 11ου αιώνα και ανήκει στον τύπο του σταυροειδή εγγεγραμμένου ναού, αλλά σε μια ιδιαίτερη παραλλαγή: Ο οκταγωνικός και με δίβολα μικρά παράθυρα τρούλος στηρίζεται στα ανατολικά σε δυο κίονες και στα δυτικά σε δυο πεσσούς, οι οποίοι είναι ενσωματωμένοι στον δυτικό τοίχο. Στη θέση της σημερινής εκκλησίας υπήρχε άλλη, παλαιότερη, μια από τις δώδεκα που, σύμφωνα με την παράδοση, ανήγειρε η αυτοκράτειρα Ευδοκία (+460 μ.Χ.). Την σημερινή εκκλησία [1], προς τιμή του μάρτυρος Θεοδώρου του Τήρωνος (;) ανήγειρε ο σπαρθαροκανδιδάτος βυζαντινός αξιωματούχος, ο Νικόλαος Καλόμαλος, επειδή η προηγούμενη εκκλησία ήταν μικρή και πολύ σαθρή. Σχετική είναι η ακόλουθη επιγραφή, που έχει εντοιχισθεί επάνω από τη δυτική κεντρική είσοδο και της οποίας, επειδή σε μερικά της σημεία είναι θραυσμένη, η ανάγνωση δεν είναι καθ' όλα βέβαιη:

Τον πριν παλαιόν όντα σου ναόν μάρτυς/και μικρόν και πήλινον και σαθρόν λίαν / ανήγειρε Νικόλαος ο σος οικέτης / ο Καλόμαλος σπαθαροκανδιδάτος ος εύρε σε προστάτην παιδιόθεν μέγαν / βοηθόν και πρόμαχον πολλών κινδύνων / όν πρέσβευε του άνω τυχειν κλήρου/ λαβόντα την άφεσιν των εσφαλμένων. Μηνί Σεπτεμβρίω ινδικτιώνος γ΄. Έτους ΣΤΦΝΗ (;) Τον παλαιό σου ναό, που ήταν μικρός, χωμάτινος και σαθρός, ξανάχτισε ο δούλος σου Νικόλαος ο Καλόμαλος, σπαθαροκανδιδάτος, ο οποίος από παιδί σε είχε προστάτη και μεγάλο βοηθό και υπερασπιστή σε πολλούς κινδύνους, γι' αυτόν μεσολάβησε να τύχει της άνωθεν σωτηρίας, αφού λάβει άφεση των αμαρτιών. Σεπτέμβριος, Τρίτη ινδικτιών, έτος 6.588 από Κτίσεως Κόσμου (1049 μ.Χ.)

Επειδή η ημερομηνία αναφέρεται σε μία μικρότερων διαστάσεων πλάκα, οι επιστήμονες δεν συμφωνούν αν υπάρχει σχέση ανάμεσα στις δυο επιγραφές. Όσον αφορά τον κτήτορα της, έχει διασωθεί η σφραγίδα του, η οποία αναγράφει: Νικολάου σφράγισμα του Καλόμαλου (βυζαντινός αξιωματούχος). Χαρακτηριστική είναι η επιμελημένη πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία της εκκλησίας, που έχει διακόσμηση με γράμματα, φυτά, ζώα κλπ. Στην ανατολική πλευρά έχει τρεις τριγωνικές αψίδες, από τις οποίες η μεσαία είναι πλατύτερη και ψηλότερη και στην κάθε πλευρά της έχει από ένα μονόλοβο παράθυρο, ενώ οι άλλες δυο αψίδες είναι μικρότερες και έχει η καθεμία από ένα δίβολο παράθυρο. Στη δυτική πλευρά έχει δυο θύρες, με αψιδωτά και παραστάδες, μια στο κέντρο και μια προς βορρά, ενώ προς το νότο, αντί θύρας έχει ένα μικρό μονόλοβο αψιδωτό παράθυρο. Σε ψηλότερο σημείο, επάνω από την κεντρική θύρα, έχει ένα δίβολο αψιδωτό παράθυρο. Στη νότια πλευρά υπάρχει μια ακόμα θύρα με ένα δίβολο αψιδωτό παράθυρο, και πιο πάνω ένα τρίλοβο μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο. Οι αναλογίες του μνημείου είναι βαριές και οι τρίπλευρες αψίδες ογκώδεις. Γενικά το μνημείο αρχαΐζει γιατί χτίστηκε πάνω σε παλαιότερο, μεταβατικού τύπου ναό, που θα επηρέασε το βυζαντινό κτίσμα [2]. Το 1840 επισκευάστηκε με συνδρομή πολλών, ανάμεσα τους και οι βασιλείς Όθωνας και Αμαλία, μάλιστα επί σειρά ετών, στις 8 Σεπτεμβρίου κάθε έτους, τελούνταν “η επέτειος εορτή”. Το 1910, κατά την πλακόστρωση του Ναού, διαπιστώθηκε κάτω από το δάπεδο η ύπαρξη τάφων. Επίσης στα έργα συντήρησης του Ναού το 1967, βρέθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία άλλοι δεκαέξι τάφοι και τμήμα μωσαϊκού δαπέδου ρωμαϊκής εποχής. Η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων έχει χαρακτηρισθεί ως το καλύτερο βυζαντινό μνημείο της πόλης. Ο ζωγραφικός διάκοσμος είναι πολύ νεώτερος (20ος αιώνας) και έχει εκτελεστεί από τον Αθανάσιο Κανδρή.

Μερικοί ερευνητές, με βάση επιστολή του Πάπα Ιννοκεντίου, του έτους 1208, διατυπώνουν την άποψη πως η εκκλησία ήταν Καθολικό Μονής, πάντως στα πριν από την Επανάσταση χρόνια, όπως και για πολλά μετά από αυτήν, ήταν ενοριακή.

2. Το καμπαναριό είναι μεταγενέστερο και σ' αυτό ενσωματώθηκαν σπαράγματα από το μαρμάρινο τέμπλο του ναού.

| Η Πόλη των Λόφων |

344

Η Βόρεια και η Ανατολική όψη του ναού των Αγίων Θεοδώρων, εν έτει 1935. Η ζώνη με τον γλυπτό διάκοσμο κάτω από το καμπαναριό εμπεριέχει τα απομεινάρια του τέμπλου της πρωτοχριστιανικής εκκλησίας.

Παραπάνω απεικονίζεται ο διακριτικός σκαλιστός πλίνθινος διάκοσμος, ένα δίβολο αψιδωτό παράθυρο, καθώς και οι δύο βυζαντινές μαρμάρινες επιγραφές, οι οποίες βρίσκονται πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού.

110. Άγιοι Ασώματοι Γενικά Στοιχεία

ναός των Αγίων Ασωμάτων βρίσκεται στην οδό Ερμού, κοντά στο Θησείο. Σήμερα, λόγω της νεότερης διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου, βρίσκεται περί τα 2μ. κάτω από την επιφάνεια της στάθμης του περιπάτου και εντός της ομώνυμης πλατείας “χωστή”. Ανήκει και αυτή στον τύπο της απλής σταυροειδούς εγγεγραμμένης βασιλικής, που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, με νάρθηκα, και τοποθετείται κατασκευαστικά στο γ' τέταρτο του 11ου αι.

Μεταγενέστερα (κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα κυρίως) λόγω διαφόρων εξωτερικών προσθηκών είχε παραμορφωθεί, με συνέπεια από τα παλαιά του στοιχεία να διασώζεται μονάχα ο χαρακτηριστικός αθηναϊκός τρούλος. Στα 19591960 αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων του Υπουργείου Παιδείας. Εξωτερικά έχει τη συνηθισμένη βυζαντινή τοιχοποιία. Στη βάση των τοίχων υπάρχουν οι συνήθεις μεγάλοι λίθινοι σταυροί, ενώ η υπόλοιπη τοιχοδομία είναι πλινθοπερίβλητη και έχει κουφικές διακοσμήσεις. Πιο συγκεκριμένα, έχει ειπωθεί πως στον αρχικό δυτικό τοίχο (που δεν υπάρχει σήμερα) πιθανόν να υπήρχε “ζωφόρος από πήλινα πλακίδια με ανάγλυφη κουφική διακόσμηση”.

Στο ανατολικό μέρος έχει τρεις τριγωνικές κόγχες, από τις όποιες η μεσαία έχει ένα δίλοβο παράθυρο, ενώ οι άλλες δύο από ένα μονόλοβο. Η δυτική κύρια θύρα έχει μαρμάρινες παραστάδες και διακοσμημένο μαρμάρινο επιστύλιο, και επάνω από αυτό κομψό τυφλό τόξο. Όμοια θύρα, μικρότερη όμως, υπάρχει και στη βόρεια πλευρά. Βόρεια και νότια στον κυρίως ναό υπάρχουν δύο μονόλοβα παράθυρα, ενώ σε ψηλότερα σημεία, στο κέντρο της εκκλησίας, από ένα δίλοβο. Χαρακτηριστικό του στοιχείο είναι ο εξάπλευρος τρούλος, που χωρίζεται σε δύο τμήματα με εξέχον γείσο Στις γενόμενες εργασίες αποκατάστασης στην αρχική του μορφή και συντήρησης, απεκαλύφθησαν και εφθαρμένες τοιχογραφίες, που “δε φαίνεται να ανήκουν στην αρχική φάση του μνημείου”. Επίσης, μέσα στην Αγία Τράπεζα βρέθηκε και αργυρή θήκη με Ιερά Λείψανα άγνωστου αγίου. Ο ναός εορτάζει στις 8 Νοεμβρίου.

| Η Πόλη των Λόφων |

346

Στη γκραβούρα του 18ου αιώνος, εκτός από το να διακρίνουμε τον παλαιοχριστιανικό ναό των Αγίων Ασωμάτων στα δεξιά, μπορούμε να επισημάνουμε μερικά ακόμα ενδιαφέροντα στοιχεία. Από τη γωνία θέασης μπορούμε να δούμε τον ναό του Ηφαίστου στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού, ενώ σε πρώτο πλάνο συναντώνται οι οδοί Ερμού και Αδριανού, κάπου μεταξύ των καταλυμάτων της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ακριβώς πίσω από τα κτίσματα και στο κέντρο της εικόνας βρίσκεται σήμερα ο σταθμός “Θησείο” του ΗΣΑΠ. Ο πίνακας είναι σχεδιασμένος από τον August Ferdinand Stademann και λιθογραφημένος για την έκδοση Panorama von Athen, Μόναχο 1841 (Aθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

111. Άγιοι Απόστολοι Σολάκη Γενικά Στοιχεία

ναός βρίσκεται στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς (αγοράς Σόλωνος) της Αθήνας και αποτελεί το μόνο σωζόμενο κτίσμα της περιοχής που ανήκει στη μεσαιωνική περίοδο. Εδράζεται εν μέρει πάνω στο Νυμφαίο του 2ου αι. μ.Χ. Το μνημείο στολίζεται με πλούσια κουφικά κοσμήματα και οδοντωτές ταινίες. Χρονολογείται στον 10ο αι. μ.Χ. και μπορεί να θεωρηθεί επιβίωση παλαιοχριστιανικού οκτακόγχου προσαρμοσμένου στην αρχιτεκτονική γλώσσα της μεσοβυζαντινής εποχής. Δε μαρτυρείται στις ιστορικές μεσαιωνικές πηγές.

Ανήκει στον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών, συγκεκριμένα όμως αποτελεί μιαν ιδιόρρυθμη παραλλαγή τους. Η εκκλησία έχει έναν απλό τετρακιόνιο σταυροειδή πυρήνα που καλύπτεται με τρούλο αθηναϊκού τύπου. Οι τέσσερις κεραίες του σταυρού απολήγουν σε ημικυκλικές κόγχες, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται τέσσερις μικρότερες, που αποτελούν τα γωνιακά διαμερίσματα του τετραγώνου που εγγράφει τον σταυρό.

Ο άγνωστος αρχιτέκτονας του ναού συνδύασε στοιχεία ενός περίκεντρου κτιρίου, ενός τετρακόγχου κι ενός σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Στην ουσία εφαρμόστηκε ένας πρωτότυπος συνδυασμός κτιρίου με κυκλική χάραξη με σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό. Με την περίκεντρη αυτή μορφή, το κτήριο πετυχαίνει μεγαλύτερη ενότητα χώρου στο εσωτερικό. Αυτό δεν παρατηρείται στους συνηθισμένους σταυροειδείς, όπου, υπάρχει ενότητα χώρου στο κάτω μέρος, αλλά η χαμηλή στέγαση των γωνιακών διαμερισμάτων και ο μικρός τρούλος, διασπούν το χώρο στα ανώτερα τμήματα και μειώνουν το συναίσθημα ανάτασης του επισκέπτη. Η τοιχοποιία του ναού ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Εντοπίζονται τέσσερις φάσεις οικοδομικές, καθώς στο πέρασμα των αιώνων επισκευάστηκε και επεκτάθηκε αρκετές φορές. Η Αγία Τράπεζα και το δάπεδο ήταν μαρμάρινα. Η διάταξη των κεράμων στους εξωτερικούς τοίχους σχηματίζει τα “κουφικά”, διακοσμητικά θέματα ανατολικής προέλευσης. Οι λίγες σωζόμενες τοιχογραφίες στο κεντρικό κλίτος του ναού χρονολογούνται τον 17ο αιώνα.

| Η Πόλη των Λόφων |

348

Κατά την είσοδο στην εκκλησία, η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του τρούλου και του μαρμάρινου τετράστυλου, προκαλούν έντονα τη θέαση προς τα επάνω. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη γειτονεύει με την Νοτιοανατολική Κρήνη, η οποία διακρίνεται αδρά και στα αριστερά. Η παρατήρηση γίνεται από το σημείο όπου βρισκόταν το Νυμφαίο.

112. Αγία Δύναμις Θεοτόκου Γενικά Στοιχεία

άτω από το κτίριο του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων στον οδό Μητροπόλεως και “σφηνωμένο” μεταξύ τριών εκ των κολονών του οικοδομήματος, βρίσκεται ο μικρός ιστορικός ναός της Αγίας Δύναμης, αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόκου. Εξαιτίας της εξέχουσας σημασίας της εκκλησίας, ήταν αδύνατο να κατεδαφιστεί, με αποτέλεσμα το υπουργείο να χτιστεί εν μέρει πάνω από αυτήν. Η “περικύκλωση” της έγινε την δεκαετία του ‘60, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού.

Σύμφωνα με το θρύλο, η Αγία Δύναμη προστάτευε τις κυοφορούσες γυναίκες, οι οποίες έσπευδαν στο ναό για να προσευχηθούν για ασφαλή και ανώδυνο τοκετό. Ο μικρός αυτός ναός χτίστηκε κατά τα πρώτα έτη της οθωμανικής κατοχής (κατά άλλους τον 12ο αιώνα) και από τον 16ο αι. ανήκει στη Μονή Πεντέλης [1]. Η “Αγία Δύναμις” είναι μονόκλιτος βασιλική με καμάρα Στο εσωτερικό μέρος διακρίνονται ίχνη παλαιών τοιχογραφιών όπου απεικονίζεται η Αγία Φιλοθέη, μία από τις πολιούχους αγίες της Αθήνας. Οφείλει τη σημερινή του μορφή στις εργασίες αναστύλωσης που έγιναν το 1912. Σύμφωνα με την επιγραφή που βρέθηκε στη τοποθεσία, ο ναός χτίστηκε πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού αφιερωμένου στον Ηρακλή. Ο συγκεκριμένος ναός αναφέρεται ως προστάτης των επιτόκων γυναικών, γι' αυτό και ο εορτασμός του ναού τελείται στις 8 Σεπτεμβρίου, ημέρα του Γενεσίου της Θεοτόκου. Ωστόσο η ιστορία φανερώνει αλληγορική έννοια της επωνυμίας “Αγία Δύναμη”: ο ναΐσκος αυτός αποτέλεσε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 ουσιαστική Δύναμη για τους Έλληνες αγωνιστές. Κατά μία εκδοχή το όνομα της προέρχεται και από τη Δύναμη του ήρωα Ηρακλή, αλλά επικρατέστερη εκδοχή πιθανόν να προέρχεται από τη δύναμη και τη προστασία που παρέχει η Δύναμη στις επίτοκες γυναίκες, προκειμένου να φέρουν στον κόσμο μια νέα ζωή.

Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, σε ένα σπιτάκι μέσα στο Μετόχι και κοντά στην Αγία Δύναμη, ο πυροτεχνίτης Μαστροπαυλής κατασκεύαζε πυρομαχικά για λογαριασμό των Τούρκων, που βρίσκονταν οχυρωμένοι στο Κάστρο. Όμως, στα χέρια του έφτανε μόνο μικρός αριθμός πολεμοφοδίων που παρασκευάζονταν με βραδύ ρυθμό κατά τη διάρκεια της μέρας. Το μεγαλύτερο μέρος των πυρομαχικών, τα οποία παρασκευάζονταν τη νύχτα, τα παραλάμβανε το πρωί κρυφά σε κοφίνι με άπλυτα η κυρά Μπινιάρη, η οποία τα μετέφερε ως τον Ιλισό, στην πηγή της Καλλιρρόης. Από εκεί, το μπαρούτι και τα φυσέκια μεταφέρονταν στο Μενίδι, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι επαναστάτες για την εξέγερση της 25ης Απριλίου του 1821. Μέσα στο Μετόχι, στην “κρυψώνα της Πεντέλης”, έκρυψαν οι ιερείς κατά την επιδρομή του Ομέρ Βρυώνη στη Στερεά Ελλάδα τα κειμήλια της Μονής. Όλα όμως καταστράφηκαν, όταν οι Τούρκοι στρατιώτες, άγνωστο με τίνος υπόδειξη, ανακάλυψαν την κρυψώνα. Η επαναστατική Δύναμη, όμως που παρείχε το Μετόχι, δεν εξαντλήθηκε εκεί. Διοχετεύτηκε μέσα από πολλούς δρόμους και κάποιοι από αυτούς ήταν μυστικοί. Κάτω από την Αγία Τράπεζα του ναού υπάρχει μια σκάλα που κατεβαίνει προς τα κάτω. Σε βάθος 15 μέτρων, υπάρχει ένας μεγάλος υπόγειος χώρος, σαν σπηλιά. Στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου πολέμου, τον χρησιμοποιούσαν οι καλόγεροι της Μονής, σαν εργαστήριο, όπου κατασκεύαζαν πυρίτιδα, σφαίρες και φυσέκια. Στη συνέχεια, μετέφεραν τα πυρομαχικά μέσω μιας υπόγειας στοάς που ξεκινά από τον υπόγειο αυτό χώρο και καταλήγει κάπου κοντά στο σημερινό σκοπευτήριο της Καισαριανής. Εκεί τα παραλάμβαναν χωριάτες με μουλάρια και τα μετέφεραν στους Αγωνιστές, ενώ οι καλόγεροι επέστρεφαν στο υπόγειο εργαστήριο τους.

Η εκκλησία είναι επίσης γνωστή ως Μετόχι του Ροδακιού, από το όνομα της γειτονιάς της, αλλά και σαν Μεντελίτισσα, από την παραφθορά του ονόματος Πεντέλης σε Μεντέλη.

| Η Πόλη των Λόφων |

350

Ο χώρος αυτός κάτω από το ιερό της Αγίας Δύναμης, όπως και η στοά που ξεκινά από αυτόν, δηλώνει την προγενέστερη ύπαρξη υπόγειας ζωής. Τους τοίχους του κοσμούν παλιές τοιχογραφίες και σκαλισμένες παραστάσεις πουλιών, φύλλων αμπέλου και αγγέλων που κρατούν ρομφαίες. Όλα δείχνουν πως πρόκειται για κάποιον τόπο λατρείας. Μικρές κολώνες, σπασμένες ή γερμένες στο έδαφος, ανάγουν χρονολογικά ακόμη πιο πίσω, στην αρχαιότητα. Η ύπαρξη αρχαϊκών στοιχείων είναι χαρακτηριστικό πολλών ναών της Τουρκοκρατίας, αφού για την κατασκευή τους χρησιμοποιούνταν μάρμαρα, τμήματα ή ανάγλυφα κομμάτια παλαιοτέρων ναών, αρχαίων ή πρώιμων χριστιανικών [2]. Ο ναός είναι μια μικρών διαστάσεων μονόκλιτος βασιλική με ξύλινη στέγη, για την κεράμωση της οποίας χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι κοίλοι στρωτήρες και σωληνωτοί καλυπτήρες. Η όψη του ιερού είναι κυκλική. Στην ανατολική πλευρά του ναού διαγράφονται τρεις ημικυκλικές αψίδες. Η κεντρική είναι μεγαλύτερη και εξέχει, ενώ οι δυο μικρότερες, πλάγιες αψίδες εγγράφονται στο εσωτερικό του τοίχου. Τα παράθυρα είναι στενά σαν πολεμίστρες, ενώ η θύρα βρίσκεται στο μέσο του δυτικού τοίχου και φέρει μαρμάρινο πλαίσιο. Μπαίνοντας κανείς αντικρίζει επί του βορείου τοίχου, με σειρά από την είσοδο προς το ιερό, τις τοιχογραφίες της Αγίας Μαρίνας, της Αγίας Ειρήνης, της Αγίας Παρασκευής, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Διονυσίου και του Αγίου Ιεροθέου. Στον νότιο τοίχο και με σειρά από το ιερό προς την έξοδο απεικονίζονται η Αγία Φιλοθέη, η Αποτομή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, η Αγία Αικατερίνη και η Αγία Κυριακή. Στον Ιερό Ναό επίσης φυλασσόταν μέχρι πρότινος το ιερό Λείψανο του Αγίου Νικολάου του Πλανά. H ασημένια λάρνακα με τα οστά του αγίου βρίσκεται σήμερα στο Ναό του Αγίου Ιωάννου επί της οδού Βουλιαγμένης.

2. Στο επάνω μέρος της εξωτερικής θύρας της Αγίας Δυνάμεως υπάρχει μαρμάρινο πλαίσιο με πρωτοχριστιανικά σύμβολα.

Ένας από τους πιο γνωστούς και ιδιαίτερα αγαπητούς ναούς των περαστικών, των πιστών και των περιοίκων, εγκλωβισμένος, αλλά ακόμη όρθιος, στη σύγχρονη πόλη.

115. Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά Γενικά Στοιχεία

ναός βρίσκεται στον οδό Πρυτανείου 1 (στο τέρμα της οδού Επιχάρμου), στην περιοχή όπου, κατά τη βυζαντινή περίοδο, διέμενε η αριστοκρατεία της πόλης. Η εκκλησία λέγεται του Ραγκαβά, γιατί ιδιοκτήτες ή κτήτορες της ήταν μέλη της βυζαντινής οικογένειας Ραγκαβά, που είχε αθηναϊκό και κωνσταντινουπολίτικο κλάδο [1]. Στην επισκευή του ΄79, σε κιονίσκο του τρούλου απεκαλύφθη επιγραφή, που έφερε το όνομα του Λουκά Ραγκαβά. Στην ενορία του Αγίου Νικολάου πιστεύεται ότι κατοικούσαν οι κατόπιν αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοφανώ, oι Αθηναίες, πριν πάνε στην Κωνσταντινούπολη.

Χρονολογικά τοποθετείται στον 11ο αι. Από μία απλή παρατήρηση της πρόσοψης, διαπιστώνεται ότι ο ναός έλαβε τη σημερινή της μορφή σε τρεις περιόδους. Η αρχική εκκλησία (μισή σε μέγεθος από τη σημερινή) είναι απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, δηλαδή ο τρούλος του στηρίζεται σε τέσσερις απλούς κίονες. Η δυτική κεραία του σταυρού είναι μεγαλύτερη και φθάνει ως την είσοδο. Η τοιχοδρομία ως τη μέση είναι από ακατέργαστους ογκόλιθους και από πωρόλιθους (πιθανόν από την Αίγινα), όπως επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί και αρχιτεκτονικά μέλη από κτίσματα της αρχαιότητας (π.χ. ανεστραμμένο κιονόκρανο στη ΒΑ πλευρά, κίονας στην είσοδο της αυλής κ.λπ.). Από τη μέση και επάνω, έχει κτιστεί με το γνωστό πλινθοπερίβλητο σύστημα και έχει κουφικές διακοσμήσεις (κεραμοπλαστικά κοσμήματα). Τα παράθυρα είναι δίλοβα και μονόλοβα, και ο τρούλος είναι ο αθηναϊκός οκταγωνικός με τη χαρακτηριστική ραδινότητα. Ένα μαρμάρινο ανεστραμμένο κιονόκρανο, εξελιγμένου κρινθιακού ρυθμού (αγκαθωτό με φύλλα λωτού), στηρίζει την Αγία Τράπεζα. Το αρχικό τέμπλο, όπως δείχνουν μερικά θωράκια, με επιστύλιο και κιονίσκους, που σώζονται στην αυλή της εκκλησίας, φαίνεται πως ήταν μαρμάρινο και χαμηλό.

Η εκκλησία αργότερα, λόγω καθίζησης, υπέστη κάποια πρώτη επισκευή, και τότε μπαζώθηκε και το δάπεδο της, που ανέβηκε κατά 0,30μ. περίπου. Αυτό φαίνεται από την Προσκομιδή, που είναι χαμηλή (η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης που υπάρχει εκεί, θα έπρεπε να βρίσκεται ψηλότερα) και από το κατώφλι της εισόδου στη δυτική πλευρά, που είναι κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Επί πολιορκίας Μοροζίνι, το έτος 1687, φαίνεται πως οβίδα κτύπησε την εκκλησία, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει μία μεγάλη τρύπα στο Ιερό Βήμα, πίσω από την Αγία Τράπεζα, στη θέση που τοποθετείται ο Σταυρός. Μεγάλη αλλοίωση της εκκλησίας επήλθε μετά την Απελευθέρωση, όταν και έγινε επέκταση της δυτικά, και - για λόγους αντιμετώπισης της υγρασίας - οι εξωτερικές αψίδες του Ιερού Βήματος περιεβλήθησαν με ακαλαίσθητη αντηρίδα, καλύφθηκε με σουβά όλη η τοιχοδομία και ο τρούλος, ο όποιος καλύφθηκε επιπλέον και με μαύρα φύλλα μολύβδου [2]. Τότε κατασκευάσθηκε το σημερινό ξύλινο τέμπλο, το όποιο μετακινήθηκε γύρω στα 0,50μ. δυτικά, με συνέπεια oι δύο ανατολικοί κίονες να βρίσκονται σήμερα μέσα στο Ιερό Βήμα, ενώ προστέθηκαν άλλοι δύο κίονες δίπλα σ' αυτούς που στηρίζουν τον τρούλο στον κυρίως ναό. Επίσης, στα νότια προστέθηκε και το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής, καθώς και ένας γυναικωνίτης στη νότια και τη δυτική πλευρά του κεντρικού ναού. Παλαιός αγιογραφικός διάκοσμος δεν διασώζεται. Οι υπάρχουσες δυτικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες είναι της εποχής του Όθωνα. Αξιόλογες είναι οι φορητές εικόνες που φυλάσσονται στο Ιερό Βήμα. Μνημονεύεται, τέλος, πως η πρώτη καμπάνα που τοποθετήθηκε σε εκκλησία των Αθηνών, μετά την Απελευθέρωση, ήταν εκείνη του Αγίου Νικολάου του Ραγκαβά. Αυτή πρώτη και μοναδική σήμανε το Πάσχα του Απριλίου του 1833, και στην παράδοση της Αθήνας στις 24 Μαΐου 1833.

Η παράδοση κάνει μάλιστα λόγο, πως κτήτορας μιας πρώτης εκκλησίας που ήταν στο ίδιο σημείο, είναι ο Θεοφύλακτος, γιος και συναυτοκράτορας του Μιχαήλ Α' του Ραγκαβέ (811-813).

2. Το 1979 η αρμόδια Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκατέστησε στο μέτρο του δυνατού την τοιχοδομία στην αρχική της μορφή, απομακρύνοντας τον σουβά και τα φύλλα μολύβδου και κάνοντας τις σχετικές στερεωτικές εργασίες. | Η Πόλη των Λόφων |

352

Αριστερά διακρίνεται η είσοδος στον νεότερο προαύλιο χώρο που οδηγεί στον γυναικωνίτη και το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, καθώς και το ιστορικό καμπαναριό. Επάνω παρατηρεί κανείς τη βυζαντινή όψη του ναού και τη θέση του μνημείου σε σχέση με τον λόφο της Ακροπόλεως.

116. Σώτειρα Κοττάκη Γενικά Στοιχεία

ναός βρίσκεται στην οδό Κυδαθηναίων στην Πλάκα, μεταξύ των οδών Σωτήρος και Δράκου, και, όπως και η Αγία Αικατερίνη, στην συνοικία Αλίκοκκο. Η προσωνυμία του πιθανώς οφείλεται στο οικογενειακό όνομα της οικογένειας των Κοττάκη, στην οποία θα ανήκε κατά το παρελθόν. Είναι σύνθετος σταυροειδής τετρακιόνιος εγγεγραμμένος ναός και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Έχει επιβαρυνθεί με ακαλαίσθητες επεμβάσεις και προεκτάσεις, ενώ δε διασώζει τοιχογραφίες από τη βυζαντινή εποχή.

Στην πρώτη της μορφή, όπως και η Αγία Αικατερίνη της Πλάκας, άνηκε στον τύπο του βυζαντινού απλού τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο ναού, δηλαδή ο τρούλος του κυρίως ναού στηρίζεται σε τέσσερις κίονες, δημιουργώντας ένα τετράγωνο κάτω. Η ανατολική πλευρά του Ιερού Βήματος σχηματίζει τρεις ημικυκλικές αψίδες, κτισμένες σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Η μεσαία αψίδα φωτίζεται από τρία αψιδωτά μονόλοβα παράθυρα, ενώ οι άλλες δύο από ένα. Εξωτερικά η στέγη σχηματίζει σταυρό με ίσες τις τέσσερις κεραίες, ενώ τον τρούλο στο κέντρο του τον χαρακτηρίζει μία ελαφρότητα. Τα παράθυρα του είναι αψιδωτά μονόλοβα. Κτίστηκε το πρώτο ήμισυ του 11ου αιώνα (1000-1050), πιθανόν επάνω σε παλαιότερο ναό, πήρε το όνομα του πιθανότατα από τον κτήτορα της, Κοττάκη στο επώνυμο, και ήταν αφιερωμένη στη Σώτειρα Παναγία. Υπέστη και αυτή σημαντικές φθορές τα έτη 1821-1827. Το 1847 και ως το 1855, παραχωρήθηκε στη ρωσική πρεσβεία για την τέλεση των θρησκευτικών αναγκών των Ρώσων των Αθηνών.

Οι Ρώσοι την επισκεύασαν και τη επέκτειναν, γκρεμίζοντας τους εξωτερικούς τοίχους και προσθέτοντας καμαροσκέπαστα κλίτη βόρεια, νότια και δυτικά, δεδομένου ότι η παλαιά έφθανε ως τον σημερινό άμβωνα. Για την επέκταση χρησιμοποιήθηκαν πέτρες από το τείχος του Χασέκη. Εξήντα περίπου χρόνια αργότερα, το 1908, έγινε και νέα επέκταση και η εκκλησία πήρε τη σημερινή της μορφή, έγινε δηλαδή τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με τρούλο. Εύκολα διακρίνεται εξωτερικά η αρχική της μορφή. Το 1917 έγινε και η επέκταση δυτικά ως το σημερινό σημείο. Τότε προστέθηκαν και τα δύο καμπαναριά. Στη σημερινή της μορφή η εκκλησία είναι τρισυπόστατη, έχει δηλαδή και δύο παρεκκλήσια, δεξιά του Αγίου Γεωργίου, και αριστερά του Αγίου Δημητρίου (στο οποίο έχει τοποθετηθεί η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, έργο του 16ου αιώνα). Οι σωζόμενες τοιχογραφίες της παλαιάς εκκλησίας τοποθετούνται στον 18ο αι., ενώ στο προσκυνητάρι [1] σώζεται παλαιά φορητή εικόνα της Παναγίας, που επονομάζεται “η Νέα Κυρά” και τοποθετείται στον 14ο αι. Στο πρόσωπο της έχει γίνει κάποια επιζωγράφιση από τον φημισμένο αγιογράφο ιερέα Εμμανουήλ Τζάνε (1610-1690) [2]. Η Πλατυτέρα του Ιερού Βήματος είναι έργο του 1870. Από τις σπουδαίες φορητές εικόνες που σώζονται στην εκκλησία, έκτος από εκείνη της Οδηγήτριας, σημειώνουμε τις εικόνες του αγίου Σπυρίδωνος, σε θαυμάσιο επτανησιακό ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι, του Αγίου Βησσαρίωνος, επισκόπου Λαρίσης κ.α. Επίσης, φυλάσσονται αποτμήματα Ιερών Λειψάνων πολλών αγίων, όπως για παράδειγμα του "Αποστόλου" Ανδρέα. Στον μικρό κήπο που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ναού, σώζεται μαρμάρινη βρύση του 17ου αι. (με ανάγλυφη παράσταση τρίτωνα και τρίαινας), από την όποια υδρευόταν ολόκληρη η συνοικία. Επίσης, στη δυτική αυλή κείτονται και μερικά αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη.

Το σημερινό από πεντελικό μάρμαρο τέμπλο, παλαιοχριστιανικής μορφής, είναι έργο του Μ. Σκαρή και κατασκευάστηκε κάτω από την επίβλεψη του βυζαντινολόγου Καθηγητή του Πανεπιστήμιου και Ακαδημαϊκού Αν. Ορλάνδου.

2. Κάποιος σύγχρονος του, εξαίροντας την τέχνη του, του έγραφε: “Δεν χρωματίζεις, αμή εμψυχώνεις κάθε σανίδων και δεν χύνεις μόνον επάνω ταις βαφαίς, αμή με τούτες στάζεις και ζωήν”. | Η Πόλη των Λόφων |

354

Ο Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτείρος στη Πλάκα βρίσκεται σήμερα σε διαδικασία ανακατασκευής και συντήρησης (Ιούνιος 2013). Στη πίσω πλευρά, όπου το ιερό και τμήμα του αρχικού προαύλιου χώρου, είναι ευδιάκριτα τα βυζαντινά στοιχεία.

117. Αγία Ειρήνη (Ρηνάκι) Γενικά Στοιχεία

μικρός ναϊσκος της Αγίας Ειρήνης βρίσκεται δίπλα από την Αρχιεπισκοπή Αθηνών, στην οδό Ναυάρχου Νικόδημου 28, πριν τη συνάντηση της με την οδό της Άγιας Φιλοθέης. Λόγο του μικρού της μεγέθους, είναι γνωστή με το όνομα “Ρηνάκι” η “Άγια Ρηνούλα”. Αποτελεί τμήμα ναού τρίκλιτης παλαιοβασιλικής. Σώζονται γλυπτά μέρη από τον 7ο αιώνα (ρωμαϊκών λουτρών) και τοιχογραφίες του 12ου και 13ου αιώνα.

Με βάση σχετική μελέτη του παλαιού ιδιοκτήτη, του Καθηγητή Αμίλκα Αλιβιζάτου, πρόκειται για μονόκλιτη βασιλική, με μεταγενέστερη ξύλινη στέγη, σκεπασμένη με κεραμίδια, που πιθανόν κτίστηκε επάνω σε άλλη παλαιότερη εκκλησία. Οι εξωτερικές της διαστάσεις είναι: μήκος 5,45μ., πλάτος 4,50μ. και μέγιστο ύψος (ως την οροφή) 4,15μ. Προς την πλευρά της οδού του Ναυάρχου Νικόδημου ο ναός είναι ημιυπόγειος, και εκεί το ύψος της από τη στάθμη του δρόμου είναι στα 1,95μ. Στη βόρεια και νότια πλευρά έχει από ένα μικρό αψιδωτό παράθυρο, που δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα, μετά από το κτίσιμο, ως ένα ύψος των ανοιχτών αψίδων (καμάρων), που υπήρχαν. Και οι δύο καμάρες υποβαστάζονταν από απλούς μαρμάρινους κίονες, με απλά τετράγωνα κιονόκρανα δωρικού ρυθμού. Σε όλο το πλάτος της παραστάδας της βόρειας καμάρας διασώζεται από τη μέση και επάνω (άλλοτε ήταν ολόσωμη) τοιχογραφία του 15ου η 16ου αι., που εικονίζει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η οικοδομή της εκκλησίας δεν τέλειωνε στην άκρη της παραστάδας [1], επομένως συνεχιζόταν αψίδα, η οποία, είτε θα σχημάτιζε σταυροειδή τύπου ναό με άλλη αντίστοιχη στη νότια πλευρά, είτε θα συνέχιζε αψιδωτός διάδρομος, που θα οδηγούσε στο διπλανό μοναστηριακό συγκρότημα του 331. Αγίου Ανδρέα.

Εξωτερικά στη δυτική πλευρά, επάνω από την αψιδωτή θύρα εισόδου, είναι εντοιχισμένο ένα βυζαντινό θωράκιο, που εικονίζει ένα σταυρό ανάμεσα σε φύλλα και ανθέμια. Στο δάπεδο της νότιας καμάρας ανακαλύφθηκε σε άριστη κατάσταση το, ρωμαϊκής περιόδου, αυλάκι του παλαιού υδραγωγείου, που είχε ροή από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Επομένως, ο χώρος που βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τμήμα του αρχαίου ρωμαϊκού λουτρού στο όποιο, σύμφωνα με τον Καμπούρογλου, πιθανόν να λούζονταν, όταν σπούδαζαν στην Αθήνα, ο Μ. Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Το 1968 ο Καθηγητής Αλιβιζάτος με διαθήκη του κληροδότησε τον ναό στην Ακαδημία Αθηνών, η όποια πρόσφατα (από την 01-01-2002, μετά από αίτημα του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου κ. Χριστοδούλου), τον παραχώρησε, μαζί με το παρακείμενο μικρό κτίσμα, έναντι μισθώματος και για πενήντα χρόνια στην Αρχιεπισκοπή, η οποία ήδη προγραμματίζει την επισκευή του από τις πολλές φθορές που έχει υποστεί. Μετά την επισκευή, θα αρχίσει να λειτουργείται περιοδικά και, μαζί με το γειτονικό κτίσμα που και αυτό θα επισκευαστεί, διατίθεται να αποτελέσει πνευματικό πυρήνα της Εκκλησίας για τη νεότητα. Τέλος, αναφέρουμε ότι σύμφωνα με την παράδοση, οι μαθήτριες θεωρούσαν την Αγία Ειρήνη προστάτιδα τους και κατέφευγαν σ αυτήν στις δύσκολες στιγμές των διαγωνισμάτων [2].

Σημείωση: ο φουσκωμένος εξωτερικός τοίχος είναι μεταγενέστερος.

2. “Διερχόμεθα προς της ανηλίου αγίας Ρηνούλας, θωπευτικώς γνωστής ούτω, και δια την σμικρότητα της, αλλά και δια την προστασίαν την οποίαν παρέχει εις την μαθητικήν των θηλέων χορείαν, η οποία, εις τας παραμονάς ιδίως εξετάσεων, ανεβοκατεβαίνει τα σκαλάκια της”.

| Η Πόλη των Λόφων |

356

Το μικρό ιερό της Αγίας Ρηνούλας, με το χαρακτηριστικό μαρμάρινο βυζαντινό θωράκιο άνωθεν της κυρίας εισόδου του. Αν και μεγάλη η ιστορία του ναού, αποτελεί ένα ακόμα από τα δυσδιάκριτα μνημεία της πρωτεύουσας.

118. Άγιος Γεώργιος του Καρύκη Γενικά Στοιχεία

Άγιος Γεώργιος του Καρύκη ή του Καρύτση, βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία επί της οδού Κολοκοτρώνη και ήταν μια από τους πρώιμους ναούς των Αθηνών. Καταστράφηκε κατά την επανάσταση του 1821 και ξανακτίστηκε πρόχειρα επί Όθωνα. Ξανακατασκευάστηκε έπειτα εκ βάθρων και με μεγαλύτερες διαστάσεις. Δεν διατήρησε κανένα ίχνος του παλαιού ναού. Η αρχιτεκτονική του σημερινού ναού είναι ελληνοβυζαντινού ρυθμού.

Ο μεσαιωνικός ναός του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, που βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία επί της οδού Κολοκοτρώνη, ήταν κτητορικός της ομώνυμης Αθηναϊκής οικογένειας της Τουρκοκρατίας (Καρίκη ή Καρίτση), και είχε σε μεγάλο βαθμό ερειπωθεί μετά την επανάσταση. Επιδιώκοντας την ανακατασκευή του, οι ενορίτες απευθύνθηκαν στον αρχιτέκτονα Λύσανδρο Καυταντζόγλου (18111885), που την ίδια εποχή είχε αναλάβει και την ανοικοδόμηση της Αγίας Ειρήνης στην οδό Αιόλου.

Σε αντίθεση με τους νεωτερισμούς της εκκλησίας της Αγίας Ειρήνης, ο Άγιος Γεώργιος του Καρύκη κράτησε τα παραδοσιακά ναϊκά στοιχεία. Οι εργασίες ξεκίνησαν το έτος 1845, με την προτροπή της Ευφροσίνης Νέγρη, του Ιωάννη Φιλήμωνα, της οικογένειας Λεονάρδου και διαφόρων τοπικών ενοριτών, οι οποίοι αποφάσισαν να χρηματοδοτήσουν την κατεδάφιση του παλαιότερου ναού και την κατασκευή του νέου. Χρήσιμη και σημαντική ύλη πάρθηκε από τον βυζαντινό ναό και ενσωματώθηκε στον νέο, όπως για παράδειγμα οι κολώνες και αρκετά άλλα δομικά στοιχεία. Μια ενδιαφέρουσα φυγή από την ομοιογένεια της "τρουλαίας βασιλικής" συνίσταται στον διακριτό κεντρικό πυλώνα από γκρίζο μάρμαρο, που στέφεται με το λευκό καμπαναριό. Η μερική κατάρρευση του θόλου, το 1849, επέβαλε την προσθήκη αντηρίδων, για την αντιστήριξη των πλευρικών τοίχων. Ο Λύσσανδρος Καυταντζόγλου, ο αρχιτέκτονας του ναού, διατήρησε το βυζαντινό στοιχείο, όπως είχε ζητηθεί από τους δωρητές, έστω και με ρωμανικές επιρροές. Ο νέος ναός ολοκληρώθηκε το 1849.

| Η Πόλη των Λόφων |

358

Η κύρια είσοδος του ναού στεγάζεται από το καμπαναριό και τους ορθογωνικής λάξευσης γκρίζους δομούς, χαρακτηριστικό στοιχείο της ρωμανικής αρχιτεκτονικής. Στο υπέρθυρο απεικονίζεται και ο Άγιος Γεώργιος.

Η πλαϊνή όψη της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Καρύκη, επί της οδού Χρήστου Λαδά και επί της ομώνυμης πλατείας. Αν και με λιγότερους νεοτερισμούς από τους υπόλοιπους σύγχρονους του ναούς, έχει περιοριστεί σε λιτές και καθαρές γραμμές.

120. Άγιοι Ανάργυροι Ψυρρή Γενικά Στοιχεία

ρίσκεται στην οδό Αγίων Αναργύρων 19 και περικλείεται από τις οδούς Τάκη, Ρήγα Παλαμήδη και Κατσικογιάννη. Ανήκει στο μοναδικό στην Ελλάδα τύπο του σταυροειδούς ναού με διπλοθολικό τρούλο, και στην αρχική του μορφή ήταν κτίσμα του 11ου αιώνα. Τον 17ο αιώνα λειτούργησε ως σημαντικό μοναστήρι της εποχής, ενώ το 1908, λόγω των αυξημένων ενοριακών αναγκών, μεγεθύνθηκε, με αποτέλεσμα να παραμορφωθεί αισθητά. Το ίδιο έτος παρατηρούνται ανακαινίσεις και επεκτάσεις και σε άλλους ναούς παρόμοιας χρονικής περιόδου.

Κατά την παράδοση, στις υπόγειες κρύπτες του, στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, αποθηκεύονταν πολεμοφόδια, ενώ η ίδια η εκκλησία αποτελούσε και τόπο συνάντησης αγωνιστών. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού η γειτονική πλατεία ονομάστηκε “Πλατεία Ηρώων”.

Επίσης, σύμφωνα με ευσεβή παράδοση, στην εκκλησία υπηρέτησε ως διάκονος μεταξύ των ετών 1882-1885 και ο Άγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου κατά καιρούς στην εκκλησία λειτουργούσε και εξομολογούσε και ο άλλος άγιος, ο Παπα-Νικόλας Πλάνας, ενώ εκκλησιάζονταν τακτικά και ενίοτε έψαλλαν και οι Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. Λέγεται μάλιστα, πως στη γωνία των παρακείμενων οδών Σαρρή και Αγίων Αναργύρων βρισκόταν και το παντοπωλείο των Αδελφών Βασιλείου και Δημητρίου Καχριμάνη, όπου σύχναζε ο Αλ. Παπαδιαμάντης και όπου έγραψε σημαντικές σελίδες του λογοτεχνικού του έργου.

Στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων είχε ταφεί και ο φρούραρχος της Ακρόπολης Παναγιώτης Κτενάς, που βρήκε ηρωικό θάνατο στις 10 Ιουνίου του 1822. Επάνω στον τάφο είχε χαραχθεί το επίγραμμα: “Ελλήνων νίκης άγγελος έπαθες ξένον πάθος”.

| Η Πόλη των Λόφων |

360

Ο σημερινός ναός των Αγίων Αναργύρων στη σημερινή του μορφή, ανάμεσα σε μικρά μαγαζιά, ταβέρνες και καφενεία της περιοχής. Ελάχιστα εξωτερικά του στοιχεία θυμίζουν πλέον τον ναό των βυζαντινών χρόνων.

128. Μεταμόρφωση του Σωτήρος Γενικά Στοιχεία

την περιοχή της Πλάκας βρίσκονται δυο βυζαντινού τύπου ναοί με την ίδια ονομασία: είναι και οι δυο αφιερωμένοι στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ο συγκεκριμένος, ο μικρότερος από τους δύο σε μέγεθος, βρίσκεται ακριβώς κάτω από την Ακρόπολη μέσα στην αγκαλιά του ιερού βράχου, κάτι που αποτελεί ιδιαίτερο θέαμα για οποιοδήποτε τον βγάλει ο δρόμος σε εκείνα τα μέρη. Ο άλλος είναι γνωστός ως Σώτειρα Κοττάκη.

Η βόρεια και η νότια πλευρά έχουν παραμείνει ανέπαφες ενώ η δυτική πλευρά είναι μεταγενέστερη. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι χτισμένοι με λαξευμένους λίθους περιστοιχισμένους από τούβλα. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα μνημεία της πόλη έτσι και με τον Σωτηράκη ο χρόνος φαίνεται να σταματάει. Ο ναός είναι κομψός ως κατασκευή και “διακριτικός”, μεταφέροντας όλο το συμβολισμό και την ιδέα του χριστιανισμού.

Ο Σωτηράκης βρίσκεται στους πρόποδες της Ακρόπολης από την πλευρά της Αρχαίας Αγοράς στην συμβολή τον οδών Κλεψύδρας και θεωρίας. Η οδός Κλεψύδρας ξεκινάει από την ανατολική πλευρά της Ρωμαϊκής Αγοράς. Στην αρχή της θα δείτε ψηλά να ξεπροβάλλει ο τρούλος του ναού. Μπορεί κανείς να τον προσεγγίσει και από την οδό Θεωρίας, εγκάρσια του λόφου, η οποία ξεκινάει από το ωδείο Ηρώδου αττικού.

Κατάφερε να παραμείνει στη θέση του, παρά τις πολλές έντονες περιόδους που έχει διανύσει η Αθήνα. Πολλοί ναοί της ιδίας ή άλλων μεταγενέστερων εποχών δεν επιβιώσανε, καταστραφήκαν κατά τη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων ή μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος, είτε γιατί ήταν αδύνατο δομικά να αποκατασταθούν, είτε γιατί ήταν πολύ μικροί για να εξυπηρετήσουν το πλήθος των πιστών. Παραμένει μέχρι και σήμερα ένας από τα πλέον ιδιαίτερα κτίσματα της βυζαντινής περιόδου, όχι μόνο για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, αλλά και λόγο της τοποθεσίας του, της μοναδικότητας του (είναι ο μόνος χρονολογικά μεσαιωνικός ναός της πόλης που διατηρείται ακόμα) και της ταπεινότητας του.

Η κατασκευή του ναού τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Πρόκειται για ένα μικρό κτίσμα το οποίο απέκτησε το προσωνύμιο "Σωτηράκης" λόγω του μεγέθους του. Πρόκειται για απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τον κλασσικό αθηναϊκό τρούλο της εποχής. Αντίστοιχο τρούλο συναντάμε στα περισσότερα αθηναϊκά βυζαντινά μνημεία.

| Η Πόλη των Λόφων |

362

Κοντινή λήψη του ναϊσκου, που μας προσφέρει μια πιο “αρχιτεκτονική” ματιά της κατασκευής του. Διακρίνεται η διαφοροποίηση του πλαϊνού τοίχου από της πρόσοψης.

Η σχέση του “Σωτειράκη” ως προς τον βράχο της ακρόπολης (δεξιά), αλλά και της νεοκλασικής οικίας, νην μουσείου, των Κλεάνθη - Σάουμπερτ (διακρίνεται στο βάθος).

156. Βυζαντινά Λείψανα Περιόδου Γενικά Στοιχεία

επιδρομή των Ερούλων το 267 μ.Χ. επέφερε στην Αθήνα δεινή και ανεπανόρθωτη καταστροφή και ερήμωση, ανατρέποντας τη δημογραφική και την πολεοδομική φυσιογνωμία της. Ο αστικός ιστός συρρικνώνεται και περιορίζεται στο κεντρικότερο τμήμα της πόλης, γύρω από τη Ρωμαϊκή Αγορά. Η περιοχή αυτή, που εκτείνεται βόρεια του λόφου της Ακρόπολης, περιτειχίστηκε στα τέλη του 3ου αιώνα. Η πόλη ήταν πλέον πια ένας περιορισμένος σε έκταση, μικρός και ολιγάνθρωπος οικισμός, που αγωνιζόταν να επιβιώσει μέσα σ' ένα απέραντο και θλιβερό χώρο ερειπίων.

Kατά τον 4ο αιώνα η πόλη αρχίζει να επεκτείνεται και πάλι έξω από το εσωτερικό τείχος. Στην ευρύτερη αυτή ζώνη της Αθήνας, όπου παρά τις αλλεπάλληλες δηώσεις και καταστροφές η ανθρώπινη δραστηριότητα δεν είχε ολότελα εξαφανιστεί, παρατηρείται έντονη οικοδομική δραστηριότητα γύρω στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 5ου αιώνα με την επισκευή παλαιών κτηρίων και την ανέγερση νέων. Πολλά ιδιωτικά εκπαιδευτήρια οικοδομούνται νοτιότερα, κάτω από τον Άρειο Πάγο, ενώ παράλληλα επισκευάζονται πολλά από τα Γυμνάσια, τα ρωμαϊκά λουτρά και τα άλλα κτίσματα που υπήρχαν στην αδριάνεια πόλη. Η επέκταση και η ανάπτυξη της Αθήνας έξω από το υστερορρωμαϊκό τείχος συνεχίστηκε και κατά τους επόμενους αιώνες. Και αυτή ακριβώς η επέκταση της πόλης αιτιολογεί την κατά τους χρόνους του Ιουστινιανού ανοικοδόμηση του εξωτερικού τείχους, παράλληλα με την επισκευή του εσωτερικού. Ο Ιουστινιανός είχε καταφέρει καίριο πλήγμα στην πνευματική και την οικονομική ζωή της Αθήνας με την κατάργηση των φιλοσοφικών σχολών (529 μ.Χ.). Tότε αποσπάστηκαν από κτήρια της Αγοράς κάποιοι κίονες, που μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη για να χρησιμοποιηθούν στην οικοδόμηση του ναού της Αγίας Σοφίας. H μέριμνα για την αποκατάσταση των οχυρώσεων [1] της Αθήνας θεωρήθηκε ως ένα είδος αποζημίωσης για όσα είχαν γίνει σε βάρος της.

Παρά τις αλλεπάλληλες επιδρομές και τις οδυνηρές καταστροφές που επέφεραν αυτές στην αθηναϊκή ύπαιθρο και την πόλη, η εγκατοίκηση και η δραστηριότητα στον αστικό χώρο της Αθήνας εξακολουθεί με αυξομειώσεις και διακυμάνσεις καθ΄ όλη τη βυζαντινή περίοδο. Οι ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη βυζαντινών οικιών, εργαστηρίων και άλλων κτισμάτων, καθώς και ολόκληρων συνοικιών στις περιοχές της αρχαίας Αγοράς, του Αγοραίου Κολωνού, μεταξύ του λόφου των Νυμφών και του Αρείου Πάγου, νότια του Ριζόκαστρου και βoρείως του Ολυμπιείου. Νεότερα οικοδομήματα και συνοικίες στην περιοχή της Αγοράς και στις γειτονικές περιοχές ανάγονται σε διάφορες εποχές από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα. Αλλά και νότια της Ρωμαϊκής Αγοράς, μέσα στον εσωτερικό περίβολο υπάρχουν λείψανα οικιών από τον 10ο έως τον 14ο αιώνα. Κατά τον 10ο έως τον 12ο αι. δημιουργούνται περιμετρικά του λόφου σημαντικές συνοικίες, οι οποίες όμως εγκαταλείπονται (κάποιες έως τον 18ο αιώνα) από τις επιδρομές που ακολούθησαν, αφού τα λείψανα δηλώνουν ως αιτία καταστροφής την φωτιά. Στα περισσότερα κτίσματα είχαν χρησιμοποιηθεί ως δομικά υλικά αργοί λίθοι και, σε μικρότερη κλίμακα, δόμοι από αρχαία κτίσματα. Οι τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με ασβεστοκονίαμα και τα δάπεδα καλύπτονταν από πιεσμένο χώμα εκτός σπανίων εξαιρέσεων, όπου διασώζονται ίχνη ψηφιδωτού και κεραμικής ή λίθινης πλακόστρωσης. Στη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων, η φυσιογνωμία του τοπίου στα περίχωρα της Αθήνας δέχτηκε μεταβολές που οφείλονται στον ανθρώπινο παράγοντα. Οι αθηναϊκοί ελαιώνες, οι αμπελώνες, οι κήποι, τα άλση και οι πευκώνες συχνά καταστρέφονται κατά τις επιδρομές των ποικιλώνυμων εισβολέων που άφηναν μετά την αποχώρηση τους καμένη γη και ερείπια. Η ανασυγκρότηση του χώρου μετά την καταστροφή ακολουθούσε άλλους ρυθμούς που επέβαλλαν οι νέες συνθήκες και οι ανάγκες του πληθυσμού [2].

Λίγο μετά τα μέσα του 11ου αιώνα, παράλληλα με τις επισκευές του εσωτερικού τείχους, χτίστηκε το Ριζόκαστρο που περιέβαλε τον λόφο της Ακρόπολης. Έτσι, κατά το τέλος της βυζαντινής περιόδου η Αθήνα διέθετε ικανή άμυνα χάρη στο σύστημα των τριών οχυρωματικών περιβόλων της.

2. Εξάλλου, η δημογραφική κάμψη, αναπόφευκτη συνέπεια των επιδρομών, αποτελούσε αρνητικό παράγοντα στην προσπάθεια της ανασυγκρότησης. Από τα ρημαγμένα εργατών παλιότερων εποχών ελάχιστα αναβίωναν. | Η Πόλη των Λόφων |

364

Επάνω περιφραγμένα αρχιτεκτονικά μέλη και λείψανα βυζαντινών κατοικιών επί των οδών Θέσπιδος & Ραγκαβά, στη Πλάκα. Δεξιά, η βυζαντινή συνοικία στη νότια πλευρά του τείχους του Ναού του Ολυμπίου Διός, τμήμα του οποίου διακρίνεται στο βάθος.

183. Ναός Γεννήσεως του Χριστού Γενικά Στοιχεία

ρίσκεται στη συνοικία Ψυρρή και την οδό Χριστοκοπίδου 2, κοντά στην εβραϊκή συνοικία. Στη θέση της υπήρχε εκκλησία των μεταβυζαντινών χρόνων, που ανήκε στην επιφανή οικογένεια Κοπίδη (Χριστός του Κοπίδη = Χριστοκοπίδης). Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πηγές, η εκκλησία είχε και υπόγεια κρύπτη (είδος κατακόμβης) με τοιχογραφίες, ενώ στα έτη γύρω στο 1570 η εκκλησία ήταν κέντρο κοινωνικής μέριμνας της αγίας Φιλοθέης προς τους κατοίκους της συνοικίας. Μετά την Απελευθέρωση, αφού αποκαταστάθηκε από τον αρχιτέκτονα Χριστιανό Χάνσεν η στέγη του, που είχε καταρρεύσει εξαιτίας των πολεμικών επιχειρήσεων, στέγασε προσωρινά τον Άρειο Πάγο, μάλιστα μνημονεύεται ότι στα εγκαίνια της εκεί λειτουργίας του Ανώτατου Δικαστηρίου λειτούργησαν επτά αρχιερείς και παρέστη η βασίλισσα Αμαλία, ιστάμενη σε θρόνο, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται αστέρας με 16 ακτίνες. Ο ξυλόγλυπτος θρόνος φυλάσσεται ως σήμερα στην εκκλησία (ιερό Βήμα).

Εξαιτίας της αύξησης του αριθμού των ενοριτών, γύρω στα 1880 στη θέση της παλαιάς εκκλησίας οικοδομήθηκε ο σημερινός ναός, που είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, με τη διαφορά ότι αντί κιόνων έχει πεσσούς. Επίσης, στα δυο άκρα της δυτικής πλευράς κατασκευάστηκαν δύο πυργοειδή κωδωνοστάσια.

Από την παλαιά εκκλησία διασώζεται κυρίως η Αγία τράπεζα, παλαιοχριστιανικής προέλευσης, που είναι μαρμάρινη και στηρίζεται επάνω σε κιονίσκο, όπως επίσης διασώζεται και τμήμα του βορείου τοίχου. Επίσης σώζονται και μερικές παλαιές φορητές εικόνες (π.χ. Άγιος Σπυρίδων, Άγιος Παντελεήμων, Αποτομή Τιμίας Κεφαλής του Προδρόμου κ.ά.). Οι υπάρχουσες τοιχογραφίες είναι του τέλους του 19ουαιώνα και των αρχών του 20ου [1]. Τα εγκαίνια της νέας εκκλησίας έγιναν το 1912. Όπως στους Αγίους Αναργύρους, έτσι και στην εκκλησία αυτή εκκλησιαζόταν πολλές φορές ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο οποίος έμεινε κατά καιρούς στις γειτονικές οδούς Τάκη και Σαρρή. Του μεγάλου διηγηματογράφου μας αφιέρωμα στον ναό της Γέννησης του Χριστού είναι η τοιχογραφία του βορείου κλίτους, που εικονίζει τους προφήτες Ηλία και Ελισσαίο. Η εκκλησία αυτή σήμερα είναι από τις πιο κομψές και τις πιο περιποιημένες εκκλησίες της Ιεράς Αρχιεπισκοπής. Η 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με έγγραφο της προς το Υπουργείο Πολιτισμού, προτείνει, “λόγω της ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας του Ι.Ν. Γεννήσεως του Χριστού, την κήρυξη του ως κτίσματος χρήζοντος ειδικής κρατικής προστασίας, σύμφωνα με το άρθρο 50 παραγρ. 4 του Ν.3028/2002 για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς”.

Από τις τοιχογραφίες σημειώνουμε τον εξαίρετο Παντοκράτορα και την Πλατυτέρα της αψίδας του Ιερού Βήματος, όπου η Θεοτόκος εικονίζεται ένθρονη, με ένα γονατιστό άγγελο στα δεξιά και ένα στα αριστερά της

| Η Πόλη των Λόφων |

366

Ο δυσδιάκριτος ιερός ναός της Γεννήσεως του Χριστού, ανάμεσα στα στενά δρομάκια της συνοικίας του Ψυρρή. Τα τελευταία χρόνια ο προαύλιος χώρος του έχει μετατραπεί σε ένα μεγάλο πάρκιγκ. Στην είσοδο του (επάνω) διακρίνεται το χαρακτηριστικό υπέρθυρο του 19ου αιώνα.

184. Άγιοι Ασώματοι Ταξιάρχες (Μονή Πετράκη) Γενικά Στοιχεία

Μονή Πετράκη βρίσκεται στην συνοικία του Λυκαβηττού, πίσω από το νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Βρίσκεται στην οδό Ιωάννου Γενναδίου 14. Η είσοδος οδηγεί σε μικρό κήπο δίπλα στον όμορφο καθολικό, τον ναό των Αγίων Ασωμάτων Ταξιαρχών, που είναι αφιερωμένος στους Αρχαγγέλους. Πίσω από το ναό βρίσκονται τα διοικητικά γραφεία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Μπροστά από το Καθολικό βρίσκεται ο τάφος του διδασκάλου του Γένους Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων.

Δεν υπάρχουν γραπτές πηγές σχετικά με την ημερομηνία θεμελίωσης του ναού, αλλά αρχιτεκτονικά μπορεί να χρονολογηθεί μεταξύ των τελών του 10ου αιώνα και των αρχών του 11ου αιώνα. Το συγκρότημα επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε πολλές φορές από τον 15ο αι. μ.Χ. και ύστερα. Οι σημαντικότερες εργασίες ανακαίνισης πραγματοποιήθηκαν το 1673 και το μοναστήρι πήρε το όνομα Πετράκη που ανήκε στον μοναχό-ιατρό Παρθένιο Πετράκη από τη Δημητσάνα, ο οποίος χρηματοδότησα το πρόγραμμα. Τον 18ο αιώνα το μοναστήρι έγινε πατριαρχικό. Από τότε οι ηγούμενοι του εκλέγονται από την οικογένεια Πετράκη. Ο κύριος ναός του μοναστηρίου είναι πολύπλοκου τετράστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ρυθμού. Μόνο οι τρεις ημικυκλικοί αψιδωτοί σηκοί διατηρούνται από τον αρχικό ναό. Ο οκταγωνικός τρούλλος με τις αμβλυμμένες γωνίες και τις κοίλες πλευρές χρονολογείται στην ύστερη βυζαντινή εποχή (1204-1456). Ο εξωτερικός νάρθηκας (κύρια πύλη) προστέθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν το ιερό επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Ο ναός είναι χτισμένος σε τεκτονικό ρυθμό, ενώ κατά τις επιδιορθώσεις των ανώτερων τμημάτων, υιοθετήθηκε ο τρόπος χτισίματος cloisonne [1]. Ως σύνολο, ο κύριος ναός φαίνεται να ακολουθεί τη αρχιτεκτονική νοοτροπία της σχολής της Κωνσταντινούπολης.

Σύμφωνα με μια επιγραφή σε μια από τις νοτιότερες κολώνες, το καθολικό διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες του 1719, όταν ο Δαμασκηνός ήταν ο ηγούμενος του μοναστηριού, από τον ζωγράφο Γεώργιο Μάρκου από το Άργος. Ήταν ο σημαντικότερος αγιογράφος στην Αθήνα και στην Αττική κατά τον 18ο αιώνα. Στο μέρος αυτό υπήρχε και παλαιότερα μοναστήρι, που λεγόταν Κουκοπούλη και ήταν μετόχι της μονής Προδρόμου Καρέα στον Υμηττό. Αργότερα οι μοναχοί του Καρέα μετοίκησαν εδώ για λόγους ασφαλείας. Κατά την επανάσταση του 1821, οι Οθωμανοί λεηλάτησαν τη μονή. Έπειτα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους χρησιμοποιήθηκε ως οπλοστάσιο και στρατιωτικό νοσοκομείο. Μετά το 1922 στέγασε Έλληνες πρόσφυγες από την Τουρκία ενώ κατά τη Γερμανική Κατοχή προσέφερε συσσίτιο σε άπορα παιδιά. Ο ηγούμενος Διονύσιος Πετράκης ηγήθηκε αποστολής από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη και συνέβαλλε στην καθαίρεση του τυραννικού κυβερνήτη της Αθήνας, Χατζή Αλί Χασέκη. Από τα μέσα του 19ου αιώνα μ.Χ. η Μονή Πετράκη απέκτησε σημαντική περιουσία, χάρη στη δραστηριότητα των ηγούμενων και στη σχέση τους με τις αρχές. Πολλά διασωζόμενα νομικά έγγραφα, τόσο ελληνικά όσο και οθωμανικά, σχετίζονται με την απόκτηση γης και καταδεικνύουν την τακτική των μοναστηριών να αναλαμβάνουν τον έλεγχο κοντινών τους ναών, κάνοντάς τα μετόχια. Το μοναστήρι δώρισε σταδιακά την περιουσία του [2] στους πιστούς, γεγονός που το μετέτρεψε σε έναν από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της Αθήνας. Στην κυρίαρχη Ιερά Μονή Πετράκη ανήκουν συνολικά είκοσι Μετόχια, Ιστορικά και θρησκευτικά μνημεία, εντός του Λεκανοπεδίου Αττικής. Στη μονή σήμερα εγκαταβιούν 16 μοναχοί. Εορτάζει στις 8 Νοεμβρίου, ενώ στις 7 Φεβρουαρίου τελείται το κτιτορικό μνημόσυνο στη μνήμη του πρώτου Ηγουμένου Παρθενίου Πετράκη.

Υπάρχει χαρακτηριστική έλλειψη οπτοπλινθικής διακόσμησης. Οι οροφές στερούνται όποιας διαβάθμισης, στοιχείο που διαφοροποιεί τον ναό αυτό από τα υπόλοιπα μνημεία της εποχής του στην Αθήνα.

2. Η πρώην μοναστική περιουσία δωρίθηκε προς ίδρυση νοσοκομείων (Ευαγγελισμός, Σωτηρία, Συγγρού), θρησκευτικών ιδρυμάτων (Ριζάρειος Σχολή), εκπαιδευτικών και πολιτιστικών ιδρυμάτων (Ακαδημία Αθηνών, Τεχνικό πανεπιστήμιο, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Σχολή Ντέκα). | Η Πόλη των Λόφων |

368

Η Μονή Πετράκη όπως διακρίνεται από τον λόφο Λυκαβηττού, περικυκλωμένη στενά από τη σύγχρονη πόλη. Παρά τη πυκνή δόμηση διαθέτει ακόμα μεγάλο προαύλιο χώρο και το μεγαλύτερο μέρος από τους χώρους στέγασης των μοναχών.

Η μεταγενέστερη κύρια είσοδος του ναού, όπως κατασκευάσθηκε μετά την επέκταση του. Διακρίνονται επίσης οι δύο οκταγωνικοί τρούλλοι με τις αμβλυμμένες γωνίες και τις κοίλες πλευρές, οι οποίοι χρονολογούνται στην ύστερη βυζαντινή εποχή.

Αθήνα 1204-1456 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

Αθήνα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 μ.Χ. πέρασε στην δικαιοδοσία του Βονιφάτιου του Μονφερατικού, ο οποίος την παραχώρησε μαζί με τα Μέγαρα στον Όθωνα de La Roche της Βουργουνδίας, τον κύριο των Θηβών. Ο Όθων προχώρησε αμέσως στην οργάνωση της περιοχής της Αττικής κατά τα δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα. Αμέσως μετά διορίστηκε στην πόλη Λατίνος Αρχιεπίσκοπος που τον αναγνώρισαν οι τοπικοί ιερείς μετά την αυτοεξορία στην Κέα του Έλληνα Επισκόπου Μιχαήλ Χωνιάτη. Η έδρα των πολιτικών και εκκλησιαστικών αρχών βρισκόταν πάνω στην Ακρόπολη που τα παλαιά της τείχη ενισχύθηκαν και της έδωσαν όψη μεσαιωνικού φράγκικου κάστρου. Τότε κτίστηκε και ο γνωστός ως τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε και γκρεμίστηκε, Φράγκικος Πύργος, ένα ψηλό οχυρό που επόπτευε όλο το λεκανοπέδιο.

Την εποχή εκείνη η κατοικημένη περιοχή των Αθηνών περιορίζονταν στο εσωτερικό του λεγόμενου Ύστερου Ρωμαϊκού τείχους, κάτω από την Ακρόπολη προς τα βόρεια. Στα μέσα του 13ου αιώνα κτίστηκε ένας χαμηλός οχυρωματικός περίβολος, το λεγόμενο Ριζόκαστρο, που προστάτευε την Ακρόπολη. Ο Δούκας κατοικούσε στα Προπύλαια, ο Λατίνος επίσκοπος εντός του Ερεχθείου και ο Παρθενώνας, που είχε από τους χρόνους του Ιουστινιανού μετατραπεί στον ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας, έγινε καθολικός ναός. Τα πρώτα χρόνια της Φραγκοκρατίας υπήρξαν ειρηνικά και, με την εγκατάσταση και δραστηριοποίηση Βενετσιάνων και Γενοβέζων εμπόρων, αναπτύχθηκε η οικονομία της περιοχής με κυριότερο οικονομικό κέντρο τη Θήβα, όπου γινόταν παραγωγή μεταξιού. Αναπτύχθηκαν επίσης πολλά καλλιτεχνικά εργαστήρια που παρήγαγαν πολλά προϊόντα με δυτικότροπη μορφή, επηρεασμένα κυρίως από τα πρότυπα της Βουργουνδίας.

Τα χρόνια της ειρήνης και της ευημερίας έληξαν το 1311 όταν οι μισθοφόροι της Καταλανικής εταιρίας κατέλαβαν την Αθήνα και το υπόλοιπο Δουκάτο και παρέδωσαν την εξουσία στον βασιλέα της Αραγώνας. Έτσι τα καταλανικά έγιναν επίσημη γλώσσα της περιοχής, ο καθολικός επίσκοπος έκανε έδρα του την Θήβα και επίσημη νομοθεσία έγινε αυτή της Βαρκελώνης, που απαγόρευε σε όλους τους Αθηναίους την άσκηση των περισσοτέρων επαγγελμάτων. Στα 80 περίπου χρόνια της κυριαρχίας των Καταλανών η πόλη παράκμασε και η οικονομική δραστηριότητα ατόνησε. Το 1387 οι Φλωρεντινοί υπό τον Nerio Acciaiuoli κατέλαβαν την Ακρόπολη και την Αθήνα και, εκτός από ένα μικρό μεσοδιάστημα κυριαρχίας των Βενετσιάνων, κράτησαν την Αθήνα μέχρι το 1458, οπότε έπεσε στα χέρια των Οθωμανών του Μωάμεθ του Πορθητή. Ο Acciaiuoli μετέφερε πάλι την έδρα της εξουσίας στην Αθήνα και επιδόθηκε σε πολλά έργα ανάπτυξης και εξωραϊσμού της πόλης που γνώρισε μέρες σχετικής οικονομικής και κοινωνικής ακμής. Επισκευάστηκε το λιμάνι του Πειραιά, ανακαινίστηκε η καθολική εκκλησία Santa Maria de Setines του Παρθενώνα και συντηρήθηκαν πολλοί δρόμοι [1], γεγονός που ευνόησε την ανάπτυξη του εμπορίου. Ο Φλωρεντινός ηγέτης για να προσεταιριστεί το ντόπιο στοιχείο επανέφερε την χρήση των Ελληνικών και επέτρεψε την εγκατάσταση Ορθόδοξου επισκόπου που αποκαταστάθηκε. Αναπτύχθηκαν οικονομικά και κοινωνικά πολλές οικογένειες Αθηναίων, με προεξάρχουσα εκείνη των Χαλκοκονδύληδων. Την ίδια περίοδο εντοπίζουν οι ιστορικοί μελετητές την εγκατάσταση των Αρβανιτών στην περιοχή της Αττικής και της Θήβας. Τότε επισκέφτηκαν την Αθήνα και πολλοί περιηγητές από τις ευρωπαϊκές χώρες που, γυρίζοντας στην Δύση, διέδωσαν την εικόνα της παλιάς αίγλης της πάλαι ποτέ κραταιάς και σπουδαίας Αθήνας. Η σχετικά ανοδική αυτή πορεία διακόπηκε το έτος 1456, οπότε η Αθήνα καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς του Μωάμεθ του Πορθητή ΄Β.

Η σχετική ευημερία της πόλης δεν είναι άσχετη με την γενικότερη αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών που είχε ήδη ξεκινήσει στις ιταλικές εμπορικές πόλεις, κυρίως στην Φλωρεντία. Η αγάπη των Φλωρεντινών για τα αρχαία γράμματα μεταφράστηκε και σε υλικό ενδιαφέρον για την ίδια την πόλη των Αθηνών που υπήρξε στους αρχαίους χρόνους το σημαντικότερο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο ολόκληρου του τότε γνωστού κόσμου.

| Η Πόλη των Λόφων |

370

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος ος Πρ

Ακ

I II III IV V VI VII VIII IX

Άγιος Γεώργιος Θησείου Μνημείο Φιλοπάππου Καπνικαρέα Ανάκτορα Φράγκων Δουκών Νότια Πύλη Φραγκικός Πύργος Προπυλαίων Ανατολικός Πύργος ή Belvedere Μεταμόρφωση του Σωτείρος Ναός Ταξιαρχών Προφήτης Ηλίας Κατοικίες Περιόδου Αγάλματα Τριτώνων & Γιγάντων Ναός Αγίου Φραγκίσκου

ια

ε ήμ

αδ

039 076 106 123 124 126 127 128 129 130 131 284 323

Ιερά

III

Οδό

XII

106 039 εσόγεια

Προς Μ

284 129 130

131

VI V

123 126

VII

127

124

323

II VIII I 076 ος

Πρ

XIV

Σού

500μ.

1000μ.

XIII

ν νιο

100μ.

123. Ανάκτορα Φράγκων Δουκών | 126. Πύργος Προπυλαίων Γενικά Στοιχεία

πό το 1204 και για δυόμισι αιώνες, ως συνέπεια της Δ' Σταυροφορίας και της κατάκτησης των ελληνικών περιοχών από τους Λατίνους, η Αθήνα θα γνωρίσει την κυριαρχία των γάλλων δουκών de la Rοche και de Βrienne (1204-1311), των ιπποτών της Καταλανικής Εταιρείας (1311-1388) και της φλωρεντινής οικογένειας των Αcciaiuοli. Οι τελευταίοι, με εξαίρεση μια σύντομη κατοχή της πόλης από τους Βενετούς (1395-1403), έμειναν στην Αθήνα ως το 1456, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη και έθεσαν οριστικά τέλος στην περίοδο της Φραγκοκρατίας. Όλοι αυτοί οι Λατίνοι ηγεμόνες προσπάθησαν να μεταφέρουν τα πρότυπα του μεσαιωνικού ιπποτισμού και το φεουδαρχικό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας στον ελληνικό χώρο.

Ο πρώτος κύριος της Αθήνας, ο βουργουνδός ευγενής Όθων de la Rοche, έλαβε την Αθήνα ως φέουδο για τη συμμετοχή του στη Σταυροφορία, από τον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό, και ονομάστηκε Dοrninus Αthenarurn ή Sire d' Αthenes, τίτλος που αποδόθηκε στα ελληνικά ως Μέγας Κύρης. Το 1259 ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Θ' απένειμε στον διάδοχό του Όθωνα Guy Α' τον τίτλο του Δούκα της Αθήνας και έκτοτε η περιοχή ονομάστηκε Δουκάτο της Αθήνας. Το Δουκάτο περιελάμβανε την Αττική, τη Μεγαρίδα και τη Βοιωτία και κατά καιρούς επεκτάθηκε στην Πελοπόννησο και τη Στερεά. Πρώτη φροντίδα των γάλλων ηγεμόνων υπήρξε η ενίσχυση των οχυρώσεων της πόλης, του Castel de Setines, όπως αποκαλείται πλέον η Αθήνα. Ένας νέος οχυρωματικός περίβολος, το Ριζόκαστρο, κατασκευάστηκε στις ρίζες του βράχου κατά τον 13ο αιώνα & περιέλαβε ορισμένα τμήματα του υστερορωμαϊκού τείχους στη νότια κλιτύ.

Περί τα μέσα του αιώνα η κύρια είσοδος της Ακρόπολης έκλεισε με ένα ισχυρό προτείχισμα και ως είσοδος στο Κάστρο χρησιμοποιήθηκε η πύλη κάτω από το ιερό της Αθηνάς Νίκης, η οποία προστατεύθηκε με προμαχώνα. Η πηγή της Κλεψύδρας οχυρώθηκε και εξασφαλίστηκε η επικοινωνία της με την Ακρόπολη με την κατασκευή κλίμακας και τη διάνοιξη της βορινής θύρας κάτω από τα Προπύλαια. Οι επεμβάσεις αυτές που έγιναν σταδιακά μετέτρεψαν την Ακρόπολη σε πραγματικό μεσαιωνικό κάστρο. Μέσα στο κάστρο ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε λατινική εκκλησία, το Ερέχθειο έγινε η κατοικία του Λατίνου επισκόπου και τα μνημεία των Προπυλαίων, που στέγαζαν παλιότερα την κατοικία του μητροπολίτη, χρησιμοποιήθηκαν ως κατοικία των δουκών. Οι βουργουνδοί ευγενείς διοίκησαν το δουκάτο με σύνεση για περισσότερα από εκατό χρόνια, περίοδο κατά την οποία η περιοχή γνώρισε σχετική ηρεμία και ασφάλεια. Από τα χαρακτηριστικότερα έργα της περιόδου ήταν ο Πύργος των Προπυλαίων, ο οποίος δέσποζε μέχρι και τον 19ο αιώνα (έχει αποτυπωθεί και σε φωτογραφικό υλικό), όπου και κατεδαφίσθηκε, μαζί με τα όλα κατάλοιπα στην Ακρόπολη της οθωμανικής κυριαρχίας, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση των Αθηνών από τους Τούρκους. Η πειρατεία εξέλιπε, Βενετοί και Γενουάτες έμποροι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και τη Θήβα, η οποία εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο μεταξουργίας. Μια ομάδα μαρμάρινων αναγλύφων που βρίσκονται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο και έχουν χρονολογηθεί στον 13ο αιώνα (έργα αθηναϊκού εργαστηρίου) μαρτυρούν το υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο των δημιουργών τους και την υιοθέτηση από μέρους τους εικονογραφικών θεμάτων της δυτικής τέχνης.

| Η Πόλη των Λόφων |

372

Ανάκτορα Φράγκων Δουκών Πύλη Beule

Ιερό Αθηνάς Νίκης

Πύργος Προπυλαίων

Γραμμική αναπαράσταση των Προπυλαίων, όπου επισημαίνεται ο Φράγκικος Πύργος. Διακρίνονται οι μικρές πύλες εισόδου, οι τρεις σειρές κανονιών που κοιτάζουν προς τα Δυτικά και προς τον Φαληρικό όρμο και φυσικά τα Ανάκτορα.

Πρόπλασμα του λόφου της Ακρόπολης που απεικονίζει τα μνημεία του λόφου κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας ή Φραγκοκρατίας. Δεσπόζουν οι πολλές περιμετρικές οχυρώσεις των Προπυλαίων, οι βυζαντινοί ναοί και το μέγαρο των Φράγκων Δουκών.

129. Ναός των Ταξιαρχών | 130. Προφήτης Ηλίας Γενικά Στοιχεία

ολύ κοντά στο σημείο όπου βρίσκεται ο σημερινός ναός των Ταξιαρχών, στη συμβολή των οδών Ταξιαρχών και Δεξίππου στη Πλάκα, είχε χτιστεί ο βυζαντινός ναός των Ταξιαρχών (του 11ου-12ου αιώνα). Ο παλαιός ναός, πιο συγκεκριμένα, βρισκόταν εντός της αρχαίας ρωμαϊκής αγοράς, ή εντός του Σταροπαζάρου επί Τουρκοκρατίας. Ο ναός ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων το 1852. Σήμερα είναι γνωστός ως Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών ή ως ναός της Παναγίας Γρηγορούσας.

Ο νεότερος ναός του 19ου αι. είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής μετά τρούλλου (με αξιοσημείωτη εικονογράφηση του επτανήσιου αγιογράφου Δ. Πελεκάση), ο οποίος υπέστη και αυτός εκτεταμένη ανακαίνιση το 1922. Το 1945 αφιερώθηκε στο ναό η μικρασιατική εικόνα της Παναγίας της Γρηγορούσας (απ΄ όπου πήρε και τη σημερινή του ονομασία) και το 1948 αναγνωρίστηκε ως προσκύνημα. Το 1995 έγινε μια μικρή επέκταση του υπάρχοντος κτίσματος προς τα ανατολικά.

Ο μεσοβυζαντινός ναός του Προφήτη Ηλία, ρυθμού σταυροειδή εγγεγραμμένου, με κύριο χαρακτηριστικό τον πτυχωτό τρούλο (όπως μας είναι γνωστός από σχέδιο του Paul Durand), χτίστηκε τον 10ο αι. μ.Χ. και επισκευάσθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η Αθήνα, ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους γνωρίζει αφενός μία έντονη οικοδομική δραστηριότητα, προκειμένου να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες, αφετέρου γίνεται το αντικείμενο θαυμασμού των Ευρωπαίων που ανακαλύπτουν εκ νέου την γοητεία του κλασικού ιδεώδους. Μέσα σε αυτό το κλίμα ο ναός του Προφήτη Ηλία κατεδαφίζεται, μαζί με άλλες εκκλησίες της πόλης, προκειμένου στη θέση του να ολοκληρωθεί η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της αρχαίας αγοράς. Η κατεδάφιση πραγματοποιήθηκε γύρω στα 1843 από τον Λ. Καυτατζόγλου, αφού προηγουμένως αποτοιχίστηκε, πιθανόν από το τύμπανο της θύρας του ναού, η τοιχογραφία της ένθρονης Θεοτόκου, γνωστής ως Παναγία των Καταλανών [1]. Το έργο παραδόθηκε στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο, το οποίο δώρισε αργότερα ο Λ. Καυτατζόγλου, μαζί με άλλα αντικείμενα βυζαντινής τέχνης, στη συλλογή της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Η παράσταση είναι γνωστή ως η Παναγία των Καταλανών, καθώς αρχικά οι δύο θυρεοί συνδέθηκαν με τους Καταλανούς άρχοντες της Αθήνας του 14ου αιώνα. Ωστόσο, τα λατινικά αρχικά F.A. και L.S, που γράφονται με γοτθικούς χαρακτήρες, ταυτίσθηκαν από τον Δ. Καμπούρογλου, με αυτά του Γενοβέζου Francesco Acciajuoli, Δούκα των Αθηνών κατά το διάστημα 1441-1460, και του ευγενούς Lorenzo Spinola, ο οποίος απεβίωσε το 1453. Είναι γνωστό ότι η γενουατική κοινότητα είχε δικό της ναό δίπλα στην είσοδο της αγοράς. Πιθανόν ο Lorenzo Spinola να είναι και ο δωρητής της τοιχογραφίας, η οποία, εάν η υπόθεση ευσταθεί, μπορεί να χρονολογηθεί γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα. | Η Πόλη των Λόφων |

374

Οι ναοί του Προφήτου Ηλία και των Ταξιαρχών κατά την Τουρκοκρατία και η μεταξύ τους σχέση. Το πλαίσιο με τη διακεκομμένη γραμμή περιγράφει τα όρια της Ρωμαϊκής Αγοράς.

Εικαστική αναπαράσταση των δύο ναών από τον Paul Durand. Στο βάθος απεικονίζεται ο Προφήτης Ηλίας και σε πρώτο πλάνο ο ναός των Ταξιαρχών. Είναι μια από τι ελάχιστες πηγές όπου μπορούμε να πάρουμε πληροφορίες για τον ναό του Προφήτου.

Αθήνα 1456-1687 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

ετά την κατάκτηση της Αθήνας από τους Οθωμανούς την διετία 14561458, την πόλη επισκέφτηκε ο σουλτάνος Μωάμεθ ο Β΄ ο Πορθητής. Άνθρωπος με ευρεία μόρφωση και θαυμασμό για την αρχαία Ελλάδα, ήρθε στην Αθήνα για να θαυμάσει τα μνημεία του παρελθόντος για τα οποία είχε τόσα πολλά ακούσει. Σε συνδυασμό με το γεγονός πως οι Αθηναίοι παραδόθηκαν χωρίς αντίσταση στον Σουλτάνο, τους παραχώρησε αρκετά προνόμια και άφησε παρακαταθήκη στους νεώτερους να προστατεύουν και να τιμούν τα παλιά μνημεία της πόλης. Την διοίκηση της πόλης επέβλεπε ο Πασάς που έδρευε στο Νεγρεπόντε (την σημερινή Χαλκίδα), την τάξη εξασφάλιζε μικρό στρατιωτικό τμήμα Οθωμανών, που είχε την έδρα του στην Ακρόπολη και την δικαιοσύνη απένεμε ο Οθωμανός δικαστής που ονομαζότανε καδής.

Οι Αθηναίοι διατήρησαν τους δικούς τους τοπικούς άρχοντες με περιορισμένες εξουσίες, κυρίως για τα ζητήματα ανάμεσα στους χριστιανούς. Οι άρχοντες αυτοί ονομάζονταν δημογέροντες και προέρχονταν από τις αρχοντικές οικογένειες της πόλης. Ο υπόλοιπος λαός διακρινόταν σε γαιοκτήμονες (νοικοκυραίους), σε έμπορους και βιοτέχνες (παζαρίτες) και τους χωρικούς (ξωτάρηδες) που κατοικούσαν στα μικρά αραιοκατοικημένα χωριά της υπαίθρου γύρω από την πόλη σε ολόκληρη την Αττική, τα κατάλοιπα των Δήμων της εποχής της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Τα μέλη της κάθε κοινωνικής τάξης φορούσαν και διαφορετική ενδυμασία που τους διέκρινε μεταξύ τους. Σύντομα ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε τζαμί με ένα κτίσμα στο εσωτερικό του αρχαίου ναού. Οι Ορθόδοξοι Έλληνες λειτούργησαν τα παλιά μοναστήρια τους που είχαν κλείσει ή μετατραπεί σε καθολικά επί της κυριαρχίας των Λατίνων και ίδρυσαν και νεότερα, κυρίως στον Υμηττό και στην Πεντέλη. Σε εκείνη την εποχή έζησε και η περίφημη Ρηγούλα Μπενιζέλου [1], γόνος παλαιάς Αθηναϊκής οικογένειας, που λόγω του φιλανθρωπικού της έργου ανακηρύχτηκε αργότερα άγια από την Ορθόδοξη εκκλησία με το όνομα Φιλοθέη.

Οι ίδιοι οι Αθηναίοι ονομαζόμενοι από τον κατακτητή “ραγιάδες” πλήρωναν αρκετούς φόρους μεταξύ των οποίων επαχθέστερος ήταν ο κεφαλικός φόρος (χαράτσι) και το παιδομάζωμα του 16ο αιώνα. Τα σπίτια των πλέον ευκατάστατων αθηναϊκών οικογενειών ήταν διώροφα με μεγάλη εσωτερική αυλή που περιβαλλόταν από υψηλούς τοίχους γύρω-γύρω. Υπήρχαν πολλοί περιορισμοί για τους Αθηναίους, όπως ήταν η απαγόρευση να κτίζουν ψηλότερα σπίτια από των Μουσουλμάνων, να φέρουν όπλα, να ανεβαίνουν στην Ακρόπολη, να ιππεύουν άλογα και να φοράνε πολυτελή ρούχα. Τα περισσότερα στοιχεία που γνωρίζουμε για την ιστορία της πόλης αυτούς τους χρόνους προέρχονται από διάφορα τοπικά αρχεία και τις διηγήσεις πολλών επισκεπτών που έρχονταν στη πόλη για να θαυμάσουν τα αρχαία μνημεία και να γνωρίσουν από κοντά την παλαιά δόξα των αρχαίων Αθηνών. Από τους περιηγητές προήλθε και το όνομα Settines που διαβάζουμε σε χάρτες των δυτικών της εποχής [2]. Το 1667 επισκέφτηκε την πόλη και ο περίφημος τούρκος ταξιδευτής Εβλιά Τσελεμπί που στις αναμνήσεις του επαίνεσε πολύ την πόλη με την αρχαία αίγλη. Το 1645 ο έλεγχος των Αθηνών περιήλθε στον αρχιευνούχο του χαρεμιού που διατηρούσε ο Σουλτάνος στο παλάτι του στο περίφημο Τοπ Καπί. Αυτή την περίοδο η ζωή των Αθηναίων καλυτέρευσε αισθητά. Το 1656 ένας κεραυνός έπληξε τα Προπύλαια στην Ακρόπολη που ανατινάχτηκαν, καθώς εκεί φύλαγαν οι κατακτητές το μπαρούτι για τα κανόνια τους (ο θρύλος αναφέρει ως τιμωρό τον Άγιο Δημήτριο, τον Λουμπαρδιάρη). Την ίδια περίπου περίοδο, οι Γάλλοι μοναχοί του τάγματος των Καπουτσίνων ίδρυσαν καθολική μονή στην θέση που σήμερα βρίσκεται η Αγία Αικατερίνη και το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτους. Στις αναμνήσεις Καπουτσίνων μοναχών που δημοσιεύτηκαν στην Δύση μαθαίνουμε πως εκείνη την εποχή υπήρχαν και λειτουργούσαν πολλές μικρές εκκλησίες, οι οποίες είχαν κτιστεί κυρίως με υλικά των κατεστραμμένων αρχαιοτήτων.

Από το όνομα της αγίας πήρε και το όνομα της η σημερινή περιοχή της Φιλοθέης, γιατί εκεί υπήρχε ο τάφος της.

2. Η ονομασία αυτή αποδίδεται στο γεγονός πως οι Έλληνες έλεγαν “στην Αθήνα” και από παραφθορά αυτής της φράσης προήλθε η εσφαλμένη ονομασία των Αθηνών στους χάρτες.

| Η Πόλη των Λόφων |

376

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος ος Πρ

148

Ακ αδ

I II III IV V VI VII VIII IX

Άγιος Γεώργιος του Βράχου Άγιος Ιωάννης στις Κολώνες Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης Τζαμί του Παρθενώνος Ά Φετιχιέ Τζαμί (του Πορθητού) Άγιος Σπυρίδων & Τίμια Ζώνη Άγιος Αθανάσιος του Κουρκούρη Αγία Τριάς Μοναστήρι της Παντάνασσας Άγιοι Ανάργυροι Κολοκύνθη Άγιος Θωμάς Βρυσακίου Άγιοι Ασώματοι στα Σκαλιά Μονή Καπουτσίνων Μοναχών

ια

ε ήμ

108 132 133 134 139 143 144 145 151 169 173 334 335

172

Ιερά

120

144

170 151 039

106

334

εσόγεια

Προς Μ

173

139 149

098

III

458 119

145

Οδό

324

143

169

138

108

335

134

VII

137

133

132

161

Σημεία ενδιαφέροντος

VIII

Χάρτης σύγχρονης πόλης

Οδός ή μονοπάτι περιόδου αναφοράς

076

XIV

Πρ ος

Υφιστάμενη οχείρωση

Σού

100μ.

500μ.

1000μ.

XIII

ν νιο

Παλαιότερη οχείρωση

97. Άγιος Ιωάννης στη Κολώνα Γενικά Στοιχεία

ρίσκεται σε μία από τις πιο υποβαθμισμένες οικονομικά γειτονιές του κέντρου των Αθηνών, ανάμεσα σε πολυκατοικίες και ετοιμόρροπα καταστήματα, στην οδό Ευριπίδου 70. Πρόκειται για μία ξυλόστεγη βασιλική, που κτίσθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο της είναι ο αρχαίος, με κορινθιακό κιονόκρανο, κίονας, που βρίσκεται στο Ιερό Βήμα και εξέχει από την στέγη. Η αγία Τράπεζα είναι εντοιχισμένη στην αψίδα του Ιερού Βήματος. Στα δεξιά του ήταν ο Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος και δεξιά αυτού οι Αγ. Απόστολοι στα Μάρμαρα, δυο εκκλησάκια που έχουν εξαφανισθεί εντελώς.

Ο Κορινθιακός κίονας, που γύρω του έχει κτισθεί η εκκλησία, βρίσκεται σε μία περιοχή που παλαιότερα ονομαζόταν πλάτωμα των Αγίων Ολύμπων ή Κόλυμπος. Χτίστηκε στα θεμέλια ενός πρωτο-χριστιανικού ναού, ενώ υπάρχουν επίσης αναφορές ότι ο κίονας ανήκε σε ένα αρχαίο Ασκληπιείο. Ο Δημ. Καμπούρογλου, από τον οποίο αντλούμε τα στοιχεία, θυμάται ένα κλέφτικο τραγούδι που έλεγε: “Στον Όλυμπο στον Κόλυμπο...” Στα Αναργυρία Αποσπασμάτα αναφέρεται: “...Οι Σκύθαι ορμήσαντες πανστρατιά και φθάσαντες και εις τας Αθήνας, ελεηλάτησαν, καίοντες δένδρα και κρημνίζοντες ναούς, ότε και έξ στήλας του Κολυμπίτου έρριψαν”. Επίσης, οι “θέρμες” (βλ. πυρετός) ήταν το βασικότερο σύμπτωμα της πανώλης (η οποία θέριζε στα χρόνια του Μεσαίωνα) και ήταν η αρρώστια που βασάνισε την Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όπως μας περιγράφει ο Θουκυδίδης. Η κολώνα του Αγ. Ιωάννη χαρακτηρίζεται ως ο αρχαιότερος Κορινθιακός κίονας που έχει βρεθεί στην Ελλάδα και συναντάται (μόνο ένας αυτού του ρυθμού) στον ναό του Επικουρίου Απόλλωνα, στις Βάσσες της Φιγαλείας (Αρκαδία). Ο ναός αυτός ήταν προσφορά από τους Αθηναίους, που τους γιάτρεψε από την πανώλη [1] κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο και εορτάζει στις 29 Αυγούστου. Οι παλαιοί Αθηναίοι πίστευαν πως ο ναός του Τιμίου Προδρόμου έχει θαυματουργική ιδιότητα ως προς την ίαση από πυρετό. Η παράδοση αναφέρει, όπως την διέσωσε ο Δημ. Κομπούρογλου: “Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος λίγο πριν πεθάνει έστησε μία κολώνα και στο θεμέλιο της έδεσε όλες τις αρρώστιες με μετάξια λογιώ-λογιώ χρώματα, και τα έχωσ΄ εκεί βαθιά και από πάνω τους έβαλε την κολώνα και είπε: Σαν θα πεθάνω, όποιος αρρωστήσει, να έρθει να δέσει ένα μετάξι στην κολώνα τρεις κόμπους, με ότι χρώμα έχει η αρρώστια του, και να πει το όνομα μου τρεις φορές κ΄ ευθύς θα γιατρευτεί”. Υπάρχει ένας ζωγραφικός πίνακας της Αθήνας που δείχνει σχεδόν ολόκληρη την βορειοανατολική πλευρά της πόλης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Σε πρώτο πλάνο είναι μια πύλη που σχηματίζεται από δυο ιωνικούς κίονες. Γύρω υπάρχουν διάσπαρτα μάρμαρα, κομμάτια αρχαίου ναού που υπήρχε εκεί. Φαίνεται η Αθήνα από τον Υμηττό και το Ολυμπίειο αριστερά, έως το Θησείο δεξιά. Στη μέση διακρίνονται η Ακρόπολη με τον Παρθενώνα και το “Ερεχθείο”. Δίπλα στο Ερεχθείο υπάρχει ένα πολύ ψηλό κτίσμα. Η περιοχή απ' όπου ο ζωγράφος έφτιαξε τον πίνακα του, τοποθετείται στο ύψος της σημερινής Βαρβακείου Αγοράς και της Πλατείας Κοτζιά, δηλαδή του Δημαρχείου. Εκεί δίπλα ήταν ο ναός των Αγίων Αποστόλων στα Μάρμαρα, καθώς και μία από τις Πύλες του τείχους των Αθηνών (η Μενιδιάτικη). Το 1917 δυτικά της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη και αριστερά στην οδό Ευριπίδου, σε οικόπεδο που ανασκάπτονταν για ανέγερση οικοδομής, βρέθηκε μωσαϊκό δάπεδο και χριστιανικά γλυπτά του 5ου αι. μ.Χ. Η εκκλησία σήμερα είναι ενοριακό παρεκκλήσιο του Ναού του Αγίου Δημητρίου Ψυρρή.

Ο όφις (σύμβολο του Ασκληπιού και της φαρμακευτικής περίθαλψης) ανήκει στην οικογένεια των Κολουμβρίδων. Ίσως αυτό δίνει μια ερμηνεία του ονόματος Κόλυμπος, αν και δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως.

| Η Πόλη των Λόφων |

378

Παλαιότερα, άπειρα νήματα σε ποικίλα χρώματα (όπως ήθελε και η παράδοση) ήταν κολλημένα στη βάση του κίονα μέσα στην εκκλησία. Είναι οι δύσκολες στιγμές του ανθρώπου, όπου η μαγεία έρχεται να βοηθήσει τη θρησκεία, συνήθεια που διατηρείτο μέχρι και τα τελευταία χρόνια. Ο σημερινός ναός δεν είναι επισκέψιμος. Δεν τελούνται λειτουργίες και η αυλόπορτα του είναι ασφαλισμένη, μην επιτρέποντας την είσοδο στους πιστούς.

108. Άγιος Γεώργιος του Βράχου Γενικά Στοιχεία

ρίσκεται κοντά στη βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης, στη συμβολή του μονοπατιού της αρχής των Αναφιώτικων (αριθ. 1) και της οδού Στράτωνος. Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική, με δίρριχτη νεότερη κεραμοσκεπή εξωτερικά. Στο εσωτερικό, η θολωτή οροφή στους μακρούς τοίχους και εγκάρσια στηρίζεται σε τυφλά τόξα. Εξαιτίας της διαμόρφωσης του εδάφους, έχει βορειοανατολικό προσανατολισμό. Επάνω στην κύρια είσοδο, που βρίσκεται νότια, υπάρχει ανάγλυφο επιστύλιο με σταυρούς και ρόδακες.

Στα επαναστατικά χρόνια έπαθε μεγάλες φθορές, αλλά αργότερα, γύρω στα 1850, τον αναστύλωσαν οι Αναφιώτες που εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά, oι όποιοι χρησιμοποίησαν αρχαία μάρμαρα που υπήρχαν τριγύρω και τον έκαναν λευκό, για να θυμίζει το νησί τους. Επίσης, έκτισαν ένα μονόλοβο καμπαναριό επάνω από την είσοδο. Εσωτερικά της εκκλησίας, κρέμασαν κεντήματα και ασημένια αφιερώματα, που εικονίζουν νησιώτικα σπίτια. Το 1964, στο αριστερό μέρος της εκκλησίας, κτίσθηκε παρεκκλήσιο του Αγίου Κωνσταντίνου. Με τον ναό σχετίζεται μια ιδιαίτερη και σημαντική ιστορία, συνδεδεμένη με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έξω και δεξιά της εκκλησίας του Αγίου, την ημέρα της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων στην πρωτεύουσα (27 Απριλίου 1941), κατέπεσε από την Ακρόπολη τυλιγμένος στην ελληνική σημαία (αρνούμενος να την παραδώσει στους κατακτητές) ο φρουρός Κωνσταντίνος Κουκίδης. Σχετική ενεπίγραφη πλάκα στο σημείο θυμίζει τη θυσία του. Οι δύο ναΐσκοι σήμερα είναι παρεκκλήσια του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά.

Η ιστορία του Κωνσταντίνου Κουκίδη Στις 27 Απριλίου του 1941 ο γερμανικός στρατός εισέρχεται στην Αθήνα για να την καταλάβει [1]. Από εκεί η στρατιωτική φάλαγγα κατευθύνεται στην Ακρόπολη για την επικύρωση της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Στο λόφο της Ακρόπολης υπήρχε φρουρός που είχε την ευθύνη καθημερινά της έπαρσης και υποστολής της σημαίας. Την ημέρα εισόδου των γερμανών, φρουρός ήταν ο Κωνσταντίνος Κουκίδης, ο οποίος, αρνούμενος να γίνει η έπαρση της σβάστικας, τυλίχθηκε με την ελληνική σημαία και έπεσε από τον βράχο της Ακρόπολης. Οι πραγματικές πληροφορίες για το περιστατικό είναι λιγοστές. Το γεγονός αυτό μεταφέρθηκε από στόμα σε στόμα και πιθανόν να λειτούργησε θετικά στην ψυχολογία των κατεκτημένων ελλήνων. Ίσως αυτό ήταν που έκανε τον τότε Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο να καταγράψει στα απομνημονεύματα του το γεγονός, αποτελώντας σήμερα τη μόνη αξιόπιστη πηγή για την συγκεκριμένη ιστορία. Τα επίσημα αρχεία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού [2] δεν έχουν καταγράψει πουθενά τον Κουκίδη ως στρατευμένο εκείνης της εποχής και λόγω του νεαρού της ηλικίας πιστεύεται ότι ήταν μέλος της μεταξικής νεολαίας. Ο Δήμος Αθηναίων τοποθέτησε το 2000 αναμνηστική στήλη στην οδό Θρασύλλου στην Πλάκα. Όπως τόνισε ο τότε Δήμαρχος Αθηναίων κατά τα αποκαλυπτήρια της στήλης, ο θρύλος του Κουκίδη “έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο σε μια ιδιαίτερα δύσκολη στιγμή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας”. Κατά αυτήν την έννοια τιμήθηκε για πρώτη φορά ένα συμβολικό πρόσωπο.

Σημείωση: η παράδοση της πόλη έγινε δίπλα στο κτήμα Θων.

2. Αν και ο Κ. Κουκίδης δεν φαίνεται να είναι υπαρκτό ή στρατευμένο πρόσωπο, στους στρατώνες της Προεδρικής Φρουράς στον Εθνικό Κήπο υπάρχει αναμνηστική πλάκα με την επιγραφή “Πλατεία εύζωνα Κωνσταντίνου Κουκίδη”.

| Η Πόλη των Λόφων |

380

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βράχου είναι το πρώτο κτίσμα που συναντάει κανείς κατά την είσοδο του στα Αναφιώτικα. Βρίσκεται κυριολεκτικά σκαρφαλωμένος στον λόφο της Ακρόπολης. Η αναμνηστική στήλη προηγείται, στο αριστερό μέρος του οδοστρώματος.

Η κύρια όψη και είσοδος του ναού, με τον προαύλιο χώρο. Εξωτερικά δεν φαίνονται τα μέλη των αρχαίων κτισμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για την αναστήλωση του. Το μόνο μαρμάρινο στοιχείο είναι το υπέρθυρο με τα χριστιανικά σύμβολα.

119. Παναγιά Χρυσοσπηλιώτισσα Γενικά Στοιχεία

περίτεχνη αυτή εκκλησία αποτελεί δείγμα της εκλεκτικιστικής σχολής (συνδυασμός τύπων και αρχιτεκτονικών στοιχείων από διαφορετικές περιόδους εκκλησιαστικών ναών), που κυριάρχησε γενικά στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Είναι ένα εντυπωσιακό διόροφο κτίσμα με δύο κωδωνοστάσια σε κάθε πλευρά του νάρθηκα.

Σύμφωνα με το θρύλο, όταν οι Τούρκοι εισήλθαν στην Ακρόπολη, οι γυναίκες και τα παιδιά πήδηξαν από το βράχο για να μην αιχμαλωτιστούν. Η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας λέγεται πως τους έσωσε όλους. Από τότε, η εκκλησία αποτελεί καταφύγιο και άσυλο για γυναίκες και παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο. Στη θέση του σημερινού ναού, επί της Αιόλου 62, βρισκόταν άλλοτε μια παλαιά μετρίων διαστάσεων εκκλησία, ρυθμού βασιλικής με αντηρίδες στις πλάγιες όψεις. Ο μικρός ναϊσκος φημολογείται ότι κατασκευάστηκε τον 12ο αι. μ.Χ. αλλά οι περισσότερες αναφορές τον κατατάσσουν ως οικοδόμημα του 15ος αι. μ.Χ.

Ο προγενέστερος του σημερινού ναός, καταστράφηκε το 1835 κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους επισκευάστηκε προχείρως από τους ενορίτες της, οι οποίοι λίγα χρόνια αργότερα αγόρασαν [1] τα παρακείμενα οικόπεδα, επιδιώκοντας την ανέγερση στο ίδιο σημείο ενός νέου και μεγαλύτερου ναού. Οι προετοιμασίες για την κατασκευή του άρχισαν το 1846, αλλά λόγω διαφόρων δυσκολιών και γραφειοκρατείας, η κατασκευή άρχισε μόλις το 1863. Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Δημήτριο Ζέζο, ο οποίος θεωρείται εισηγητής μιας "ελληνο-βυζαντινής" αρχιτεκτονικής ρυθμολογίας και ο νέος ναός θεμελιώθηκε το 1863 και ολοκληρώθηκε μόλις το 1892, μετά από αλλεπάλληλους εράνους. Μετά την απεβίωση του Δ. Ζέζου το 1857, την οικοδομή επέβλεπε μέχρι το 1878 ο Π. Κάλκος και, στη συνέχεια, ο Ernest Ziller, στον οποίο οφείλεται πιθανότατα και η σχεδίαση του τέμπλου.

Πρωτεργάτης αυτής της προσπάθειας ήταν ο Σπύρος Παυλίδης, ιδιοκτήτης της γειτονικής σοκολατοποιΐας.

| Η Πόλη των Λόφων |

382

Φωτογραφία ενός από τα δύο εντυπωσιακά κωδονοστάσια στην όψη του ιερού, από την πλευρά της Αιόλου. Ο βυζαντινός ναός βρίσκεται υπό μερική ανακατασκευή (2012 εώς -).

Ο προαύλιος χώρος στην πίσω πλευρά της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Διακρίνονται τα κιονόκρανα που υποστηρίζουν το αψιδωτό αίθριο, καθώς και οι τοιχογραφίες που έχουν φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου. Η οροφή έχει σοβατιστεί, πιθανά για τη προστασία του διάκοσμου της οροφής.

133. Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης Γενικά Στοιχεία

νάμεσα στους λόφους της Πνύκας και των Μουσών (Φιλοπάππου), κοντά στο σημείο όπου η οδός Διονυσίου Αρεοπαγίτου γίνεται οδός Αποστόλου Παύλου, υπάρχει μικρό παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο. Πρόκειται για απλή βασιλική, όπως σχεδόν όλες οι εκκλησίες εκείνης της περιόδου, με ένα εσωτερικό διάδρομο και χρονολογείται στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Στη δεκαετία του '50 έγινε διαμόρφωση του χώρου, των μονοπατιών και της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη πάνω σε σχέδια και επίβλεψη του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη.

Για το παρατσούκλι “Λουμπαρδιάρης” υπάρχουν δύο εκδοχές από κείμενα και μαρτυρίες των περιηγητών της εποχής, αλλά και από την προφορική παράδοση των Αθηναίων. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Γιουσούφ αγάς, δισδάρης (φρούραρχος) του κάστρου της Ακρόπολης, ενοχλημένος από τη θέα της εκκλησίας, θέλησε να την καταστρέψει. Ένα απόγευμα έδωσε εντολή να ετοιμαστούν 3 κανόνια και να σκοπεύσουν το εκκλησάκι, ώστε να είναι έτοιμα να το βομβαρδίσουν το πρωί. Όμως κατά τη διάρκεια της νύχτας ξέσπασε πάνω από την πόλη μια φοβερή καταιγίδα με καταρρακτώδη βροχή και κεραυνούς. Ένας από αυτούς, πάντα σύμφωνα με το θρύλο, έπεσε στην πυριτιδαποθήκη της Ακρόπολης, με αποτέλεσμα από την έκρηξη που ακολούθησε να καταστραφούν τα 3 κανόνια, αλλά και να σκοτωθεί ο Γιουσούφ αγάς και η οικογένειά του, που έμεναν στα Προπύλαια. Όταν οι Αθηναίοι έμαθαν την άλλη μέρα το πρωί τι είχε γίνει, απέδωσαν το γεγονός σε θαύμα του Αγίου Δημητρίου και ονόμασαν το εκκλησάκι Λουμπαρδιάρη, από τη λέξη λουμπάρδα, που σημαίνει κανόνι.

Η δεύτερη εκδοχή, πιο κοντά στην ιστορία, έχει σχέση με την πολιορκία των Τούρκων στην Ακρόπολη από τους Βενετούς του Μοροζίνι, το 1687 και την τραγική κατάληξη της με την καταστροφή του Παρθενώνα. Οι Βενετσιάνοι πολιορκητές είχαν στήσει ένα μεγάλο κανόνι (λουμπάρδα) δίπλα στην εκκλησία και από εκεί βομβάρδιζαν τους Τούρκους μέσα στο κάστρο. Μια από τις οβίδες έπεσε πάνω στον Παρθενώνα, που έως εκείνη τη στιγμή ήταν σχεδόν άθικτος. Στο εσωτερικό του, κοντά στο τζαμί που είχαν φτιάξει οι Τούρκοι, βρισκόταν και η πυριτιδαποθήκη τους. Από την ισχυρότατη έκρηξη που ακολούθησε καταστράφηκε η οροφή του ναού, αλλά και ένα μέρος από τις κολώνες στη νότια πλευρά. Το μοναδικό αυτό μνημείο, που αποτελούσε για χιλιάδες χρόνια αντικείμενο θαυμασμού και το είχε σεβαστεί ακόμα και ο χρόνος, πληγώθηκε ανεπανόρθωτα από την ματαιοδοξία του ανθρώπου. Τέλος υπάρχει και η πιο πιθανή εκδοχή, με τη λουμπάρδα να καταστρέφει, όχι τον ναό, αλλά τα προπύλαια και μαζί με αυτά την οικογένεια του αγά, η οποία είχε καταλύσει σε αυτά [1]. Όταν μαθεύτηκε η ιστορία, συγκλονισμένοι οι Αθηναίοι από το φοβερό μαντάτο, ονόμασαν το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, Λουμπαρδιάρη. Οι επιφάνειες του εσωτερικού τμήματος των τειχών έχουν αψίδες στις μακρύτερες πλευρές. Η μέθοδος αυτή εξοικονομεί ύλη και χώρο χωρίς επιπτώσεις στη στατικότητα του κτιρίου. Η εξωτερική πλευρά των τειχών είναι διακοσμημένη με μαρμάρινα και πήλινα γεωμετρικά σχήματα. Η διακόσμηση είναι μέρος των εργασιών αναστύλωσης του 1955. Οι εργασίες αναστύλωσης αποκάλυψαν επίσης τοιχογραφίες του 1735.

1. Την ακριβή χρονολογία της καταστροφής των Προπυλαίων δεν την γνωρίζουμε. Από τις μαρτυρίες διάφορων περιηγητών του 17ου αιώνα και λαμβάνοντας υπ’ όψιν καταγεγραμμένες σημαντικές χρονολογίες της εποχής, είναι πιθανότερο να συνέβη το έτος 1645. (Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών, Ι. Τραυλός, σελ. 180)

| Η Πόλη των Λόφων |

384

Φωτογραφία της πλαϊνής όψης του ιερού Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη. Ο τοίχος έχει ενσωματωμένους πολλών διαστάσεων και διαφορετικών σχημάτων πλίνθους, καθώς και ανάγλυφα σύμβολα, εγκοπές, πήλινα και μαρμάρινα στοιχεία.

Η είσοδος του ναού με το ξύλινο στέγαστρο. Στη θέση του υπήρχε πρόπυλο μαρμάρινο, όπως μαρτυρούν και οι βάσεις εκατέρωθεν των κλιμάκων. Κάτω από την μικρή αυλή υπάρχουν λείψανα του Δίπυλου προ των πυλών.

138. Κατοικίες Ακροπόλεως Γενικά Στοιχεία

ιερός βράχος της Ακρόπολης ή αλλιώς το Κάστρο, αποτελούσε από τον μεσαίωνα το φρούριο της πόλεως, αλλά και τον τόπο μόνιμης διαμονής του Τούρκου φρούραρχου, του δισδάρη, καθώς και των οικογενειών των στρατιωτών της φρουράς. Στην πορεία του χρόνου όλο το πλάτωμα του λόφου είχε κατοικίες οθωμανικές. Πιστεύεται ότι υπήρχαν τον 18ο αιώνα περί τα 200 οικήματα εντός της οχύρωσης, καλύπτοντας ολόκληρη την επιφάνεια και τα αρχαία μνημεία, πλην των Προπυλαίων, του Ερεχθείου και του Παρθενώνος.

Για την εξυπηρέτηση των ενοίκων είχε δημιουργηθεί αρκετά πυκνό οδικό δίκτυο, ενώ περιμετρικά και σε στρατηγικά σημεία είχαν τοποθετηθεί πυροβόλα όπλα. Το επί κάστρου ρυμοτομικό σχέδιο των χρόνων της Τουρκοκρατίας επισυνάπτεται στη σελίδα [555] του παρόντος, σχέδιο το οποίο έχει συνταχθεί από τον Ι. Τραυλό, βασιζόμενο σε παλαιότερα σχέδια των Le Roy, Goubault και Fauvel. Ιδιαίτερη φροντίδα καταβάλλεται στην εξασφάλιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερης ποσότητας πόσιμου ύδατος. Η ύδρευση εξακολουθεί να γίνεται από τις δύο προϊστορικές πηγές του λόφου, της Κλεψύδρας και του Ασκληπιείου, των οποίων όμως τα ύδατα έχουν μετατοπισθεί σημαντικά με τη πάροδο των αιώνων και πλέον συλλέγονται από διάφορα άλλα σημεία του βράχου. Για τη συλλογή των όμβριων υδάτων χρησιμοποιούνται επίσης οι προϋπάρχουσες τρεις μεγάλες δεξαμενές, του μεγάλου προδέκτη (ρωμαϊκής περιόδου) και άλλων δύο μεταγενέστερων (βυζαντινής περιόδου).

Η είσοδος στον λόφο είχε απαγορευτεί για τους χριστιανούς. Ο Παρθενώνας μετατράπηκε και λειτουργούσε ως τζαμί με μιναρέ. Μετά το βομβαρδισμό του και την καταστροφή του από τον Ενετό αρχιστράτηγο της πολιορκίας του Χάνδακα, Φραγκίσκο Μοροζίνι, στις 26 Σεπτεμβρίου του 1687, κατά την πολιορκία των Βενετών στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα, στα ερείπια του δημιουργήθηκε νέο τζαμί, χωρίς μιναρέ αυτή τη φορά. Επίσης στο Ερέχθειο είχαν στεγάσει το χαρέμι. Στο εξωτερικό τείχος υπήρχαν τρεις πύλες συνολικά, η είσοδος όμως γινόταν σχεδόν αποκλειστικά από τη Ντάπια του Λιονταριού, της βόρειας κλιτύος, η οποία αποτελεί και σήμερα είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο από την οδό Θεωρίας στη Πλάκα. Εντός του τείχους υπήρχαν ακόμη έξι πύλες, ανεβάζοντας τον αριθμό τους σε εννέα, όσες συμπτωματικά ήταν και η πύλες του Πελασγικού Τείχους των προϊστορικών χρόνων. Μετά την απελευθέρωση, από το 1834, όταν πλέον οι τούρκικες οικογένειες εγκατέλειψαν την Αθήνα, άρχισε η κατεδάφιση των σπιτιών και των οθωμανικών κτισμάτων, εργασίες που ολοκληρώθηκαν μετά από σχεδόν 10 χρόνια, καθώς γίνονταν παράλληλα και οι πρώτες ανασκαφές στον αρχαιολογικό πλέον χώρο. Κάτω από τις παλιές κατοικίες υπήρχε πλήθος αρχαίων σημαντικών μνημείων, τα οποία έπρεπε με κάθε τρόπο να προστατευθούν. Μνημεία από την εποχή του Κίμωνος και του Θεμιστοκλή. Αλλά και “εντός” των κατοικιών και των λοιπών κτισμάτων υπήρχε πολύ σημαντικό υλικό προς απομάκρυνση και προστασία, αφού πλήθος μαρμάρων είχε χρησιμοποιηθεί ως δομικό υλικό.

| Η Πόλη των Λόφων |

386

Ο λόφος της Ακροπόλεως κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, καλυμμένος με οθωμανικά κτίσματα και κατοικίες. Κατοικούνταν αποκλειστικά από τους ελάχιστους Τούρκους που είχαν απομείνει στη πόλη, κυρίως στρατιώτες και αξιωματούχους. Οι υπόλοιποι βρίσκονταν στη σημερινή Πλάκα, από τη Ρωμαϊκή Αγορά μέχρι την οδό Φιλελλήνων. Στην υπόλοιπη πόλη διέμεναν Έλληνες γηγενείς, Αρβανίτες, Τουρκόγυφτοι (Αθίγγανοι) και λίγοι Αιθίοπες.

139. Φετιχιέ Τζαμί Γενικά Στοιχεία

ο μουσουλμανικό τέμενος, γνωστό ως "Φετιχιέ τζαμί", δηλαδή "τζαμί του Πορθητή", ένα από τα πρώτα οικοδομήματα μετά την οθωμανική κατάκτηση της Αθήνας. Βρίσκεται στο βόρειο άκρο της άλλοτε Ρωμαϊκής αγοράς και επί Τουρκοκρατίας ήταν γνωστό ως "το τζαμί του Σταροπάζαρου". Χτίστηκε το 1458 προς τιμήν της επίσκεψης του σουλτάνου Μωάμεθ Β' στην Αθήνα, δύο χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης από τον Ομέρ πασά. Οικοδομήθηκε επάνω στα λείψανα τρίκλιτης μεσοβυζαντινής βασιλικής, μέρος των οποίων είναι ορατό στη βόρεια πλευρά του τεμένους. Ο Ενετός στρατηγός Μοροζίνι, αφού γιόρτασε εδώ την κατάκτηση της Αθήνας από τους Οθωμανούς, τον Οκτώβριο του 1687, το μετέτρεψε σε καθολική εκκλησία του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, για τους πέντε μήνες της ενετοκρατίας, μέχρι τον Απρίλιο του 1688. Το 1824 χρησιμοποιήθηκε για σύντομο χρονικό διάστημα ως σχολείο (σχολή Αλληλοδιδακτικής της Φιλομούσου Εταιρείας), έπειτα ως στρατιωτική φυλακή, στρατώνας και στη συνέχεια ως στρατιωτικός φούρνος την εποχή της βασιλείας του Όθωνα. Μετά την εγκατάσταση της πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα, το 1834, χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό αρτοποιείο, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και πιο καλοδιατηρημένα κτίρια της τουρκοκρατίας και χρησιμοποιείται σήμερα ως αρχαιολογική αποθήκη για τα ευρήματα των ανασκαφών της περιοχής.

Το κτήριο παρουσιάζει σοβαρά στατικά προβλήματα και κρίθηκε σωστό να ενταχθεί σε αναστηλωτικό πρόγραμμα [1]. Σε μέρες όμως οικονομικής κρίσης, φαντάζει περίεργο, ακόμη και στους υπηρεσιακούς παράγοντες, πώς αποφάσισε το ΥΠΠΟΤ να διαθέσει κονδύλια για τη μετακόμιση 500 και πλέον κιβωτίων με αρχαιότητες και για την εκπόνηση μελέτης αναστήλωσης του τζαμιού. Στα μέσα του 2010 οι περίοικοι αντελήφθησαν αναρίθμητα κιβώτια με αρχαιότητες, να βγαίνουν από το τζαμί για να πάνε στις αποθήκες της Α' ΕΠΚΑ, στο οικόπεδο Μακρυγιάννη. Η μετακόμιση ολοκληρώθηκε το πρώτο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου. Τα αποθηκευμένα αρχαία, τα οποία έχουν εν πολλοίς μελετηθεί και δημοσιευθεί, ήταν πάρα πολλά, τοποθετημένα όμως με απόλυτη τάξη σε ράφια. Πρόκειται για παλιά ευρήματα από το Ιερό της Νύμφης, που βρίσκεται στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης στην είσοδο του Ηρωδείου, όπως επίσης και από κάποια οικόπεδα της ίδιας περιοχής. Τα περισσότερα είναι κεραμικά λουτροφόρα αγγεία, που βρήκε κατά τη διάνοιξη της Διον. Αρεοπαγίτου (1955-1960) ο τότε έφορος Ακρόπολης Γιάννης Μηλιάδης. Το πλουσιότατο υλικό της ανασκαφής ήταν άγνωστο μέχρι πέρυσι, όταν παρουσιάστηκε ένα τμήμα του στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Πρόκειται για μελανόμορφα και ερυθρόμορφα λουτροφόρα αγγεία που αφιέρωναν οι νεόνυμφοι μετά το γάμο τους στο υπαίθριο Ιερό της Νύμφης προς τιμήν της Αφροδίτης και της Ήρας (προστάτιδες του γάμου).

Από άρθρο της επίσημης ιστοσελίδας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας

| Η Πόλη των Λόφων |

388

Η σημερινή κατάσταση του Τζαμιού του Σταροπαζάρου και η θέση του στην Ρωμαϊκή Αγορά. Πίσω του βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.

Τα λείψανα της τρίκλιτης βασιλικής εκκλησίας, στην βορειοανατολική πλευρά του Φετιχιέ Τζαμιού. Ο χριστιανικός ναός χρονολογείται στον 10ο-11ο αι. μ.Χ.

143. Ά. Σπυρίδων & Τιμία Ζώνη | 149. Σωτείρα Παζαρόπορτας Γενικά Στοιχεία

ο διμάρτυρο εκκλησάκι της Αγίας (Τιμίας) Ζώνης της Θεοτόκου και του Αγίου Σπυρίδωνος βρίσκεται επί της οδού Λυσίου, στον αριθμό 4, κοντά στους "Αέρηδες". Οικοδομημένο τον 17ο αιώνα επί Τουρκοκρατίας (αρχικά μόνο επ' ονόματι της Παναγίας, κατά τον Αθηναιογράφο Δημήτρη Γ. Καμπούρογλου), διασώζεται χωρίς σημαντικές αλλοιώσεις στο εσωτερικό του και βρίσκεται ενσωματωμένο εντός του προαυλίου "πολύμορφης" παραδοσιακής οικίας του 19ου αιώνα.

Η Σωτείρα της Παζαρόπορτας ήταν ένας μικρός χριστιανικός ναός αφιερωμένος στη μεταμόρφωση του Σωτείρος, χτισμένος σε επαφή με την Παζαρόπορτα, από όπου πήρε και το όνομα του. Παζαρόπορτα ονομαζόταν το Δυτικό Πρόπυλο της Ρωμαϊκής Αγοράς, κατά τη τουρκοκρατία. Το πρόπυλο στέκεται ακόμα στη θέση του και αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά ιστορικά μνημεία της πόλεως, η Σωτείρα όμως έχει κατεδαφιστεί, καθώς μετά την απελευθέρωση βρίσκονταν σε πολύ κακή κατάσταση.

Ο αρχικός ναός ήταν μια καμαροσκέπαστη βασιλική, ένας τύπος ναού που χαρακτηρίζει τη μεταβατική αρχιτεκτονική, όπως και τον γενικότερο χαρακτήρα της εποχής, δηλαδή τη μετάβαση από την παλαιοχριστιανική βασιλική στον σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό. Σήμερα στο εξωτερικό της εκκλησίας δεν είναι ευδιάκριτα τα βυζαντινά στοιχεία που την χαρακτήριζαν, διερχόμενος όμως κανείς στο εσωτερικό της μπορεί να δει πλήθος αγιογραφιών και τοιχογραφιών με μεγάλη ιστορική και καλλιτεχνική αξία, του 18ου κυρίως αιώνα, αλλά και με ίχνη παλαιότερης περιόδου.

Τον 19ο αιώνα υπήρχε γενικά η διάθεση ή η αντίληψη ότι οι παλαιοί μικροί ναϊσκοι, οι περισσότεροι των οποίων ήταν ετοιμόρροποι, έπρεπε να αντικατασταθούν με νεότερους, μεγαλύτερους ναούς. Την ίδια τύχη είχαν και οι παρακείμενοι αυτής ναοί, του Προφήτου Ηλία και των Ταξιαρχών, οι οποίοι αντικαταστάθηκαν από τον σημερινό Ι.Ν. Ταξιαρχών, μερικά μέτρα μόλις ΝΑ της αρχικής τους θέσης. Η Σωτείρα της Παζαρόπορτας απαντάται σε πολλές γκραβούρες ή πίνακες της εποχής, ελάχιστα όμως ιστορικά στοιχεία διασώζονται σήμερα, από γραπτές ή άλλες πηγές. Πιθανά ανεγέρθει στα τέλη του 16ου αιώνα.

| Η Πόλη των Λόφων |

390

Ο επισκέπτης της Πλάκας τις περισσότερες φορές προσπερνάει τον συγκεκριμένο ναό, καθώς η ανακαίνιση που έχει υποστεί εξωτερικά δεν τον προδιαθέτει να εισέλθει εύκολα στο εσωτερικό του, το οποίο περιέχει μερικές από τις σημαντικότερες τοιχογραφίες της εποχής. Επίσης δεν είναι επισκέψιμος όλες τις ημέρες.

Ο μικρός ναός της Σωτείρας της Παζαρόπορτας, αποτυπωμένος σε γκραβούρα του 18ου αιώνα, δεξιά από το ρωμαϊκό Δυτικό Πρόπυλο. Περιμετρικά του μνημείου διακρίνονται τούρκικα κτίσματα, στο βάθος το Κιουτσούκ Τζαμί και ο λόφος της Ακροπόλεως.

144. Άγιος Αθανάσιος Κουρκούρη | 148. Άγιος Γεώργιος Γενικά Στοιχεία

μικρός μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στην οδό Επταχάλκου, στο Θησείο, σε υπερυψωμένη θέση πάνω σε βράχο και είναι μονόκλιτη κεραμοσκεπής βασιλική. Οι μακρές πλευρές έχουν από ένα τυφλό τόξο. Το τόξο της βόρειας πλευράς μεταγενέστερα ανοίχτηκε και κατασκευάστηκε μια μικρή προσθήκη. Το Ιερό Βήμα είναι υπερυψωμένο κατά μια βαθμίδα, ενώ η επίστρωση έγινε αργότερα. Οι διαστάσεις του ναού είναι 2,50 x 5 μέτρα. Σημειωτέον ότι ο ναός είναι χτισμένος πάνω στη βάση όπου κατά την αρχαιότητα ήταν τοποθετημένο το άγαλμα του ήρωα Χαλκώδοντα.

Αποκαλείται Κουρκούρης, παίρνοντας το όνομα ενός μεταγενέστερου ιδιοκτήτη του κτήματος, στο οποίο υπάρχει ο ναός. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου γράφει στο βιβλίο του “Αι Παλαιαί Αθήναι” ότι ο ναός εκεί που βρίσκεται δίνει την εντύπωση “ορνέου κουρκουριάζοντος”. Ο ναός χτίστηκε επί Τουρκοκρατίας, πιθανόν από κάποιον Αγιορείτη μοναχό. Υπάρχει μια παράδοση που υποστηρίζει ότι κτίτωρ είναι ο άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, τον 10ο αιώνα, πλην όμως ελέγχεται ως ανακριβής. Υπάρχει και μια εντοιχισμένη επιγραφή που αναφέρει ότι κατασκευάστηκε το 1750, αλλά δεν υπάρχει κάποια απόδειξη γι' αυτό. Ο βυζαντινός ναός ήταν αφιερωμένος στον Μέγα Αθανάσιο, πατριάρχη Αλεξανδρείας. Επειδή όμως λίγα μέτρα πιο κάτω (επί της οδού Επταχάλκου) χτίστηκε αργότερα ναός αφιερωμένος στον ίδιο άγιο, σήμερα ο Κουρκούρης είναι αφιερωμένος στον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και πανηγυρίζει την 5η Ιουλίου. Ο νεότερος ναός χτίστηκε την περίοδο 1933-1953. Τα εγκαίνια του έκανε την 3η Μαΐου 1953 ο τότε βοηθός επίσκοπος Ρωγών και αργότερα μητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος.

Ο Άγιος Γεώργιος Λυκαβηττού θεωρείται εκκλησία της μεσαιωνικής περιόδου. Ανήκει στην Μητροπολιτική περιοχή Αθηνών - Πειραιώς και βρίσκεται στην κορυφή του Λυκαβηττού. Στις απεικονίσεις των περιηγητών (π.χ. του Laborde του 1672) φαίνεται ότι στην περιοχή αυτή υπήρχε από παλαιότερα κάποιος ναός στο πλάτωμα του λόφου. Πολύ κοντά υπήρχε πράγματι και η Βασιλική Κληματίου, του 7ου αιώνα μ.Χ., παρόλα αυτά η δεύτερη βρισκόταν χαμηλότερα υψομετρικά από την κορυφή. Οι μόνες μαρτυρίες που έχουμε πάντως για μικρό ιερό στην κορυφή του λόφου είναι, όπως προαναφέρθηκε, από απεικονίσεις περιηγητών, οι οποίες δεν αποδεικνύονται επισήμως σε κάποιο χειρόγραφο της περιόδου. Επίσης, χάρη σε δύο επιγραφές που βρέθηκαν γνωρίζουμε ότι αρχικά εκεί ήταν το “κοιμητήριο Αναστασίου Χαρκέως και Ευ. Ωράντας” καθώς και “Κοιμητήριον διαφέρον”. Αυτό σημαίνει ότι ο λόφος για ένα διάστημα χρησιμοποιήθηκε και ως νεκροταφείο, όπως γινόταν τελικά σε όλες τις περιοχές περιμετρικά των ορίων της πόλεως των Αθηνών. Όταν ο πρώτος ναός ερειπώθηκε, κτίστηκε πάνω στα ίδια θεμέλια νέος ναός, μονόκλιτος, βασιλικού ρυθμού, αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Στο δάπεδο υπάρχει επιγραφή που αναδεικνύει ότι το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου καθιερώθηκε από τον μητροπολίτη Αθηνών Βενέδικτο. Το περασμένο αιώνα ο ναός επεκτάθηκε με την προσθήκη δύο παρεκκλησίων, του Προφήτη Ηλία και του Αγίου Κωνσταντίνου.

| Η Πόλη των Λόφων |

392

Οι δύο σκαρφαλωμένοι σε βράχο ναοί, χαρακτηριστικά ναϊκά αρχιτεκτονικά δείγματα της περιόδου. Ο Άγιος Αθανάσιος του Κουρκούρη στο Θησείο (επάνω) και το κωδωνοστάσιο του Αγίου Γεωργίου του Λυκαβηττού (δεξιά).

151. Μοναστήρι της Παντάνασσας Γενικά Στοιχεία

εκκλησία της Παντάνασσας βρίσκεται στη μέση της σημερινής Πλατείας Μοναστηρακίου. Αν και φημολογείται ότι κτίστηκε πριν από τον 1200 μ.Χ. αιώνα, τοποθετείται χρονολογικά στον 15ο αιώνα. Πατριαρχικό σιγίλιο του 1678 αναφέρει τον ναό ως Μεγάλο Μοναστήρι της Παναγίας Παντανάσσης και ότι το κτήμα της άνηκε σε κάποιον αθηναίο με το όνομα Ν. Μπουνεφατζής. Κατά την φραγκοκρατία αποτέλεσε Μετόχι της Μονής Καισαριανής. Το 1690 μετατρέπεται σε ενοριακή μονή. Ωστόσο μετά την επανάσταση του 1821 το Μεγάλο Μοναστήρι της Παντανάσσης εξέπεσε από ενορία σε “μικρομονάστηρο” και έτσι επικράτησε να λέγεται από πολλούς Μοναστηράκι.

Η μονή της Παντανάσσης βρίσκονταν μέχρι το 1778 έξω από τα τείχη της πόλης. Σε αυτή άνηκε τότε και η γύρω περιοχή που άρχισε να διαμορφώνεται με σοκάκια μετά την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους. Ο χώρος της Παντάνασσης ήταν ακόμα περιφραγμένους και γύρω του πέραν της μεγάλης αυλής και υπήρχαν κελιά για τις μοναχές που ζούσαν εκεί. Εκείνη την εποχή πολλές άπορες και ορφανές από την επαρχία κατέρχονταν στην Αθήνα και γίνονταν καλόγριες προκειμένου να επιβιώσουν. Η κύρια ασχολία τους ήταν να ασχολούνται με καλλιέργειες και τα εργόχειρα. Μια από αυτές ήταν και η Αγία Φιλοθέη που ζούσε στο Μοναστήρι της Παντάνασσης. Οι καλόγριες έπλεκαν διάφορα χοντρά μάλλινα και σταδιακά αναπτύχθηκαν έτσι μικρά καταστήματα δίπλα στο τοίχο της εκκλησίας. Τα μικρά αυτά καταστήματα δόθηκαν σε ιδιώτες και έτσι δημιουργήθηκε η αγορά των οδών Πανδρόσου και των γύρω δρόμων. Το 1895 πραγματοποιείται μια πρώτη διαμόρφωση της περιοχής λόγω της κατασκευής του ηλεκτρικού σταθμού [1]. Mε απόφαση του δημοτικού και του εκκλησιαστικού συμβουλίου πραγματοποιείται το 1910 ανακαίνιση του ναού με αναμόρφωση των χώρων του, υπό την αιγίδα του αρχιτέκτονα Ιωάννη Κολλινιάτη.

Αφαιρέθηκε η κόγχη του υπέρθυρου και αλλοιώθηκε τελείως η πρόσοψη του ναού, οικοδομήθηκε επάνω από την είσοδο κλιμακωτό κωδωνοστάσιο, το οποίο στη συνέχεια αφαιρέθηκε και προστέθηκε το παρακείμενο νέο κωδωνοστάσιο. Παράλληλα κατεδαφίζεται ο μαντρότοιχος και τα περιμετρικά μικρομάγαζα, ώστε να ασφαλτοστρωθεί η περιοχή. Τότε δημιουργείται και η πρώτη μικρή Πλατεία γύρω από την Παντάνασσα που αποτέλεσε τόπο συνάντησης όσων επαρχιωτών κατέβαιναν στην Αθήνα και σταδιακά o χώρος ονομάστηκε Κάτω Παζάρι [2]. Η πλατεία στο Μοναστηράκι, μαζί με του Ψυρρή, συγκέντρωνε πολλούς από τους “γραφικούς” τύπους της παλαιάς Αθήνας. Ένας από αυτούς ο ευθυμογράφος Παναγής Θεοδοσίου, που για 20 χρόνια έντεινε καρνάβαλο και τον περιέφερε στο κέντρο της πόλης αποτελώντας ένα κινούμενο θέατρο για την εποχή. Στην πάνω πλευρά της πλατείας (προς την Αγορά) βρίσκονταν κατά την οθωνική περίοδο στρατώνες πυροβολικού. Το 1760 σχεδόν δίπλα στη Παντάνασσα κτίστηκε το “Τζαμί του Τζισταράκη” (ήταν ο βοεβόδας της εποχής), που σήμερα έχει μετατραπεί σε Μουσείο. Ο ναός είναι καμαροσκέπαστη βασιλική, τύπος ναού που χαρακτηρίζει τη μεταβατική αρχιτεκτονική, όπως και τον γενικότερο χαρακτήρα της εποχής, δηλαδή τη μετάβαση από την παλαιοχριστιανική βασιλική στον σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, αλλά και τη μετάβαση από την ύστερη αρχαιότητα στον βυζαντινό και μεσαιωνικό κόσμο. Οι τοιχογραφίες είναι νεότερες. Ο ναός έχει κτιστεί με ακανόνιστους λίθους, ενώ σε κάθε μια από τις τέσσερις γωνίες του οικοδομήματος έχει εντοιχιστεί από ένα αρχαιοελληνικό κιονόκρανο. Τα σοβαρά προβλήματα που είχε υποστεί η εκκλησία μετά το σεισμό του 1999 έκαναν το Υπουργείο Πολιτισμού και την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας να προβούν σε μελέτη στερέωσης, συστηματικής συντήρησης και αποκατάστασης των φθορών, με παράλληλες εργασίες αναδιαμόρφωσης της πλατείας Μοναστηρακίου (πλακοστρώσεις, επίπεδα, φυτεύσεις).

1. Τα μαγαζιά που υπήρχαν τριγύρω απέδιδαν σημαντικά έσοδα στην Παντάνασσα (αφού άνηκαν στην Μονή). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το 1898 υπήρχε αποθεματικό 78.000 χρυσών δραχμών. Οι εισπράξεις των ναών υπάγονταν τότε στα δημοτικά ταμεία, μαζί με εκείνες των κοιμητηρίων. 2. Στην πλατεία βρίσκονταν και οι άμαξες των μεταφορέων της εποχής, με αποτέλεσμα για μια εποχή να προσφωνείται “Στις καρότσες”.

| Η Πόλη των Λόφων |

394

Φωτογραφία του μοναστηριού της Παναγίας Παντάνασσας εν έτη 1869. Σε πρώτο πλάνο διέρχεται η σημερινή οδός Ερμού (με ειδικά αυλάκια για τα λήμματα), ενώ στο βάθος διακρίνονται το Τζαμί Τζισδαράκη, το Ρολόι του Έλγιν και φυσικά ο ιερός βράχος.

Η Μονή της Παντάνασσας δεσπόζει στην προσφάτως διαμορφωμένη και ανακαινισμένη πλατεία του σταθμού του Μοναστηρακίου, με την χαρακτηριστική πολύχρωμη ψηφίδα, στο πλακόστρωτο.

154. Άγιος Νικόλαος ή Σεραφείμ Γενικά Στοιχεία

τίστηκε πιθανότατα την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας (1458-1687), βορείως του λόφου της Ακροπόλεως και κοντά στην είσοδο του Οίκου των Αρρηφόρων. Βρίσκεται πολύ κοντά στον αρχαίο περίπατο, τα ιερά σπήλαια του βράχου και την Ντάπια (Πύλη) του Λιονταριού). Ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού με τρούλο, ο οποίος στηριζόταν σε τέσσερις μονολιθικούς κίονες, με βάσεις και κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού (από την κλασσική περίοδο - σε β΄ χρήση). Το δάπεδο ήταν στρωμένο με λίθινες πλάκες.

Η κεντρική είσοδος του ναού έχει λίθινο περιθύρωμα με ανάγλυφο διάκοσμο, το οποίο αναστηλώθηκε πρόσφατα, ενώ στη δεξιά θύρα και σε όλα τα ανοίγματα, είχε οξυκόρυφα τόξα. Σώζεται το νότιο παράβημα του ιερού, το διακονικό, στεγασμένο με σταυροθόλια. Στην τυφλή αψίδα του υπήρχε τοιχογραφία με το σύμβολο του σταυρού. Στη ΝΔ γωνία του κυρίως ναού διακρίνεται μία πώρινη γωνιακή κόγχη με την ειδική διαμόρφωση του “σταλακτίτη”.

Ο ναός, παρά τις νεότερες μετασκευές και προσθήκες, διατηρεί σε ορισμένα σημεία της τοιχοποιίας του, το πλινθοπερίκλειστο σύστημα με λαξευμένους λίθους που περιβάλλονται από λεπτές πλίνθους και παχύ ασβεστοκονίαμα. Στην αρχική του φάση ο Άγιος Νικόλαος ή Σεραφείμ αποτελούσε το καθολικό ενός μικρού μοναστηριακού συγκροτήματος, από το οποίο σώζονται αμέσως δυτικά: η κινστέρνα, οι υδατοδεξαμενές, η κρήνη, η αυλή και τα θολοσκεπή διαμερίσματα στη ΝΔ πλευρά του καθολικού. Αποτελούσαν τμήμα μιας ισόγειας τοξοστοιχίας και που σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος της έχει εξαφανιστεί. Τον 18ο αιώνα ένα τμήμα του τείχους της Υπαπαντής χτίστηκε σε επαφή με την ανατολική πλευρά του ναού, ο οποίος μετατράπηκε σε προμαχώνα με επάλξεις της βόρειας πύλης του τείχους, την γνωστή ως “Ντάπια του Λιονταριού”.

| Η Πόλη των Λόφων |

396

Επάνω εμφανίζονται τα απομεινάρια των δύο διαμερισμάτων που βρίσκονταν στην αυλή του ναΪκού οικοδομήματος. Στη δεξιά φωτογραφία διακρίνονται (μετά την αναστήλωση του 2001) η κεντρική είσοδος με το λίθινο πλαίσιο, η μία εκ των δύο πλαϊνών εισόδων και, στο εσωτερικό του ναού, το ιερό με το διακονικόν. Το υπερυψωμένο τμήμα του προαυλίου είναι η μία εκ των δύο (θαμμένων πλέον) δεξαμενών.

169. Ά. Ανάργυροι Κολοκύνθη | 412. Εξαρχία Παν. Τάφου Γενικά Στοιχεία

ιερός ναός των Αγίων Αναργύρων Κολοκύνθη, ο αποκαλούμενος και "Αγιοταφίτικο Μετόχι", κείται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης, στη διασταύρωση των οδών Πρυτανείου και Ερεχθέως. Πρόκειται για μονόκλιτη βασιλική, κτισμένη επί Τουρκοκρατίας, η οποία αποτέλεσε το καθολικό ομώνυμης γυναικείας μονής. Έχει κτισθεί επάνω στα ερείπια ναού της Αφροδίτης. Στεγάζεται από επιμήκη καμάρα, που απολήγει στις γωνίες σε κόγχες, ενώ φέρει στις μακρές πλευρές εσωτερικά τυφλά τόξα. Κατά τον 17ο αιώνα φέρεται ως ιδιοκτησία της Αθηναϊκής οικογένειας Κολοκύνθη (με την οποία, κατά τον αθηναιογράφο Δ. Γ. Καμπούρογλου, συνδέεται και το τοπωνύμιο της περιοχής της Κολοκυνθούς), ενώ από τον 18ο αιώνα και εξής αποτελεί μετόχι του Παναγίου Τάφου, του οποίου ο Έξαρχος διέμενε στα κελιά του άλλοτε μοναστηριού.

Το Μετόχι του Πανάγιου Τάφου (βρίσκεται επίσης στην οδό Ερεχθέως με είσοδο από την οδό Πρυτανείου), είναι ένα μικρό μοναστήρι που ανήκει στον Άγιο Τάφο της Ιερουσαλήμ. Βρίσκεται μέσα στον περίβολο του κτιρίου που στεγάζει τον ναό των Αγίων Αναργύρων. Κτίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα όταν Πατριάρχης ήταν ο Κύριλλος Β΄ και έξαρχος ήταν ο αρχιμανδρίτης Ιωσήφ Κρητικάκης.

Το κτίριο της Εξαρχίας του Παναγίου Τάφου είναι ένα νεοκλασικό οικοδόμημα που με τη προσθήκη των εξωτερικών κογχών μοιάζει ελαφρώς με εκκλησία. Πριν αποκτήσει η Εξαρχία δική της έδρα, ο έξαρχος είχε ως κατοικία του τα κελιά της παρακείμενης μονής. Ο μικρός αυτός ναός συνδέεται με τα έθιμα της Σαρακοστής και της Μεγάλης Εβδομάδας. Η ακολουθία των Χαιρετισμών είναι κατανυκτική και γίνεται χωρίς μεγάφωνα, στο ημίφως των κανδηλιών και με την ψαλμωδία του άρχοντα πρωτοψάλτη. Το ίδιο ισχύει και την Μεγάλη Παρασκευή, οπότε η μυστηριακή ατμόσφαιρα ολοκληρώνεται με την περιφορά του Επιταφίου στα στενά της Πλάκας. Το μεγάλο Σάββατο το Άγιο Φως έρχεται σε αυτόν το ναό με ειδική πτήση από την Ιερουσαλήμ και στη συνέχεια διανέμεται σε όλες τις ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες της Ελλάδας. Στην αυλή μπορεί να δει κανείς αρκετά αρχαία κατάλοιπα της περιοχής, μια σειρά κελιά της παλιάς μονής και ένα πηγάδι με υπόγεια σήραγγα που λέγεται ότι επικοινωνούσε με τα πηγάδια και τις σήραγγες και άλλων σπιτιών της περιοχής. Εδώ βρίσκεται και ένα από τα παλαιά δημοτικά φανάρια του γκαζιού που φώτιζαν άλλοτε τα αθηναϊκά δρομάκια.

| Η Πόλη των Λόφων |

398

Από το ύψος του δρόμου (οδός Λυσίου) το μόνο που μπορεί κανείς να διακρίνει είναι η στέγη του ναού και το καμπαναριό. Ο προαύλιος χώρος βρίσκεται αρκετά χαμηλότερα. Δεν είναι επισκέψιμος καθ΄ όλη τη διάρκεια της εβδομάδας.

Στην αυλή της μονής μπορεί κανείς να διακρίνει, εκτός από τα κελιά των μοναχών, αρκετά αρχαία κατάλοιπα από την γύρω περιοχή. Κάποια ανήκουν στα ρωμαϊκά χρόνια και κάποια είναι σαφώς παλαιότερα. Η γυναικεία μονή έχει χτιστεί επάνω σε ναό της Αφροδίτης, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά το ιστορικό παράδοξο.

170. Παναγία της Ρόμβης Γενικά Στοιχεία

ναός της Παναγίας της Ρόμβης είναι μια τρίκλιτη βασιλική, η οποία βρίσκεται σε παράδρομο της οδού Ερμού, επί της Ευαγγελιστρίας 10. Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχει πρόσκτισμα (που χωρίζεται από τον κυρίως ναό με κιονοστοιχία), στο οποίο υπάρχουν δύο επιμήκη διαμερίσματα (το βορειότερο των οποίων χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς και ως παρεκκλήσιο). Διάφορες επισκευές που έγιναν στον ναό κατά τον 19ο αιώνα, παραμόρφωσαν εν μέρει τις εξωτερικές του πλευρές.

Η μικρή εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται για τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, της οποίας η στέγη είναι ‘σύνθετη”, δηλαδή αποτελείται από κυλινδρική καμάρα, η οποία ανατολικά και δυτικά καταλήγει σε τεταρτοσφαίρια, που εδράζουν με τη σειρά τους σε γωνιαίες κόγχες (ημιχώνια). Τα κλίτη της χωρίζονται με δυο σειρές κιονοστοιχιών.

Είναι αρχικό κτίσμα των βυζαντινών χρόνων (ο τύπος εισήχθη στην Ελλάδα μεταξύ των ετών 700-1000), που ανακαινίστηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Μεταγενέστερα, στη βόρεια πλευρά προστέθηκε δίκλιτη βασιλική. Το 1966, με δαπάνες του Τ.Α.Κ.Ε. (σήμερα Τ.Π.Ο.Ε.Κ.Ε) στο οποίο ανήκει, και με την επίβλεψη της αρμόδιας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, έγιναν εργασίες συντήρησης. Από την αφαίρεση των παλαιών επιχρισμάτων διαπιστώθηκε ότι η τοιχοδομία ήταν κοινής κατασκευής και αμελούς εμφάνισης, και γι΄ αυτό έγιναν πάλι επιχρίσματα. Στα 1973-1974 μπροστά στη νοτιοδυτική γωνία της εκκλησίας βρέθηκαν λείψανα τοιχοποιίας, τμήμα ιωνικής βάσης, δυο τεμάχια αρράβδωτου κίονα και θραύσμα από στόμιο πιθαριού. Το σημερινό όνομα “Ρόμβη” προήλθε ίσως από τον ανακαινιστή της (ή κτήτορα της), που ανήκε στην οικογένεια Ρόμπη ή Ρούμπη, δεδομένου ότι σε παλαιά αθηναϊκά συμβόλαια απαντάται το 1622 ο νοτάριος Ρούμπας. Πολύ πιθανόν όμως να πήρε το όνομα της από την παλαιότερη ονομασία της γύρω περιοχής, δήμος Ρόμβης, έναν από τους οχτώ δήμους της αρχαίας Αθήνας.

| Η Πόλη των Λόφων |

400

Η κύρια είσοδος της Παναγίας επί της οδού Ευαγγελιστρίας. Ο πολυσύχναστος δρόμος από πεζούς (και ενίοτε τροχοφόρα) πνίγουν τον μικρό ναϊσκο.

Ο προαύλιος χώρος του ιερού έχει χρήση περισσότερο αποθηκευτικού χώρου, καθώς παρατηρούνται κυρίως μπάζα και σκουπίδια. Την συνολική εικόνα αποσύνθεσης βοηθάει και η άτακτη περίφραξη.

171. Παρακκλήσι Αγίου Δημητρίου | 172. Άγιος Αθανάσιος Γενικά Στοιχεία

μικρός ναός που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο, γνωστός και ως "Παρακκλήσι", βρίσκεται στους ΝΑ πρόποδες της Ακρόπολης, επί της οδού Επιμενίδου και αριθμό 5, σε μικρή απόσταση από το Μνημείο του Λυσικράτους. Είναι παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά.

Tο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στην οδό Αριστοφάνους 32 στη συνοικία Ψυρρή και είναι Μετόχι της Χρυσολεόντισσας της Αίγινας. Χρονολογείται στην Ά περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού οι παλαιότερες αγιογραφίες φέρουν τη χρονολογία 1638.

Η αρχική εκκλησία ήταν μικρή δίκλιτη καμαρόσκεπη βασιλική, αργότερα όμως προστέθηκε μονόκλιτο παρεκκλήσιο (αφιερωμένο στον άγιο Ελευθέριο - εορτή 15 Δεκεμβρίου), με μονόρριχτη κεραμοσκεπή, στη νότια πλευρά, και έγινε μικρή επέκταση στα δυτικά. Σήμερα, το βόρειο κλίτος της αρχικής εκκλησίας έχει διαμορφωθεί σε παρεκκλήσιο της αγίας Άννας (εορτή 9 Δεκεμβρίου). Επίσης, στη δυτική πλευρά υψώθηκε δίλοβο κωδωνοστάσιο. Σύμφωνα με την παράδοση, η εκκλησία κτίστηκε γύρω στα 1600.

Πρόκειται για κεραμοσκεπή μονόκλιτη βασιλική, η οποία έχει, σύνθετη στέγη, που απαρτίζεται από κυλινδρική καμάρα, ενώ ανατολικά και δυτικά καταλήγει σε τεταρτοσφαίρια, που βαίνουν πάνω σε ημιχώνια. Είναι μία από τις τέσσερις εκκλησίες της βυζαντινής εποχής που έχουν την ίδια τεχνοτροπία κατασκευής και τοποθετούνται στην ίδια χρονική περίοδο (Ρόμβη, Παντάνασσα, Άγιοι Ανάργυροι Παναγίου Τάφου). Ανήκει σε έναν αρχιτεκτονικό τύπο μονόκλιτης βασιλικής που απαντάται αποκλειστικά στην Αθήνα και στην προϊσλαμική χριστιανική Περσία, από όπου πιθανώς εισήχθη στην Ελλάδα.

Εντοιχισμένη πλάκα, δίπλα στην είσοδο της εκκλησίας, αναφέρει την ανεξακρίβωτη παράδοση πως διακόνησε κάποτε σε αυτή την εκκλησία ο Αθανάσιος Διάκος. Στον κήπο του Παρεκκλησίου, που βρίσκεται στα νότια, βρέθηκε μία ενεπίγραφη πλάκα του 1724 με ανάγλυφη παράσταση κουκουβάγιας (γλαύκας), με σταυρό στο κεφάλι της, και στις τέσσερις γωνίες τα γράμματα ΙΣ-ΧΣΝΙ-ΚΑ και τις λέξεις “ΑΨΚΛ... τη συνδρομή Μιχαήλ Φωκά, Αγγέλου Μπενιζέλου, Δημητρίου Καβαθά”. Πρόκειται για επιφανείς Αθηναίους, που συμμετείχαν στην ανακαίνιση της εκκλησίας. Εορτάζει στις 26 Οκτωβρίου.

Από τις υπάρχουσες εικόνες χαρακτηριστική είναι η εικόνα του αγίου Διονυσίου, Αρχιεπισκόπου Αιγίνης, του εκ Ζακύνθου. Νεότερες επισκευές (ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα) έχουν παραμορφώσει τελείως τη δυτική της όψη, ενώ τμήμα του υπόλοιπου ναού βρίσκεται ενσωματωμένο στο προαύλιο συνεργείου.

| Η Πόλη των Λόφων |

402

Ο προαύλιος χώρος του μικρού ιερού του Αγίου Δημητρίου στην συνοικία της Πλάκας. Ο ναός είναι εντός μαντρότοιχου και είναι προσβάσιμος στο κοινό μόνο σε συγκεκριμένες γιορτές ή αργίες.

Στην άλλοτε πολύβουη & στα ξεχασμένα πλέον στενά της γειτονιάς του Ψυρρή, κρύβονται μερικοί από τους σημαντικότερους βυζαντινούς ναούς. Ένας από αυτούς είναι και το Μετόχειον της Ιεράς Μονής της Παναγιάς Χρυσολαιοντίσσης εν Αιγίνης (όπως μαρτυράει και η επιγραφή της εισόδου).

173. Άγιος Θωμάς Βρυσακίου Γενικά Στοιχεία

α ερείπια του ναού του Αγίου Θωμά βρίσκονται στην οδό Βρυσακίου στο Θησείο. Προφανώς ταυτίζονται με το ναό του Αγίου Θωμά της συνοικίας Ευρυσακίου (ή Βρυσακίου κατά παραφθορά της ονομασίας), ο οποίος κατεδαφίστηκε στα 1834 από τον πρίγκιπα Κατακουζηνό. Η συνοικία συνδέεται με τις αθηναϊκές οικογένειες Παλαιολόγων-Παχυμέρη καθώς και του εθνομάρτυρα Μιχαήλ Λίμπονα. Η θέση σημειώνεται στα τοπογραφικά σχεδιάσματα των Αθηνών της περιόδου 1456-1687, δηλ. την εποχή της Τουρκοκρατίας. Η σύνδεση των ναϊκών καταλοίπων με αθηναϊκές οικογένειες αριστοκρατών, αλλά και με τη θυσία ενός εκλεκτού Αθηναίου (Λίμπονα), πληροφορούν γι' αυτό τον τόπο λατρείας, μέσα στην καρδιά της μεσαιωνικής και άγνωστης Αθήνας.

Πρόκειται για ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ερειπιώνα, εφ΄ όσον διαπιστώθηκε ότι υπήρξε χώρος συνεχούς λατρείας από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια έως την όψιμη μεταβυζαντινή εποχή. Τέσσερις φάσεις χαρακτηρίζουν τα ερείπια του οικοδομήματος: η πρώτη φάση, υστερορωμαϊκή ή παλαιοχριστιανική, έφερε στο φως κτίριο με σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου, από τα παλαιότερα λείψανα χριστιανικής πίστης στην περιοχή του λεκανοπεδίου της Αττικής. Στη δεύτερη φάση αναφέρονται τμήματα βασιλικής του 7ου-8ου αιώνα, ενώ στη τρίτη φάση διαμορφώνεται μια μεσοβυζαντινή βασιλική του 9ου-10ου αι. Ο συγκεκριμένος ναός βρισκόταν σε χρήση μέχρι και την Ά Περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η τέταρτη και τελευταία οικοδομική φάση ανάγεται στον 17ο αιώνα, η οποία διήρκησε μέχρι και της πλήρους κατεδαφίσεως του κατά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Τούρκους.

| Η Πόλη των Λόφων |

404

Περπατώντας κανείς στην Πλάκα, πίσω από τη στοά του Αττάλου, πιθανόν να παρατηρήσει ανάμεσα στα παλαιά κτίσματα την παραπάνω επιγραφή. Η περιοχή λεγόταν παλαιότερα Βρυσάκι ή Ευρυσάκιον (υπήρξε και Δήμος Δρυσακίου), εξού και το προσωνύμιο του ναού. Πίσω από τη περίφραξη διακρίνονται οι εργασίες αναστήλωσης του μνημείου. Το μνημείο είχε την τύχη, μεταξύ πολλών άλλων κτισμάτων, να θεωρηθεί “περιττό”, κατά την αναστήλωση της νέας πρωτεύουσας του νεοσύστατου κράτους.

177. Αρχοντικό Μπενιζέλων Γενικά Στοιχεία

την οδό Αδριανού 96 βρίσκεται το παλιότερο σωζόμενο σπίτι της Αθήνας (16ος αι.), το αρχοντικό των Μπενιζέλων [1]. Είναι κατοικία της περιόδου της Τουρκοκρατίας, τυπικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της εποχής. Ανήκε στην οικογένεια των Μπενιζέλων, αριστοκρατική οικογένεια ευγενών του Βυζαντίου, που κοσμούσαν τους τάφους τους με το δικέφαλο αετό.

Ο Άγγελος Μπενιζέλος γεννήθηκε περί το 1490 και ήταν πατέρας της Ρηγούλας Μπενιζέλου, παντρεύτηκε όταν ήταν μόλις δεκαέξι ετών έναν άντρα κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερό της και χήρεψε μετά από τρία χρόνια, όταν ήταν μόνο δεκαεννιά χρονών και έγινε μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική δράση: ίδρυσε σχολεία, έχτισε μοναστήρια και πήρε μαζί της σε μοναστήρι διακόσια νεαρά κορίτσια, για να τα προστατεύσει από τους Τούρκους και τα έμαθε δουλειές του νοικοκυριού. Για το χριστιανικό της έργο οι Τούρκοι τη συνέλαβαν, τη βασάνισαν μέχρι τελευταίας πνοής. Η εκκλησία την ανακήρυξε οσία. Κοντά στο αρχοντικό των Μπενιζέλων βρίσκεται και η εκκλησία της οσίας Φιλοθέης. Το σπίτι είναι χτισμένο στο βάθος του οικοπέδου, πίσω από τον ψηλό μαντρότοιχο. Τα σπίτια τότε συνήθιζαν να έχουν ψηλές μάντρες για να προστατεύονται τα γυναικόπαιδα. Η κύρια οικοδομική της φάση ανάγεται πιθανώς στον 16ο αιώνα, εποχή που η Αθήνα ήταν μια μικρή πόλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το ισόγειο είναι διαμορφωμένο ως στοά και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο προέκταση της αυλής, που ήταν πλακόστρωτη και θα πρέπει να είχε μουριές, νεραντζιές και κλήματα. Στην αυλή βρίσκεται και το πηγάδι.

Στο κατώι υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι όπου βρίσκονταν τα μαγειρεία, τα κελάρια και οι αποθηκευτικοί χώροι. Μεγάλα πιθάρια, που διατηρούνται στο έδαφος, χρησίμευαν για την αποθήκευση αγαθών στους δροσερούς και σκιερούς βοηθητικούς χώρους. Η τελευταία πόρτα οδηγεί στην πίσω αυλή, όπου υπήρχε το ελαιοτριβείο, το πατητήρι και η στέρνα νερού. Η πέτρινη σκάλα οδηγεί στο ανώι. Στον πάνω όροφο, το ευρύχωρο χαγιάτι επικοινωνούσε με τα υπνοδωμάτια και τους χώρους υποδοχής, που ονομάζονταν οντάδες. Στους οντάδες υπάρχουν τζάκια, περιμετρικά μεντέρια (χαμηλοί χτιστοί καναπέδες) και έγχρωμοι φεγγίτες. Αξίζει να αναφέρουμε τις οροφές των δωματίων που έχουν μπακλαβαδωτή διακόσμηση, καθώς και το ότι έχουν βρεθεί τα λείψανα των δύο παλιότερων ισόγειων οικιών, όπου εκεί πιθανότατα ζούσε η Οσία Φιλοθέη. Όπως φαίνεται τα αρχοντικά εκείνης της εποχής είχαν πλήρη αυτονομία. Είχαν κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διαθέτουν όσα χρειάζεται ένα νοικοκυριό (αποθήκες, κελάρια), να εκμεταλλεύονται τα προϊόντα της φύσης (ελαιοτριβείο), και η οικογένεια, που ήταν μια μικρή κοινωνία, να διαβιώνει σε έναν καλαίσθητο χώρο με ελληνικά χαρακτηριστικά (αυλή, αίθριο, κίονες). Το Αρχοντικό του Μπενιζέλου, ερειπωμένο, έχει κηρυχθεί διατηρητέο. Ιδιοκτήτης της οικίας είναι η Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών, η οποία έχει αποκαταστήσει την αρχιτεκτονική του αρχοντικού με το χαγιάτι, τα μεγάλα παράθυρα, τους φεγγίτες, τους ημιυπαίθριους χώρους και το ελαιοτριβείο με το πατητήρι. Προτίθενται να προσθέσουν στο εσωτερικό του αυθεντικά έπιπλα και σκεύη της εποχής του, ώστε να γίνει μουσείο που θα αναπαριστά ένα αθηναϊκό αρχοντικό της Τουρκοκρατίας.

Γενάρχης των Αθηναίων Μπενηζέλων ήταν κάποιος Έλληνας Μπενής Ζέλης, του οποίου το όνομα προέρχεται από το Βενετικό Βενέδικτος (Μπενής) και είναι βαπτιστικό όνομα των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Το οικογενειακό όνομα Ζέλης συνηθίζονταν στην Αρκαδία. Από τη σύμπτυξη των δύο ονομάτων έγινε το νέο οικογενειακό όνομα Μπενηζέλης, από το ποίο απέρρευσαν και άλλα παρόμοια.

| Η Πόλη των Λόφων |

406

Χαρακτηριστική διόροφη κατοικία των ύστερων χρόνων της Τουρκοκρατίας, επί της οδού Αδριανού 96: εσωτερική αυλή, φυσικός φωτισμός, μαγειρεία, εργαστήρια και αποθηκευτικοί χώροι στο κάτω μέρος, υπνοδωμάτια και χώροι υποδοχής - συνάθροισης στο επάνω μέρος. Το κτίριο απεικονίζεται λίγο πριν την έναρξη των εργασιών αναστήλωσης του. Η συγκεκριμένη κατοικία φιλοξένησε για πολλά χρόνια την οικογένεια Μπενιζέλων και την Οσία Φιλοθέη, στη χάρη της οποίας χτίστηκε και ο ναϊσκος που διακρίνεται δεξιά.

187. Παζάρι (Σταροπάζαρο) Γενικά Στοιχεία

ίπλα στην Αρχαία Βιβλιοθήκη του Αδριανού και της Ρωμαϊκής Αγοράς, λειτουργούσε η πολυσύχναστη Παλαιά Αγορά της Αθήνας, το λεγόμενο “Πάνω Παζάρι”. Γεμάτο ξύλινες και ιδιαίτερα βρόμικες παράγκες, αποκαλούνταν και “Η αγορά στις παράγκες”. Μέσα σε έναν συρφετό κτισμάτων και ανθρώπων, ξεχώριζαν το καμπαναριό της Μεγάλης Παναγίας και ο Πύργος με το Ρολόι. Τον είχε χτίσει το 1814 ο Έλγιν, ως αντάλλαγμα για τις αρχαιότητες που είχε κλέψει. O Πύργος χρησίμευσε για ένα μικρό διάστημα και σαν φυλακή. Έξω από τον πύργο, τα χαμίνια της γειτονιάς περίμεναν υπομονετικά να τους αναθέσει κάποιος νοικοκύρης να μεταφέρουν τα ψώνια σπίτι του, για να πάρουν ως αμοιβή μια δυάρα ή μια πεντάρα. Το παρατσούκλι τους ήταν “οι μάγκες του Ρολογιού”, ενώ οι λόγιοι τους αποκαλούσαν “οψοκομιστάς” [1].

Στην υποτυπώδη αυτή πλατεία της Παλιάς Αγοράς, λειτουργούσε από το 1834 ένα από τα πρώτα καφενεία της Αθήνας: το “Καφενείο της Παλαιάς Αγοράς”. Εδώ σύχναζαν όσοι πήγαιναν για δουλειές στην περιοχή κι αποζητούσαν λίγη ξεκούραση. Εντός της νοητής περιμέτρου του Παζαριού βρισκόταν, εκτός από τη Μεγάλη Παναγιά, πλήθος άλλων μικρών βυζαντινών ναών. Οι σημαντικότεροι εξ αυτών ήταν η Παναγία η Πελεκαρίχη, ο Προφήτης Ηλίας και οι Ταξιάρχες, η Σωτείρα της Παζαρόπορτας, οι Άγιοι Ασώματοι, ο Άγιος Σπυρίδων της Πλάκας και φυσικά το μοναστήρι της Παντάνασσας, ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά αλλά και εμπορικά κέντρα της περιόδου. Από την αρχαιότητα είχαν διασωθεί το υδραυλικό Ρολόι του Κυρρήστου, η Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς (η προαναφερθείσα και ως Παζαρόπορτα) και λείψανα μεγάλων οικοδομημάτων, όπως η Βιβλιοθήκη του Πανταίνου και η Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

Επί Τουρκοκρατίας εκτός από το Πάνω Παζάρι στην Πανδρόσου, λειτουργούσε και το Κάτω Παζάρι, το αποκαλούμενο “Τσαρσί”, εκεί όπου σήμερα βρίσκονται οι Άγιοι Ασώματοι. Δίπλα στη Ρωμαϊκή Αγορά λειτουργούσε περιστασιακά το “σταροπάζαρο”, ενώ στην κοντινή πλατεία του Θησείου το “αλογοπάζαρο”. Μετά την Απελευθέρωση το Κάτω Παζάρι έπαψε να λειτουργεί, τα άλλα δύο όμως λειτουργούσαν κανονικά. Δίπλα στην Παλαιά Αγορά βρισκόταν ο Μενδρεσές (ιεροσπουδαστήριο των Οθωμανών). Στην αυλή του ένας πελώριος πλάτανος σκίαζε το προαύλιο του κτιρίου, που λειτούργησε από τον 18ο αιώνα σαν φυλακή της πόλης. Απέξω βρισκόταν το καφενεδάκι του Μενδρεσέ. Εξυπηρετούσε κυρίως τις ανάγκες του προσωπικού της φυλακής [2]. Παρ' όλο που η Αθήνα τα πρώτα Οθωνικά χρόνια είχε να φτιάξει τις υποδομές μιας πόλης, όπως η ύδρευση, η αποχέτευση, η οδοποιία και να αποκαταστήσει τα ερειπωμένα σπίτια που άφησαν πίσω τους οι απελευθερωτικοί πόλεμοι, σε ένα πράγμα ήταν πρωτοποριακή: την τροφοδοσία της Αγοράς. Οι Αθηναίοι έμποροι κατόρθωναν να τροφοδοτούν καθημερινά την Αγορά με τα πιο απίθανα τρόφιμα. Λέμε “καθημερινά” διότι η έλλειψη πάγου και ψυγείων ανάγκαζε τους Αθηναίους να ψωνίζουν σε καθημερινή βάση τις ανάγκες της ημέρας. Το μόνο που δεν έβλεπες στην αγορά της Αθήνας, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια του νεοσύστατου κράτους, ήταν οι γυναίκες. Το 1884 το Παζάρι (ή αλλιώς Παλαιά Αγορά) καταστράφηκε ολοσχερώς μετά από πυρκαγιά. Ευτυχώς, είχε ξεκινήσει από το 1878 η κατασκευή της νέας Δημοτικής Αγοράς στη θέση της “Μεγάλης Παράγκας”, στην οδό Αθηνάς. Με την επίσπευση των εργασιών, η νέα Αγορά παραδόθηκε στους Αθηναίους το 1886 επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη. Η Αγορά αυτή διατηρείται και λειτουργεί μέχρι σήμερα, ως Βαρβάκειος Αγορά.

Οψοκομιστής: μετφρ: ο κομιστής για τα ψώνια.

2. Εκείνη τη περίοδο θα συναντούσε κανείς σε αυτό τον καφενέ μόνο αξιωματικούς και στρατιώτες, αλλά και καταδίκους, που λάμβαναν συχνά-πυκνά άδεια εξόδου μετά “δημοσίων θεαμάτων”.

| Η Πόλη των Λόφων |

408

Η Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς, σήμα κατατεθέν, όχι μόνο της Ρωμαϊκής Αγοράς και του Παζαριού, αλλά και ολόκληρου του ιστορικού κέντρου της Αθήνας. Μαζί με την Πύλη του Αδριανού αποτελούν ίσως τα δύο πιο χαρακτηριστικά μνημεία αυτού του τύπου.

334. Άγιοι Ασώματοι στα Σκαλιά Γενικά Στοιχεία

ι Άγιοι Ασώματοι στα σκαλιά επρόκειτο για έναν μικρό ναό που κτίστηκε σε επαφή με τον τοίχο της πρόσοψης και το Πρόπυλο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Κατασκευάστηκε στα μέσα του 12ου αιώνα μ.Χ. Ήταν μικρός σε διαστάσεις και ως προς τον τύπο ήταν συνεπτυγμένος σταυροειδής.

Χτίστηκε από μέλη της οικογένειας Χαλκοκονδύλη και αφιερώθηκε στον Αρχάγγελο Μιχαήλ (Άγιος Ασώματος) από τον ιδρυτή, Μιχαήλ Χαλκοκονδύλη. Η θέση του στο Πρόπυλο της Βιβλιοθήκης του έδωσε την ονομασία “στα Σκαλιά”. Ανακαινίστηκε κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους (1576), και κατεδαφίστηκε μετά το1843.

Κάτω από το δάπεδο του κυρίως ναού και του νάρθηκα ανασκάφηκαν έντεκα κτιστοί κιβωτιόσχημοι ή καμαροσκέπαστοι τάφοι, μέσα στους οποίους συνήθως ενταφιάζονταν μέλη της οικογένειας των Χαλκοκονδύλη. Από το ναό, σήμερα διασώζεται μόνον ένα τμήμα τοίχου καθώς και η τοιχογραφία στην πρόσοψη της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Ο παρατηρητικός περιηγητής μπορεί να διακρίνει αρκετά καθαρά τη θέση και το μέγεθος της τοιχογραφίας αυτής. Πρόκειται για μια μεταβυζαντινή τοιχογραφία στην οποία απεικονίζονται η Προδοσία του Ιούδα, η Προσευχή στη Γεθσημανή καθώς και στηθαίοι άγιοι σε μετάλλια, στην κατώτερη ζώνη.

| Η Πόλη των Λόφων |

410

Η μικρός ναός “θαμμένος” πίσω από τα τσαντίρια και τους πάγκους της πολύβουης αγοράς, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Η θέση της τοιχογραφίας του ναού στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο. Η στάθμη του δαπέδου του ιερού ήταν στο ίδιο ύψος με τη κλίμακα της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, όπως μαρτυράει και το ίχνος της οξείδωσης στον πίσω τοίχο.

335. Μονή Καπουτσίνων Μοναχών Γενικά Στοιχεία

Μονή των Καπουτσίνων Μοναχών ιδρύθηκε από το θρησκευτικό Τάγμα Καπουτσίνων το 1658. Το 1669 οι Καπουτσίνοι αγόρασαν από τους Τούρκους το Μνημείο του Λυσικράτη και πλησίον αυτού ίδρυσαντον ξενώνα, χρησιμοποιώντας ακόμα και το μνημείο για διαμονή τους. Στην αρχή ο ιδιοκτήτης αρνούνταν να βάλει σε αγοραπωλησία και το μνημείο. Όμως μετά την επέμβαση του Τούρκου Καδή δόθηκε στους μοναχούς, με την αιτιολογία να μην καταστραφεί. Οι μοναχοί χρησιμοποιούσαν το μνημείο ως αναγνωστήριο και βιβλιοθήκη μετακινώντας έναν ορθοστάτη για να ανοίξουν είσοδο.

Το 1829 ένας περιηγητής έλαβε άδεια από του Τούρκους για να πάρει το Μνημείο του Λυσικράτη. Τελικά όμως το άφησε γιατί ήταν πολύ βαρύ. Αρπαγή προσπάθησε να κάνει και ο Λόρδος Έλγιν, αλλά τον εμπόδισαν οι καπουτσίνοι μοναχοί. Οι Καπουτσίνοι παράλληλα έκαναν και πολλές τοπογραφικές μελέτες της Αθήνας. Από αυτούς έφτασαν σε εμάς πολλές σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την μεσαιωνική Αθήνα και τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Το 1878 γίνεται έρευνα από τους γάλλους Μπουλανζέ και Ποττιέ για την αναστήλωση του μνημείου, που τελικά ολοκληρώθηκε από το Θεόφιλο Χάνσεν.

Το 1810 στην μονή αυτή έμεινε ο Λόρδος Βύρωνας όταν επισκέφτηκε για δεύτερη φορά την Αθήνα. Λέγεται μάλιστα ότι το 1818 στον κήπο γύρω από το μνημείο του Λυσικράτους φυτεύτηκαν για πρώτη φορά ντομάτες, με σπόρους που έφερε ο ηγούμενος από το εξωτερικό. Εκείνη τη χρονική περίοδο στον κήπο της Μονής των Καπουτσίνων φιλοξενούνταν και ένα από τα δύο νεκροταφεία των Ξένων (το άλλο βρισκόταν στις όχθες του Ιλισού), τα οποία μεταφέρθηκαν με τη σύσταση του ελληνικού κράτους στο Ά Νεκροταφείο.

Μετά την Επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση, το κτίριο της μονής των καπουτσίνων είχε επισκευαστεί. Το 1892 η Γαλλική Κυβέρνηση παραχώρησε στο Ελληνικό Δημόσιο τον χώρο της μονής, η οποία και το κατεδαφίστηκε. Ως αντάλλαγμα τότε, δόθηκε στην Γαλλική κυβέρνηση οικόπεδο στο τέρμα της οδού Σίνα, κάτω από τον Λυκαβηττό, όπου σήμερα στεγάζεται το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.

| Η Πόλη των Λόφων |

412

Αριστερά: φωτογραφία στις αρχές στα τέλη του 19ου αιώνα, με τα γκρεμισμένα αρχιτεκτονικά μέλη της Μονής των Καπουτσίνων. Το μεγάλο κτίσμα περιελάμβανε τα κελιά των μοναχών. Το μνημείο ήταν πρακτικά εντοιχισμένο στην είσοδο της μονής και τμήμα του βρισκόταν εντός του προαύλιου χώρου αυτής (όπως διακρίνεται στην γκραβούρα του 18ου αιώνα).

356. Λουτρό των Αέρηδων (Αμπίντ Εφέντη) Γενικά Στοιχεία

ο Λουτρό “των Αέρηδων” είναι ένα δημόσιο λουτρό που βρίσκεται μεταξύ των οδών Κυρρήστου και Λυσίου, κοντά στον Ρολόι του Κυρρήστου (από όπου πήρε και το προσωνύμιο Αέρηδες) και έχει κτιστεί σε δύο φάσεις. Είναι το μόνο από τα Δημόσια Λουτρά της Αθήνας που σώζεται μέχρι σήμερα. Χρονολογείται στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας και βρίσκεται κοντά στη Ρωμαϊκή Αγορά και το Ρολόι του Κυρρήστου. Λειτουργούσε μέχρι το 1965. Σήμερα ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού. Το 1984, το Λουτρό της οδού Κυρρήστου 8 παραχωρείται στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, ενώ μέσα στο 1990 ολοκληρώνεται η μελέτη αποκατάστασης του μνημείου και προσαρμογής του σε μουσείο με την ευθύνη της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Νεώτερων και Σύγχρονων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ.Τ. Σήμερα στεγάζει παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, και ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει μια εικόνα της λειτουργίας του παλαιού λουτρού. Το 1998 ολοκληρώνεται η αποκατάσταση και το μνημείο παραδίδεται στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, που έχει την ευθύνη για τη νέα του χρήση ως Μουσείου - Κέντρου Τεκμηρίωσης με θέμα την καθαριότητα, φροντίδα και καλλωπισμό του σώματος σε διαχρονική θεώρηση. Έως ότου ολοκληρωθεί η μόνιμη έκθεση στο χώρο, το αποκαταστημένο πλέον Λουτρό είναι επισκέψιμο μνημείο των νεώτερων χρόνων.

Το Λουτρό των Αέρηδων ήταν ένα από τα "τρία ευχάριστα χαμάμια" σύμφωνα με τη μαρτυρία του Τούρκου περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέπτεται την Αθήνα το 1667. Το χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη, όπως ονομαζόταν τότε, είναι το μόνο που άντεξε στη λαίλαπα του χρόνου. Σήμερα το Λουτρό εκτείνεται μεταξύ των οδών Κυρρήστου και Λυσίου. Η κάτοψη του είναι δαιδαλώδης, αποτέλεσμα των μετατροπών και προσθηκών που είναι αναγνώσιμες κατά την κατασκευαστική ανάλυση του κτιρίου. Στην πρώτη οικοδομική φάση των χρόνων της Τουρκοκρατίας, το Λουτρό της οδού Κυρρήστου είναι μονό και αποτελείται από αποδυτήρια, χλιαρό και θερμό χώρο. Λειτουργεί με βάρδιες χωριστά για άνδρες και γυναίκες. Κατά τη δεύτερη οικοδομική φάση, που τοποθετείται χρονικά γύρω στα 1870, το Λουτρό αλλάζει χαρακτήρα. Με την προσθήκη νέων αλλά και τη μετατροπή παλαιών χώρων, μετατρέπεται σε δίδυμο, προσφέροντας για τις διακριτές πτέρυγες ανδρών και γυναικών από ένα χώρο αποδυτηρίων με πατάρι, ένα χλιαρό και ένα θερμό χώρο. Ένα βοηθητικό κτίσμα περιλάμβανε ατομικά λουτρά, τα λεγόμενα "ευρωπαϊκά". Το κτιριακό σύνολο συμπληρώνει η υπόγεια εστία, απ' όπου ο ζεστός αέρας της καύσιμης ύλης διοχετευόταν στα υπόκαυστα, η κτιστή δεξαμενή του νερού και οι βοηθητικοί χώροι του Λουτρού. Στην ταράτσα υπάρχει κτίσμα από το οποίο εξασφαλίζεται πρόσβαση προς τον υπαίθριο χώρο πάνω από τις θόλους και προς την εστία. Οι κύριοι λουτρικοί χώροι στεγάζονται με ημικυλινδρικές καμάρες ή θόλους που φέρουν τις "φεγγίδες", μικρές οπές με γυαλί για το φωτισμό.

| Η Πόλη των Λόφων |

414

Αριστερά: λεπτομέρεια του εσωτερικού των λουτρών, με μία από τις χαρακτηριστικές μαρμάρινες γούρνες που βρίσκονται εντός του μουσειακού πλέον χώρου. Δεξιά απεικονίζεται η πίσω όψη του κτιρίου, η οποία δεν διακρίνεται από την οδό Λυσίου, όπου είναι και η κεντρική είσοδος του μνημείου.

Αθήνα 1687-1833 μ.Χ. Γενικά Στοιχεία Περιόδου

ι Βενετοί ουδέποτε αναγνώρισαν την κυριαρχία των Οθωμανών στο Αιγαίο και συνεχώς τους αμφισβητούσαν διάφορα κάστρα και νησιά, όπως στην περίπτωση της Αθήνας το 1464 και το 1687. Το 1687 οι Βενετοί κατόρθωσαν να καταλάβουν την Αττική, κατά την διάρκεια ενός από τους πολλούς πολέμους που διεξήγαγαν κατά των Τούρκων, και διατήρησαν την κυριαρχία τους για δυο σχεδόν χρόνια. Τότε καταστράφηκε και ο Παρθενώνας, στην προσπάθεια του Μοροζίνι να καταλάβει την πόλη, από μια βολή του βενετσιάνικου πυροβόλου κατά των Τούρκων που είχαν οχυρωθεί στον λόφο. Επίσης ο Μοροζίνι εγκαταλείποντας την Αθήνα στους Τούρκους το 1689, πήρε μαζί του και ένα μαρμάρινο λιοντάρι [1] από το λιμάνι του Πειραιά και το μετέφερε στην Βενετία, όπου το θαυμάζουν και σήμερα οι επισκέπτες της.

Μετά την εγκατάλειψη της πόλης από τους Βενετούς, οι περισσότεροι κάτοικοι κατέφυγαν σε περιοχές που κατείχαν ακόμα οι Βενετοί, στην Πελοπόννησο και τα Επτάνησα, καθώς επίσης και στην γειτονική Σαλαμίνα, όπως γινόταν τα αρχαία χρόνια σε εποχές εισβολών επικίνδυνων εχθρών. Για τρία ολόκληρα χρόνια η πόλη έμεινε εντελώς έρημη, μέχρι τελικά να επιστρέψει σημαντικό κομμάτι του αρχικού πληθυσμού, μετά και από την αμνηστία που έδωσε στους Αθηναίους ο Σουλτάνος. Μαζί τους επέστρεψε και μικρός αριθμός Τούρκων, οι οποίοι ποτέ δεν ξεπέρασαν σε αριθμό τους γηγενείς πολίτες. Οι Οθωμανοί δεν έκτισαν πολλά σε αριθμό καινούρια κτίρια, τα οποία ήταν κυρίως θρησκευτικού και διοικητικού χαρακτήρα. Το 1721 ιδρύθηκε ο Μενδρεσές, ένα θρησκευτικό Οθωμανικό ίδρυμα που προοριζόταν για την μελέτη των ιερών κειμένων τους. Το 1759 κτίστηκε το τζαμί Τζισδαράκη, μπροστά από τον σημερινό σταθμό στο Μοναστηράκι. Για το κτίσιμο του χρησιμοποιήθηκε και μια κολώνα από το ναό του Ολυμπίου Διός, η οποία αργότερα καταστράφηκε ολοσχερώς [2].

Από ελληνικής πλευράς αξίζει να αναφερθεί ο πλούσιος έμπορος Ντέκας, ο οποίος το 1750 έκτισε μια σχολή, για να μπορούν να φοιτούν τα παιδιά των φτωχών Αθηναίων. Πολλοί περιηγητές συνέχισαν να επισκέπτονται την πόλη, μεταξύ των οποίων οι Edward, Gibbon, Stuart και Revett, οι οποίοι δημοσίευσαν ένα περίφημο έργο για τις αρχαιότητες της πόλης με πολλές γκραβούρες. Μετά την δημοσίευση αυτού του περίφημου έργου έγιναν γνωστές στην υπόλοιπη Ευρώπη οι αρχαιότητες, γεγονός που προκάλεσε αύξηση των επισκεπτών. Τότε επισκέφτηκε την πόλη ο γνωστός Χανς Κρίστιαν Άντερσεν και αργότερα στις αρχές του 19ου αιώνα ο γνωστός βρετανός ποιητής Λόρδος Μπάιρον. Το 1775 ο Χατζή Αλί Χασέκης διορίστηκε βοεβόδας των Αθηνών και ξεκίνησε την επιχείρηση του να βγάλει όσα περισσότερα μπορούσε από τους Αθηναίους. Το 1777 ορδές Τουρκαλβανών λυμαίνονταν την γύρω περιοχή (εκτός των τειχών) και ο Χασέκης έκτισε μια χαμηλή οχύρωση γύρω από την πόλη, τον Σερπετζέ, για να προστατεύεται η πόλη. Για το κτίσιμο του χρησιμοποιήθηκαν πολλά μαρμάρινα και πέτρινα τμήματα από τα αρχαία μνημεία. Η διοίκηση του Χασεκί διήρκεσε 20 σχεδόν χρόνια, μέχρι το 1792, οπότε ο Σουλτάνος τον έδιωξε από βοεβόδα και τον τιμώρησε παραδειγματικά, μετά από πολλά παράπονα των Αθηναίων. Αξιοσημείωτο από αρχαιολογικής απόψεως είναι πως μόνο μία αθηναϊκή κατοικία της περιόδου σώζεται έως σήμερα, η οποία βρίσκεται επί της οδού Αδριανού 96. Άλλο πολύ σημαντικό γεγονός στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν η κλοπή των μαρμάρινων γλυπτών του Παρθενώνα με την άδεια των Τούρκικων αρχών, από τον βρετανό Λόρδο Έλγιν. Τέλος, δεν συναντάμε σημαντικά νεκροταφεία εκτός των τειχών, καθώς οι μεν χριστιανοί έθαβαν τους νεκρούς τους στα προαύλια ή κάτω από τα δάπεδα των εκκλησιών, οι δε Τούρκοι κοντά στα τζαμιά τους. Τα κοιμητήρια των ξένων βρίσκονταν στη Μονή Καπουτσίνων και στον Άγιο Γεώργιο του Θησείου (Ηφαιστείο).

Από ένα παρόμοιο μαρμάρινο λιοντάρι ονομάστηκε το επίνειο των Αθηνών, ο Πειραιάς, Πόρτο Λεόνε.

2. Η κολώνα ανατινάχτηκε με δυναμίτη, με αποτέλεσμα ο Πασάς της Χαλκίδας, στην δικαιοδοσία του οποίου ανήκε η Αθήνα, τιμωρήθηκε από τον Σουλτάνο με μεγάλο πρόστιμο, καθώς παρέβη τις εντολές του Μωάμεθ του Πορθητή, που είχε ζητήσει από τους Τούρκους να προστατεύουν τα αρχαία μνημεία των Αθηνών. | Η Πόλη των Λόφων |

416

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος XXXII

Α ος Πρ

“Μητρόπολις” Αθηνών Τζαμί Παρθενώνος ΄Β Άγιος Νικόλαος Τείχος του Χασέκη Βοεβοδαλίκι (Διοικητήριον) Τζαμί Τζισδαράκη Σχολή του Ντέκα Μενδρεσές (Ιεροσπουδαστήριον) Αρχοντικό Λογοθέτη Άγιος Ελισσαίος Ντάπια του Νερού Κουσέγιο Ναός Αγίας Ειρήνης

ια

με

δή

κα

093 134 154 155 158 160 165 168 174 175 178 342 378

Ιερά

XII

III

155

145

Οδό

XXXI

283

378 151

163 160

XVI

039 339

179

XXXIII

068

093

154 178

XXIX VII

339 134

XVII

133

132

155

XXVIII Σημεία ενδιαφέροντος

εσόγεια

Προς Μ

168

175 174

165

342

158

XXX I II III IV V VI VII VIII IX

148

161

VIII

Χάρτης σύγχρονης πόλης

Οδός ή μονοπάτι περιόδου αναφοράς

076

XIV

Πρ ος

Υφιστάμενη οχείρωση

500μ.

1000μ.

XIII

100μ.

νιο Σού

Παλαιότερη οχείρωση

153. Τείχος της Υπαπαντής | 155. Τείχος του Χασέκη Γενικά Στοιχεία

ατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας στα μέσα του 18ου αι. μ.Χ. και πριν το έτος 1771, χτίστηκε στους πρόποδες του λόφου της Ακροπόλεως οχυρωματική κατασκευή, γνωστή ως ''Τείχος της Υπαπαντής''. Ο σκοπός του τείχους ήταν να προστατεύσει την από αρχαιοτάτων χρόνων, σημαντικότατη πηγή της Κλεψύδρας και πήρε το όνομα του από την παρακείμενη εκκλησία, η οποία ήταν αφιερωμένη στην Υπαπαντή. Η πηγή γίνεται πλέον επισκέψιμη από ένα “πέρασμα” το οποίο είναι και σήμερα προσβάσιμο και λειτουργεί ως βόρεια είσοδος του αρχαιολογικού χώρου του ιερού βράχου.

Το Τείχος της Υπαπαντής ξεκινούσε από τη σημερινή οδό Θεωρίας στη Πλάκα και τον μικρό ναό του Σωτείρος, εντός του περιελάμβανε εκτός από την Κλεψύδρα και τον ναό του Αγίου Νικολάου και εκτεινόταν μέχρι τη Πύλη Beule και τον Ναό της Αθηνάς Νίκης. Ένα τμήμα του τείχους εφάπτεται στον ναό του Α. Νικολάου ή Σεραφείμ, μετατρέποντας τον σε προμαχώνα. Στο σημείο μπροστά από την Αυλή της Κλεψύδρας συναντάται ο Περίπατος με την Παναθηναϊκή και τη Μεσαιωνική οδό. Η Παναθηναϊκή οδός ξεκινούσε από το Δίπυλο και κατέληγε στην Ακρόπολη. Η οχύρωση ουσιαστικά έφραζε την αρχαία οδική πρόσβαση από την Αγορά του Σόλωνος, διέκοπτε την κυκλική πορεία του Περιπάτου γύρω από το λόφο και υποχρέωνε σε μία ουσιαστικά πρόσβαση (εκτός των Προπυλαίων). Η βορινή είσοδος που προαναφέραμε φυλάσσονταν στενά και είχε κύρια χρήση. Το 1822 χτίστηκε σε αυτό το σημείο ο προμαχώνας του Ανδρούτσου, ή αλλιώς η Ντάπια του Δυσσέα. Από τον 15ο ως τα τέλη του 18ου αιώνα, η Αθήνα δεν διέθετε άλλη οχύρωση, πλην του Ριζόκαστρου στα νότια της Ακρόπολης. Προς τις υπόλοιπες διευθύνσεις, οι τοίχοι των οικιών και οι μαντρότοιχοι σχημάτιζαν είδος περιβόλου, όπως στις Χώρες ορισμένων νησιών του Αιγαίου. Για να αντιμετωπιστούν οι επιδρομές των Αλβανών, επί Βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή κτίστηκε στα 1778 ένα πρόχειρο αναλημματικό τείχος, χαμηλού σχετικά ύψους.

Το τείχος Χασεκή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς σε μεγάλο βαθμό συνέπιπτε με το Θεμιστόκλειο, αποδεικνύοντας τη μακροβιότητα κάποιων δομών στον χώρο, επιβίωσε δε ως την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα. Το τείχος αυτό ξεκινούσε από την Ακρόπολη, όπου υπήρχε η λεγόμενη Πόρτα του Κάστρου (ή των Μνημάτων ή του Καράμπαμπα). Από την Ακρόπολη, διέσχιζε την κορυφή του Αρείου Πάγου και προχωρούσε ως τη σημερινή πλατεία του Θησείου, όπου υπήρχε η Πόρτα του Δράκου (ή Ασλάν Καπουσί), απ' όπου ξεκινούσε ο δρόμος προς τον Πειραιά. Το τείχος συνέχιζε ως την περιοχή των Αγίων Ασωμάτων, όπου συναντούσε την Πόρτα του Μωρία (Μωρά Καπουσί ή Γύφτικη Πόρτα). Εν συνεχεία έφθανε στην περιοχή της σημερινής πλατείας Κουμουνδούρου, και συνέχιζε προς την οδό Ευριπίδου, διέσχιζε την Σωκράτους και την Αθηνάς και έφθανε στην οδό Σοφοκλέους, όπου ανοιγόταν η Μενιδιάτικη Πόρτα. Από εδώ ξεκινούσε η Αχαρνική Οδός. Το τείχος στη συνέχεια διέσχιζε τη πλατεία Κλαυθμώνος, για να φθάσει στη Σταδίου, και από εκεί έστριβε προς την κατεύθυνση της πλατείας Συντάγματος και έφθανε ως τη λεωφόρο Αμαλίας, στη διασταύρωση της με την Όθωνος, όπου βρισκόταν η Μεσογείτικη Πόρτα ή Καπουσί (ή Πόρτα της Μπουμπουνίστρας). Ακολουθώντας χονδρικώς την Αμαλίας εν συνεχεία, το τείχος έφθανε ώς την Καμαρόπορτα ή Πόρτα της Βασιλοπούλας, δηλαδή την Πύλη του Αδριανού και από εκεί διέσχιζε κάθετα την Αμαλίας και κατευθυνόταν προς τη γωνία της Μακρυγιάννη, όπου ανοιγόταν η Πόρτα των Τριών Πύργων (ή Αρβανίτικη). Από εδώ ξεκινούσε ο δρόμος προς Σούνιο και προς Φάληρο. Τέλος, αφού συνέχιζε στα ριζά της Ακρόπολης ώς και το Ηρώδειο, ταυτιζόμενο προς το νότιο τμήμα του Ριζόκαστρου του 12ου αιώνα, έστριβε προς βορράν και έφθανε πάλι στην Ακρόπολη. Εκτός από την κατοικημένη περιοχή, το τείχος περιέκλειε, και μη οικοδομημένες εκτάσεις, ιδίως προς τα βόρεια, βορειοανατολικά και ανατολικά.

| Η Πόλη των Λόφων |

418

Τείχος του Χασέκη

Βιβλιοθήκη Αδριανού Αγορά Σόλωνος

Τείχος του Χασέκη

Ρωμαϊκή Αγορά

Τείχος της Υπαπαντής Λόφος Αρείου Πάγου

Λόφος Ακροπόλεως Ναός Ολυμπίου Διός Τείχος του Χασέκη

Το Τείχος του Χασέκη και η τότε έκταση της πόλεως των Αθηνών. Στον χάρτη σημειώνεται το σημείο που απεικονίζεται στη φωτογραφία, νοτιοανατολικά του Ιερού Βράχου και του Θεάτρου του Διονύσου. Για την ανέγερση του ο Χασέκης κατέστρεψε πολλά ιστορικά μνημεία, πράξη για την οποία τιμωρήθηκε παραδειγματικά μετά από μερικά χρόνια.

160. Τζαμί Τζισδαράκη Γενικά Στοιχεία

ο Τζαμί Τζισδαράκη ( ή αλλιώς Τζισταράκη) χτίστηκε το 1759 από τον Μουσταφά Αγά Τζισταράκη, τον βοεβόδα, το διοικητή δηλαδή εκείνης της περιόδου στην Αθήνα. Κατασκευάστηκε εξ΄ ολοκλήρου με υλικό παρμένο από παλιότερα κτίσματα και συνδέθηκε και με ένα βανδαλισμό: οι άνθρωποι του Τζισταράκη για αυτό το σκοπό γκρέμισαν, ανατινάζοντας την, τη δέκατη έβδομη κολόνα του ναού του Ολυμπίου Διός. Αιτία της καταστροφής ήταν η επιθυμία του Βοεβόδα να χρησιμοποιήσει ασβέστη για το μαρμαροκονίαμα των τοίχων του τζαμιού. Η πράξη του Τζισταράκη ενόχλησε τους Αθηναίους, αλλά και τον πασά του Ευρίπου (της Χαλκίδας), από τον οποίο εξαρτιόταν διοικητικά η Αθήνα. Παρά τις προσπάθειες του Βοεβόδα να τον δωροδοκήσει στέλνοντας του 8.000 γρόσια, μοιρασμένα σε 16 πουγγιά (όπως λέγεται), ο Πασάς διέταξε τον εκτοπισμό του Τζισταράκη, στηριζόμενος σ' ένα παλιό τουρκικό νόμο που απαγόρευε την καταστροφή αρχαίων μνημείων που ανήκαν στο ιερό πρόσωπο του Σουλτάνου. Εξάλλου, ο αθηναϊκός πληθυσμός θεώρησε υπεύθυνο τον Τζισταράκη και για μια επιδημία πανούκλας που εμφανίστηκε στην πόλη εκείνη τη χρονιά. Ήταν τότε πολύ διαδεδομένη η δοξασία ότι κάθε αρχαία κολόνα που πέφτει, "ξεθάβει" και μια συμφορά που είναι κρυμμένη από κάτω της.

Το τζαμί αυτό κτίστηκε πάνω σε υπερυψωμένο έδαφος. Έχει ανοιχτό υπερώο, (=ο εξώστης στην πρόσοψη), με τέσσερις κολόνες, με τρεις τοξωτές στοές. Το τετράγωνο κτίριο στεφανώνεται από ογκώδες οκταγωνικό τύμπανο (= εσωτερικά) με αβαθή οκταγωνικό τρούλο. Υπάρχουν τέσσερα παράθυρα σε καθένα από τους δύο πλάγιους τοίχους και μικρότερα παράθυρα σε κάθε πλευρά του τυμπάνου. Αργότερα απέκτησε και άλλα ονόματα όπως “Τζαμί του Κάτω Σιντριβανιού”, και “Τζαμί του Κάτω Παζαριού”. Στο εσωτερικό βρίσκεται μια mihrab (μιχράμπ) [1] με διακοσμητικές ταινίες, καθώς και άλλες στο εξωτερικό, για να προσεύχονται τα πλήθη των πιστών. Ο μιναρές του τζαμιού κατεδαφίστηκε μετά την Επανάσταση του 1821. Το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή μέχρι το 1915, οπότε και αναστηλώθηκε από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Ορλάνδρο. Για πολλά χρόνια στέγαζε το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Από το 1981 στεγάζει το Μουσείο παραδοσιακής κεραμικής, γλυπτικής και διακοσμητικών τεχνών από όλη την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία, ως παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης της οδού Κυδαθηναίων.

Η Μιχράμπ είναι μια κόγχη στον τοίχο που δείχνει προς τη Μέκκα.

| Η Πόλη των Λόφων |

420

Άποψη της προσόψεως του Τζαμιού Τζισδαράκη. Η υπερύψωση του είχε ως κύριο σκοπό την προβολή του οικοδομήματος. Από κάτω στεγάζονται, μέχρι και τις μέρες μας, μικρομάγαζα της τοπικής αγοράς.

Το τζαμί σε σχέση με ην πλατεία Μοναστηρακίου και τον αρχαιολογικό χώρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Οι τέσσερις κολώνες του ρωμαϊκού κτιρίου δηλώνουν τη θέση της κεντρικής εισόδου.

165. Σχολή του Ντέκα Γενικά Στοιχεία

υμάμαι, και δεν πρέπει να πέρασαν πολλά χρόνια, ότι το τμήμα της οδού Μητροπόλεως [1] από την ομώνυμη πλατεία, έως της οδό Καπνικαρέας λεγόταν Ντέκα. Ένα όνομα σε ελάχιστους γνωστό, αλλά που δεν είχε παρά να ψάξει κανείς στα βιβλία “Αι παλαιαί Αθήναι” του Δ. Καμπούρογλου, στο “Αι Αθήναι” του Κ. Μπίρη, στην “Ιστορία των Αθηνών” του Θ.Ν. Φιλαδελφέως, στην “Ιστορία των Αθηνών” του Ι. Μπενιζέλου ή ακόμα και σε ένα λεξικό για να πληροφορηθεί ότι ο Ιωάννης Ντέκας ήταν Αθηναίος πρόκριτος του 18ου αιώνα που διέπρεψε στην Βενετία. Με χρήματα δικά του και με επιστασία του εξαδέλφου του, Μιχαήλ Ντέκα, κτίστηκε μια σχολή στην βορειοδυτική πλευρά της σημερινής πλατείας Μητροπόλεως.

Με την κατάλυση του ενετικού κράτους το 1798 χάθηκαν και τα χρηματικά κεφάλαια, τα κατατεθειμένα στην Τράπεζα της Βενετίας. Ο Ι. Μπενιζέλος, που ήταν τότε υπεύθυνος δάσκαλος της Σχολής, βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση και αναγκάστηκε να ζητήσει βοήθεια από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Άνθιμο, για να καλύψει τα χρέη του. Αναφέρει κάπου στην περιγραφή του: “Αλλά φευ του μεγέθους της συμφοράς! Η παρά των λαοπλάνων και άθεων Γάλλων επισυμβάσα καταστροφή και όλης μεν της Ιταλίας και της επί δέκα τέσσερας αιώνας ανέπαφου περικλέους εκείνης αριστοκρατίας των Ουενετών”. Τελικά ο ηγούμενος της Μονής των Ασωμάτων, Διονύσιος Πετράκης, ανέλαβε με δικά του χρήματα τη συντήρηση της Σχολής.

Σύμφωνα με μια περιγραφή του Μανόλη Κορρέ, η αυλή ήταν 23,0Χ14,5 μέτρα και στη μέση είχε πηγάδι. Τα κτίρια σχημάτιζαν γύρω της ένα Π, με το κεντρικό να ήταν πιθανόν διώροφο. Στο υπέρθυρο της εισόδου μια επιγραφή ανέφερε την ιστορία της ίδρυσης της σχολής. Φαίνεται ότι τοποθετήθηκε το 1750 από τους Αθηναίους, που ήθελαν με αυτό το τρόπο να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους στον δωρητή.

Στο οικογενειακό αρχείο του γαμπρού του Μιχαήλ Ντέκα, ο Καμπούρογλου αναφέρει ότι βρήκε τη συμβόλαιο για την ανοικοδόμηση της Σχολής: “ημείς οι υποκάτωθεν βεβαιούντες, μαστρο Παναγιώτης με τον κάλφα του και με τον αδελφόν του Λουκά ο τε μαστρο Δημήτριος Κουλουριότης με τρεις μαστόρους [...] συμφωνήσαμεν [...] να κτίζωμεν τα θεμέλια στερεά από μόλο γεμάτα (ασβεστολάσπη με χαλίκια) και το πλάτος προς μίαν πήχυν έως εις το ταμπάνι της στράτας (την επιφάνεια του δρόμου)”.

Πρώτος καθηγητής ήταν ο ιεροδιδάσκαλος Βησσαρίων Ρούφος που είχε σχετική πείρα από τη διαμονή του στο εξωτερικό και ήταν μαθητής του Μπαλάνου στα Γιάννενα. Ο Ντέκας έστελνε τα χρήματα για τους μισθούς, 200 δουκάτα στο δάσκαλο και 25 δουκάτα σε κάθε έναν από τους μαθητές. ο ίδιος πέθανε το 1762, φρόντισε όμως με διαθήκη του να στέλνονται τακτικά τα αναγκαία ποσά για τη συντήρηση της Σχολής.

Η Σχολή του Ντέκα χρησίμευε ακόμη για λαϊκές συνελεύσεις, συγκεντρώσεις των συντεχνιών και των προκρίτων και για σύγκληση των ανδρών της πόλης από το φρούραρχο, συνήθως όχι για καλό... Πρέπει να κατεδαφίστηκε γύρω στα 1900. Έμεινε μόνο το όνομα σε ένα κομμάτι του δρόμου. Τώρα καταργήθηκε και αυτό. Για να μην υπάρχει ούτε η μνήμη των ανθρώπων, ούτε η μνήμη των καιρών.

Σημείωση: “Από την Πνύκα στο Παγκράτι” - 2010, μικρή έκδοση με προσωπικές σημειώσεις της αρχαιολόγου Έβης Τουλούπα.

| Η Πόλη των Λόφων |

422

Το εν λόγω κτίσμα βρισκόταν στη θέση του αγάλματος του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και μπροστά από το νεοκλασικό κτίριο με την εμπορική χρήση. Το τμήμα του δρόμου που έφερε το όνομα του ιδρυτή της Σχολής είναι αυτό που απεικονίζεται επάνω, από την οδό Ευαγγελιστρίας έως την οδό Καπνικαρέας. Πλέον η οδός, από τη πλατεία Συντάγματος ως το Μοναστηράκι, λέγεται Μητροπόλεως.

Ο νέος Μητροπολιτικός Ναός των Αθηνών, λίγο πριν την ολοκλήρωση της κατασκευής του, το 1862. Διακρίνονται κάτω αριστερά, οι δύο από τις τρεις πλευρές του κτιρίου που στέγαζε τη Σχολή του Ντέκα, με τις καμάρες στις βεράντες. Η αυλή του γεμάτη μπάζα, αποτελεί πλέον τμήμα του εργοταξίου. Αξιοσημείωτη και η “μοναξιά” του Πανεπιστημίου Αθηνών κάτω από τον γυμνό λόφο του Λυκαβηττού.

168. Μενδρεσές Γενικά Στοιχεία

Μενδρεσές είναι ένα από τα λιγοστά κτίρια που έχτισαν οι Τούρκοι στην Αθήνα. Στη διασταύρωση των οδών Πελοπίδα και Αιόλου βρίσκονται τα κατάλοιπα του τούρκικου ιεροδιδασκαλείου. Πάνω από την είσοδο σώζεται η κτητορική του επιγραφή όπου, εκτός από τη χρονολογία, αναφέρεται και το όνομα του κτήτορα. Για πολλά χρόνια στέγαζε τους σοφτάδες (φοιτητές), που ζούσαν εκεί σαν οικότροφοι. Το κτίριο είχε κεντρική αυλή που την τριγύριζαν μικρά δωμάτια, σαν κελιά χριστιανικού κι ένα μικρό τζαμί στη ΒΔ του γωνία.

Ο Μεντρεσές, ήδη από τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας χρησίμευε και σαν φυλακή. Από την εποχή του Όθωνα χρησιμοποιήθηκε πια μόνιμα ως κρατητήριο. Μετά την εγκατάσταση της πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα, ο Δανός αρχιτέκτονας Christian Hansen ανέλαβε το 1836 τη μετατροπή του σε φυλακή (με την προσθήκη ενός ορόφου). Στη λαϊκή μνήμη έμεινε σαν ανάμνηση φοβερού δεσμωτηρίου, με τον πλάτανο στο κέντρο της αυλής του, απ΄ τα κλαριά του οποίου γίνονταν οι εκτελέσεις με απαγχονισμό:

Στο υπέρθυρο υπάρχει ανάγλυφη οθωμανική επιγραφή που αναφέρει, μεταξύ των άλλων: "Ο πάνσοφος Θεός, θέλοντας δια της παιδείας να αναστήσει τα τέκνα αυτής της χώρας, επιτέλεσε την βούλησή του. Η αγαθεργία του Μεχμέτ Φαχρή ίδρυσε περίβλεπτο οθωμανικό ιεροσπουδαστήριο στο κεντρικό μέρος της πόλεως, ώστε να συνδιαιτώνται σε αυτό αδελφικά, όπως στον Παράδεισο, όλα τα τέκνα του απεσταλμένου του Θεού. Έντεκα κελιά οικοδομήθηκαν και κατεκοσμήθηκαν, ώστε να συγκεντρώνονται σε αυτό το ιερό και καθορισμένου σκοπού διδακτήριο, οι κατά Θεόν διδάσκαλοι της πίστεως, προκειμένου να διδάσκουν στα παιδιά την επιστήμη και το Κοράνιο με τις ερμηνείες του. [...] Την ενδιαίτηση σε αυτό κατάστησε ευάρεστο, ω Θεέ μου.- έτος 1133" (Εγίρας, που αντιστοιχεί στο 1721).

«Ο Πλάτανος του Μεντρεσέ έχει διπλούς τους κλώνους Ο ένας γράφει "θάνατο", ο άλλος δέκα χρόνους».

Στο Μενδρεσέ μαζεύονταν συχνά οι Τούρκοι να συζητήσουν θέματα ιδιαίτερα σοβαρά. Εκεί συγκεντρώθηκαν οι αγάδες της περιοχής στο άκουσμα του ξεσπάσματος της Επανάστασης στην Πελοπόννησο το 1821.

Μέχρι το 1911 ο Μεντρεσές εξακολουθούσε να δημιουργεί τρόμο στους περαστικούς. Μερικά χρόνια αργότερα, ένας κεραυνός που έπεσε τη νύχτα στην περιοχή, έκαψε τον πλάτανο του Μεντρεσέ. Το έτος 1914 το μεγαλύτερο τμήμα του κτίσματος κατεδαφίστηκε στο πλαίσιο αρχαιολογικών ανασκαφών. Το 1919 η φυλακή, το “απαίσιον τέρας” (κατά τον Τύπο της εποχής) κατεδαφίστηκε οριστικά και διατηρήθηκε μονάχα η είσοδος του μνημείου ως δείγμα μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής.

| Η Πόλη των Λόφων |

424

Η χαρακτηριστική πύλη του Ιεροσπουδαστηρίου της οθωμανικής περιόδου, κοντά στη Ρωμαϊκή Αγορά, στη Πλάκα. Διακρίνεται και η μαρμάρινη επιγραφή στο υπέρθυρο.

Η σημερινή κατάσταση του εσωτερικού περίβολου του Μενδρεσέ, στον οποίο λίγες ανασκαφές έχουν πραγματοποιηθεί, λόγω κονδυλίων και φυσικά άλλων αρχαιολογικών προτεραιοτήτων.

174. Αρχοντικό Λογοθέτη Γενικά Στοιχεία

ο Αρχοντικό Λογοθέτη, κτίσμα της Τουρκοκρατίας, βρίσκεται κοντά στη πλατεία Μοναστηρακίου, απέναντι από τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού, στην Οδό Άρεως 14. Μια καμάρα της πύλης του αρχοντικού, μια βρύση, ένα λίθινο εξωτερικό κλιμακοστάσιο, που οδηγούσε στο ανώγειο του σπιτιού και μια αυλή [1], περιτριγυρισμένη από μεταγενέστερα κτίσματα, είναι ό,τι απέμεινε σήμερα από αυτό το αθηναϊκό αρχοντικό της Τουρκοκρατίας. Μέσα στην αυλή της παλιάς οικίας του Λογοθέτη βρίσκεται και το εκκλησάκι του Αγίου Ελισαίου, που ανήκε στην οικογένεια. Το Αρχοντικό του Λογοθέτη βρισκόταν απέναντι στις φυλακές του Παλαιού Στρατώνα στην Οδό Άρεως - η οποία τότε λεγόταν "πλατέα ρούγα του Κάτω Σιντριβανιού". Εκεί ήταν το θορυβώδες παζάρι της οθωμανικής Αθήνας, όπου, εκτός από μαγαζιά και καφενέδες, υπήρχαν και ιδιωτικές κατοικίες. Αλλά και ο αρχαιολόγος και ιστορικός της τέχνης Μανόλης Χατζηδάκης γράφει σ' ένα άρθρο του στο περιοδικό "Καλλιτεχνικά Νέα" (1943): "'Το μνημειώδες κλιμακοστάσιο που συνέχεται με την εκκλησία, αποτελεί ένα από τα λίγα παλαιά αθηναϊκά λείψανα. Είναι ό,τι μένει από το μεγάλο αρχοντικό της αθηναϊκής οικογένειας Χωματιανού Λογοθέτου... Μα και το κτίριο το ίδιο ήταν ένα έξοχο δείγμα της τέχνης των Αθηναίων μαστόρων στον καιρό της Τουρκοκρατίας".

Ο Νικόλαος Λογοθέτης καταγόταν από τη Τζιά και νέος βρισκόταν στη δούλεψη του αρχιναυάρχου του οθωμανικού στόλου Τζανούμ Χότζα, τον οποίο και ακολουθούσε στις εκστρατείες του. Όταν έπεσε στη δυσμένεια του ναυάρχου, κατέφυγε στην Αθήνα κρυπτόμενος στο μοναστήρι της Πεντέλης. Πανούργος στο χαρακτήρα του και δολοπλόκος, πέτυχε τη συγχώρεση του Τζανούμ Χότζα, παίρνοντας μαζί του μέρος στην άλωση της βενετοκρατούμενης Τήνου. Αργότερα, ήρθε και κατοίκησε στην Αθήνα, όπου παντρεύτηκε τη θυγατέρα του Βερνάρδου Καπετανάκη, που είχε το κονσουλάτο (προξενείο) της Μεγάλης Βρετανίας. Κατάφερε τελικά να γίνει και ο ίδιος κόνσολος της Βρετανίας. Τους ξένους περιηγητές στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα, είχε απασχολήσει αρκετά η ασθένεια, ο θάνατος και η κηδεία της θυγατέρας του Αθηναίου άρχοντα Νικολάου Λογοθέτη, γύρω στο 1805. Στα νεότερα χρόνια, στην εκκλησία του Αγίου Ελισσαίου [2], δίπλα στα ερείπια του αρχοντικού Λογοθέτη, έψαλλαν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Στο ναό εκκλησιάζονταν επίσης οι λόγιοι Θ. Βελιανίτης, Παύλος Νιρβάνας, Γ. Τσακόπουλος, Γιάννης Βλαχογιάννης και άλλοι πολλοί θαυμαστές του Παπαδιαμάντη.

1. Ενδιαφέρον ιστορικό στοιχείο είναι ότι, σε αυτή την αυλή είχαν συσκευαστεί τα γλυπτά του Παρθενώνα που είχε αποσπάσει ο Έλγιν από την Ακρόπολη. 2. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εκκλησία: “175. Ναός Προφήτου Ελισσαίου”

| Η Πόλη των Λόφων |

426

Η θολωτή είσοδος της οικίας, σε όχι και τόσο καλή κατάσταση, ίσως η μόνη που διατηρείται μέχρι σήμερα και έχει αρχιτεκτονική αναφορά στη συγκεκριμένη περίοδο.

Ο προαύλιος χώρος του αρχοντικού έχει ως πρώτη αναφορά τον ναό του Προφήτου Ελισσαίου. Η εκκλησία είχε κατεδαφιστεί στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όχι από τον κατακτητή, αλλά από τον Έλληνα ιδιοκτήτη του.

175. Ναός Προφήτου Ελισσαίου Γενικά Στοιχεία

πέναντι από τα οικοδομικά κατάλοιπα της βιβλιοθήκης του Αδριανού στο Μοναστηράκι, βρίσκεται κρυμμένος ο ναΐσκος του Αγίου Ελισσαίου, ξαναστημένος από το 2005 κι ύστερα από μια αφάνεια 60 χρόνων. Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, το καλοκαίρι του 1943, ο ιδιοκτήτης του ναού, ο αντιπλοίαρχος του Πολεμικού Ναυτικού Ηρακλής Καζάκος, αποφάσισε να τον γκρεμίσει, φοβούμενος πως κινδύνευε να χάσει το οικόπεδο εντός του οποίου βρισκόταν ο ναός, καθώς η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ετοιμαζόταν να κηρύξει το εκκλησάκι ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Παρά τις αντιδράσεις του καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας Αναστασίου Ορλάνδου κι εξαιτίας των αργόσυρτων κινήσεων της Εφορείας Αρχαιοτήτων, ο ιδιοκτήτης κατάφερε και ισοπέδωσε πλήρως τον ναΐσκο. Χαρακτηριστικό της αναποτελεσματικής στάσης της αρμόδιας Εφορείας είναι πως πρώτα μήνυσε τον Καζάκο για φθορά διατηρητέου μνημείου και μετά κήρυξε τον ναό διατηρητέο, σχεδόν ταυτόχρονα με την ολοκλήρωση της κατεδάφισης του…

Πέρασαν 62 χρόνια από τότε και το 2005 το εκκλησάκι επανιδρύθηκε στην ίδια θέση που βρισκόταν πάντα, με την ίδια σεμνότητα. Ο ναΐσκος ίσως έχει κάποια από τη χάρη του προφήτη στον οποίο είναι αφιερωμένο, καθώς ο Ελισσαίος θεωρείται πως είχε τη Θεία Χάρη της νεκρανάστασης. Ο κτητορικός αυτός ναός είναι συνδεδεμένος με τις μορφές του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του επίσης σκιαθίτη εξαδέλφου του, Αλεξάνδρου Μωραϊτίδη, που πέρασαν εκεί τις κατανυκτικές ώρες της Αγρυπνίας ψάλλοντας. Δεξιός ψάλτης ο πρώτος, αριστερός ο δεύτερος.

Ο κτητορικός αυτός ναός είναι συνδεδεμένος με τις μορφές του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του επίσης σκιαθίτη εξαδέλφου του, Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, που πέρασαν εκεί τις κατανυκτικές ώρες της Αγρυπνίας ψάλλοντας. Είναι τόσο έντονη η διασύνδεση των δυο εξαδέλφων [1] με το ναΐσκο, ώστε την εποχή που πραγματοποιούνταν η κατεδάφιση του, οι αντιδρώντες σε αυτήν επικαλούνταν, πέραν των όσων ιστορικών επιχειρημάτων, και την μνήμη των δυο Αλεξάνδρων. Ο ναΐσκος του Προφήτη Ελισσαίου θεωρείται κτίσμα της τουρκοκρατίας, αλλά δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια η περίοδος κατασκευής (πιθανόν τον 17ο αιώνα). Πρώτη φορά μνημονεύεται στο σχέδιο των Αθηνών του 1832 των Schaubert και Κλεάνθη. Πρόκειται για απλή κατασκευή, μια απέριττη μονόκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη και βρισκόταν στην αυλή της αρχοντικής οικίας της οικογένειας Χωματιανού-Λογοθέτη [2]. O ένας τοίχος του ναού στηριζόταν στο κλιμακοστάσιο του αρχοντικού, ενώ πολλά από τα δομικά υλικά του πρώτου, καθώς και του ίδιου του απέριττου διακόσμου, ήταν από διάφορους αιώνες και αρχαιότερα μνημεία, πράγμα χαρακτηριστικό για την ναοδομία της εποχής. “Στην οδό Άρεως, λοιπόν, με τον αριθμό 14, πίσω από μία μικρή πύλη, και “μόνο κατά την ώρα που θα σημαίνει ο όρθρος, κάποιο σκαλάκι θα σε οδηγήσει στο μέρος εκείνο που, αν σταθείς τυχερός και δεν πέσεις πάνω σε μεγαλόσχημους και περγαμηνούχους, τότε θα νιώσεις σαν από μόνο του, όπως τότε, τις ώρες που τα “νερά ιερουργούσαν ακόμη μες στον ύπνο του, [και] Εκείνος φανταζόταν μουσικές που είχε κρυμμένες στα δίχτυα της ψυχής του” [Μ. Ελευθερίου]

1. Ήταν τέτοια η ακτινοβολία του Παπαδιαμάντη, ώστε εκκλησιάζονταν εκεί (μόνο και μόνο για να τον ακούσουν) σημαντικές μορφές των γραμμάτων της εποχής όπως ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ο Γεράσιμος Βώκος κ.α. 2. Ο Δ. Καμπούρογλου αναφέρει στο βιβλίο του "Αι Παλαιαί Αθήναι" τα εξής: "Ο Προφήτης Ελισσαίος σώζεται και λειτουργείται κανονικώς. Είναι μάλιστα δημοφιλέστατος εις τας γυναικείας ομάδας και πάντοτε φωτίζει τα ωραία απομεινάρια του αρχοντικού των Λογοθετών, εις ό περιεκλείετο". | Η Πόλη των Λόφων |

428

Χωρίς ιδιαίτερες περγαμηνές, αλλά με την απλότητα και την οικειότητα που του αρμόζει, το κωδωνοστάσιο τελεί τη χρήση του από ένα πιο σεμνό, ανθρώπινο ύψος.

Η είσοδος και ο προαύλιος χώρος του ναού κρατάνε ζωντανές ακόμα τις αναμνήσεις της εποχής. Ο Προφήτης Ελισσαίος λειτουργεί τα τελευταία χρόνια κανονικά. Στις αρχές του 2013 έκλεισε προσωρινά, μαζί με την αρχοντικό Λογοθέτη, για εργασίες αναστήλωσης.

375. Αγία Ελεούσα (Κακουργιοδικείου) Γενικά Στοιχεία

τη διασταύρωση των οδών Αγία Ελεούσης και Κακουργιοδικείου, στην περιοχή του Ψυρρή, βρισκόταν επί Τουρκοκρατίας ο ενοριακός ναός της Αγίας Ελεούσας, εκκλησία "ευρύχωρη και καλοκτισμένη", της οποίας η στέγη κατέρρευσε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Το 1835 αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί ως έδρα του Κακουργιοδικείου, λόγω της μεγάλης έλλειψης δημοσίων κτιρίων στην πρωτεύουσα του νεοπαγούς Ελληνικού κράτους (ανάλογη και η περίπτωση του "Χριστού του Κοπίδη", που στέγασε τον Άρειο Πάγο). Για τον σκοπό αυτό οικοδομήθηκε, μεταξύ των ετών 1835-1837, το σημερινό διώροφο νεοκλασικό κτίριο, βάσει σχεδίων του Δανού αρχιτέκτονα Christian Hansen (1803-1883), χωρίς ωστόσο να κατεδαφισθεί πλήρως η εκκλησία. Μετά τη μετεγκατάσταση του Κακουργιοδικείου, στεγάστηκαν διαδοχικά στο κτίριο της Αγία Ελεούσας αστυνομικός σταθμός (μαρτυρείται το 1902) και υπηρεσίες του Ληξιαρχείου ενώ, από το 1935, χρησιμοποιήθηκε ως ενοικιαζόμενος χώρος γραφείων και αποθηκών.

Το 1955 περιήλθε στην Εκκλησία της Ελλάδος και φιλοξένησε αρχικά την Χ.Ε.Ε.Ν. και διάφορες φιλανθρωπικές και ιεραποστολικές οργανώσεις (διάστημα κατά το οποίο ο χώρος του ιερού λειτούργησε και πάλι ως εκκλησία). Από το 1972 το κτίριο παρέμεινε αχρησιμοποίητο, ενώ στη συνέχεια χαρακτηρίστηκε ιστορικό μνημείο και κρίθηκε διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. (ΦΕΚ 1109/Β/1974 και 545/Δ/1993 αντίστοιχα).

Το 2001 πραγματοποιήθηκε μια πρώτη έρευνα της αρχιτέκτονος Βηθλεέμ Σαννίου-Παττακού και επακολούθησε πλήρης μελέτη αποκατάστασης, με στόχο να αναδειχθούν αρμονικά και οι δύο αρχιτεκτονικές φάσεις του οικοδομήματος, η οποία και εγκρίθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού το 2002. Λίγο αργότερα πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες εργασίες, που περιλάμβαναν καθαίρεση των μεταγενέστερων προσθηκών, στερέωση και ενίσχυση της τοιχοποιίας, με δωρεά του ιδρύματος "Σταύρος Νιάρχος", έκτοτε όμως το έργο παραμένει ανολοκλήρωτο. Έτσι το μόνο που έμεινε σήμερα για να μαρτυρεί την ιστορία του κτιρίου είναι τα ονόματα των δυο δρόμων που το περιβάλλουν: Κακουργιοδικείου και Αγίας Ελεούσης. Το ισόγειο μετατράπηκε σε Βιβλιοθήκη 514τ.μ. όπου στεγάζει το αρχείο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών με 18.500 τίτλους βιβλίων που αφορούν τη θεολογία, το βυζάντιο, την αρχαιολογία τις τέχνης και το δίκαιο. Το κτίριο φιλοδοξεί να γίνει μια πολυδύναμη Βιβλιοθήκη για την Αρχιεπισκοπή που σύντομα θα διαθέτει και ηλεκτρονικούς τίτλους. To ιερό του ναού της Αγίας Ελεούσης σώζεται ακόμα στα εσωτερικά του κτιρίου, ενώ γίνονται εκτενείς προσπάθειες να εμφανιστούν όσο καθαρότερα μπορούν οι τοιχογραφίες και η αρχική της μορφή.

| Η Πόλη των Λόφων |

430

Το κτίριο στη συμβολή των οδών Κακουργιοδικείου και Αγίας Ελεούσης, όπως συναντάται στη σημερινή του κατάσταση, μετά το πέρας των περισσότερων εκ των φάσεων ανακαίνησης.Αριστερά διακρίνεται το ιερό της εκκλησίας με τις τοιχογραφίες, πριν την ολοκλήρωση της συντήρησης αυτών. Παρότι το οικοδόμημα έχει αρκετές δυνατότητες ως προς την αξιοποίηση του, δεν έχει βρει ακόμη το δρόμο του, σε μια ξεχασμένη πλέον γειτονιά της πρωτεύουσας (Απρίλιος 2013).

425. Παραδοσιακές Κατοικίες | 590. Ξενοδοχείο “Ευρώπη” Γενικά Στοιχεία

αρχιτεκτονική της πόλεως εκείνης της περιόδου είχε κατορθώσει να συνδυάσει με ομολογουμένως άρτιο τρόπο τα ανατολικά κατάλοιπα μιας φθίνουσας πλέον αυτοκρατορίας, με το φυσικό κάλος του λεκανοπεδίου και την ηλιοφάνεια. Οι λαϊκοί τεχνίτες έπαιζαν ασυνείδητα με το κλειστό των εσωτερικών δωματίων και το ανοιχτό της σάλας που έβλεπε σε εσωτερική αυλή, με το φυσικό φως και τη σκιά της ανάπαυσης.

Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά κτίσματα της περιόδου της τουρκοκρατίας αποτελεί το αρχοντικό που υπήρχε άλλοτε στο βάθος του προαυλίου της οδού Άρεως 14, το οποίο ανήκε στην Αθηναϊκή οικογένεια Χωματιανού - Λογοθέτη και βρισκόταν δίπλα στον οικογενειακό τους ναό, του Αγίου Ελισσαίου. Σήμερα σώζονται μόνο η λιτή και μνημειώδης πύλη του, καθώς και η εξωτερική κλίμακα. Επίσης σημαντικό κτίσμα της περιόδου είναι το σπίτι στην οδό Τριπόδων 32, ένα παλιό αθηναϊκό οικοδόμημα των αρχών του 18ου αιώνος, που κάποτε στέγαζε την στρατιωτική διοίκηση των Τούρκων. Γενικά τα σπίτια των πλέον ευκατάστατων αθηναϊκών οικογενειών ήταν διώροφα με εσωτερική αυλή, η οποία περιβαλλόταν από υψηλούς τοίχους. Οι κατοικίες αυτές είχαν ιδιαίτερη αυτονομία, καθώς οι χώροι τους καλύπταν πλήρως τις ανάγκες της οικογενείας και του προσωπικού τους, για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ήταν πλήρως ανεξάρτητες παραγωγικές και στεγαστικές μονάδες. Δεν ίσχυε το ίδιο φυσικά και για τους φτωχότερους κατοίκους των Αθηνών. Οι αυλές των σπιτιών ήταν σαφώς μικρότερες, τα κτίσματα ήταν ισόγεια, με αριθμό δωματίων που δεν ξεπερνούσε τα 2 ή 3 δωμάτια. Οι χώροι εστίασης και οι χώροι ανάπαυσης ή κατάκλισης ήταν το ένα και το αυτό. Ελάχιστα από αυτά διέθεταν και υπόγειο χώρο για αποθηκευτική χρήση.

Το λιθόκτιστο διώροφο κτίριο της οδού Θουκυδίδου 13 είναι ένα από τα ελάχιστα κτίσματα των οθωμανικών χρόνων που έχουν διασωθεί στη μετεπαναστατική Αθήνα. Η πρόσοψη του είναι λιτή και στιβαρή, με μια βαριά ξύλινη πύλη ενώ στο εσωτερικό, όπου αναπτύσσεται σε σχήμα Π γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο, με μια περιμετρική ισόγεια στοά και λιακωτό με μεγάλα ανοίγματα στον όροφο, οι μορφές είναι περισσότερο ανάλαφρες και η διακόσμηση πιο περίτεχνη. Επί Τουρκοκρατίας ανήκε σε Οθωμανό ενώ, μετά την απελευθέρωση, λειτούργησε εκεί ένα από τα πρώτα ξενοδοχεία, με το συμβολικό όνομα "Ευρώπη" (1830-1840). Το 1840 αγοράστηκε από την οικογένεια Κοντόσταυλου, στην ιδιοκτησία της οποίας παρέμεινε επί έναν αιώνα, και στέγασε διαδοχικά το Β' Γυμνάσιο (18521880), το Φρουραρχείο Αθηνών (1881), το Κακουργιοδικείο (1890-1910) και οικογένειες προσφύγων (1922). Το 1959 περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας και το 1975, μετά από πρόταση του Μανώλη Κάσδαγλη, που υποστηρίχθηκε από τον Παντελή Πρεβελάκη, αποφασίστηκε να στεγάσει το Μορφωτικό της Ίδρυμα. Σε εφαρμογή αυτής της απόφασης πραγματοποιήθηκε, μεταξύ των ετών 19801984, η αποκατάσταση του κτιρίου, που περιλάμβανε την αντικατάσταση όλων των ξύλινων στοιχείων (που είχαν περιέλθει σε κατάσταση σήψης) με νέα από το ίδιο υλικό και την ενίσχυση της διατηρούμενης λιθοδομής με έναν "αφανή" σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα (βάσει μελέτης των αρχιτεκτόνων Α. Σ. Καλλιγά και Α. Γ. Ρωμανού).

| Η Πόλη των Λόφων |

432

Χαρακτηριστική διόροφη κατοικία των ύστερων χρόνων της Τουρκοκρατίας, επί της οδού Τριπόδων 32: εσωτερική αυλή, φυσικός φωτισμός, μαγειρεία, εργαστήρια και αποθηκευτικοί χώροι στο κάτω μέρος, υπνοδωμάτια και χώροι υποδοχής - συνάθροισης στο επάνω μέρος. Όλα συνυφασμένα με την εργονομία, το τοπίο και την λαϊκή παράδοση. Σε αυτό το οικοδόμημα γυρίστηκε και η γνωστή ελληνική ταινία: “η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα”, του Αντωνάκη και της κυρίας Κοκοβίκου.

Αθήνα Περίοδος Απελευθέρωσης Γενικά Στοιχεία Περιόδου

ποτελεί κοινό τόπο της ιστοριογραφίας για την Αθήνα των νεωτέρων χρόνων, η επισήμανση της ασημαντότητας της πόλης, προτού επιλεγεί ως πρωτεύουσα του ελευθέρου κράτους. “Όταν έγινε η επιλογή της ως Πρωτεύουσας, η Αθήνα ήταν ένα χωριό 4.000 κατοίκων και ο Πειραιάς μια ασήμαντη ιχθυόσκαλα” ή “Ήσαν δε τότε [εν έτει 1834] αι Αθήναι κωμόπολις 10 ή 12.000 κατοίκων, πλήρης ερειπίων, ολίγας οικίας παρά τους πρόποδας της Ακροπόλεως έχουσα”. Εντούτοις, οι μαρτυρίες της εποχής υποδηλώνουν ότι αυτή η εντύπωση δεν ανταποκρίνεται στα πράγματα. Φτάνοντας με τον Λόρδο Βύρωνα στην Αθήνα το 1810 ο Βαρώνος Hobhouse και ακούγοντας τον οδηγό τους να λέει “αφέντη, να η χώρα”, νόμιζε ότι άκουσε “να το χωριό”, αλλά “έκπληκτοι είδαμε σε μια πεδιάδα, σε μεγάλη από μας απόσταση, μια μεγάλη πόλη γύρω από ένα περίοπτο ύψωμα, πάνω στο οποίο μπορέσαμε να διακρίνουμε κάποια οικοδομήματα, και πέραν αυτής της πόλεως, τη θάλασσα”.

Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η Αθήνα όχι μόνο παρέμεινε πόλη, αλλά παρέμεινε σταθερά η μεγαλύτερη πόλη της Στερεάς Ελλάδας, ενώ παρουσίασε μια αισθητή γεωγραφική επέκταση, εκτός των μεσαιωνικών της ορίων. Έδρα Μητρόπολης καθώς και Οθωμανικού Κάζα, ανέπτυξε την ειδίκευση της σε μια σειρά από δραστηριότητες αστικού χαρακτήρα [1], όπως η βιοτεχνία μεταξωτών υφασμάτων, η σαπωνοποιία και η βυρσοδεψία. Μεταξύ των πόλεων της κατόπιν ελευθέρας Ελλάδος, η προεπαναστατική Αθήνα ερχόταν τρίτη στην ανάδειξη της ως νέας πρωτεύουσας, μετά την Τρίπολη και την Πάτρα. Τον Οκτώβριο του 1824, επί φρουραρχίας Γκούρα, πραγματοποιήθηκε μια καταγραφή στην επαναστατημένη Αθήνα, σύμφωνα με την οποία στην Πόλη υπήρχαν 9.040 κάτοικοι και 1.605 σπίτια, που κατανέμονταν σε 35 ενορίες. Την εποχή εκείνη, η πράγματά μεγαλούπολη Θεσσαλονίκη, είχε περί τις 60.000 κατοίκους, η δε Τρίπολη και η Πάτρα από 15.000 περίπου.

Οι περιγραφές όμως είναι πράγματι αποκαρδιωτικές όταν μιλούν για την Αθήνα μετά τις περιπέτειες του απελευθερωτικού πολέμου. Aναφωνεί τον Αύγουστο του 1832 ο Λουδοβίκος Ρος: “Αυτό δεν είναι αι ιοστεφείς και περίφημοι Αθήναι. Αυτό είναι μονάχα ένας θεόρατος σωρός ερείπια, μια άμορφη [...] γκριζωπή μάζα στάχτης και σκόνης, απ' όπου ξεπροβάλλουν μια δωδεκάδα φοίνικες και κυπαρίσσια, τα μόνα που αντιστέκονται στην καθολική ερήμωση”. Την ίδια περίπου εποχή (1832-1833) επισκέπτεται την Αθήνα και ο αποσπασμένος στο εκστρατευτικό σώμα του Στρατηγού Maison, J.L. Lacour: “Η καρδιά σφίγγεται φτάνοντας στην Αθήνα. Νέα ερείπια καλύπτουν τα αρχαία, τα καταχωνιασμένα μέσα στη γη. [...] Στενά, σκοτεινά, λασπώδη, ακανόνιστα δρομάκια. Βρώμικα, καπνισμένα και δυσώδη μαγαζιά, με πραμάτειες που θα τις περιφρονούσαν ως και οι πλανόδιοι πωλητές στα χωριάτικα πανηγύρια, κι όλα αυτά περικυκλωμένα από ένα χονδροειδές τοιχίο, να τι έχει αντικαταστήσει το Ωδείο του Περικλέους, το Ελευσίνιο, το Λύκειο, τους Κήπους και τον Ναό της Αφροδίτης, τις Πύλες του Ερμού, [...] και τα λοιπά μνημεία, των οποίων μόνον τα ονόματα έχουν απομείνει”. Ενώ ο Thomas Abbet-Grasset παρατηρεί τον Οκτώβριο του 1834: “Δεν υπάρχουσιν όμως πλέον Αθήναι. Εις τον τόπον της ωραίας δημοκρατίας απλούται σήμερον πενιχρά πολίχνη, μαύρη εκ των καπνών, σιωπηλή ως φύλαξ των νεκρών μνημείων, με στενούς και ασύμμετρους δρομίσκους”. Είναι προφανές ότι οι αυτόπτες μάρτυρες αποτύπωναν στα λόγια τους όχι μόνο τη θλίψη τους για ότι έβλεπαν, αλλά και την απογοήτευση τους για ότι δεν έβλεπαν. Είναι γεγονός ότι η πόλη είχε υποστεί σοβαρότατες καταστροφές, ιδιαίτερα στο διάστημα της ενδεκάμηνης πολιορκίας της από τον Κιουταχή, μεταξύ Ιουνίου 1826 και Μαΐου 1827. Μέχρι την απελευθέρωση της πόλης το 1833 και τη σύσταση του νέου κράτους, πέρασε πάνω από μια δεκαετία πολέμων και καταστροφών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι, όταν τον Οκτώβριο του 1833, συντάσσεται ο κατάλογος των προς απαλλοτρίωση κτιρίων, χάριν ανασκαφών, καταγράφονται 400 σπίτια, 7 φούρνοι και 103 εργαστήρια, μεταξύ των οποίων 2 ελαιοτριβεία και 2 σαπουντζίδικα, μόνο στην περιοχή την οριζόμενη από τις κατοπινές οδούς Ηφαίστου, Μητροπόλεως, Νίκης, Αμαλίας και Λυσικράτους, δηλαδή στο ήμισυ περίπου της παλαιάς πόλης.

| Η Πόλη των Λόφων |

434

Χάρτης Περιόδου Αρχαιολογικές Αναφορές & Σημεία Ενδιαφέροντος

XII

382

191

405

461 Οδ

468

192

ιόλου Οδός Α

θηνάς

ίου ημ

ιστ επ

118

110

473

193

XVII

471

106

398 194

039

Λόφος Αρδηττού Ιλισσός ποταμός Ηριδανός ποταμός Λόφος Ακροπόλεως Άρειος Πάγος Λόφος Νυμφών Λόφος Πνύκας Λόφος Μουσών Λόφος Λυκαβηττού Θησείο Περιοχή Μετς Αναφιώτικα Πλάκα

410

αν

119

X I II III IV V VI VII VIII IX XII XVIII XIX XX

401 391 Π ός

189

Οδ

III

Οδός Α

XII

190

υ δίο

Ζάππειον Μέγαρον Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Σιναία Ακαδημία Αθηνών Εθνική Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη Μέγαρο Παλαιάς Βουλής Πλατεία Ανακτόρων (Σύνταγμα) Παλαιά Ανάκτορα (Νέα Βουλή) Νέα Ανάκτορα (Προεδρ. Μέγαρο) Αστεροσκοπείον Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης Μπυραρία “Μετς”

Στα ός

188 189 190 191 193 194 197 199 383 441 450

409

197 198

Οδός Β

.Σοφία

112

111 098

XX 383

XXI XIX

199

419 441

VII

413

460

425

IV XV

188 386

133 063

Σημεία ενδιαφέροντος

500

VIII

498

Χάρτης σύγχρονης πόλης

399

415

XVI

062 411

Οδός ή μονοπάτι περιόδου αναφοράς

076

Υφιστάμενη οχείρωση

450

XIV XXII

XVII

Παλαιότερη οχείρωση

XIII 100μ.

500μ.

1000μ.

408

050

188. Ζάππειο Μέγαρο Γενικά Στοιχεία

ο Ζάππειον μέγαρο ή Ζάππειο είναι ένα από τα πιο σημαντικά κτήρια της Αθήνας, η κατασκευή του οποίου χρηματοδοτήθηκε από τον Ευάγγελο Ζάππα και βρίσκεται μπροστά από τον Εθνικό Κήπο. Το νεοκλασικό μέγαρο είναι συνυφασμένο με την ιστορία της νεώτερης Ελλάδας και σήμερα χρησιμοποιείται για δημόσιες και ιδιωτικές εκθέσεις και τελετές.

Το Ζάππειο έχει περίπου 25 δωμάτια (από 97m² έως 984m²). Η αρχική χρήση του κτηρίου και του προαύλιου χώρου ήταν για τα "Νέα Ολύμπια", μια γεωργική, τεχνική και βιομηχανική έκθεση που ορίστηκε να πραγματοποιείται ανά τετραετία (στο "Ζάππειο"). Χρησιμοποιήθηκε στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 για τους αγώνες ξιφασκίας.

Το 1869 η Ελληνική κυβέρνηση οριοθέτησε 80,000 μ² δημόσιας γης για το κτήριο στο χώρο μεταξύ των κήπων του Παλατιού και του αρχαίου Ναού του Ολυμπίου Διός. Η Βουλή των Ελλήνων πέρασε επίσης νόμο στις 30 Νοεμβρίου του 1869 ειδικά για τις κατασκευές των κτηρίων των Ολυμπιακών αγώνων του 1896, αφού το Ζάππειο ήταν το πρώτο κτήριο παγκοσμίως που κτίστηκε αποκλειστικά για τους Ολυμπιακούς αγώνες.

Χρησιμοποιήθηκε επίσης, από το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και από τις εγκαταστάσεις του εξέπεμπε από το 1938 ο κρατικός ραδιοσταθμός Αθηνών. Οι εκπομπές παράγονταν στους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου, ενώ χρησιμοποιήθηκε η κεραία μεσαίων των Λιοσίων. Στην Μεσολυμπιάδα του 1906 χρησιμοποιήθηκε σαν Ολυμπιακό χωριό ενώ στους Ολυμπιακούς του 2004 αποτέλεσε κέντρο τύπου και εκδηλώσεων.

Το πρώτο σχέδιο του κτηρίου εκπονήθηκε από τον αρχιτέκτονα Φ. Μπουλανζέ, το οποίο στη συνέχεια τροποποιήθηκε από τον Αναστάσιο Θεοφιλά και τελικά εγκαταλείφθηκε. Ο Κωνσταντίνος Ζάππας [1] ανέθεσε τελικά τον σχεδιασμό του κτηρίου στον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν. Μετά από πολλές καθυστερήσεις το κτήριο θεμελιώθηκε τη 20η Νοεμβρίου του 1874. Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν με πανηγυρικό τρόπο την 20η Οκτωβρίου του 1888. Η αρχιτεκτονική του κτηρίου ακολουθεί τον νεοκλασικό ρυθμό, με πρόπυλο κορινθιακού ρυθμού. Το κτήριο σε συνδυασμό με την νέα γέφυρα του Ιλισσού, η οποία είχε κατασκευασθεί επίσης με χορηγία του Ε. Ζάππα, και τους γύρω κήπους, αποτέλεσαν την εικόνα της Αθήνας στις αρχές του 20ού αιώνα.

Πολλά ιστορικά γεγονότα πραγματοποιήθηκαν στο Ζάππειο με αποκορύφωμα την ιστορική υπογραφή της συνθήκης προσχώρησης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε ΕΟΚ) στη 1η Ιανουαρίου του 1981 από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Επίσης μετά από τη μεταπολίτευση το Ζάππειο αποτέλεσε το κέντρο τύπου σε όλες τις Γενικές Εκλογές της χώρας όπου οι νικητές και οι ηττημένοι των εκλογών δίνουν την καθιερωμένη συνέντευξη μετά το τέλος των εκλογών. Ο χώρος του Ζαππείου χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται για διάφορες εκθέσεις και τελετές. Ιδιαίτερα γνωστό και αγαπητό στους Αθηναίους όλων των γενεών είναι το αναψυκτήριο Αίγλη του Ζαππείου, που έχει ιστορία πολλών δεκαετιών.

...συνεχίζεται >

1. Ο Ευάγγελος Ζάππας δεν έζησε αρκετά για να δει το κτήριο στην τελική του μορφή. Στη διαθήκη του άφησε τον ξάδερφό του Κωνσταντίνο Ζάππα υπεύθυνο για την εκτέλεση και συνέχιση του φιλανθρωπικού του έργου.

| Η Πόλη των Λόφων |

436

Λεπτομέρεια της μαρμάρινης επεξεργασίας της κεντρικής εισόδου, όπου με τη δύση του ηλίου το λευκό αποκτάει μια ιδιαίτερη λάμψη. Σήμερα ο χώρος συγκεντρώνει εκθέτες, πολιτικούς και αρκετές υπαίθριες δραστηριότητες.

Άποψη από το εσωτερικό αίθριο του μεγάρου, με τις χαρακτηριστικές νεοκλασικές αναφορές στις κολώνες, τον διάκοσμο και τα χρώματα.

188. Σιντριβάνι Ζαππείου Γενικά Στοιχεία

Αθήνα, ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου κράτους, ήθελε να αναδείξει τον ευρωπαϊκό της αέρα και πρόσωπο. Νεοκλασικά κτίρια, μεγάλοι δρόμοι και φυσικά μικρά και μεγάλα έργα καλλωπισμού, έδιναν την εικόνα στους κατοίκους, αλλά κυρίως στους επισκέπτες της, μιας σύγχρονης πόλης. Το σιντριβάνι του Ζαππείου ήταν το πρώτο έργο αυτού του είδους που τοποθετήθηκε και είχε μια ξεχωριστή συμβολική αξία. Παραμένει, μαζί με το συγκρότημα του Ζαππείου, το τελευταίο δείγμα belle époque στον δημόσιο χώρο της πρωτεύουσας.

Η Αθήνα είχε από την αρχαιότητα πρόβλημα με τα υδάτινα αποθέματα της. Μετά από πολλές ταλαιπωρίες και χρήμα, την δεκαετία του '30 ολοκληρώθηκαν τα έργα της τεχνικής λίμνης του Μαραθώνα που διοχέτευαν νερό στο λεκανοπέδιο. Η αμερικανική κατασκευαστική εταιρεία ULEN, είχε αναλάβει το έργο κατασκευής και εκμετάλλευσης του δικτύου ύδρευσης. Προκειμένου, λοιπόν να πραγματοποιηθούν τα εγκαίνια της υδροδότησης της Αθήνας, η ULEN κατασκεύασε και δώρισε στο ελληνικό κράτος τον πρώτο πίδακα (σιντριβάνι), το οποίο τοποθετήθηκε σε ειδικό χώρο που διαμορφώθηκε στους κήπους του Ζαππείου. Τον Ιούλιο του 1931, ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετακίνησε τη βαλβίδα του πίδακα και αμέσως άρχισε να αναβλύζει νερό σε ύψος έξι μέτρων, σημαίνοντας έτσι την απαρχή της υδροδότησης.

Η ημέρα εκείνη θεωρείται ως ημέρα περάτωσης του μεγαλύτερου μέρους των έργων ύδρευσης, και για το λόγο αυτό μετά την τελετή, υπεγράφη και το πρωτόκολλο παράδοσης - παραλαβής μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και της κατασκευάστριας εταιρείας. Το “αναβρυτήριο”, όπως αποκαλούνταν το σιντριβάνι, είναι κυκλικού σχήματος κατασκευασμένο από μπετόν αρμέ με ένα κεντρικό μηχανισμό εκτόξευσης νερού (πήδησης) και άλλους μικρότερους γύρω του. Γύρω του είχαν γίνει φυτεύσεις και είχε διαμορφωθεί ο χώρος για να τοποθετηθεί η εξέδρα των επισήμων (ο οποίος δεν έχει αλλάξει από τότε) , ενώ το εντυπωσιακό ήταν και παραμένει ο νυχτερινός φωτισμός του σιντριβανιού. Στο τέλος η ULEN τοποθέτησε πάνω του την επιγραφή “Ο πίδαξ ούτος εδωρήθη υπό Henry C. Ulen τω Ελληνικώ Έθνει εις ανάμνησιν της μετ' αυτού συνεργασίας…”. Το σιντριβάνι κοσμεί σήμερα τον μεγάλο χώρο του πάρκου μπροστά από το Ζάππειο Μέγαρο. Το σιντριβάνι αποτελούσε διαχρονικά τόπος συνάντησης και αναφοράς για τους Αθηναίους. Τα πρώτα χρόνια υπήρχε και ένα μικρό καφενείο δίπλα του. Η πολυτέλεια του συνεχώς τρεχούμενου νερού του σιντριβανιού, έδινε στην πρωτεύουσα τον αέρα της ευρωπαϊκής ανόδου. Σήμερα δεν είναι το μοναδικό που υπάρχει στην Αθήνα, όμως είναι το μόνο που έγινε συμβολίζοντας το τέλος μιας εποχής και την αναβάθμιση της ζωής τόσων κατοίκων.

| Η Πόλη των Λόφων |

438

Κοντινή απεικόνιση του πρώτου αναβρυτηρίου των Αθηνών. Η κατασκευή του είναι από μπετόν, αλλά εξωτερικά έχει επενδυθεί με μάρμαρο, όπως και οι περισσότερες δημόσιες κατασκευές. Το συγκεκριμένο έργο όμως έχει την τύχη να βρίσκεται εντός ενός εκ των ελαχίστων πνευμόνων πρασίνου της πρωτεύουσας.

Το μπετονένιο σιντριβάνι συνεχίζει κανονικά τη λειτουργία του και σήμερα, παρόλο που δεν δίνει στον πολίτη τον ίδιο αέρα θαλπωρής και κοινωνικής ανόδου. Στο βάθος διακρίνεται το Μέγαρο του Ζαππείου.

189. Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Γενικά Στοιχεία

ο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο αναφέρεται συνήθως ως Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποτελεί Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα που δραστηριοποιείται στη Ελληνική πρωτεύουσα. Λειτουργεί αδιαλείπτως από την ίδρυσή του στις 3 Μαΐου 1837. Είναι το δεύτερο μεγαλύτερο Πανεπιστήμιο της Ελλάδας σε αριθμό φοιτητών (μετά από το Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης), με περισσότερους από 50.000 προπτυχιακούς φοιτητές. Το 2012 κατατάχθηκε στις θέσεις 501-550 των καλύτερων πανεπιστημίων στο κόσμο, σύμφωνα με τον δείκτη του QS World University Rankings. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών ιδρύθηκε στις 3 Μαΐου 1837 από τον τότε Βασιλιά της Ελλάδας Όθωνα και ονομάσθηκε προς τιμή του Οθώνειον Πανεπιστήμιον [1]. Αποτελούσε το πρώτο πανεπιστημιακό ίδρυμα τόσο στο νέο Ελληνικό Κράτος όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσόγειου. Το νεοσύστατο ίδρυμα συναποτελούσαν οι σχολές Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Τεχνών (στο γνωστικό πεδίο της οποίας συγκαταλέγονταν οι Eφαρμοσμένες Eπιστήμες και τα Mαθηματικά). Κατά το πρώτο έτος λειτουργίας του, το ίδρυμα στελέχωναν 33 καθηγητές, ενώ μαθήματα παρακολουθούσαν 52 φοιτητές και 75 μη εγγεγραμμένοι ακροατές. Το πανεπιστήμιο στεγάσθηκε αρχικά στην κατοικία του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα που σήμερα φιλοξενεί το Μουσείο του ιδρύματος. Το Νοέμβριο του 1841 το ίδρυμα μεταστεγάσθηκε στο Κεντρικό Κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ένα κτήριο σχεδιασμένο από το Δανό αρχιτέκτονα Κρίστιαν Χάνσεν και διακοσμημένο από το ζωγράφο Karl Rahl (εικόνα δεξιά), αποτελώντας την περίφημη "αρχιτεκτονική τριλογία της Αθήνας", μαζί με τα κτίρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (αριστερά), και εκείνο της Ακαδημίας Αθηνών (δεξιά).

Το σημερινό του όνομα το Πανεπιστήμιο της πρωτεύουσας το έλαβε χάρη στον Ιωάννη Δόμπολη, ο οποίος ήταν ένας πλούσιος έμπορος που ζούσε στη Ρωσία. Διαπνεόμενος από την ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας, η οποία τότε είχε απήχηση στους Έλληνες, διέθεσε όλη του την περιουσία στο ελληνικό Δημόσιο για να ιδρυθεί πανεπιστήμιο στην “προσωρινή” [2] πρωτεύουσα της Ελλάδας, με τον όρο πως θα ονομαζόταν Καποδιστριακό πανεπιστήμιο, προς τιμή του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος. Το 1911, το Πανεπιστήμιο της Αθήνας (που παρά τους διακαείς πόθους του Δόμπολη παρέμενε πρωτεύουσα), για να κληρονομήσει την τεράστια περιουσία του Δόμπολη, διχοτομήθηκε σε δύο ανεξάρτητες νομικά οντότητες, το Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον (στο οποίο ανήκαν οι θεωρητικές σχολές) και το Εθνικόν Πανεπιστήμιον (στο οποίο ανήκαν οι θετικές σχολές). Τα δύο νομικά πρόσωπα συγχωνεύθηκαν ξανά με τον οργανισμό του 1932 και το ίδρυμα μετονομάστηκε σε Αθήνησι Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον, ονομασία που διατηρεί μέχρι και σήμερα. Το 1904 η Σχολή των Τεχνών διασπάστηκε σε δύο επιμέρους Σχολές: τη Σχολή Τεχνών και αυτή των Επιστημών. Στη Σχολή Επιστημών συμπεριλαμβάνονταν αρχικά οι Σχολές Μαθηματικών, Φαρμακευτικής και Φυσικής, ενώ το 1911 προστέθηκε σε αυτές και η Σχολή Οδοντιατρικής. Το 1919 συστάθηκε το τμήμα Χημείας και τρία χρόνια αργότερα, το 1922, η Σχολή Φαρμακευτικής μετέπεσε σε αυτόνομο τμήμα. Τη δεκαετία του ‘60 έγιναν οι πρώτες ενέργειες με σκοπό την μετεγκατάσταση του πανεπιστημίου και τη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων του σε έναν ενιαίο χώρο (Πανεπιστημιούπολη) στην περιοχή Ζωγράφου. Σήμερα στην Πανεπιστημιούπολη βρίσκονται η Φιλοσοφική και Θεολογική Σχολή, η Σχολή Θετικών Επιστημών και οι Φοιτητικές Εστίες.

Το Πανεπιστήμιο διατήρησε την ονομασία Οθώνειο μέχρι το 1862, χρονιά κατά την οποία ο Όθων αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Στις 20 Οκτωβρίου 1862 το ίδρυμα μετονομάσθηκε σε Εθνικόν Πανεπιστήμιον.

2. Αποτελούσε ελπίδα του Δόμπολη ότι κατά την εκτέλεση της διαθήκης, πρωτεύουσα της Ελλάδας θα είχε πια γίνει η Κωνσταντινούπολη.

| Η Πόλη των Λόφων |

440

Το Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο των Αθηνών, στο κέντρο της τριλογίας της πρωτευούσης, λειτουργεί πλέον ως μουσείο. Δεξιά της βρίσκεται η Ακαδημία Αθηνών, ενώ αριστερά της η Εθνική Βιβλιοθήκη. Το κτίριο αποτελεί έναν από τους βασικούς λόγους (αλλά και το σημείο αναφοράς) της πρότασης που τέθηκε επί χάρτου, ως προς την πεζοδρόμηση και την ανάδειξη της οδού Πανεπιστημίου.

190. Σιναία Ακαδημία Αθηνών Γενικά Στοιχεία

ο μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών αποτελεί το ένα από τα μέρη της "αρχιτεκτονικής τριλογίας", Mουσείο (Eθνική Bιβλιοθήκη) - Πανεπιστήμιο - Aκαδημία, που σχεδίασε το 1859 ο Δανός αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν (1813-1891), νεότερος αδελφός του αρχιτέκτονα του Πανεπιστημίου Κρίστιαν Χάνσεν. Θεωρείται το σημαντικότερο έργο του Χάνσεν, και ένα από τα ωραιότερα νεοκλασικά οικοδομήματα του κόσμου. Πηγή έμπνευσης του αρχιτέκτονα ήταν η κλασική αρχιτεκτονική του αθηναϊκού 5ου αιώνα, όπως εμφανίζεται με τα μνημεία της Aκροπόλεως.

Μπροστά στην είσοδο σε βάθρο στέκουν οι ανδριάντες του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Δεξιά και αριστερά της εισόδου βρίσκονται δύο κίονες πολύ πιο ψηλοί από το κτίριο. Επάνω στους κίονες στέκει στα αριστερά ο μουσικός Απόλλων που κρατάει λύρα, και στα δεξιά η πολιούχος Αθηνά με όλη την πανοπλία της. Στο κεντρικό αέτωμα απεικονίζεται η Γέννηση της Αθηνάς, ενώ στα πλάγια η Αθηνά ως προστάτιδα των τεχνών. Στην πολυτελώς διακοσμημένη κεντρική αίθουσα, στέκει ανδριάντας του ευεργέτη της Ελλάδας Σίμωνος Σίνα, και γύρω από αυτόν οκτώ εικόνες από τον μύθο του Προμηθέα.

Eιδικότερα ο Χάνσεν έλαβε τα στοιχεία ιωνικού ρυθμού που κυριαρχούν στο οικοδόμημα της Aκαδημίας από το κομψοτέχνημα του Eρεχθείου. Στον γλυπτικό και ζωγραφικό διάκοσμο του μεγάρου συγκεφαλαιώνεται όλη η αρχαία ελληνική παράδοση και συγχρόνως εκφράζονται τα χαρακτηριστικά του παρόντος και τα οράματα του Eλληνισμού της εποχής. Τα γλυπτά του αετώματος είναι έργο του Λεωνίδα Δρόση. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε το έτος 1859. Οι οικοδομικές εργασίες διακόπηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα και αποπερατώθηκαν το 1885.

Αποσκοπεί κατά βάση στην καλλιέργεια και την προαγωγή των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών μέσω της συνεργασίας επιφανών Ελλήνων επιστημόνων, λογοτεχνών και καλλιτεχνών. Επιπλέον η Ακαδημία θέτει ως στόχο της την μελέτη και την έρευνα των προϊόντων και των στοιχείων της φύσης της χώρας, καθώς και την επιστημονική υποστήριξη και ενίσχυση της γεωργίας, της βιομηχανίας, της ναυτιλίας [1]. Aπό το 2002 υπό την εποπτεία της Ακαδημίας Αθηνών λειτουργεί το Ίδρυμα Iατροβιολογικών Eρευνών.

Σήμερα στην Ακαδημία Αθηνών λειτουργούν 13 Eρευνητικά Kέντρα και 10 Γραφεία Eρευνών με εξειδικευμένες βιβλιοθήκες, καθώς και κεντρική Bιβλιοθήκη υπό την επωνυμία "Bιβλιοθήκη Iωάννης Συκουτρής".

| Η Πόλη των Λόφων |

442

Το κτήριο της Ακαδημίας των Αθηνών, γύρω στα 1880 και λίγο πριν από την αποπεράτωση των εργασιών. Για να λειτουργήσει κανονικά, θα χρειαστεί να περάσουν ακόμη πέντε χρόνια. Οι αρχιτεκτονικές αναφορές στην Κλασσική περίοδο και το Ερέχθειο είναι ευδιάκριτες, όχι μόνο στην κεντρική είσοδο και στον διάκοσμο του αετώματος, αλλά και στα εκ βάθρων αναρτημένα γλυπτά της Αθηνάς και του Απόλλωνος.

Η λεπτομέρεια της κατασκευής απεικονίζεται έντονα ακόμη και στα ιονικά κιονόκρανα. Η αναζήτηση δεν φαίνεται να έχει τελειωμό για τον Σωκράτη, κάτω πάντα από το βλέμμα της προστάτιδος της πόλης.

191. Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη Γενικά Στοιχεία

ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας το 1829 κατάφερε να υλοποιήσει την ιδέα ίδρυσης της Εθνικής Βιβλιοθήκης, συμπεριλαμβανομένων και άλλων πνευματικών ιδρυμάτων, όπως, Σχολείων, του Εθνικού Μουσείου και του Τυπογραφείου του Ορφανοτροφείου της Αίγινας. Στις 17 Μαΐου το 1832, ιδρύθηκε και τυπικά η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας στην οποία δόθηκε η ονομασία “Δημόσια Βιβλιοθήκη”, με Διευθυντή το Γεώργιο Γεννάδιο. Στα τέλη του 1830, η βιβλιοθήκη αριθμούσε 1.018 τόμους βιβλίων και το 1834 στεγάστηκε προσωρινά στο κτίσμα του Λουτρού, αργότερα μεταφέρθηκε στην εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, καθώς και σε άλλα κτίρια της Αθήνας.

Το 1842 η Εθνική Βιβλιοθήκη με 35.000 τόμους στη συλλογή της και η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αθήνας με 15.000 τόμους στη συλλογή της, ενοποιήθηκαν και συστεγάστηκαν με τη Νομισματική Συλλογή, στο νεοαναγερθέν κτίριο του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Το 1866, έπειτα από Βασιλικό Διάταγμα, οι δύο αυτές βιβλιοθήκες συγχωνεύτηκαν λειτουργικά και διοικητικά σε μία και δόθηκε η επωνυμία "Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος", όπως είναι γνωστή μέχρι τώρα. Σήμερα, στεγάζεται στο Βαλλιάνειο κτίριο, στο κέντρο της Αθήνας με τη πολύτιμη συλλογή της να περιλαμβάνει το γραπτό εθνικό και πολιτιστικό θησαυρό της Ελλάδας για κάθε ενδιαφερόμενο Έλληνα πολίτη και μη.

Η βιβλιοθήκη λειτουργεί ως εθνικό βιβλιογραφικό και πληροφοριακό κέντρο της Ελλάδας με κύρια αποστολή της να εκδίδει την αναδρομική και την τρέχουσα Ελληνική Βιβλιογραφία, στην οποία καταγράφεται επίσημα η Εκδοτική Παραγωγή της Ελλάδας και παράλληλα, να παρέχει στο κοινό πληροφορίες σχετικές με τις επιστήμες και τον πολιτισμό που συνδέονται με την χώρα, μέσα από τη συγκέντρωση και την οργάνωση αλλά και την σωστή διαφύλαξη αυτών των πολύτιμων και σπάνιων τεκμηρίων. Επιπρόσθετα, στοχεύει στην πληροφοριακή εξυπηρέτηση και στην ενημέρωση των χρηστών της, στην υποστήριξη των ερευνητικών τους διαδικασιών μέσα από υπηρεσίες και πηγές πληροφόρησης που παρέχει, στη συνεργασία της με άλλους οργανισμούς και ιδιώτες στο εσωτερικό και εξωτερικό καθώς και στην εκπροσώπηση της Ελλάδας στο εξωτερικό για ζητήματα που έχουν σχέση με τους στόχους της. Στη συλλογή και στα αρχεία της φιλοξενεί κατηγορίες από ιστορικά έγγραφα, πανεπιστημιακές επετηρίδες, εφημερίδες, σπάνια βιβλία και μια μεγάλη συλλογή Ελληνικών Χειρογράφων Κωδίκων, τα οποία αποτελούν πολιτιστική κληρονομιά για την χώρα. Επιπλέον, όπως οι περισσότερες σύγχρονες βιβλιοθήκες, έχει ψηφιοποιήσει μέρος της συλλογής της για χρήση μέσω του Διαδικτύου. [1] [2] Τέλος, διατηρεί ψηφιοποιημένη συλλογή των εφημερίδων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος η οποία αποτελείται από 220.000 σελίδες εφημερίδων, με αναζήτηση βάσει του τίτλου της εφημερίδας και την ημερομηνία έκδοσης.

Μπορούν να αναζητηθούν ηλεκτρονικά οι Επιστημονικές Επετηρίδες των Φιλοσοφικών Σχολών των Πανεπιστημίων Αθήνας και Θεσσαλονίκης για τα έτη 1925 – 1977, μέσω της ηλεκτρονικής διεύθυνσης: http://www.nlg.gr/epet/.

2. Διατηρεί ψηφιοποιημένη συλλογή Χειρογράφων στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://mss.nlg.gr/.

| Η Πόλη των Λόφων |

444

Το Βαλλιάνειο μέγαρο παρουσιάζει μεγάλο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, καθώς εμπεριέχει πολλά στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας, αποδοσμένα με ιδιαίτερη λεπτομέρεια. Σε μια πιο σύγχρονη απόδοση, απουσιάζουν οι έντονοι χρωματισμοί και ο γλυπτός διάκοσμος της ζωφόρου ή του αετώματος.

192. Ιλίου Μέλαθρον Γενικά Στοιχεία

ο Ιλίου Μέλαθρον, γνωστό και ως Μέγαρο Σλήμαν, είναι νεοκλασικό κτίριο στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Πανεπιστημίου. Είναι δημιουργία του Ερνέστου Τσίλλερ, ο οποίος το σχεδίασε το 1878 ως κατοικία του Ερρίκου Σλήμαν, του ερευνητή που ανακάλυψε το θησαυρό της αρχαίας Τροίας. Η κατασκευή του περατώθηκε το 1881, και αποτέλεσε μια από τις πιο λαμπρές ιδιωτικές κατοικίες της τότε Αθήνας. Σήμερα στο Ιλίου Μέλαθρον στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.

Οι πομπηιανές διακοσμήσεις ήταν επιλογή από κοινού του Σλήμαν και του Τσίλλερ. Ο Τσίλλερ ήθελε να περάσει τη αγάπη του Σλήμαν για την Ελλάδα, τον Όμηρο και την Τροία μέσω των τοιχογραφιών, των πήλινων αγαλμάτων, των μωσαϊκών δαπέδων και των πολλών επιγραφών σε σημεία του κτιρίου. Τα εγκαίνια του Ιλίου Μελάθρου πραγματοποιήθηκαν στις 30 Ιανουαρίου του 1881. Σε όλο το κτίριο εφαρμόζεται μια ανανεωμένη αναγεννησιακή αρχιτεκτονική, η οποία συμβαδίζει με τον κλασικισμό, προσαρμοσμένη στα ελληνικά δεδομένα.

Ο Ερρίκος Σλήμαν υπήρξε ερασιτέχνης επιστήμονας με πολλά επιτεύγματα και μάλιστα σε μεγάλη ηλικία. Το έτος 1868 αποφασίζει να εγκατασταθεί στην Αθήνα, καθώς παντρεύεται με τη Σοφία Εγκαστρωμένου. Η γνωριμία των δύο αντρών είχε πραγματοποιηθεί ήδη από το 1864, όταν ο Σλήμαν επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα. Μια δεκαετία μετά την εγκατάσταση του στην Αθήνα και αφού πλέον είχε γίνει πλούσιος, ο Σλήμαν ανέθεσε [1] την δημιουργία της κατοικίας του στον στενό πλέον φίλο του, Ερνστ Τσίλλερ.

Το δημιούργημα του Τσίλλερ μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπόδειγμα οικοδομικής τελειότητας με δυναμικές αναλογίες και επιμελημένο διάκοσμο. Η επιφάνεια του όγκου διαρθρώθηκε με βάση την κλασικιστική αρχή της οριζοντιότητας χωρίζοντας το κτίσμα σε βάση, κορμό και στέψη. Στην κύρια πρόσοψη, επί της οδού Πανεπιστημίου, δεσπόζει η διώροφη τοξωτή λότζια με τους μαρμάρινους κίονες. Συμμετρικά ως προς την loggia τοποθετούνται πορτοπαράθυρα με ευθύγραμμα γείσα και ψευδοεξώστες στον πρώτο όροφο, ενώ στον δεύτερο όροφο τριγωνικά αετώματα και κανονικούς εξώστες στηριζόμενους σε μαρμάρινα φουρούσια.

Ο Τσίλλερ επέλεξε τον αναγεννησιακό ρυθμό, προσαρμόζοντας τον όμως στις διατάξεις του κλασικισμού. Η επίβλεψη της ανέγερσης έγινε από τον Β. Δρόσινο, φίλο του Σλήμαν. Για την κατασκευή των μωσαϊκών δαπέδων ήρθαν ειδικοί ψηφοθέτες από την Ιταλία. Ήρθαν επίσης Βαυαροί και Βιεννέζοι ζωγράφοι, οι οποίοι πραγματοποίησαν τις πομπηϊανές τοιχογραφίες και τις ζωγραφικές συνθέσεις τόσο του εσωτερικού, όσο και των δυο εξωστών. Ντόπιοι τεχνίτες κατασκεύασαν το υπόλοιπο κτίριο, όπως για παράδειγμα τα κιγκλιδώματα. Η εργασίες της διακόσμησης έγιναν το έτος 1880, ενώ ο ίδιος ο Σλήμαν επέλεξε κάποια από τα διακοσμητικά στοιχεία κυρίως με αρχαιολογικά θέματα. Η βασική σύλληψη του διακόσμου έγινε από τον Τσίλλερ, ο οποίος εμπνεύστηκε από τα τρωικά και μυκηναϊκά ευρήματα για τα μωσαϊκά πατώματα.

Πλήθος καινοτομιών για την εποχή εφαρμόστηκαν στο Ιλίου Μέλαθρον: εξασφάλιση από πυρκαγιά, σύστημα εξαερισμού που υπήρχε σε όλους τους χώρους των ορόφων, πρωτοποριακά ρολά στις πόρτες και τα παράθυρα, εγκατάσταση φωταερίου σε όλα τα δωμάτια και περίπλοκο σύστημα θέρμανσης, με αεραγωγούς που κατέληγαν στα δάπεδα των δωματίων. Στο βορειοδυτικό μέρος του ισογείου λειτουργούσε το Μουσείο Σλήμαν. Στον νότιο τοίχο συναντώνται τα αντίγραφα της μετόπης του ελληνιστικού ναού της Αθηνάς στην Τροία, όπου παριστάνεται και ο ήλιος. Το κτίριο περιβάλλεται από κήπο [2], στον οποίο υπήρχε στάβλος, αμαξοστάσιο και άλλοι βοηθητικοί χώροι.

Κατά την ανάθεση του έργου, ο Σλήμαν φέρεται να είπε τα εξής: “ Έζησα όλο μου τον βίο εν μικρά οικία, θέλω όμως να διέλθω τα υπολειπόμενα μου έτη εν μεγάλη οικία, ζητώ ευρυχωρίαν και ουδέν πλέον, έκλεξον οιονδήποτε ρυθμόν θέλεις, οι μόνοι μου όροι είναι πλατειά μαρμάρινη κλίμαξ άγουσα από του εδάφους μέχρι του άνω πατώματος και επί της κορυφής τεράτσα.”

2. Η χειροποίητη περίφραξη του κτιρίου είναι κατασκευασμένη βάσει σχεδίων του Τσίλλερ από Έλληνες σιδεράδες της “Σχολής βιομηχανικών Τεχνών”. | Η Πόλη των Λόφων |

446

Στον χώρο υποδοχής που βρίσκεται πριν το κλιμακοστάσιο, συναντάται ζεύγος κιόνων. Όλοι οι τοίχοι του προθαλάμου είναι διακοσμημένοι με Ερωτιδείς, Σφίγγες και άλλα θέματα που δίνουν ελληνοπρεπή χαρακτήρα στον διάκοσμο. Στην οροφή του προθαλάμου είναι ζωγραφισμένη παράσταση με το άρμα του Ήλιου που φέρνει το φως της μέρας καθώς απομακρύνεται η νύχτα. Με μεγάλη επιτυχία έχει απεικονιστεί η διαφοροποίηση της νύχτας από την ανατολή. Το θέμα αυτό συναντάται επίσης στο Παλάτσο Παλαβιτσίνι-Ροσπιλιόζι της Ρώμης από τον Guido Reni, καθώς και στο ανάκτορο του Βερολίνου, κάτι που μάλλον δεν γνώριζαν ο Τσίλλερ ή ο Σλήμαν. Τέλος, στο δάπεδο της εισόδου του ορόφου αυτού έχει απεικονιστεί τρωικό αγγείο με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά. Ο διάκοσμος του κτιρίου ολοκληρώνεται εξωτερικά με τα εικοσιτέσσερα αγάλματα που ήταν τοποθετημένα στην ταράτσα. Τα μεγάλα αυτά πήλινα αγάλματα ήταν κατασκευασμένα στην Βιέννη και παρίσταναν μορφές από το αρχαίο ελληνικό Πάνθεον, της αρχαίας φιλοσοφίας και της αρχαίας Μυθολογίας. Μετά τον θάνατο του Ερρίκου Σλήμαν, το κτίριο πέρασε στην ιδιοκτησία της γυναίκας του, Σοφίας. Το 1926, το Ιλίου Μέλαθρον αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο, με σκοπό να στεγαστεί το Μουσείο Καλών Τεχνών, το οποίο παρέμεινε εκεί μέχρι το 1929. Το 1929 εγκαταστάθηκε το συμβούλιο Επικρατείας και το 1934 ο Άρειος Πάγος, ο οποίος και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1981. Κατά την λειτουργία του κτιρίου ως έδρα του Ανώτατου Δικαστηρίου του Αρείου Πάγου, προκλήθηκαν και οι περισσότερες φθορές. Ακολούθησε το Εφετείο μέχρι το 1983. Το 1950 ανακηρύχθηκε διατηρητέο, ενώ το 1983 παραχωρήθηκε στο Υπουργείο πολιτισμού από την Κτηματική Εταιρία Δημοσίου. Η απόφαση για την στέγαση του Νομισματικού Μουσείου στο κτίριο πάρθηκε το 1985.

Χαρακτηριστική απεικόνιση του εξωτερικού του μεγάρου, επί της οδού Πανεπιστημίου, με τους θόλους και τις αψίδες των βεραντών, το χειροποίητο μπρούτζινο κιγκλίδωμα, τα εικαστικά θέματα των οροφών και τις πολύχρωμες τοιχογραφίες. Κτίρια αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής δεν συναντάς εύκολα στην Ελλάδα.

193. Παλαιά Βουλή Γενικά Στοιχεία

το τότε βορειοανατολικό άκρο της παλαιάς πόλης των Αθηνών, κοντά στο τείχος Χασεκή, είχε οικοδομηθεί το 1832 μια από τις πρώτες οικίες της απελευθερωμένης Αθήνας, μέσα σε ένα μεγάλο κήπο, για λογαριασμό του Χιώτη τραπεζίτη Αλέξανδρου Κοντόσταυλου. Μετά την εγκατάσταση της πρωτεύουσας του νεοπαγούς Ελληνικού κράτους στην Αθήνα, το 1834, η οικία αυτή χρησιμοποιήθηκε για δύο περίπου έτη ως προσωρινό ανάκτορο του Όθωνα (με την προσθήκη μιας κυκλικής αίθουσας). Στη φάση εκείνη, ο Δανός αρχιτέκτονας Hans Christian Hansen υπέβαλε μια μελέτη ολοκληρωμένης επέκτασης του κτιρίου, η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.

Μετά από αυτό (και ενώ τα νομοθετικά σώματα εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε μια πτέρυγα του Πανεπιστημίου), ανατέθηκε στον Γάλλο αρχιτέκτονα François Boulanger (1802-1875), η εκπόνηση μελέτης για την ανέγερση νέου κτιρίου στην ίδια θέση (με πρόβλεψη δύο αμφιθεάτρων). Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε από την Αμαλία τον Αύγουστο του 1858, αλλά η οικοδομή διακόπηκε ένα χρόνο αργότερα, ελλείψει πόρων. Μετά την έξωση του Όθωνα από την Ελλάδα, ανατέθηκε το 1863 στον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκο η αναθεώρηση των σχεδίων, καθώς στο μεταξύ είχε καταργηθεί ο θεσμός της Γερουσίας, και παράλληλα αποφασίστηκε για λόγους οικονομίας η μετατροπή της πρόσοψης από διώροφη σε μονόρωφη.

Μετά την άφιξη της Αμαλίας, το βασιλικό ζεύγος εγκαταστάθηκε στην οικία του Σταμάτιου Δεκόζη Βούρου, στην πλατεία Κλαυθμώνος, ώσπου να οικοδομηθούν τα οριστικά ανάκτορα (η σημερινή Βουλή). Η ολοκλήρωση των τελευταίων συνέπεσε με την Επανάσταση του 1843 και η Συντακτική Συνέλευση του 1844 συνήλθε στην οικία Κοντόσταυλου, στην οποία τα επόμενα χρόνια συνεδρίαζαν επί μια δεκαετία η Βουλή και η Γερουσία, μέχρι την πυρκαγιά του 1854 που κατέστρεψε τελείως το κτίριο.

Το κτίριο, νεοκλασικού ρυθμού, που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σταδίου και Κολοκοτρώνη, περατώθηκε το 1875 και στέγασε τη Βουλή των Ελλήνων μέχρι το 1935. Στη συνέχεια στέγασε το Υπουργείο Δικαιοσύνης, ενώ από το 1961, ανακαινισμένο και διαρρυθμισμένο, φιλοξενεί το Μουσείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος.

| Η Πόλη των Λόφων |

448

Το κτίριο της Σταδίου με περίφραξη και χωρίς το άγαλμα του Κολοκοτρώνη. Βρισκόμαστε στο έτος 1900, όταν λειτουργούσε ακόμα ως Βουλή των Ελλήνων. Θεωρείται πως υστερεί σε αίγλη από τα κτίρια της λεωφόρου Πανεπιστημίου, κυρίως λόγω του μεγέθους του.

Οι εσωτερικοί χώροι της βουλής και, πιο συγκεκριμένα, το ένα από τα δύο αμφιθέατρα. Σήμερα το οικοδόμημα λειτουργεί ως μουσείο.

194. Πλατεία Ανακτόρων Γενικά Στοιχεία

Πλατεία Συντάγματος βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, μπροστά από το σημερινό κτίριο της Βουλής των Ελλήνων (πρώην Παλαιά Ανάκτορα). Η πλατεία είναι στενά συνδεδεμένη με την αθηναϊκή και ελληνική ιστορία. Ως το Σεπτέμβριο του 1843 ονομαζόταν Πλατεία Ανακτόρων. Πήρε τη σημερινή ονομασία της έπειτα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, με την οποία ο Όθωνας υποχρεώθηκε, δια της στρατιωτικής φρουράς της Αθήνας, να συγκαλέσει εθνοσυνέλευση και να παραχωρήσει Σύνταγμα.

Η πλατεία συνορεύει με την οδό Βασιλέως Γεωργίου στα βόρεια, την οδό Όθωνος στα νότια, την οδό Φιλελλήνων στα Δυτικά και την Λεωφόρο Αμαλίας στα ανατολικά. Το ανατολικό τμήμα της πλατείας είναι υψηλότερο από το Δυτικό από το οποίο και χωρίζεται από τη Λεωφόρο Αμαλίας, ενώ το ανισόπεδο συνδέουν μαρμάρινα σκαλιά. Στο υπερκείμενο (ανατολικό) τμήμα της πλατείας βρίσκεται το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, και υπόγεια αυτού ο χώρος στάθμευσης των βουλευτικών οχημάτων. Κάτω από τη λεωφόρο και υπογείως της κεντρικής κλίμακας βρίσκεται ο Σταθμός του Μετρό του Συντάγματος. Τα σκαλοπάτια της πλατείας Συντάγματος αποτελούν σημαντικό σημείο αναφοράς και συνάντησης των Αθηναίων και των επισκεπτών της πόλης. Δεξιά και αριστερά της πλατείας υπάρχουν δύο περιορισμένες εκτάσεις με γρασίδι και δέντρα. Στο κέντρο της πλατείας δεσπόζει ένα μαρμάρινο σιντριβάνι. Η πλατεία Συντάγματος, εξαιτίας της γειτνίασης της με την Βουλή των Ελλήνων, αποτελεί σημείο όπου ξεκινούν ή καταλήγουν πολλές πορείες διαμαρτυρίας. Η Βουλή των Ελλήνων στα ανατολικά της πλατείας συνορεύει με τον Εθνικό Κήπο που είναι ανοικτός στο κοινό, εκ του οποίου και καταλαμβάνει το ΒΔ άκρο.

Το αξιοθέατο της πλατείας είναι η Αλλαγή Φρουράς μπροστά στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη που βρίσκεται στο χώρο της Βουλής. Η αλλαγή φρουράς του μνημείου πραγματοποιείται από την Προεδρική Φρουρά, πρώην ανακτορική φρουρά, κάθε μία ώρα με χαρακτηριστική ακρίβεια στις συγχρονισμένες κινήσεις των Ευζώνων. Στις Εθνικές εορτές και τις Κυριακές, το τυπικό της αλλαγής της φρουράς πραγματοποιείται από 120 Εύζωνες στις 11 π.μ. Η πλατεία Συντάγματος αποτελεί κόμβο για τις Αττικές συγκοινωνίες. Το μετρό, το τραμ, τα τρόλεϊ και πολλές λεωφορειακές γραμμές έχουν σταθμούς στην πλατεία. Η λεωφορειακή γραμμή που συνδέει το κέντρο της Αθήνας με το Αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος έχει αφετηρία στη βόρεια πλευρά της πλατείας. Η πλατεία βρίσκεται κοντά στα περισσότερα αξιοθέατα της Κεντρικής Αθήνας. Βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τη Πλάκα, το Μοναστηράκι, το Κολωνάκι και το Ψυρρή. τους αρχαιολογικούς χώρους της Ακρόπολης, της Αρχαίας Αγοράς και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Στο νότιο τμήμα της πλατείας ξεκινά η οδός Ερμού που αποτελεί τον πιο εμπορικό δρόμο της Αθήνας και ένας από τους πιο ακριβούς δρόμους με βάση την αξία των ακινήτων. Η πλατεία βρίσκεται επίσης κοντά σε πολλά υπουργεία, Δημόσιες Υπηρεσίες και μουσεία. Εξαιτίας της προνομιακής της θέσης την περιβάλλουν πολλά ξενοδοχεία, με πιο γνωστό το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία. Η αρίθμηση των Αθηναϊκών δρόμων ξεκινάει από την πλατεία Συντάγματος, με τους ζυγούς αριθμούς δεξιά. Οι χιλιομετρικές αποστάσεις στην Ελλάδα έχουν ως κέντρο αναφοράς την Πλατεία Συντάγματος.

| Η Πόλη των Λόφων |

450

Πλατεία Συντάγματος εν έτει 1890. Το σιντριβάνι δεσπόζει ακόμα και σήμερα στο κέντρο, ο περίβολος είχε σαφώς περισσότερα δέντρα, ενώ στον ίδιο άξονα στο βάθος βρίσκεται η σημερινή οδός Ερμού.

Η πλατεία από το ύψος της Λεωφόρου Αμαλίας το 1865. Δεξιά διακρίνεται η μαρμάρινη σκάλα (η οποία υφίσταται μέχρι σήμερα), το σιντριβάνι απουσιάζει, ενώ στο κέντρο της φωτογραφίας δεσπόζει η νεόδμητη Μητρόπολις των Αθηνών.

195. Πλατεία Όθωνος Γενικά Στοιχεία

εωρείται ως η πιο παλιά πλατεία της Αθήνας, από την οποία ξεκινούν ακτινωτά οι βασικότερες οδικές αρτηρίες της πόλης: Σταδίου, Αθηνάς, Πανεπιστημίου, 3ης Σεπτεμβρίου, Πειραιώς και Αγίου Κωνσταντίνου, καθώς και οι οδοί Κοτοπούλη και Δώρου, που έχουν πεζοδρομηθεί.

Σύμφωνα με το αρχικό πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας [1] των Κλεάθη και Ζάουμπερτ (1834), ο χώρος προοριζόταν για την ανέγερση των Ανακτόρων. Στη συνέχεια αποφασίστηκε η ανέγερση του Ναού του Σωτήρος, προκειμένου το έθνος να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του προς το Θείο για την απελευθέρωση. Ο έρανος, όμως, δεν απέδωσε τα αναμενόμενα και το ποσό που συγκεντρώθηκε διατέθηκε για την ανέγερση του ναού της Μητροπόλεως. Ο χώρος διαμορφώθηκε σε πλατεία το 1846 και αρχικά πήρε το όνομα Πλατεία Ανακτόρων και στη συνέχεια Πλατεία Όθωνος, προς τιμή του τότε βασιλιά. Το 1862 μετονομάσθηκε σε Πλατεία Ομονοίας, όταν συναντήθηκαν στο χώρο αυτό και έδωσαν όρκο “ομονοίας” οι αρχηγοί των αντιπάλων πολιτικών μερίδων, οι οποίες είχαν προκαλέσει λόγω του δυναστικού αιματηρές ταραχές στη χώρα. Τον Οκτώβρη πλήθος Αθηναίων ξανασυγκεντρώθηκε στην Πλατεία για να πανηγυρίσει την έξωση του Όθωνα και έκτοτε αποτελεί σημείο συγκέντρωσης. Μετά τη δοξολογία, ο πρόεδρος της Προσωρινής Κυβερνήσεως Δημήτριος Βούλγαρης ζήτησε από τους συγκεντρωμένους “πίστη προς την πατρίδα”.

Κατά την περίοδο της βασιλείας του Γεωργίου Α' η πλατεία ευπρεπίστηκε και δενδροφυτεύτηκε. Στήθηκε και μια μαρμάρινη εξέδρα, όπου κάθε Κυριακή παιάνιζε μια στρατιωτική μπάντα προς τέρψη των θαμώνων. Η πλατεία με την πάροδο του χρόνο αποτέλεσε το κέντρο της κοσμικής κίνησης στην Αθήνα μέχρι το 1930, οπότε ανασκάφηκε το υπέδαφος της για να γίνει ο υπόγειος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Πειραιώς - Αθηνών. Έκτοτε άρχισε να αποκτά περισσότερο εμπορικό χαρακτήρα και να αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο σημείο της Αθήνας για τους κατοίκους της επαρχίας, που έρχονταν στην πρωτεύουσα. Στις 15 Οκτωβρίου 1954 άρχισε η διαρρύθμιση του υπόγειου χώρου, με την κατασκευή μιας υπόγειας πλατείας με τράπεζες, καταστήματα και ταχυδρομείο, αλλά και με τις πρώτες κυλιόμενες σκάλες. Τα έργα ολοκληρώθηκαν το 1960 με τη διαμόρφωση της επιφάνειας της Πλατείας Ομονοίας σε τεχνητή λίμνη με σιντριβάνια. Με την πάροδο του χρόνου, η Πλατεία Ομονοίας υπέστη πολλές μεταμορφώσεις, λόγω του αυξανόμενου κυκλοφοριακού φόρτου στο κέντρο της Αθήνας. Η τελευταία έγινε την περίοδο πριν από την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και προκάλεσε αρνητικά σχόλια ως προς το αισθητικό της αποτέλεσμα. Σήμερα, η Ομόνοια έχει μετατραπεί ουσιαστικά σε οδικό κόμβο και δεν λειτουργεί πλέον ως πλατεία.

Η πλατεία αποτελούσε τότε το βορειότερο άκρο της πόλης και το τέρμα του εξοχικού περιπάτου των Αθηναίων της εποχής. Τα τελευταία χρόνια συζητείται η ενοποίηση της με την (πεζοδρομημένη κατά τα σχέδια) οδό Πανεπιστημίου, δίνοντας πάλι στην περιοχή τον αρχικό της χαρακτήρα.

| Η Πόλη των Λόφων |

452

Η πλατεία Ομονοίας το 1930. Για μερικές ακόμα δεκαετίες έσφυζε από ζωή, αφού ήταν το κέντρο της πρωτεύουσας κυριολεκτικά. Σήμερα το εμπορικό κέντρο έχει μεταφερθεί προς την πλατεία Συντάγματος. Στο κέντρο της διακρίνονται μικρά μαγαζιά, καθώς και η είσοδος του τρένου Κηφισιάς - Πειραιώς, “αναγκάζοντας” έτσι τον χρήστη του συγκοινωνιακού δικτύου να την διασχίσει. Σήμερα η Ομόνοια, εκτός από άμορφη και χωρίς αισθητική μάζα, έχει χάσει εντελώς την χρήση της. Αφενός, λόγω της μεταφοράς των εισόδων του τρένου στις περιμετρικές οδικές αρτηρίες και, αφετέρου, εξαιτίας της έντονης περιμετρικής κυκλοφοριακής συμφόρησης.

196. Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου Γενικά Στοιχεία

ο Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου βρίσκεται εκεί που λειτουργεί σήμερα το "Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών" στην Οδό Παπαρρηγοπούλου 7 στην Πλατεία Κλαυθμώνος. Το αρχοντικό αυτό ανήκε στο μεγαλέμπορο από τη Χίο Σταμάτιο Δεκόζη Βούρο, του οποίου ο πατέρας Κοζής Βούρος σκοτώθηκε από τους Τούρκους κατά τις φοβερές σφαγές της Χίου το 1822. Ο Σταμάτιος Δεκόζης Βούρος, φυγάδας από τη Χίο, εγκαταστάθηκε πρώτα στη Βιέννη και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, συνεχίζοντας τις εμπορικές δραστηριότητες του πατέρα του. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος, ο Βούρος αποφασίζει να επιστρέψει στην πατρίδα του. Από το 1832 έφυγε από την Κωνσταντινούπολη, όπου διέμενε και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, ιδρύοντας τραπεζικό οίκο και ασχολούμενος με οικονομικές επιχειρήσεις. Στην Αθήνα, πρωταρχικό μέλημα του Βούρου ήταν η οικοδόμηση του σπιτιού του. Εκείνη την εποχή το οικιστικό σχέδιο της Αθήνας ήταν τελείως αδιαμόρφωτο. Πολύ σύντομα όμως η πόλη θα αλλάξει μορφή και η ανοικοδόμηση της ερειπωμένης πόλης θα ξεκινήσει με αρχοντικά και σπίτια που άρχισαν να χτίζουν Ευρωπαίοι και Έλληνες ομογενείς που επέστρεφαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Στα 1834 αρχίζει και η διάνοιξη της οδού Σταδίου. Τα σχέδια του αρχοντικού εκπονήθηκαν από τους Γερμανούς αρχιτέκτονες Λύντερς (G. Lueders) και Χόφερ (J. Hoffer) και αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα της κλασικιστικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα (1833-34).

Η περιοχή της πλατείας Κλαυθμώνος, όπου χτίστηκε το αρχοντικό, ήταν τότε τελείως ασχημάτιστη. Το αρχοντικό, όταν περατώθηκε η κατασκευή του, ήταν το πιο αξιόλογο κτίσμα που υπήρχε στην κατεστραμμένη πόλη. Το αρχοντικό του Δεκόζη Βούρου είναι ένα απλό διώροφο κτίριο με όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της κλασικιστικής αθηναϊκής κατασκευής. Εξωτερικά έχει κεραμωτή στέγη, μια μαρμάρινη βάση και το μπαλκόνι με τα λεπτοδουλεμένα φουρούσια. Στα 1836, ο βασιλιάς Όθων, επιστρέφοντας από το Μόναχο μετά το γάμο του με την Αμαλία, χρησιμοποίησε ως προσωρινή κατοικία τη "Μεγάλη Οικία" Βούρου στην οδό Παπαρρηγοπούλου [1] και τη διπλανή οικία του Γ. Αφθονίδη (που δεν υπάρχει σήμερα), συνδέοντας μεταξύ τους με στοά τα δύο αυτά αρχοντικά. Ο Όθων και η Αμαλία έμειναν σ' αυτό το "Παλιό Παλάτι", όπως το αποκαλούσαν αργότερα οι Αθηναίοι, από το 1836 μέχρι το 1843. [2] Η βασιλική αυτή κατοικία μεταφέρθηκε το 1843 στο νεόχτιστο τότε κτίριο των Ανακτόρων, έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Φρειδερίκου Γκαίρτνερ (Friedrich Gaertner), όπου στεγάζεται σήμερα η Βουλή των Ελλήνων. Το 1859, ο Σταμάτιος Δεκόζης Βούρος έχτισε δίπλα στο σπίτι του, στον αριθ. 5 της οδού Παπαρρηγοπούλου, ένα δεύτερο αρχοντικό, για κατοικία του γιου του Κωνσταντίνου Βούρου, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Γεράσιμου Μεταξά, που σώζεται μέχρι σήμερα. Σήμερα, το αρχοντικό του Δεκόζη Βούρου στεγάζει από το 1980 το "Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών", που ίδρυσε ο Λάμπρος Ευταξίας, δισέγγονος του Σταματίου Δεκόζη Βούρου.

1. Ο δρόμος τότε ονομαζόταν οδός Νομισματοκοπείου. 2. Μπροστά από την “διπλή” κατοικία διαμόρφωσαν και ένα κήπο, από τον οποίο προήλθε ο σημερινός κήπος της Πλατείας Κλαυθμώνος.

| Η Πόλη των Λόφων |

454

Η κατοικία στην σημερινή της κατάσταση, με τον μικρό προαύλιο χώρο προ της εισόδου της (πλατεία Κλαυθμώνος). Το έτερο οίκημα που συστέγαζε τη βασιλική οικογένεια βρισκόταν στα αριστερά του υπάρχοντος.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της επιγραφής στην περίοδο της διαμονής του Όθωνα και της Αμαλίας στο αρχοντικό, αφού αυτή συμπίπτει με τη περίοδο κατασκευής των “Παλιών Ανακτόρων” (σημερινής Βουλής των Ελλήνων).

197. Παλαιά Ανάκτορα Γενικά Στοιχεία

α επονομαζόμενα και Παλαιά Ανάκτορα αποτελούν σήμερα την έδρα της Βουλής των Ελλήνων. Πρόκειται για νεοκλασικό κτήριο, σχεδιασμένο από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα της Βασιλικής Αυλής της Βαυαρίας. Φρειδερίκο φον Γκέρτνερ (Gärtner) και βρίσκεται στην Πλατεία Συντάγματος. Χρησιμοποιήθηκε ως ανάκτορα από τον Όθωνα και στη συνέχεια από τον Βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄ μέχρι το 1910 όπου μετεγκαταστάθηκε σε νεότερα Ανάκτορα, επί της οδού Ηρώδου του Αττικού, εξού και η ονομασία “Παλαιά”. Στη δυτική πλευρά του κτιρίου διαμορφώθηκε το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Η τελική επιλογή του χώρου για την ανέγερση των παλαιών ανακτόρων έγινε από τον ίδιο τον Γκέρτνερ στα τέλη του 1835, μετά την απόρριψη των προτάσεων των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, του Κλέντσε και του Σίνκελ, που πρότειναν τις περιοχές της Ομόνοιας, του Κεραμεικού και της Ακρόπολης αντίστοιχα. Στη τελευταία είχε αντιδράσει και ο ίδιος ο Λουδοβίκος, ο πατέρας του Όθωνα. Το κτήριο κατασκευάστηκε στο διάστημα 1836-1847, προορισμένο να γίνει ανάκτορο του Όθωνα, μετά την μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα το 1834. Ανεγέρθηκε με έξοδα του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας, ως προσωπικό δάνειο προς τον Όθωνα. Η περιοχή ανέγερσης που πρότεινε ο Γκέρτνερ ήταν η συνέχεια της διασταύρωσης των οδών Σταδίου και Ερμού, που, εκτός του πλέον υγιεινού κλίματος που παρουσίαζε, δέσποζε και της τότε Αθήνας στο ανατολικότερο άκρο της. Η δε εκπόνηση των σχεδίων έγινε σε ελάχιστο διάστημα κατά τον μικρό χρόνο παραμονής του στην Αθήνα, (από τον Δεκέμβριο του 1835 μέχρι τον Μάρτιο του 1836), όπου και αποτέλεσε κατόρθωμα που μόνο ο ίδιος θα μπορούσε να φέρει σε πέρας. Η θεμελίωση του κτιρίου έγινε την πρώτη εβδομάδα του 1836, παρουσία του Λουδοβίκου Α΄ και των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων. Τον Μάρτιο [1] ο Γκέρτνερ επέστρεψε στο Μόναχο αφήνοντας την διεύθυνση της ανέγερσης της οικοδομής στους βαυαρούς ανθυπολοχαγούς Σλότερ και Χος.

Συγκινητική μπορεί να θεωρηθεί η κίνηση προσέλευσης πολλών κατοίκων, και ιδίως νησιωτών, που ζητούσαν να εργαστούν αφιλοκερδώς στην ανέγερση των ανακτόρων, όπως Τηνιακοί, Σιφναίοι, Παριανοί, Ναξιώτες κ.ά. Τον Νοέμβριο του 1840 ο Γκέρτνερ επέστρεψε στην Αθήνα για να επιβλέψει την συνέχεια της οικοδόμησης, καθώς και τη ζωγραφική διακόσμηση των εσωτερικών χώρων, φέρνοντας επί τούτου μαζί του τους περίφημους ζωγράφους ιστορικών παραστάσεων της εποχής, οι οποίοι ανέλαβαν τις τοιχογραφίες με παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία και την ελληνική επανάσταση του 1821, ειδικά στην αίθουσα των τροπαίων. Μετά από τρίμηνη παραμονή ο Γκέρτνερ επέστρεψε και πάλι στο Μόναχο αφήνοντας αυτή τη φορά στη θέση του τον μηχανικό Ριέντελ ο οποίος και αποπεράτωσε το κτίριο το 1847. Αποτελεί τεράστιο ορθογώνιο τριώροφο οικοδόμημα, μετά του ισογείου, με δύο άξονες συμμετρίας, από τους οποίους ο μεν κύριος άξονας Ανατολής - Δύσης ταυτίζεται με τον άξονα της Ερμού, της μεγαλύτερης σε μήκος οδού της τότε Αθήνας, ο δε δευτερεύων άξονας κάθετος στο κέντρο του προηγουμένου κατά Βορρά - Νότο, ταυτίζεται με τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Το κτίριο φέρει τέσσερις πτέρυγες (μία ανά πλευρά) και μία εσωτερική κεντρική, καθώς και δύο εσωτερικά αίθρια. Οι εξοχές της κεντρικής πτέρυγας δημιουργούν μια ιδιαίτερη πλαστικότητα σε βαρύ κλασικό τόνο, που κάνουν το κτίριο να ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική του. Η ανατολική και η δυτική πρόσοψη έχουν μήκος περίπου 90 μέτρων, ενώ οι δύο άλλες προσόψεις περίπου 80 μ. έκαστη. Στην μεσαία πτέρυγα ήταν όλες οι επίσημες αίθουσες υποδοχής, η αίθουσα “δεξιώσεων - χορού - παιγνίων” και η μεγάλη τραπεζαρία. Ήταν ο πλουσιότερα διακοσμημένος χώρος των ανακτόρων σε τοιχογραφίες, ζωγραφικούς πίνακες, χάρτες, αλλά και σε επίπλωση και άλλες διακοσμήσεις.

Ο Γκέρτνερ, στο γραφείο του στο Μόναχο, αποπεράτωσε την εκπόνηση, μελετώντας όλες τις λεπτομέρειες φθάνοντας τον αριθμό των 247 σχεδίων που αφορούσαν μόνο το κτίριο των ανακτόρων Αθηνών. Σήμερα τα σχέδια αυτά περιλαμβάνονται στη μεγάλη συλλογή Moniger του Μονάχου, ενώ ένας πολύ μικρός αριθμός εξ αυτών δόθηκε στο μουσείο της Βουλής, σχέδια που αποδεικνύουν την επιμέλεια της κάθε λεπτομέρειας.

| Η Πόλη των Λόφων |

456

Για τις εξωτερικές όψεις των πτερύγων του κτιρίου ο Γκέρτνερ είχε εκπονήσει πολλά σχέδια με πλούσιες διακοσμήσεις. Υποβάλλοντας τα σχέδια προς επιλογή στον Βασιλιά Λουδοβίκο, αφενός για λόγους οικονομίας και αφετέρου για λόγους έντονου αναγεννησιακού ρυθμού, δεν τα ενέκρινε. Όπως αναφέρει ο Oswald Hederer στο βιβλίο του Friedrich von Gaertner: “...όταν ο Βασιλιάς Λουδοβίκος (της Βαυαρίας) διέγραψε με κόκκινο μολύβι όλα τα εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία των όψεων, φέρεται ο Γκέρτνερ να είπε με κάποια αγανάκτηση “ε! τώρα Μεγαλειότατε απομένει ένας στρατώνας!” Παρά τη λιτότητα όμως που του επεβλήθη, ο Γκέρτνερ κατάφερε, με τα λίγα στοιχεία που χρησιμοποίησε, να δώσει μια επιβλητική και γαλήνια εμφάνιση. Με δύο ταινίες ως νημάτια ένωσε τις ποδιές όλων των παραθύρων περιμετρικά ανά όροφο, σπάζοντας έτσι την μονοτονία των μεγάλων εξωτερικών επιφανειών των πτερύγων, ενώ με τα διάφορα δωρικά πρόπυλα των εισόδων του κτιρίου, εκτός της μεσημβρινής πλευράς που είναι ιωνικά, τόνισε ακόμα περισσότερο το αρχιτεκτονικό νεοκλασικό ύφος του. Τα Παλαιά Ανάκτορα σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται ως επίσημη κατοικία της βασιλικής οικογένειας το 1910, αφού είχαν υποστεί αρκετές ζημιές από δυο πυρκαγιές, το 1884 και το 1909 [2]. Το 1929 έγινε έδρα του Ελληνικού Κοινοβουλίου, το οποίο προηγουμένως στεγαζόταν στην οδού Σταδίου. Η μετατροπή του κτηρίου σε Κοινοβούλιο έγινε από τον αρχιτέκτονα Ανδρέα Κριεζή. Σήμερα στεγάζει την αίθουσα του Κοινοβουλίου, της Γερουσίας και των Επιτροπών, τα Γραφεία του Προέδρου της Βουλής και των Αντιπροέδρων, μέρος του Αρχείου της Βουλής (το υπόλοιπο βρίσκεται στο Καπνεργοστάσιο επί της οδού Λένορμαν), γραφεία των κοινοβουλευτικών ομάδων των κομμάτων, το τηλεοπτικό κανάλι της Βουλής των Ελλήνων καθώς και διοικητικές υπηρεσίες.

2. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1922, χρησιμοποιήθηκαν ως κέντρο υποδοχής και περίθαλψης των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Τα ανάκτορα του βασιλέως Όθωνα στη σημερινή τους μορφή, με τις μεταγενέστερες τροποποιήσεις του πραύλιου χώρου. Διακρίνονται το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, ο Εθνικός Κήπος και το “Παλατάκι” (στο βάθος αριστερά).

199. Νέα Ανάκτορα Γενικά Στοιχεία

ο Προεδρικό Μέγαρο, παλαιότερα γνωστό ως Νέα Ανάκτορα, σήμερα στεγάζει την Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας και αποτελεί την επίσημη κατοικία του Έλληνα Προέδρου στην Αθήνα. Το κτίριο, πριν την κατάργηση της Βασιλευομένης Δημοκρατίας με το δημοψήφισμα του 1974, αποτελούσε τα νέα επίσημα ανάκτορα των προηγούμενων Βασιλέων, μετά του Μεγάρου της Βουλής, χτισμένου υπό του Όθωνος.

Το Προεδρικό Μέγαρο είναι ένα νεοκλασικό τριώροφο κτίριο, με λιτή και αυστηρή πρόσοψη. Ο Τσίλλερ χρησιμοποίησε εν μέρει και ένα σχέδιο του Χάνσεν (ενός θερινού ανακτόρου που δεν κατασκευάστηκε) για την υλοποίηση του αλλά έλαβε υπ' όψιν και τις επιθυμίες της πριγκίπισσας Σοφίας. Υποστηρίζεται πως δική της επιλογή ήταν να δοθούν χαρακτηριστικά πολυτελούς μεγάρου παρά τυπικού βασιλικού ανακτόρου.

Το 1868, με αφορμή τη γέννηση του διαδόχου Κωνσταντίνου, γιου του Βασιλιά Γεωργίου Α', αποφασίστηκε να κατασκευαστεί ένα ξεχωριστό ανάκτορο για τον διάδοχο. Είκοσι χρόνια αργότερα το κράτος ανέθεσε την κατασκευή του στον Ερνέστο Τσίλλερ μετά τους γάμους του Κωνσταντίνου με την Πριγκίπισσα Σοφία της Πρωσίας. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1891 και ολοκληρώθηκαν έξι χρόνια αργότερα, το 1897. Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1909, πυρκαγιά κατέστρεψε μεγάλο μέρος των παλαιών ανακτόρων που διέμενε ο Γεώργιος Α΄, (δηλαδή της σημερινής Βουλής) και έτσι το κτίριο χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά ως τόπος κατοικίας από τη βασιλική οικογένεια. Επίσημη βασιλική κατοικία έγινε μόλις το 1913 μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α' και την άνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο. Το 1924, μετά την διακήρυξη της δημοκρατίας, το ανάκτορο έπαψε να φιλοξενεί προσωρινά τη βασιλική οικογένεια. Χρησιμοποιήθηκε ως Προεδρικό Μέγαρο έως το 1935, όπου έγινε η παλινόρθωση της μοναρχίας. Από το 1974 με τη μεταπολίτευση, το κτίριο χρησιμοποιείται μόνιμα ως έδρα της Προεδρίας της Δημοκρατίας και κατοικία του εκάστοτε Προέδρου.

Η είσοδος του κτιρίου φέρει πρόστυλο με κίονες ιωνικού ρυθμού και ένα μικρό κλιμακοστάσιο. Το Μέγαρο φέρει διπλή σειρά από εννέα παράθυρα, το καθένα από τα οποία στέφεται από μικρό αέτωμα [1]. Ο Τσίλλερ επέλεξε να πλατύνει τη ζωφόρο αρκετά περισσότερο από το σύνηθες. Χαρακτηριστικά της, οι γύψινες διακοσμητικές μετώπες εναλλασσόμενες με δίδυμα ανοίγματα. Με αυτό το τρόπο εξασφάλισε φυσικό φωτισμό στον τρίτο όροφο και χώρο για τα μονογράμματα του βασιλικού ζεύγους, “Κ” για τον Κωνσταντίνο και “Σ” για τη Σοφία.

Το έτος 1909 προστέθηκε στο κτίριο μια αίθουσα χορού (σημερινή αίθουσα διαπιστευτηρίων), καθώς αρχικά δεν προοριζόταν ως επίσημη βασιλική κατοικία. Ως χώρος υποδοχής μέχρι τότε ήταν το σαλόνι του 2ου ορόφου. Η δεύτερη προσθήκη έγινε το 1962, με αφορμή τον γάμο της πριγκίπισσας Σοφίας (κόρη του βασιλιά Παύλου και της βασίλισσας Φρειδερίκης) και του πρίγκιπα Χουάν Κάρλος της Ισπανίας. Κατασκευάστηκε μια μεγαλύτερη αίθουσα δεξιώσεων για την οποία τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ανέλαβε ο Αλέξανδρος Μπαλτατζής.

Αγάλματα υπήρχαν στους γωνιακούς πεσσούς του στηθαίου, η τύχη τους όμως αγνοείται. Λέγεται ότι αφαιρέθηκαν τη δεκαετία του '40 ή '50.

| Η Πόλη των Λόφων |

458

Η αλλαγή της προεδρικής φρουράς στην Ηρώδου Αττικού και το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα της πρωτεύουσας. Επάνω διακρίνεται τμήμα της εισόδου και της πρόσοψης του κτιρίου, με τα χαρακτηριστικά νεοκλασικά στοιχεία που χρησιμοποίησε ο Τσίλλερ.

200. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Γενικά Στοιχεία

ο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 18661891, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Ludwig Lange, τροποποιημένων από τον Παναγιώτη Κάλκο (1810-1878). Η ανέγερση πραγματοποιήθηκε με κληροδότημα των ομογενών επιχειρηματιών της Πετρούπολης, Δημητρίου και Νικολάου Μπερναρδάκη (πατέρα και γιού), σε οικόπεδο που δώρισε η Ελένη Τοσίτσα, με επιβλέποντα αρχικά τον Κάλκο, τον οποίο αντικατέστησε μετά τον θάνατο του ο δημοτικός αρχιτέκτονας Αρμόδιος Βλάχος, και εν τέλει ο Ernst Ziller, ο οποίος τροποποίησε την πρόσοψη, προσθέτοντας το ιωνικό πρόπυλο και τις εκατέρωθεν στοές. Για τη θέση του μουσείου είχαν προηγηθεί σχέδια των Leo von Klenze, Γεράσιμου Μεταξά, Δημητρίου Ζέζου και Theophil Hansen για άλλες χωροθετήσεις (κοντά στον Κεραμεικό, το Θησείο, το θέατρο Διονύσου ή το Πανεπιστήμιο), καθώς και μια σειρά σχεδίων από τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1858, τα οποία είτε είχαν απορριφθεί, είτε είχαν κριθεί πολυδάπανα. Γύρω στα 1900 και στη συνέχεια το 1938-1939, το μουσείο επεκτάθηκε σε δύο διαδοχικές φάσεις προς την πλευρά της οδού Μπουμπουλίνας, προκειμένου να περιλάβει τον ολοένα αυξανόμενο πλούτο των συλλογών του. Ο κ. Κακαβάς, που ανέλαβε τα καθήκοντα του τον περασμένο Αύγουστο και όντας ήδη διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου από τον Φεβρουάριο 2012, θεωρεί τη θέση αυτή πρόκληση. “Πρόκειται για το καλύτερο αρχαιολογικό μουσείο του κόσμου, το πρώτο σε ζήτηση σε όλες τις εκθέσεις, με έναν τεράστιο θησαυρό αρχαίων αντικειμένων από όλες τις ανασκαφές της Ελλάδας και ένα απόθεμα που θα μπορούσε να γεμίσει άλλα 10 αρχαιολογικά μουσεία”, δήλωσε με έμφαση, τονίζοντας παράλληλα το καταπληκτικό δυναμικό των ανθρώπων που το στελεχώνουν.

“Πολιτισμό έχουμε. Πολιτική δεν έχουμε” λέει ο δρ Γεώργιος Κακαβάς. “Σκοπός μας είναι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο να αποκτήσει εξωστρέφεια και μέσα από νέες πρωτοποριακές δραστηριότητες να τεθούν οι προϋποθέσεις για την αύξηση της επισκεψιμότητας του”. Υπόσχεται πολλά, μέχρι και να ζωντανέψει μια αίθουσα του Μουσείου για το κοινό, βασιζόμενος σε μια ιδέα που εφαρμόστηκε με επιτυχία σε ρωσικά μουσεία. Ένα από τα πρώτα μελήματά του είναι η συμμετοχή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στο πρωτοποριακό πρόγραμμα Google Art Project. Επίσης, όπως πληροφόρησε, στις 9 Μαΐου 2013 ξεκινά η έκθεση “Σφραγίζοντας την ιστορία. Θησαυροί από ελληνικά μουσεία και συλλογές”, στη Φιλιππούπολη της Βουλγαρίας. H έκθεση θα περιλαμβάνει κυρίως σφραγιδόλιθους και θα έχει ως “άξονες” τη Δημοκρατία, τη θέση του ηγέτη μέσα στην ιστορία, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, την Παιδεία και άλλες μεγάλες έννοιες. Επιπλέον, ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα της χρονιάς, όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, η περιοδική έκθεση για το Ναυάγιο των Αντικυθήρων, θα παραταθεί μέχρι τον Αύγουστο του 2013, καθώς έχει ανεβάσει την επισκεψιμότητα κατά 71%. Στην “εξωστρέφεια” του ΕΑΜ συγκαταλέγονται ταινίες και άλλου είδους εκδηλώσεις (μουσική, θέατρο, χορός) που θα πραγματοποιηθούν στον κήπο, αλλά και μέσα στις αίθουσες του Μουσείου. Ύστερα από επεισόδια που είχαν γίνει στην περιοχή, σε συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου είχε συζητηθεί η περίφραξη του μουσείου, πρόταση που τελικά απορρίφθηκε. Κι αυτό γιατί το μουσείο είναι συνυφασμένο με την πλατεία και τον κήπο του, που προσδίδουν στο σύνολο μνημειακό χαρακτήρα αλλά και γιατί, επί της ουσίας, είναι μειωτικό για μια δημοκρατία να βάζει τα μουσεία της πίσω από κάγκελα.

| Η Πόλη των Λόφων |

460

Φωτογραφική απεικόνιση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και της πλατείας του, της Λεωφόρου Πατησίων και των λόφων Λυκαβηττού & Στρέφη, εν έτει 1900. Λίγα χρόνια αργότερα το οικοδόμημα επεκτάθηκε προς τα αριστερά (προς το Πεδίον του Άρεως), για να αποκτήσει ικανοποιητικούς χώρους στέγασης της αναρίθμητης συλλογής του.

Κτίσμα της Νεοκλασικής περιόδου, δεν θα μπορούσε να αποφύγει τα κιονόκρανα, τους γείσους και τον γλυπτό διάκοσμο. Εντούτοις, η λιτή αρχιτεκτονική και χρωματική απόδοση των όψεων του και ο διακριτικός κήπος, προσδίδουν ιδιαίτερη ισορροπία στο μνημείο.

380. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Γενικά Στοιχεία

ο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Ε.Μ.Π.) είναι ένα από τα αρχαιότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας. Το 1836 δημοσιεύτηκε βασιλικό διάταγμα το οποίο αφορούσε την ίδρυση στην Αθήνα σχολείου τεχνιτών, το οποίο άρχισε τη λειτουργία τον επόμενο χρόνο. Είχε τον τίτλο Βασιλικό Σχολείο των Τεχνών, και ουσιαστικά ήταν μία κυριακάτικη τεχνική σχολή που κατάρτιζε τους τεχνίτες (μαστόρους, οικοδόμους, αρχιμαστόρους). Σύντομα έγινε γνωστό ως “Πολυτεχνείο”. Από το σχολείο των τεχνιτών προήλθε το σημερινό Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το σχολείο αυτό λειτούργησε με την αρχική μορφή του μέχρι το 1843. Μετά το σύνταγμα του 1844 το σχολείο διαμορφώθηκε σε ίδρυμα, όπου η παράδοση μαθημάτων ήταν καθημερινή και χωρίστηκε σε δύο τμήματα: των βιομηχανικών τεχνών και των καλών τεχνών. Σταθμό στην εξέλιξη της λειτουργίας του Ε.Μ.Π. αποτελεί το 1863, οπότε έγινε ριζικότερη αναδιοργάνωση του ιδρύματος. Το 1873 μετεγκαταστάθηκε στα νεοανεργεθέντα τότε κτίρια του συγκροτήματος της οδού Πατησίων. Λόγω δε των ευεργετών του οι οποίοι είχαν ως τόπο καταγωγής το χωριό Μέτσοβο της Ηπείρου (Γεώργιος Αβέρωφ, Νικόλαος Στουρνάρης, Μιχαήλ Τοσίτσας), ονομάστηκε τιμής ένεκεν Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το συγκρότημα οικοδομήθηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις. Μεταξύ των ετών 1862-1876, ανεγέρθηκαν τα δύο κτίρια προς την οδό Πατησίων (της Σχολής Καλών Τεχνών και της Πρυτανείας) και το κεντρικό (της Αρχιτεκτονικής Σχολής). Και τα τρία βασίστηκαν σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Το 1887 προήχθη σε Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα.

Το 1914 το ίδρυμα μετονομάστηκε σε Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και αποτελείτο από 4 σχολές: πολιτικών μηχανικών, μηχανολόγων, ηλεκτρολόγων και τηλεγραφομηχανικών. Το 1917 καταργήθηκε η σχολή τηλεγραφομηχανικών και ιδρύθηκαν οι σχολές αρχιτεκτόνων, χημικών μηχανικών και τοπογράφωναγρονόμων μηχανικών, ενώ ενοποιήθηκαν οι σχολές μηχανολόγων και ηλεκτρολόγων. Αρκετά αργότερα ιδρύθηκε και η σχολή ναυπηγών μηχανικών. Η αντίσταση των φοιτητών στις 14-15-16 Νοέμβρη 1973, έκανε το Πολυτεχνείο σύμβολο αγώνα ενάντια στην εξουσία και συνάμα αποτέλεσε ένα απ' τα κύρια κτυπήματα εναντίον της δικτατορίας κι έγινε μια απ' τις κυριότερες αιτίες διάλυσης του δικτατορικού καθεστώτος. Λόγω των συμβάντων της 17ης Νοεμβρίου του 1973, 28 φοιτητές αγνοούνται, και θεωρούνται νεκροί (μερικοί από αυτούς επιβεβαιωμένα) στα επεισόδια που ακολούθησαν την κορύφωση της κατάληψης του Πολυτεχνείου. Η 17η Νοεμβρίου είναι μία μέρα μνήμης για τους αγωνιστές. Kατά τον 20ο αιώνα, καθώς αυξάνονταν ολοένα οι ανάγκες του Ιδρύματος, οικοδομήθηκε αρχικά το κτίριο Γκίνη στην οδό Στουρνάρη, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη, εκπρόσωπου ενός ιδιόρρυθμου νεοακαδημαϊσμού, που προωθεί μια σύνδεση παλαιών και νεοτέρων μορφών. Προς τις οδούς Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας προστέθηκαν μεταπολεμικά, οι πτέρυγες Χημικών Μηχανικών και Μηχανολόγων, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Κριεζή, απόφοιτου της σχολής του Μονάχου [1]. Στο ιστορικό συγκρότημα της οδού Πατησίων φιλοξενούνται σήμερα η Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών καθώς και τμήμα της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών (στο κτίριο Γκίνη), αλλά και της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Οι κύριες δραστηριότητες του Ε.Μ.Π. πραγματοποιούνται στο συγκρότημα του Δήμου Ζωγράφου (Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου).

Το Ε.Μ.Π. σήμερα φιλοξενεί περίπου 13.000 φοιτητές (προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς) καθώς και 1.200 περίπου στελέχη (καθηγητές όλων των βαθμίδων, ερευνητικό, τεχνικό και διοικητικό προσωπικό) κατατάσσοντάς το ως ένα από τα μεγαλύτερα εκπαιδευτικά - ερευνητικά ιδρύματα της Ελλάδας (Τρίτο μετά τα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης).

| Η Πόλη των Λόφων |

462

Το συγκρότημα του Πολυτεχνείου συνδέθηκε άρρηκτα με τη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδας, από τη στιγμή που απετέλεσε το σκηνικό της εξέγερσης κατά του δικτατορικού καθεστώτος, τον Νοέμβριο του 1973.

Ο δωρικός ρυθμός του κτιρίου συνδυάζεται, όπως παρατηρεί η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, "με μια ελαφράδα και χάρη σπάνια", ενώ ως οικοδόμημα αποτελεί σε κάθε περίπτωση ένα από τα σημαντικότερα νεοελληνικά αρχιτεκτονικά δημιουργήματα του 19ου αιώνα.

383. Αστεροσκοπείον Γενικά Στοιχεία

ο νεοκλασικό κτίριο του Αστεροσκοπείου Αθηνών θεμελιώθηκε κατά τη διάρκεια έκλειψης ηλίου στις 26 Ιουνίου/8 Ιουλίου 1842 και τα εγκαίνια του πραγματοποιήθηκαν στις 9/21 Σεπτεμβρίου 1846. Ανεγέρθηκε βάσει σχεδίων του Δανού αρχιτέκτονα Theophil Hansen, με δωρεά του ομογενούς επιχειρηματία της Βιέννης βαρόνου Γεωργίου Σίνα, ο οποίος χρηματοδότησε και τον εξοπλισμό του με αυστριακής προέλευσης μηχανήματα και όργανα. Το αποτέλεσμα άρεσε τόσο πολύ στον αρχιτέκτονα, που έγραψε πάνω στο κτίριο την επιγραφή "Servare Intaminatum", δηλαδή, να διατηρηθεί ανέπαφο. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται σήμερα και το Σεισμολογικό Ινστιτούτο. Το ΕΑΑ, κατά τη μακρόχρονη 170ετή διαδρομή του, έχει να επιδείξει μία συνεχή αναπτυξιακή πορεία σε όλα τα επίπεδα. Ξεκίνησε αρχικά ως Αστεροσκοπείο στο Θησείο, σύντομα όμως επεκτάθηκε με τη δημιουργία των Τμημάτων Μετεωρολογίας και Σεισμολογίας που στη συνέχεια μετεξελίχθησαν στo σημερινό Γεωδυναμικό Ινστιτούτο (Γ.Ι.) και το Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΙΕΠΒΑ). Θεωρείται το παλαιότερο ερευνητικό ίδρυμα όχι μόνο της σύγχρονης Ελλάδας, αλλά και των Βαλκανίων. Το σταυροειδές οικοδόμημα με τον τετράγωνο πύργο, όπου υψώνεται ο περιστρεφόμενος τρούλος του παρατηρητηρίου, συνδυάζει την απλότητα με τις αρμονικές αναλογίες, που του προσδίδουν μια "ήρεμη χάρη". Η χάραξη της βάσης του Αστεροσκοπείου είναι προσανατολισμένη στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η επιλογή της χωροθέτησης του στον Λόφο των Νυμφών (αντί του αρχικά προταθέντος Λυκαβηττού) συνδέεται με την πεποίθηση ότι από το ίδιο σημείο έκανε τις παρατηρήσεις του και ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ.

Σήμερα το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ) αποτελείται από τρία Ινστιτούτα: το Ινστιτούτο της Αστρονομίας, της Αστροφυσικής, των Διαστημικών Εφαρμογών και της Τηλεπισκόπησης (ΙΑΑΔΕΤ), το Ινστιτούτο Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΙΕΠΒΑ) και το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο (Γ.Ι.). Το ΕΑΑ επικεντρώνεται στη βασική και εφαρμοσμένη έρευνα που επιτελείται μέσω των δραστηριοτήτων των τριών Ινστιτούτων του για τη διεξαγωγή διεθνών και εθνικών ερευνητικών προγραμμάτων, τη συλλογή και επεξεργασία στοιχείων μέσω μετρήσεων και υπολογιστικών εργαλείων, την εκπόνηση σχετικών μελετών και την εντατικοποίηση της προσφοράς υπηρεσιών, την πληροφόρηση και υποστήριξη της Πολιτείας, του ιδιωτικού τομέα και του κοινού. Επιπλέον το ΕΑΑ έχει και σημαντικές μελετητικές δραστηριότητες για διάφορους ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς, αλλά και δραστηριότητες με επίκεντρο την εκπαίδευση και την εκλαΐκευση της επιστήμης, μέσα από τη δραστηριοποίηση των Ινστιτούτων του. Επίσης φιλοξενεί δύο πολύ σημαντικές δραστηριότητες διεθνούς εμβέλειας: την Έδρα UNESCO για τις Φυσικές Καταστροφές, η οποία συνεργάζεται με τη ΓΓΕΤ, το Κέντρο Εκπαίδευσης του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και άλλα Ερευνητικά και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και το Ελληνικό Γραφείο GEOSS, που δημιουργήθηκε το 2007 με την υποστήριξη της ΓΓΕΤ, μέσω του οποίου το ΕΑΑ συμμετέχει στον διακυβερνητικό οργανισμό Group on Earth Observations (GEO). Λόγω της ραγδαίας χωρικής και πληθυσμιακής ανάπτυξης της πόλης των Αθηνών και της συνοδευόμενης φωτορύπανσης, το ΕΑΑ ίδρυσε αρχικά τον Αστρονομικό Σταθμό Πεντέλης, στη συνέχεια τον Αστρονομικό Σταθμό Κρυονερίου στην Κορινθία και εσχάτως αυτόν του Χελμού στην Αχαία.

| Η Πόλη των Λόφων |

464

Ένα από τα πρώτα και πιο σύγχρονα κτίσματα της νεοσύστατης πρωτεύουσας, γύρω στο 1880. Τα μόνα ανθρώπινα ίχνη που είχε ο λόφος εκείνη την εποχή ήταν το Ιερό του Διός στους πρόποδες του, ο σκαλιστός σε βράχο ναός της Αγίας Μαρίνας και ο δρόμος της εικόνας που οδηγούσε στο αστεροσκοπείο. Πολύ κοντά στο Αστεροσκοπείο βρίσκεται και το μικρό παρατηρητήριο της Πνύκας.

Άποψη του Αστεροσκοπείου από τον λόφο της Ακρόπολης. Οι σύγχρονες κατοικίες σκαρφαλώνουν διαρκώς στον βράχο, με αποτέλεσμα να μην διακρίνεται εύκολα πλέον από τους πρόποδες του Λόφου των Νυμφών.

384. Μέγαρο Τσίλλερ Γενικά Στοιχεία

ο Μέγαρο Τσίλλερ, οικοδόμημα του ώριμου νεοκλασικισμού στη νεότερη Ελλάδα, βρίσκεται στην οδό Μαυρομιχάλη 6 στην Αθήνα απέναντι από το κτίριο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής της οδού Ακαδημίας. Ήταν η ιδιωτική κατοικία του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνστ (Ερνέστου) Τσίλλερ (Ernst Ziller). Τον Ιούνιο του 1876, ο Ερνστ Τσίλλερ παντρεύτηκε στη Βιέννη με την Σοφία Δούδου, κόρη του Έλληνα εμπόρου Κωνσταντίνου Δούδου από την Κοζάνη. Μετά το γάμο του εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα, έγινε Έλληνας υπήκοος και έζησε στην Αθήνα επί εξήντα χρόνια, μέχρι το θάνατό του. Το 1882 αγόρασε οικόπεδο στο κέντρο της Αθήνας και έκτισε εκεί την ιδιωτική κατοικία του. Το νεοκλασικό κτίριο της οδού Μαυρομιχάλη κοσμείται στην εξωτερική πρόσοψη με κεραμικές κεφαλές Καρυάτιδων, ενώ στο εσωτερικό του υπάρχουν διακοσμητικά στοιχεία υψηλής ποιότητας & αισθητικής, τοιχογραφίες, οροφογραφίες, τζάκια και μια ξυλόγλυπτη σκάλα που οδηγεί στο ανώγειο της κατοικίας. Εδώ στεγαζόταν και το αρχιτεκτονικό γραφείο του Τσίλλερ. Το μέγαρο ήταν πόλος έλξης και σημείο αναφοράς της υψηλής κοινωνίας της Αθήνας. Οι εσπερίδες που οργάνωνε η Σοφία Δούδου-Τσίλλερ ήταν σημαντικές και συγκεντρώνονταν άνθρωποι της τέχνης και των γραμμάτων. Στο μέγαρο αυτό έζησε ο Τσίλλερ με την οικογένεια του μέχρι το 1912, οπότε αγοράστηκε σε πλειστηριασμό από τον Κεφαλλονίτη τραπεζίτη, φιλότεχνο και συλλέκτη έργων τέχνης Διονύσιο Π. Λοβέρδο, προσωπικότητα της προπολεμικής Αθήνας, για να το χρησιμοποιήσει ως κατοικία του.

Ένα μέρος της κατοικίας Λοβέρδου χρησιμοποιήθηκε ως μουσείο, όπου στέγασε τη συλλογή του από βυζαντινές εικόνες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο αρχιτέκτονας Αριστοτέλης Ζάχος, μετά από παραγγελία του Δ. Λοβέρδου, κτίζει στο βάθος της πίσω αυλής του οικήματος ένα παρεκκλήσι, ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα με εντυπωσιακά διακοσμημένο θόλο. Η ζωγραφική διακόσμηση του μεγάρου Τσίλλερ ήταν δημιουργία του Σλοβένου ζωγράφου Γιούρι Σούμπιτς, ο οποίος είχε αναλάβει και τον εικαστικό διάκοσμο του Μεγάρου Σλήμαν ("Ιλίου Μέλαθρον"), έργο κι αυτό του Τσίλλερ. Ο Ερνέστος Τσίλλερ, από τους κύριους εκπροσώπους της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και πιστός στις επιταγές του κλασικισμού, οικοδόμησε την κατοικία του με πλούσια διακοσμητική έφεση, συνδυάζοντας ποικίλα αρχαιοπρεπή στοιχεία με τις σύγχρονες ευρωπαϊκές τάσεις. Το επονομαζόμενο πλέον διατηρητέο “Μέγαρο Τσίλλερ - Λοβέρδου”, αν και υπήρξε η κατοικία του Ερνέστου Τσίλλερ στην Αθήνα, ενδέχεται να φιλοξενήσει το πρώτο παράρτημα του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου που θα στεγάσει τη συλλογή Λοβέρδου. Το ΚΣΝΜ ενέκρινε ομόφωνα το Πρακτικό Επιτροπής άρθρου 41 του Ν. 3028/02, γεγονός που θα οδηγήσει και στην ανάδειξη του μοναδικού κτιρίου. Σύμφωνα με αυτό, θα διασωθούν και θα συντηρηθούν όλα τα αξιόλογα στοιχεία του κτιρίου, ενώ καθαιρούνται τρία επικίνδυνα, ετοιμόρροπα, τμήματα (η 2ώροφη πτέρυγα που βλέπει στην αυλή και οι προσθήκες Λοβέρδου που ακουμπούν το κτίριο Τσίλλερ) επειδή δεν είναι δυνατή η επισκευή και η διατήρηση τους.

| Η Πόλη των Λόφων |

466

Επάνω φαίνεται η ξυλόγλυπτη σκάλα που οδηγεί στο άνω τμήμα της κατοικίας με τον περίτεχνο διάκοσμο στις κουπαστές της, ενώ αριστερά απεικονίζεται η κεντρική είσοδος του κτιρίου επί της οδού Πανεπιστημίου. Τις προηγούμενες δεκαετίες είχαν δημιουργηθεί πολλοί θρύλοι σχετικά με τη μυστικιστική χρήση του οικοδομήματος.

385. Μέγαρο των Ιλισσίων Γενικά Στοιχεία

ο λεγόμενο "μέγαρο των Ιλισίων" οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 18401848, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη (1802-1862), απόφοιτου της Ακαδημίας Αρχιτεκτονικής του Βερολίνου και μαθητή του περίφημου νεοκλασικιστή Karl Friedrich Schinkel. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο διώροφο κτίριο, που συνδυάζει κλασικά στοιχεία (όπως η τριαδική συμμετρία των όψεων) με ρομαντικά (τοξοστοιχίες, κ.τ.λ.). Αρχικά χρησίμευσε ως χειμερινή διαμονή της Δούκισσας της Πλακεντίας (Sophie de Marbois-Lebrun, duchesse de Plaisance), μιας εκκεντρικής Γαλλίδας φιλελληνίδας που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα και στην οποία ανήκαν επίσης μια σειρά κτιρίων στην περιοχή της Πεντέλης. Μετά τον θάνατo της δούκισσας το κτίριο φιλοξένησε για ένα διάστημα διάφορες στρατιωτικές υπηρεσίες. Το 1928 υπέστη ορισμένες μεταρρυθμίσεις από τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο και από το 1930 εγκαταστάθηκε εκεί το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο των Αθηνών. Επιπλέον επεκτάσεις του συγκροτήματος πραγματοποιήθηκαν το 1954 και το 1993. Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, είναι ένα από τα εθνικά μουσεία της χώρας και ένα από τα σημαντικότερα μουσεία διεθνώς για την τέχνη και τον πολιτισμό των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Διαθέτει περισσότερα από 25,000 αντικείμενα σε συλλογές, τα οποία χρονολογούνται από τον 3ο έως τον 20ό αιώνα και προέρχονται κυρίως από τον ευρύτερο ελλαδικό, μικρασιατικό και βαλκανικό χώρο. Το Ιστορικό Αρχείο Εγγράφων και τα Ιστορικά Φωτογραφικά Αρχεία αποτελούν επίσης μέρος των συλλογών του Μουσείου. Πλήθος εγγράφων και άλλων ιστορικών μαρτυριών παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την ίδρυση και την πορεία του Μουσείου από την περίοδο της Εφορευτικής Επιτροπής έως τα τελευταία χρόνια.

Ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά και φωτογραφικά αρχεία του Μουσείου είναι το φωτογραφικό αρχείο της ΧΑΕ [1]. Η δημιουργία του αρχείου αυτού, θεωρείται το μέγιστο έργο του ιδρυτικού της μέλους Γεωργίου Λαμπάκη, φωτογράφου και πρωτοπόρου της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Σημαντικό είναι επίσης και το αρχείο του Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών (Β.Ι.Ε.), του σημερινού δηλαδή Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, που συγκροτήθηκε από ομάδα βυζαντινολόγων, με χρηματοδότηση του Ιδρύματος. Πρόκειται για μια συστηματική φωτογραφική ευρετηρίαση βυζαντινών μνημείων και τοιχογραφιών στην Αττική, την Εύβοια, τις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία. Το 1964, με αφορμή την έκθεση «Η Βυζαντινή Τέχνη, Τέχνη Ευρωπαϊκή», και την οικονομική αρωγή του Συμβουλίου της Ευρώπης, ξεκίνησε η συγκρότηση διεθνούς Φωτογραφικού Αρχείου Βυζαντινής Τέχνης. Το πρόγραμμα δεν ολοκληρώθηκε, αλλά απέφερε στο μουσείο φωτογραφίες των αντικειμένων της έκθεσης, καθώς και μεγάλο αριθμό αρνητικών και εκτυπώσεων που εικονίζουν αντικείμενα άλλων μουσείων και συλλογών. Την ίδια εποχή, το 1963, αγοράστηκε μέρος της συλλογής αρνητικών του φωτογράφου Περικλή Παπαχατζιδάκη (19091990), που περιλαμβάνει κυρίως φωτογραφικές αποτυπώσεις των μονών των Μετεώρων. Τέλος, το αρχείο του Κεντρικού Εργαστηρίου Συντηρήσεως, που στεγαζόταν στο Μουσείο επί σειρά ετών, περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό από τις εργασίες συντήρησης των βυζαντινών και νεότερων μνημείων της χώρας, αποκαλύπτοντας έργα εξαιρετικής σημασίας μετά τη συντήρηση τους.

ΧΑΕ: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία. Η συλλογή της ΧΑΕ ενσωματώθηκε το 1923 στο Μουσείο. Το αρχείο αυτό τεκμηριώνει τη μακρόχρονη ανασκαφική και ερευνητική δραστηριότητα της βυζαντινολογίας στην Ελλάδα, στην Κύπρο, στο Σινά και στα πατριαρχεία Αλεξανδρείας και Κωνσταντινουπόλεως.

| Η Πόλη των Λόφων |

468

Επάνω: η εσωτερική αυλή του Μεγάρου Ιλισίων και το κεντρικό κτίριο παρουσίασης των βυζαντινών αρχαιοτήτων και εκθεμάτων. Δεξιά: η κύρια είσοδος του μουσείου, επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας.

386. Οικίες Κωστή Παλαμά Γενικά Στοιχεία

μία εκ των δύο οικιών του Κωστή Παλαμά στην Αθήνα, σώζεται μέχρι σήμερα και βρίσκεται επί της οδού Περιάνδρου αριθ. 5 στη συνοικία της Πλάκας, απέναντι από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Είναι ένα διώροφο κτίριο που οικοδομήθηκε μέσα στη δεκαετία του ΄20. Το 1935 ο Κωστής Παλαμάς, σε μεγάλη πια ηλικία, αναγκάστηκε να μετακομίσει μετά την έξωση του από την προηγούμενη κατοικία του επί της οδού Ασκληπιού 3 (κατεδαφισμένη σήμερα), όπου είχε ζήσει περισσότερα από σαράντα χρόνια.

Το κτίσμα της Περιάνδρου έχει τα χαρακτηριστικά ενός νεοκλασικού αστικού σπιτιού του Μεσοπολέμου με τα ακροκέραμα στο γείσο του και τις σιδεριές στα μπαλκόνια. Σε ένα από τα δύο διαμερίσματα του δευτέρου ορόφου κατοικούσε με τη σύζυγο του Μαρία Βάλβη και την κόρη τους Ναυσικά, μοιραζόμενος το σπίτι και με άλλους ενοίκους. Σε αυτό το διαμέρισμα έγραψε πολλά από τα ποιήματα και λογοτεχνήματα του. Εκεί μέσα έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του κι άφησε την τελευταία του πνοή, τον Φεβρουάριο του 1943. Στην κηδεία του, πλήθος κόσμου συνέρρεε στο σπίτι στην Πλάκα και στους γύρω δρόμους για να συνοδέψει τον ποιητή στην τελευταία του κατοικία. Η νεκρώσιμη ακολουθία, χοροστατούντος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού, τελέστηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1943 στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών. Ο Άγγελος Σικελιανός αποχαιρέτησε τον Παλαμά με τη φράση: “Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα”.

Σήμερα, η Οικία Κωστή Παλαμά έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Μια μαρμάρινη πλάκα πάνω από την κύρια είσοδο του σπιτιού αναγράφει: "Στο σπίτι αυτό πέθανε ο εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς στις 27 Φεβρουαρίου 1943". Το σημαντικότερο όμως φιλολογικό σαλόνι της εποχής ήταν στο παλιό του το σπίτι, στην οδό Ασκληπιού 3. Το σπίτι είχε δύο ορόφους, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με εσωτερική σκάλα. Μια εξωτερική μαρμάρινη σκάλα οδηγούσε από την εξώθυρα του δρόμου κι από την αυλή του σπιτιού στην είσοδο του επάνω ορόφου, όπου διέμενε ο Παλαμάς. Στο σαλόνι του γίνονταν τα βράδια φιλολογικές συγκεντρώσεις με λογοτέχνες και λόγιους της εποχής, οι οποίοι συζητούσαν για την πνευματική ζωή και τη σύγχρονη λογοτεχνική κίνηση, αλλά και για τη μοντέρνα ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Στο φιλολογικό αυτό κύκλο του Παλαμά ανήκαν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Λάμπρος Πορφύρας, ο Παύλος Νιρβάνας και άλλοι, οι οποίοι διάβαζαν στις βραδινές τους συναθροίσεις κάθε νέα δημιουργία τους στην ποίηση, το θέατρο ή το διήγημα. Το ιστορικό αυτό σπίτι του Παλαμά, όπου έγραψε τα περισσότερα από τα έργα του, κατεδαφίστηκε το 1966, παρ΄ όλες τις διαμαρτυρίες και έγγραφες αναφορές του πνευματικού κόσμου. Στον τύπο της εποχής είχε χαρακτηριστεί ως "πνευματικό έγκλημα". Σήμερα, η πολυκατοικία που έχει ανεγερθεί στη θέση του στεγάζει το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά. Μια εντοιχισμένη πλάκα στο νέο κτίριο αναγράφει ότι έζησε εκεί ο ποιητής Κωστής Παλαμάς από το 1894 μέχρι το 1935.

| Η Πόλη των Λόφων |

470

Το κτίσμα της οδού Περιάνδρου 5 στην Πλάκα, που είχε την τύχη να φιλοξενήσει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τον Έλληνα ποιητή, σήμερα σε κατάσταση αποσύνθεσης. Βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τη Πύλη του Αδριανού και την οδό Βασιλίσσης Όλγας, πλησίον του Ζαππείου.

Στο σημείο της, κατεδαφισμένης σήμερα, κύριας κατοικίας του Κωστή Παλαμά υπάρχουν για να μας το θυμίζουν, ένα ίδρυμα που φέρει το όνομα του και η παραπάνω επιγραφή.

387. Οικία Κλεάνθη & Σάουμπερτ Γενικά Στοιχεία

εν λόγω οικία, ένα από τα πιο ιστορικά κτίρια της Αθήνας, κτισμένη κάτω από την Ακρόπολη στην καρδιά της Πλάκας, επί της οδού Θόλου, είναι το σπίτι που κατοικήθηκε από τον Μακεδόνα αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη και τον Βαυαρό συνάδελφο και συνεργάτη του Εδουάρδο Σάουμπερτ. Το 1828, ο Κλεάνθης μαζί με τον Σάουμπερτ, με παρότρυνση του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ήρθαν στην Ελλάδα για την ανέγερση νέων κτιρίων.

Οι δυο αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, όταν έφθασαν στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1831 για τη σύνταξη του πρώτου πολεοδομικού σχεδίου των Αθηνών, αγόρασαν από την Σαντέ Χανούμ ένα μεγάλο οικόπεδο ψηλά στο "Ριζόκαστρο" με ερειπωμένη παλιότερη κατοικία, παλαιότερη του 18ο αιώνα. Δίχως να γκρεμίσουν το ερειπωμένο σπίτι, το επισκεύασαν και το επέκτειναν, χρησιμοποιώντας το ως κατοικία και ως γραφείο τους. [1] Η γραφική οικία με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική της, κτισμένη σε ρυθμό αθηναϊκού σπιτιού της εποχής, με τζαμαρίες και ταράτσες, με τα κολονέτα και την αυλή της, ξεχωρίζει με το μέγεθος και το ύψος της στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης. Το κτίριο αυτό αποτελεί αρχιτεκτονικά ένα από τα πιο αξιόλογα μνημεία της Αθήνας. Το 1837, οι δυο αρχιτέκτονες νοίκιασαν τη μεγάλη αυτή κατοικία τους στο Δημόσιο για να στεγασθεί εκεί το "πρώτο Ελληνικό Πανεπιστήμιο". [2] Το 1856, ο Κλεάνθης πούλησε το σπίτι της οδού Θόλου σε ιδιώτη από την Κρήτη, ενώ στα 1868 χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση προσφύγων από το νησί. Το 1963 κηρύσσεται διατηρητέο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Αποκτά τον τελικό ιδιοκτήτη του τον Απρίλιο του 1967 και σήμερα στεγάζει ένα πολιτιστικό κέντρο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Λούντβιχ Ρος περιγράφει με περισσή ενάργεια στις Αναμνήσεις του τα σχετικά με την ίδρυση, τους εορτασμούς, τους πανηγυρικούς λόγους που εκφωνήθηκαν και το κλίμα που επικρατούσε κατά την ημέρα των εγκαινίων του Πανεπιστημίου το 1837: “Εκείνο που έλειπε τώρα ήταν ένα κατάλληλο κτίριο. Ελλείψει αυτού νοικιάστηκε το σπίτι του φίλου μου Σάουμπερτ. Ήταν ανάμεσα στο ύψωμα του Πάνα και της Αγλαύρου. Η μεγαλύτερη του αίθουσα είχε ευρεία θέα της πόλης και της πεδιάδας ως και την Πάρνηθα. Ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου, που είχε δώσει το βασιλικό του όνομα, καθόρισε την ημέρα των εγκαινίων. Έτσι έγιναν τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου του " Όθωνος". Το Πανεπιστήμιο αυτό το εγκαινίασα εγώ από απόψεως μαθημάτων, δίνοντας μια διάλεξη μερικές μέρες αργότερα - 10 Μαΐου 1837. Έκανα μια διάλεξη με θέμα τον Αριστοφάνη, μιλώντας για τα έργα του "Αχαρνής" και "Ιππής", με 30 περίπου ακροατές”. Ο Χρ. Εμ. Αγγελομάτης αποκαλεί το Παλιό Πανεπιστήμιο ως "το καταφύγιο της επιστήμης στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνος" και δίνει μια περιγραφή από την πρώτη ημέρα που άρχισε η λειτουργία του στα 1837: “Άνθρωποι από κάθε γωνιά του ελληνισμού, φουστανελάδες με ροζιασμένα χέρια, αγωνιστές που στο πέρασμα τους νόμιζες πως σκόρπιζε η μυρουδιά της μπαρούτης, εφτανησιώτες με τις βελάδες και τα ψηλά τους καπέλλα, βρακάδες με ρούχα τριμένα από τη φτώχεια, σκαρφάλωναν στην πλαγιά του Ριζόκαστρου να ιδούν το θαύμα πραγματοποιημένο...' Άνθρωποι που είχαν φθάσει σε ηλικία τέτοια που θα λέγονταν σήμερα "ώριμοι άντρες" με γένεια ολόγυρα στα ηλιοκαμένα τους πρόσωπα, παλληκάρια με λιγδωμένες μπροστέλες, παιδιά ακόμα, παίρνουν με ευλαβική σιγή θέση στις αίθουσες κι ακούνε την παράδοση... Άκουαν το μάθημα με τα μάτια θαμπωμένα”.

1. Ο Λούντβιχ Ρος γράφει: "Ο Σάουμπερτ είχε αγοράσει στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης μερικά τούρκικα ερείπια και τα αναστήλωσε. Ζούσε σε ένα απ' αυτά μαζί με τον Κλεάνθη. Το σπίτι αργότερα, στα 1837, χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του πρώτου Πανεπιστημίου του Όθωνα". 2. Έγινε το πρώτο Πανεπιστήμιο της μετεπαναστατικής Αθήνας από το 1837 μέχρι το 1842, με την ονομασία "Οθώνειον Πανεπιστήμιον".

| Η Πόλη των Λόφων |

472

Η παρούσα χρήση της κατοικίας Κλεάνθη & Σάουμπερτ ως Μουσείο Ιστορίας. Δεξιά απεικονίζεται η κεντρική είσοδος, επί της οδού Θόλου, ενώ επάνω η πίσω αυλή του κτίσματος. Η μαρμάρινη επιγραφή υπενθυμίζει την σύντομη (χρονικά) στέγαση του Πρώτου Πανεπιστημίου της Ελλάδος.

388. Αρχοντικό Σερπιέρη Γενικά Στοιχεία

ο Αρχοντικό Σερπιέρη, ένα από τα μέχρι σήμερα σωζόμενα στην Αθήνα αρχοντικά της αστικής κοινωνίας των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, βρίσκεται στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Εδουάρδου Λω και στεγάζει σήμερα το Κεντρικό Κατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας. Ήταν το αρχοντικό του Ιταλού μεταλλειολόγου Ιωάννη Βαπτιστή Σερπιέρη (εξελληνισμένο όνομα του Giovanni Battista Serpieri), που γεννήθηκε στο Ρίμινι της Ιταλίας το 1815 και πέθανε το 1897 στην Αθήνα. Η άφιξή του στην Αθήνα συνδέεται με την παραχώρηση σε αυτόν από το ελληνικό κράτος της πλήρης εκμετάλλευσης των μεταλλευμάτων του Λαυρίου. Η Εταιρεία Σερπιέρη άρχισε τις εργασίες της στο Λαύριο το 1864. Η Αθήνα γύρω στο 1870 γίνεται πόλος έλξης για Έλληνες και ξένους επιχειρηματίες. Ο Σερπιέρης, συνεχίζοντας τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες στη νέα Εταιρεία του Λαυρίου, είχε πλέον ανάγκη ιδιωτικής κατοικίας στην Αθήνα. Το 1873, επέλεξε την περιοχή απέναντι από την Ακαδημία των Αθηνών, που εκείνη την εποχή ήταν μια σειρά από οικόπεδα στα οποία δούλευαν μαρμαράδες και λιθοξόοι, και όπου σήμερα βρίσκονται το κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος και το μέγαρο της Αγροτικής Τράπεζας.

Το αρχοντικό Σερπιέρη σχεδιάστηκε για να ανταποκριθεί σε περισσότερες από μία χρήσεις. Δεν επρόκειτο να είναι μόνο κατοικία ενός μεγάλου επιχειρηματία της εποχής, αφού συγχρόνως αποτελούσε και επαγγελματική στέγη. Το κτίριο το σχεδιάστηκε και οικοδομήθηκε σε επίβλεψη του στρατιωτικού μηχανικού και αρχιτέκτων Αναστάσιου Θεοφιλά, γεννημένου στη Ζάκυνθο το 1827 από γονείς Ηπειρώτες, ο οποίος και πέθανε στην Αθήνα το 1901. Ο Θεοφιλάς πήρε την παραγγελία να προχωρήσει στην οικοδόμηση του αρχοντικού Σερπιέρη το 1875. Οι οικοδομικές εργασίες τελείωσαν στο 1881. Στην κύρια όψη της οδού Πανεπιστημίου, υπάρχουν τρεις πόρτες που διακρίνονται για το διαφορετικό τους χαρακτήρα. Στη δεξιά πλευρά ακολουθούν δυο ακόμη είσοδοι, από τις οποίες η δεύτερη αποτελούσε την είσοδο που οδηγούσε στον κήπο και από την οποία έμπαιναν οι άμαξες που έφερναν τους ιδιοκτήτες και τους προσκεκλημένους τους. Το 1929, το Αρχοντικό Σερπιέρη αγοράστηκε από την Αγροτική Τράπεζα. Έγιναν τότε επεμβάσεις στο κτίριο, με την προσθήκη τρίτου ορόφου στην πρόσοψη της οδού Πανεπιστημίου και τετάρτου στην πίσω πλευρά. Εντούτοις, διατηρεί μέχρι σήμερα σχεδόν ανέπαφο τον πρώτο όροφο και όλη την αρχική διακόσμησή του.

| Η Πόλη των Λόφων |

474

Η πλαϊνή και η κύρια όψη του αρχοντικού, όπως βρίσκονται στην σημερινή τους κατάσταση. Τα κτίρια της οδού Πανεπιστημίου είχαν καλύτερη τύχη από άλλα οικοδομήματα της περιόδου, καθώς στεγάσανε δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες και ιδρύματα. Το αρχικό κτίσμα είχε τελικό ύψος μέχρι τον σηκό του πρώτου ορόφου, ενώ το υπόλοιπο αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.

389. Οικία Χατζηκυριάκου | 534. Χατζηκυριάκειο Γενικά Στοιχεία

Οικία Χατζηκυριάκου είναι ένα αξιόλογο δείγμα αθηναϊκής κατοικίας της οθωνικής εποχής και βρίσκεται επί της οδού Μάρκου Αυρηλίου 1 στην Πλάκα, στο λιθόστρωτο πεζόδρομο απέναντι από τους "Αέρηδες". Το κτήριο οικοδομήθηκε το έτος 1843, όπως αναγράφεται και στη σιδεριά του μπαλκονιού του, και ήταν κατοικία του Ιωάννη Χ. Χατζηκυριάκου. Ο Ιωάννης Χατζηκυριάκος ήταν Σμυρναίος βαμβακέμπορος, ο οποίος μαζί με τη γυναίκα του Μαριγώ Δημητροπούλου από την Τρίπολη, ίδρυσαν το 1889 το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων στον Πειραιά, που λειτουργεί μέχρι σήμερα με την επωνυμία "Χατζηκυριάκειο 'Ιδρυμα Παιδικής Προστασίας".

Η διώροφη αυτή κατοικία, με την τοξωτή είσοδο, το ξύλινο μπαλκόνι, την κεραμοσκεπή και τα περσιδωτά παράθυρα, δίχως εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα ιδιωτικής κατοικίας στα πρώτα χρόνια της απελευθερωμένης Αθήνας. Διατηρεί τον ιστορικό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και το ρυθμολογικό ύφος της πλακιώτικης κατοικίας στα χρόνια του Όθωνα. Η Οικία Χατζηκυριάκου έχει χαρακτηριστεί ως έργο τέχνης με αξιόλογα αρχιτεκτονικής μορφής στοιχεία και ιστορικό διατηρητέο μνημείο των νεότερων χρόνων. Το κτήριο χρησιμοποιήθηκε στα πιο πρόσφατα χρόνια ως εργαστήριο και κατοικία του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου μέχρι το θάνατό του, το 1937. Το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο θεμελιώθηκε το 1883 από την τότε βασίλισσα Όλγα και αποπερατώθηκε το 1897, ενώ ο Χατζηκυριάκος ήταν ακόμη εν ζωή. Λειτούργησε επίσημα και εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβρη του 1903 όταν και φιλοξένησε το πρώτο κοριτσάκι, την Ειρήνη Βαρουμάκη.

Αυτή τη στιγμή το Χατζηκυριάκειο υποστηρίζει 123 κορίτσια, από τα οποία τα 88 ζουν μόνιμα στις εγκαταστάσεις του ιδρύματος. Τα υπόλοιπα αποτελούν μέρος του προγράμματος αυτόνομης διαβίωσης. Τα παιδιά αποφοιτούν και προσπαθούν να σπουδάσουν, αν δεν τα καταφέρουν να μπουν στην σχολή της αρεσκείας τους, τότε πηγαίνουν σε ιδιωτικά πανεπιστήμια. Αν πάλι φύγουν στην επαρχεία, τότε το ίδρυμα αναλαμβάνει τα έξοδά τους. Σύμφωνα μάλιστα με το καταστατικό του Ιδρύματος από τις αρχές της λειτουργίας τους, ο Χατζηκυριάκος είχε φροντίσει ώστε όλες οι κοπέλες να παίρνουν… προίκα αφού φύγουν από το ίδρυμα. Η “προίκα” αυτή έχει μείνει μέχρι σήμερα και έχει μετατραπεί σε επίδομα γάμου, το οποίο οι “απόφοιτες” του Χατζηκυριάκειου παίρνουν όταν παντρευτούν. Tα κορίτσια του Ιδρύματος προέρχονται κατά κύριο λόγο από οικογένειες με οικονομικά ή κοινωνικά προβλήματα. “Έχουμε παιδιά από οικογένειες που έμειναν άστεγες. Πλέον δεν υπάρχουν τα ορφανά παιδάκια που είχαμε παλαιότερα. Συνήθως αυτά πάνε για υιοθεσία. Σε χώρους φιλοξενίας παιδιών όπως ο δικός μας, οδηγούνται παιδιά τα οποία δεν μπορούν να μεγαλώσουν στο σπίτι”, λέει σχετικά η κ. Μπούμπαλου. Παρά τις όποιες οικογενειακές δυσκολίες πάντως, είναι στην φιλοσοφία του Ιδρύματος τα παιδιά να βλέπουν τους γονείς τους και να κρατάνε επαφή με το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον. «Αν για παράδειγμα ο πατέρας είναι στην φυλακή και η μητέρα υπάρχει, θέλουμε τα Σαββατοκύριακα το παιδί να γυρνάει στο οικογενειακό του περιβάλλον και θα ενισχύσουμε την οικογένεια να το υποδεχτεί. Ξεκινάμε με τα Σαββατοκύριακα, αλλά θα θέλαμε αυτό να γίνει για πάντα. Θέλουμε τα παιδιά να ζουν σε ένα πιο οικογενειακό περιβάλλον και όχι σε ιδρυματικό», επισημαίνει η ίδια.

| Η Πόλη των Λόφων |

476

Η κατοικία στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και λίγα χρόνια μετά την αποχώρηση της οικογενείας Χατζηκυριάκου.

Η σημερινή κατάσταση του κτιρίου, μετά τη μερική αποκατάσταση του. Αυτή είναι η εικόνα που διακρίνει κανείς περπατώντας στον πεζόδρομο της Πλάκας, μπροστά από το Ορολόγιον του Κυρρήστου (Πύργο των Ανέμων) και την πόρτα του Μενδρεσέ.

390. Μέγαρο Σταθάτου Γενικά Στοιχεία

ετραώροφο οικοδόμημα στην λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, από τα πιο σημαντικά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής της Αθήνας. Είναι έργο του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, στον οποίο οφείλονται πολλά από τα κτίρια της μετεπαναστατικής Ελλάδας, στο τέλος του 19ου αιώνα. Χτίστηκε το 1895 ως κατοικία - στέγαση των επιχειρήσεων του Αθηναϊκού ζεύγους Όθωνος και Αθηνάς Σταθάτου, από την Ιθάκη, στη συμβολή των οδών της τότε Κηφισίας και της Ηροδότου. Το Μέγαρο Σταθάτου παρέμεινε ως οικία μέχρι το 1937 που πέθανε η Αθηνά Σταθάτου. Στη συνέχεια νοικιάσθηκε στη Βουλγαρική Πρεσβεία μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά την απελευθέρωση έγινε Αγγλική Στρατιωτική Λέσχη και αργότερα Λέσχη Αγγλίδων Νοσοκόμων. Αργότερα νοικιάστηκε στη Καναδική Πρεσβεία που παρέμεινε μέχρι το 1970 για να στεγάσει στη συνέχεια την Πρεσβεία της Λιβύης μέχρι το 1982. Το έτος αυτό αγοράσθηκε από την Κτηματική Εταιρία του Δημοσίου προκειμένου να μεταβληθεί σε επίσημο ξενώνα Βασιλέων και Αρχηγών Χωρών που επισκέπτονται τη Χώρα σε αντικατάσταση πρότερης χρήσης του Μεγάρου Μαξίμου που είχε πλέον μεταβληθεί σε Γραφείο Πρωθυπουργού. Μετά από πολλές προσπάθειες της σπουδαίας συλλέκτριας έργων τέχνης Αικατερίνης Γουλανδρή να αναδείξει το τεράστιο τότε εκθεσιακό πρόβλημα της Αθήνας, η τότε Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη με μια δυναμική της απόφαση ενέκρινε τον εκθεσιακό χαρακτήρα του Μεγάρου Σταθάτου και στις 20 Ιανουαρίου του 1986 εγκαινίασε η ίδια τη στέγαση σ΄ αυτό του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης που από το 1962, επί Βασιλέως Παύλου, είχε λάβει νομική υπόσταση και είχε επίσημα αναγνωριστεί.

Το κτίριο αποτελείται από δύο πτέρυγες, οι οποίες αναπτύσσονται κατά μήκος των δύο δρόμων που ορίζουν το γωνιακό οικόπεδο. Συναντώνται κατά οξεία γωνία, και στο σημείο συνάντησης τους διαμορφώνεται το πρόπυλο του κτιρίου. Όπως και στα περισσότερα νεοκλασικά κτίρια, γίνεται φανερή η πρόθεση για συμμετρική σύνθεση, με τις δύο πτέρυγες να παρατίθενται κατοπτρικά η μία ως προς την άλλη, στον άξονα που ορίζει το πρόπυλο με το αίθριο [1]. Το Μέγαρο Σταθάτου κτίστηκε σε μία περίοδο που στην αθηναϊκή αρχιτεκτονική κυριαρχούσε το κίνημα του νεοκλασικισμού. Όντως, στοιχεία όπως η διάθεση για συμμετρία, οι αρμονικές γεωμετρικές χαράξεις, η τριπλή διάρθρωση των όψεων με βάση κορμό και στέψη, όπως και η προσεκτική χρήση στοιχείων των αρχαιοελληνικών και ρωμαϊκών ρυθμών θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν το κτίριο νεοκλασικό. Ωστόσο, η πιο ελεύθερη αντιμετώπιση των ρυθμών (τοσκανοδωρικοί κίονες με ιωνικό θριγκό για παράδειγμα) και το χαρακτηριστικό πρόπυλο συμβάλλουν στο να κατατάξει κανείς το κτίριο σε αυτά του εκλεκτικιστικού κινήματος. Το πρόπυλο του Μεγάρου παρουσιάζει ειδικό ενδιαφέρον. Η μορφή του το καθιστά αυτόνομο στοιχείο στο χώρο, και ο συνθετικός του ρόλος είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς αποτελεί το στοιχείο που ενοποιεί το κτίριο και του δίνει σαφή προσανατολισμό με τον άξονα που ορίζει. Ως προς την κάτοψή του αποτελείται από δύο ημικυκλικά τμήματα “προσκολλημένα” σε ένα παραλληλόγραμμο. Τέσσερις κίονες τοσκανο-δωρικού ρυθμού και τέσσερις σύνθετοι στηρίζουν την στέγαση του πρόπυλου και καταλήγει σε οριζόντιο δώμα. Για τον τονισμό του κύριου άξονα κίνησης χρησιμοποιούνται και οι δύο κορινθιακού ρυθμού κίονες μεγαλύτερου μεγέθους, που πλαισιώνουν την είσοδο και δεν επιτελούν στατικό ρόλο. Σε όψη, οι οκτώ κίονες (σύνθετοι και μη) στηρίζουν τοξοστοιχία με υπερκείμενο καμπυλωμένο ιωνικό θριγκό.

Ωστόσο, παράγοντες όπως η ανάγκη να ακολουθηθεί η οικοδομική γραμμή του περιβάλλοντα αστικού χώρου και η λειτουργικότερη διαμόρφωση του εσωτερικού οδήγησαν σε μια λιγότερο συμμετρική διάταξη. Οι δύο κύριοι όγκοι του κτιρίου δεν είναι πανομοιότυποι, και η σύνδεσή τους με το πρόπυλο έγινε πλέον πιο χαλαρή. Παρά ταύτα το συνθετικό αποτέλεσμα παραμένει συνεπές προς τις αρχικές προθέσεις και ιδιαίτερα αρμονικό.

| Η Πόλη των Λόφων |

478

Γλυπτικός διάκοσμος παρουσιάζεται στα πλευρικά τρίγωνα των τόξων, καθώς και στη ζωφόρο, με τη μορφή φυτικών μοτίβων. Οι τέσσερις τοσκανοδωρικοί απλοί κίονες είναι τοποθετημένοι ακτινικά στα ημικύκλια, από δύο στο καθένα. Σε ότι αφορά τους σύνθετους διπλούς κίονες, το ένα μέρος τους ακολουθεί την χάραξη των ημικυκλίων, ενώ το άλλο βρίσκεται στις στενές πλευρές του παραλληλογράμμου. Έτσι οι σύνθετοι κίονες δεν είναι συμμετρικοί ως προς έναν άξονα σε κάτοψη, αλλά παρουσιάζουν εκκεντρότητα. Η τοξωτή διαμόρφωση της οροφής του πρόπυλου προκύπτει από την αλληλοτομία έξι μικρών κυλίνδρων και ενός μεγαλύτερου με το στερεό που δημιουργείται από τον εξελκυσμό του σύνθετου σχήματος της κάτοψης. Οι κύλινδροι αντιστοιχούν στα τόξα μετώπου που υποβαστάζουν οι κίονες, με τα δύο τόξα που βρίσκονται στις στενές πλευρές του παραλληλογράμμου να είναι μεγαλύτερα. Εσωτερικά οι γενέτειρες των θολίσκων που δημιουργούνται δεν παραμένουν οριζόντιες, αλλά καμπυλώνονται για να δημιουργήσουν μεγαλύτερο ύψος στο εσωτερικό. Η γεωμετρία της κατασκευής είναι αρκετά περίπλοκη, με τις γενέτειρες των θολίσκων όπως και τα τόξα μετώπου να αποτελούν εν τέλει καμπύλες τέταρτου βαθμού, οι οποίες παρουσιάζουν και σημεία καμπής. Η πρόσβαση, τέλος, στο πρόπυλο γίνεται μέσω μνημειακής κλίμακας, με ανήσυχο καμπύλο σχήμα που θυμίζει έντονα αντίστοιχες κλίμακες του μπαρόκ. Η σκάλα αυξάνει το πλάτος της όσο την κατεβαίνει κανείς, με τον βαθμιδοφόρο να καμπυλώνεται και τα τελευταία σκαλοπάτια να περιελίσσονται γύρω από το κυλινδρικό βάθρο στο τέλος του βαθμιδοφόρου δημιουργώντας σπείρα. Από το έβδομο σκαλοπάτι και κάτω, τα σκαλοπάτια αρχίζουν να καμπυλώνονται και σε κάτοψη, μέχρι να καταλήξουν στα τρία τελευταία με την ελεύθερη σπειροειδή απόληξη που αναφέρθηκε.

Φωτογραφική απεικόνιση τμήματος της όψεως του Μεγάρου, όπως διακρίνεται από την Λεωφόρο Βασ. Σοφίας. Εκτός από το εντυπωσιακό πρόπυλο, χαρακτηριστικά στοιχεία του αποτελούν τα μεταλλικά κιγκλιδώματα των βεραντών και τα νεοκλασικά στοιχεία του γείσου του δώματος και των περιμετρικών ανοιγμάτων.

391. Οικία Δημητρίου Ράλλη Γενικά Στοιχεία

οικία του Δημητρίου Ράλλη είναι ένα από τα ελάχιστα δείγματα αστικής αρχιτεκτονικής της οθωνικής περιόδου, με πρώιμα νεοκλασικά στοιχεία και βρίσκεται στη συμβολή της οδού Πανεπιστημίου με τον πεζόδρομο της οδού Κοραή, απέναντι ακριβώς από το κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το κτήριο αποτέλεσε αρχικά κατοικία της οικογένειας των Σούτσων. Ο Σταμάτης Κλεάνθης, διάσημος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος της εποχής, είχε αγοράσει το οικόπεδο το 1835, που το πούλησε αργότερα στους γιους του Έλληνα ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Αλεξάνδρου Σούτσου, οι οποίοι οικοδόμησαν στη θέση αυτή μια διώροφη κατοικία και κατοίκησαν. Το 1894, ο Αθηναίος πολιτικός Δημήτριος Γ. Ράλλης, ο οποίος είχε θητεύσει επανειλημμένως ως πρωθυπουργός της Ελλάδος και ήταν παππούς του τέως πρωθυπουργού Γεωργίου Ράλλη (1918 - 2006), αγόρασε την κατοικία των Σούτσων από τη χήρα του Δημητρίου Σούτσου, τέως δημάρχου Αθηναίων, όπου και κατοίκησε με την οικογένειά του. Η Οικία Ράλλη, ως ιστορικό και αρχιτεκτονικό κτίσμα των νεότερων χρόνων και κατοικία διασήμων και ιστορικών οικογενειών, έχει κηρυχθεί σήμερα διατηρητέο μνημείο.

Ο Δ. Ράλλης έγινε για πρώτη φορά πρωθυπουργός τον Απρίλιο του 1897, αλλά το κλίμα δυσαρέσκειας δεν επέτρεψε παρά μια πεντάμηνη θητεία στην κυβέρνηση αυτή. Διετέλεσε πρωθυπουργός τις περιόδους 28 Ιουνίου 1903 - 6 Δεκεμβρίου 1903, 9 Ιουνίου 1905 - 8 Δεκεμβρίου 1905 και 7 Ιουλίου 1909 - 15 Αυγούστου 1909. Την τελευταία πρωθυπουργία του διέκοψε η στρατιωτική επανάσταση του 1909 και η εμφάνιση του Βενιζέλου στην πολιτική ζωή του τόπου, τον οποίο ο Ράλλης αντιπολιτευόταν, αν και συμφωνούσε μαζί του για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Μετείχε στις κυβερνήσεις Γούναρη, Ζαΐμη και Σκουλούδη και ανέλαβε για τελευταία φορά την πρωθυπουργία το 1920 για μικρό όμως και πάλι χρονικό διάστημα. Πέθανε από καρκίνο λίγο αργότερα στην Αθήνα σε ηλικία 77 ετών. Ανέλαβε συνολικά πέντε φορές το αξίωμα του πρωθυπουργού ως επικεφαλής βραχύβιων πάντα κυβερνήσεων. Στη διάρκεια της έντονης κρίσης του Κρητικού Προβλήματος ακολούθησε ακραία φιλοπόλεμη κριτική κατά της κυβέρνησης Θ. Δηλιγιάννη. Ο Βίκτωρ Δούσμανης στα απομνημονεύματα του χαρακτηρίζει την αντιπολίτευση του 1897, που ηγούταν ο Δ. Ράλλης, ως "σπείρα πατριδοκαπήλων και εξ ατομικών συμφερόντων αυτοανακηρυττομένων πατριωτών". Ο Κορδάτος στην "Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδος" τόμος Δ΄, υποστηρίζει ότι την ίδια περίοδο είχαν πλησιάσει τον Δ. Ράλλη άμεσα ή έμμεσα Γερμανοί πράκτορες.

| Η Πόλη των Λόφων |

480

Η οθωνική διόροφη κατοικία του Δημητρίου Ράλλη βρίσκεται στη σκιά του τεράστιου γυάλινου οικοδομήματος, πάνω στο πεζοδρομημένο τμήμα της Πλατείας Κοραή και πλησίον του Μετρό “Πανεπιστήμιο”.

392. Μέγαρο Πρόκες - Όστεν Γενικά Στοιχεία

ο Μέγαρο Πρόκες - 'Οστεν βρίσκεται στην οδό Φειδίου 3 στην Αθήνα, κοντά στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, όπου εγκαταστάθηκε στα νεότερα χρόνια το "Ελληνικόν Ωδείον". Ο Άντον Πρόκες - Όστεν (Anton Prokesch - Osten, 1795 - 1876) ήταν ο πρώτος πρεσβευτής της Αυστρίας στην απελευθερωμένη Ελλάδα. Ήταν γεννημένος στο Γκρατς της Αυστρίας, από μικροαστική οικογένεια. Υπήρξε ο μόνος εκπρόσωπος των Μεγάλων Δυνάμεων που λάτρευε την Ελλάδα και ως διπλωμάτης και ιστορικός επηρέασε σημαντικά την πολιτική πορεία του νέου ελληνικού βασιλείου. Ο Πρόκες - 'Οστεν ήταν ενθουσιώδης φιλέλληνας. Στη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα, είχε γνωρίσει προσωπικά τους ηγέτες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και τους πολιτικούς της εποχής του, καθώς και το βασιλιά Όθωνα. Τα ημερολόγια του και τα ταξιδιωτικά απομνημονεύματα του από την Ελλάδα αποτελούν πολύτιμη πηγή της νεοελληνικής ιστορίας. Στα 1867 - 1868 δημοσίευσε σε έξι τόμους το έργο Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων και η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, βασισμένο σε διπλωματικά έγγραφα και προσωπικές εμπειρίες. Πέθανε στις 26 Οκτωβρίου του 1876 στη Βιέννη και τάφηκε στο Κοιμητήριο του Αγίου Λεονάρδου στο Γκρατς. Ο Δανός συγγραφέας Χανς Κρίστιαν Άντερσεν μας δίνει στο “Οδοιπορικό” του από την Ελλάδα μια λεπτομερή προσωπογραφία του Πρόκες-'Οστεν: “Ο πιο ενδιαφέρων από τους διπλωμάτες της Αθηναϊκής Αυλής ήταν ένας πρώην Αυστριακός υπουργός, ο Πρόκες - Όστεν... Ο Άντον Πρόκες γεννήθηκε στο μικρό κτήμα του πατέρα του στο Γκρατς... Η θάλασσα του άνοιξε την όρεξη για ταξίδια, κι αφού ενδιαφερόταν πάντα τόσο πολύ για τον ελληνικό λαό, πήγε στην Ελλάδα... Μετά την απελευθέρωση των Ελλήνων κάλεσαν τον Πρόκες πίσω στη Βιέννη. Ο αυτοκράτορας του έδωσε έναν τίτλο ευγενείας και πρόσθεσε στο όνομα του το Osten, μια που τα κατορθώματα του στην Ανατολή του χάρισαν αυτή τη διάκριση”.

To 1833 ο Πρόκες-Όστεν διορίζεται πρεσβευτής της Αυστρίας στην Ελλάδα. Mένει σε αυτήν ως τους πρώτους μήνες του 1849, οπότε μεταφέρθηκε στο Βερολίνο. Στις 16 Σεπτεμβρίου 1834, αφού είχε φθάσει στην Ελλάδα, σημείωνε στο ημερολόγιο του: “Εγώ, εγώ που θα έδινα την ψυχή μου για την ανάσταση της Ελλάδας, ελπίζω λίγα από τον λαό αυτόν... Αλλά γνωρίζω πως ο δρόμος για τη βελτίωση περνάει από την ανεξαρτησία, και μόνο μέσα απ' αυτήν”. Και όταν φθάνει στην Αθήνα, η εμφάνιση της πόλης, όπως σημειώνει, τον απογοητεύει: “Η Αθήνα δεν είναι παρά ένας σωρός βρώμικα συντρίμμια, αραδιασμένα γύρω από μερικά μεγαλόπρεπα κατάλοιπα, που διακόπτονται από καμιά εκατοπενηνταριά προχειροχτισμένα σπίτια.” Όταν όμως συναντήθηκε αργότερα με το βασιλιά Όθωνα, απευθύνθηκε σ' αυτόν με τα παρακάτω λόγια: “Βλέπω τη Μεγαλειότητα σας να κατοικεί ανάμεσα σ' ερείπια, θαυμάσια κάποτε, μα πρόσφατα φτωχικά... Η μεγαλειότητά σας όμως καλείται να χρησιμοποιήσει το κατάλληλο υλικό που υπάρχει στον ελληνικό λαό για να ανοικοδομήσει τη νέα χώρα και να εξαλείψει τα θλιβερά ίχνη των βάρβαρων εποχών.” Το μέγαρο του Πρόκες - Όστεν στην ελληνική πρωτεύουσα, που στέγαζε και την αυστριακή πρεσβεία, ήταν ένα γνωστό σαλόνι της εποχής που συγκέντρωσε με πρωτοβουλία του την κοινωνική, πολιτική και καλλιτεχνική αφρόκρεμα της νεοσύστατης πρωτεύουσας [1]. Σχετικά με τα νέα κτίρια της Αθήνας, υπάρχει μια ανακοίνωση της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης (1837), όπου αναφέρεται στο μέγαρο του Πρόκες - Όστεν, ως "ένα από τα στολίδια της Αθήνας". Το μέγαρο του Πρόκες - Όστεν υπάρχει σήμερα ερειπωμένο στην οδό Φειδίου 3 και στέγαζε παλαιότερα το Ελληνικό Ωδείο. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βιέννης Π. Κ. Ενεπεκίδης, "ο σημερινός θεατής του είναι αδύνατο να φαντασθεί πόση ελληνική ιστορία και πόση μουσική έζησε εκεί μέσα".

1. Για το μέγαρο του Πρόκες-Όστεν υπάρχει μια γλαφυρότατη περιγραφή από τον Χ. Κ. Άντερσεν: “Ένα από τα κτίρια στην άκρη της Αθήνας προς την Πάρνηθα είναι μια απλή, γεμάτη αρχοντιά βίλα... νομίζεις, βλέποντας την καλογυαλισμένη σκάλα με το χαλί από πάνω ως κάτω, πως βρίσκεσαι σ' έναν εξοχικό πύργο κοντά στην αυτοκρατορική πόλη του Δούναβη. Όταν μπεις μέσα στα καλόγουστα δωμάτια, θα δεις σύγχρονες rococo κουνιστές καρέκλες, θαυμάσιους καθρέπτες και ζωγραφιές... Βρισκόμαστε στο σπίτι του Πρόκες - Όστεν και της καλλιεργημένης και πανέξυπνης γυναίκας του. Τίποτε δεν θυμίζει εδώ πως η Αθήνα γεννιέται τώρα. Εδώ μέσα η Αθήνα είναι στο ίδιο επίπεδο με τη Νεάπολη, τη Βιέννη και την Κοπεγχάγη.” | Η Πόλη των Λόφων |

482

Φωτογραφίες από την κύρια όψη του πάλε ποτέ Μεγάρου Πρόκες - Όστεν. Το κτίριο, αν και αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς της πολιτικής, κοινωνικής, αλλά και καλλιτεχνικής ζωής της νεοσύστατης πρωτεύουσας, οι αρμόδιες αρχές δεν έχουν ακόμη αποφασίσει για την τύχη του. Το Ελληνικό Ωδείο, πριν μεταφερθεί στην τωρινή του θέση, είχε την τύχη να στεγαστεί σε ένα μνημείο, το οποίο έσφυζε από ζωή και ήχους, καθώς η γυναίκα του Άντον ήταν λάτρης της μουσικής και καθηγήτρια στο δικό της ωδείο.

394. Μέγαρο Καντακουζηνού Γενικά Στοιχεία

ο Μέγαρο - εμπορικό κέντρο Καντακουζηνού, κτίσμα της οθωμανικής εποχής, οικοδομήθηκε στα 1883-35 και διατηρείται μέχρι σήμερα στη συνοικία του Μεταξουργείου στην Αθήνα και ανήκε στο Φαναριώτη πρίγκιπα Γεώργιο Καντακουζηνό. Με την προοπτική ότι η ανάπτυξη του κέντρου της Αθήνας θα γινόταν γύρω από την περιοχή του Κεραμεικού, όπου ο διάσημος Έλληνας αρχιτέκτων Σταμάτης Κλεάνθης σχεδίαζε να γίνουν τα βασιλικά ανάκτορα και το διοικητικό κέντρο της πόλης, ο πρίγκιπας Καντακουζηνός αγόρασε στην περιοχή που λεγόταν Χρισμένο Λιθάρι, το σημερινό Μεταξουργείο, ένα μεγάλο οικόπεδο, όπου θα έχτιζε ένα συγκρότημα που θα περιελάμβανε την κατοικία του και ένα μεγάλο γωνιακό κτίριο με εμπορικά καταστήματα στο ισόγειο, κατά τα πρότυπα των μεγάλων πόλεων της Ευρώπης. Την οικοδόμηση του Μεγάρου ανέλαβε ο Δανός αρχιτέκτων Κρίστιαν Χάνσεν (Christian Hansen). Ο Χάνσεν είχε φθάσει στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1833 με υποτροφία της πατρίδας του και αναζητώντας δουλειά ανέλαβε την ανέγερση του οικοδομικού συγκροτήματος του πρίγκιπα Καντακουζηνού. Σε ένα γράμμα που έστειλε ο Χάνσεν από την Αθήνα στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δανίας το 1834, γράφει για το οικοδόμημα του Καντακουζηνού: “Ήμουνα πολύ τυχερός που βρήκα δουλειά, αφού η υποτροφία μου του δεύτερου εξαμήνου έχει καθυστερήσει. Έτσι έκανα τα σχέδια ενός μεγάλου γωνιακού κτιρίου με καταστήματα στο ισόγειο και κοιτώνες στον όροφο. Αυτό τον καιρό έχω την επίβλεψη αυτής της οικοδομής.”

Οι παρεμβάσεις όμως του Καντακουζηνού στα αρχιτεκτονικά σχέδια του Χάνσεν δημιούργησαν τριβές στις σχέσεις τους. Ο Χάνσεν δεν δέχτηκε να αλλάξει τα αρχικά σχέδια του και τελικά παραιτήθηκε. Σε άλλη επιστολή του προς την Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δανίας, το 1835, ο Χάνσεν γράφει: “Δυστυχώς έχω απογοητευτεί από ένα μέρος της δουλειάς μου. Θα γνωρίζετε ότι άρχισα να κτίζω μια οικοδομή με καταστήματα στο ισόγειο κι επάνω σοφίτες - mezzanin - για να μένουν οι έμποροι. Τη δουλειά αυτή μου είχε αναθέσει ένας πρίγκιπας από τη Βλαχία. Για κακή μου τύχη όμως ο πρίγκιπας αυτός χρησιμοποίησε τους χειρότερους εργάτες που θα μπορούσε να βρει, με αποτέλεσμα η όλη εργασία να μην είναι ικανοποιητική. Επιπλέον θέλει να προσθέσει έναν όροφο, κι έτσι θα καταστραφεί όλη μου η δουλειά. Του εξήγησα τότε πως εγώ δεν πρόκειται να βάλω το όνομά μου σε ένα τέτοιο σχέδιο και συγχρόνως δήλωσα την παραίτηση μου από κάθε οικοδομική εργασία.” Μετά την παραίτηση του Χάνσεν, η οικοδόμηση του κτιρίου εγκαταλείφθηκε. Το 1840, το μισοτελειωμένο μέγαρο κέντρο του Καντακουζηνού αγοράστηκε από την αγγλική εταιρεία “Αύγουστος Μπρούμε και Σία”, με σκοπό να λειτουργήσει ως εργοστάσιο κατασκευής μεταξωτών υφασμάτων. Το εργοστάσιο εξοπλίστηκε με τα αναγκαία μηχανήματα, αλλά σύντομα σταμάτησε τη λειτουργία του, αφού η αγγλική εταιρεία κήρυξε πτώχευση. Στα 1854, το συγκρότημα Καντακουζηνού, που περικλειόταν από τις οδούς Μεγάλου Αλεξάνδρου, Μυλλέρου και Γιατράκου, αγοράστηκε από τη “Σηρική Εταιρεία της Ελλάδος & Σια”, που ανήκε στον Αθανάσιο Δουρούτη, διακεκριμένη προσωπικότητα της κοινωνίας της Αθήνας. Εκεί λειτούργησε μέχρι το 1875 το πρώτο ατμοκίνητο “μεταξοκλωστήριο” στην Ελλάδα. Από το εργοστάσιο αυτό, ένα από τα πρώτα δείγματα της δουλειάς του Χάνσεν στην Ελλάδα, πήρε το όνομα της και η σημερινή συνοικία του Μεταξουργείου.

| Η Πόλη των Λόφων |

484

Το κτίσμα στην σημερινή του κατάσταση. Μερική συντήρηση σε ότι αφορά την κύρια όψη του, εικόνα παρακμής στην πλαϊνή, όπως και στα περισσότερα κτίρια της γειτονιάς αυτής.

Άποψη της περιοχής του “Mεταξουργείου”, τα πρώτα χρόνια της οικοδόμησης του. Μια περιοχή ακατέργαστη, με τα πρώτα κτίρια να ξεπροβάλουν μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα. Επάνω διακρίνονται το υπό κατασκευήν εμπορικό κέντρο και η οικία Καντακουζηνού.

395. Ξενοδοχείο “Βύρων” | 398. Βασιλικοί Σταύλοι Γενικά Στοιχεία

ο Ξενοδοχείο “Βύρων” είναι ένα από τα παλαιότερα και πιο ιστορικά ξενοδοχεία της Αθήνας. Βρίσκεται στη γωνία της οδού Αιόλου 38 με την πλατεία της Αγίας Ειρήνης. Με ιστορία 170 ετών, λειτούργησε ως ξενοδοχείο αρχικά με την επωνυμία “Η Ανατολή” και από τα τέλη του 19ου αιώνα ως “Βύρων”. Οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1833 και 1839 και η αρχιτεκτονική του, όπως σημειώνει σε άρθρο της η Μάρω Καρδαμίτση – Αδάμη, “εκφράζει μια πρώιμη νεοκλασική άποψη με έμφαση στη δωρικότητα και την απλότητα”. Ήταν το πιο αριστοκρατικό ξενοδοχείο της εποχής, ενώ οι δεξιώσεις που δίνονταν σε αυτό αποτελούσαν μεγάλο κοσμικό γεγονός της τότε αθηναϊκής κοινωνίας. Υποστηρίζεται ότι φιλοξένησε το Λόρδο Βύρωνα, αλλά πιθανόν και τον Όθωνα, όταν είχαν έρθει στην Αθήνα. Για ένα διάστημα, μεταξύ των ετών 1839 και 1842, είχε στεγάσει προσωρινά στους χώρους του, το αστρονομικό και μετεωρολογικό παρατηρητήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τον αστρονόμο και καθηγητή των φυσικομαθηματικών Γεώργιο Βούρη. Στο ισόγειο του ξενοδοχείου στεγάστηκαν κατά διαστήματα διάφορα εμπορικά καταστήματα, όπως σήμερα τα εμπορικά ενδυμάτων και φυτοφαρμάκων. Το 1987 κηρύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού διατηρητέο ιστορικό μνημείο.

Οι Βασιλικοί Σταύλοι της περιόδου του Όθωνος καταλάμβαναν μια σημαντική έκταση κοντά στα Ανάκτορα (Βουλή των Ελλήνων). Βρίσκονταν στο οικοδομικό τετράγωνο που σχηματίζουν οι σημερινοί οδοί Σταδίου, Αμερικής, Πανεπιστημίου και Βουκουρεστίου. Από τις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα (και μετά το κίνημα του Γουδή), είχε ξεκινήσει μια συζήτηση για την αποδέσμευση του χώρου, με αφορμή την αναχρονιστική πλέον χρήση του ιστορικού κέντρου, μιας ολοένα αναπτυσσόμενης μητρόπολης, όπου έγιναν επανειλημμένοι διαγωνισμοί για την αξιοποίηση του. Τον τελικό διαγωνισμό κέρδισαν οι αρχιτέκτονες Βασίλειος Κασσάνδρας και Λεωνίδας Μπόνης, επάνω σε σχέδια των οποίων οικοδομήθηκε το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (ΜΤΣ). Αποτέλεσμα της προσπάθειας των δύο αρχιτεκτόνων ήταν ένα πενταώροφο οικοδόμημα, επιβλητικό σε διαστάσεις και κλίμακα, λιτό και στιβαρό, με όλα τα στοιχεία του ανανεωμένου ευρωπαϊκού κλασικισμού της δεκαετίας του ΄20, εμβολιασμένου με κάποια στοιχεία της ελληνικής νεοκλασικής παράδοσης και με διακριτικά στοιχεία Art Deco. Το συγκρότημα κτιρίων χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση γραφείων με διάφορα καταστήματα στο ισόγειο, ενώ τα τελευταία χρόνια ανακατασκευάσθηκε και ανανεώθηκε σημαντικά με τη δημιουργία μεγάλων εμπορικών κέντρων στις εγκαταστάσεις του, εστιατόρια, καφετέριες, καθώς και αίθουσες ψυχαγωγικών χρήσεων (κινηματογράφος - θέατρο).

| Η Πόλη των Λόφων |

486

Επάνω η στοά που διέρχεται εντός του οικοδομήματος του πρώην ΜΤΣ και συνδέει τις οδούς Βουκουρεστίου και Αμερικής. Δεξιά διακρίνεται το πάλαι ποτέ Ξενοδοχείο “Ανατολή” ή “Βύρων” στην οδό Αιόλου. Αποτελεί και αυτό ένα από τα πολλά κτίρια του 19ου αιώνα που παραμένουν χωρίς διαχείριση.

397. Μέγαρο Αθηνογένους Γενικά Στοιχεία

ο Μέγαρο Αθηνογένους είναι ένα από τα επιβλητικότερα κτήρια της αθηναϊκής αστικής τάξης στα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Α' και βρίσκεται στην οδό Σταδίου αριθ. 50 στο κέντρο της Αθήνας, δεύτερο κτήριο μετά το παρακείμενο Παλαιό Βασιλικό Τυπογραφείο. Το Μέγαρο Αθηνογένους στέγασε στα τέλη του 19ου αιώνα την πρώτη Οθωμανική Τράπεζα στην Ελλάδα. Σήμερα, το μέγαρο αυτό, με ζωή 130 και πλέον χρόνων, ερειπωμένο και μισοκαμμένο από την πυρκαγιά του Μαΐου του 2004, έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο. Ανήκε στην οικογένεια Αθηνογένους, παλιά αθηναϊκή οικογένεια συγγενική ως προς αυτήν του Στέφανου Σκουλούδη. Ο τελευταίος είχε παντρευτεί την Μαρία Αθηνογένη, η οποία ήταν η μοναδική κληρονόμος του Στέφανου Σκουλούδη. Το Μέγαρο Αθηνογένους οικοδομήθηκε ανάμεσα στα έτη 1875-1880, σε σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Πιάτ (Piat), όπως αναφέρει ο καθηγητής Κ. Μπίρης στο έργο του “Αι Αθήναι” (1966). Ο Πιάτ είχε έρθει στην Αθήνα το 1869 προκειμένου να συνεργαστεί με τον συμπατριώτη του επιχειρηματία Σολέ (Chollet), ο οποίος το 1870 είχε συμβληθεί με το ελληνικό Δημόσιο για τη διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου, έργο όμως που τελικά δεν υλοποιήθηκε.

Ο Πιάτ παρέμεινε και εργάστηκε στην Αθήνα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, χτίζοντας πολλά αρχοντικά της ανερχόμενης τότε αστικής τάξης. Μεταξύ αυτών, αν και υπάρχει διχογνωμία σε αυτό, ήταν το Μέγαρο Σκουλούδη στην Πλατεία Συντάγματος, κατεδαφισμένο από τη δεκαετία του '30, δίπλα στη “Μεγάλη Βρετανία”, όπου βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο “King George”, καθώς και το Μέγαρο Βούρου στο Σύνταγμα (κατεδαφισμένο από το 1960), όπου στεγαζόταν για χρόνια το ιστορικό καφενείο του “Ζαχαράτου” και βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο “Athens Plaza”, που χτίστηκαν και τα δύο το 1873. Εντούτοις, ο καθηγητής του Μάνος Μπίρης παραδέχεται στο βιβλίο του “Μισός αιώνας αθηναϊκής αρχιτεκτονικής” (1987), ότι τόσο το Μέγαρο Αθηνογένους όσο και τα μέγαρα του Σκουλούδη και του Βούρου ήταν έργα του Γάλλου αρχιτέκτονα Εζέν Τρουμπ (Eugene Troumpe), που εργαζόταν κι αυτός εκείνη την εποχή στην Ελλάδα. Το Μέγαρο Αθηνογένους εκφράζει αρχιτεκτονικά τη μετάβαση από την προηγούμενη φάση του κλασικισμού σε εκλεκτικιστικές μορφές και γαλλικές επιρροές νεο-μπαρόκ, συμβαδίζοντας με τις ευρωπαϊκές εξελίξεις της εποχής. Η μνημειακή πρόσοψη του κτηρίου συνδυάζει τη νεοκλασική σύνθεση με τις ιωνικές παραστάδες με στοιχεία γαλλικού νεο-μπαρόκ.

| Η Πόλη των Λόφων |

488

Τα ιστορικά κτίρια της οδού Σταδίου (και τελικά του μεγαλύτερου οδικού δικτύου του κέντρου) δεν φαίνεται να χαίρουν της ίδιας εκτίμησης με τα αντίστοιχα των οδών Πανεπιστημίου, Αμαλίας ή Βασιλίσσης Σοφίας. Μετά από σχεδόν μία 10ετία (από το 2004) παραμένει ερειπωμένο και αφημένο στην τύχη του, μιας και η αναστήλωση του απαιτεί χρόνο και χρήμα. Ένα από τα οικοδομήματα με ευρωπαϊκό αέρα, εκλεκτιστικά και νεο-μπαρόκ στοιχεία, όπως πρόσταζαν και οι εξελίξεις της εποχής.

400. Πολιτικό Νοσοκομείο | 404. Βασιλικόν Τυπογραφείον Γενικά Στοιχεία

θεμέλιος λίθος του Δημοτικού Νοσοκομείου των Αθηνών "Ελπίς", στο ΒΑ άκρο της πόλης (Ακαδημίας 50), τέθηκε τον Ιούνιο του 1836, βάσει μελέτης και σχεδίων του Γερμανού αρχιτέκτονα Stauffert, τροποποιημένων από τον συμπατριώτη του Eduard Schaubert (1804-1860). Την ευθύνη της ανέγερσης ανέλαβε ο Δανός αρχιτέκτονας Christian Hansen, που προέβη με τη σειρά του και αυτός σε τροποποιήσεις. Το κεντρικό τμήμα της οικοδομής ολοκληρώθηκε το 1842, με εράνους και δωρεές του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας (πατέρα του Όθωνα), της δούκισσας της Πλακεντίας και πολλών Ελλήνων (Κωνσταντίνος Μπέλλιος, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Κωνσταντίνος Γαλάτης, Ραλλού Μουρούζη, κ.ά.).

Οι δύο εκατέρωθεν πτέρυγες συμπληρώθηκαν το 1858. Ήταν το πρώτο νοσοκομείο της πρωτεύουσας (ευρύτερα γνωστό ως "Πολιτικό", σε αντιδιαστολή με το Στρατιωτικό της περιοχής Μακρυγιάννη) και παρέμεινε σε λειτουργία επί ενάμιση περίπου αιώνα, στη διάρκεια του οποίου έγιναν και ορισμένες επιπλέον προσθήκες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο περιβάλλων μαντρότοιχος και οι προσθήκες κατεδαφίστηκαν. Το κτίριο, ανακαινισμένο και με τις απαραίτητες μετατροπές (επάνω σε σχέδια του αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη), στεγάζει σήμερα το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων και το Θεατρικό Μουσείο.

Το αρχικό κτίριο του παλαιού Βασιλικού Τυπογραφείου (από το 1863 Εθνικού) και Λιθογραφείου επί της οδού Σταδίου (μεταξύ των κατοπινών οδών Αρσάκη και Σανταρόζα) οικοδομήθηκε το έτος 1834-1835, βάσει σχεδίων του Βαυαρού αρχιτέκτονα Joseph Hoffer. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα δημόσια κτίρια της απελευθερωμένης Αθήνας και ταυτόχρονα από τα πρώτα δείγματα ενός πρώιμου και λιτού κλασικισμού στην Ελλάδα. Διέθετε ένα ισόγειο σε σχήμα ανάποδου Π, στο μέσον της πρόσοψης του οποίου υψωνόταν ένας μικρότερος όροφος, που όμως αποτεφρώθηκε από πυρκαγιά το 1854. Το 1890 πραγματοποιήθηκαν επισκευές στην πρόσοψη και κτίσθηκαν νέες οικοδομές στο υπόλοιπο τετράγωνο, αλλά μια δεκαπενταετία αργότερα (το 19051906), το Τυπογραφείο μεταστεγάστηκε στη σημερινή του έδρα, επί της οδού Καποδιστρίου. Μεταξύ των ετών 1931-1932, προκειμένου να στεγαστούν στη θέση του παλαιού Τυπογραφείου οι υπηρεσίες του Πρωτοδικείου Αθηνών, προστέθηκε ένας νέος δεύτερος όροφος και μια πτέρυγα στην πίσω αυλή, με σχέδια του αρχιτέκτονα του δημοσίου Φοίβου Ζούκη. Το 1984 κατεδαφίστηκαν όλες οι υπόλοιπες προσθήκες του οικοδομικού τετραγώνου και διατηρήθηκε αναπαλαιωμένο μόνο το κυρίως διώροφο κτίριο, το οποίο έχει μεν ενσωματωμένο το ισόγειο του αρχικού κτίσματος του 1835, αλλά συνολικά απεικονίζει την εκλεκτικιστική μορφή που του δόθηκε το 1932 (με το νεοκλασικό περίθυρο της κεντρικής εισόδου, τις διακοσμημένες με ρόδακες και κυμάτια ζωφόρους και τη χαρακτηριστική διακόσμηση της ζώνης του ορόφου με τις κόκκινες ορθογώνιες επιφάνειες).

| Η Πόλη των Λόφων |

490

Το κτίριο στην οδό Ακαδημίας, αν και έχει όλα τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά δημόσιου νοσοκομείου της εποχής, δεν έχει σήμερα κρατήσει τέτοιες αναφορές. Γενικά αποτελεί ένα από τα διακριτικά μνημεία της πρωτεύουσας.

Η χαρακτηριστική είσοδος του Εθνικού Τυπογραφείου επί της οδού Σανταρόζα. Εντός του μπορεί κανείς να βρει δημόσια έγγραφα, το Πρωτοδικείο Αθηνών καθώς και υπηρεσίες.

401. Οφθαλμιατρείο Γενικά Στοιχεία

ο Οφθαλμιατρείο Αθηνών της οδού Πανεπιστημίου είναι ένα από τα παλαιότερα Νοσηλευτικά Ιδρύματα της Ευρώπης, με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του, τις θαυμάσιες οροφογραφίες και το μουσειακό υλικό [1] που διαθέτει και θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά μνημεία των νεώτερων χρόνων. Η ανέγερση του ειδικού αυτού κτιρίου για την περίθαλψη των πασχόντων από οφθαλμικά νοσήματα εγκρίθηκε επί Όθωνος και Αμαλίας τον Αύγουστο του 1843. Η τελετή θεμελίωσης του κτιρίου του Οφθαλμιατρείου έγινε την 21η Απριλίου 1847 και τα επίσημα εγκαίνια την 14η Ιουνίου 1854. Η οικοδόμηση του ξεκίνησε αρχικά βάσει σχεδίων του Δανού αρχιτέκτονα Theophil Hansen, τα οποία προέβλεπαν ένα μονώροφο νεοκλασικό κτίριο. Όταν διακόπηκαν οι εργασίες στο ύψος του ημιυπογείου, το 1850, ελλείψει πόρων, ο Hansen παραιτήθηκε από το έργο και τη συνέχισή του ανέλαβε ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, προσθέτοντας την προεξοχή της κυρίας εισόδου και ακολουθώντας κατά την ολοκλήρωση του έναν βυζαντινότροπο ρυθμό. Μεταξύ των ετών 1867-1869 οικοδομήθηκε ένας ακόμη όροφος, βάσει σχεδίων του στρατιωτικού μηχανικού Γεράσιμου Μεταξά. Το 1881 προστέθηκε ένα υπερώο στο δώμα και αργότερα (μεταξύ των ετών 1910-1915) το βοηθητικό κτίσμα των εξωτερικών ιατρείων στην αυλή προς την οδό Σίνα, προσαρμοσμένο στο ύφος του κυρίως κτιρίου (σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αριστείδη Μπαλάνου). Η ιδιορρυθμία του όλου έργου συνιστά μια αξιοσημείωτη αντίθεση προς τον επιβλητικό νεοκλασικισμό της παρακείμενης "Αθηναϊκής τριλογίας" (Ακαδημία, Πανεπιστήμιο, Βιβλιοθήκη).

Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου από την πρώτη μέρα της ίδρυσης του έως και το έτος 1985 επιτέλεσε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος. Η Επιστημονική δραστηριότητα του Οφθαλμιατρείου είναι σημαντική με τεράστια κοινωνική προσφορά για 160 συναπτά χρόνια. Το 1985 εντάχθηκε στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ) και έκτοτε συνεχίζει να λειτουργεί με μια συγκεκριμένη αποστολή: Την παροχή πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας περίθαλψης για Οφθαλμολογικές παθήσεις. Επίσης την ανάπτυξη και προαγωγή της Ιατρικής Έρευνας, καθώς και την εφαρμογή προγραμμάτων ειδίκευσης, συνεχούς εκπαίδευσης - μετεκπαίδευσης ιατρών, καθώς και εκπαίδευσης και επιμόρφωσης λειτουργών άλλων κλάδων υγείας Κατά την μακροχρόνια πορεία του, το Οφθαλμιατρείο Αθηνών με το Επιστημονικό του έργο καθιερώθηκε ως πρότυπος νοσηλευτική μονάδα. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα το Επιστημονικό έργο του Νοσοκομείου με τις σύγχρονες μεθόδους της Ιατρικής Επιστήμης που εφάρμοζε να γίνει διεθνώς γνωστό, το Οφθαλμιατρείο να αναγνωρισθεί ως ένα από τα καλύτερα Οφθαλμολογικά Κέντρα της Ευρώπης [2] και παράλληλα να αποτελέσει φυτώριο νέων άξιων επιστημόνων στον κλάδο της Οφθαλμολογίας. Το Ίδρυμα είναι εμπλουτισμένο με τα πιο σύγχρονα μηχανήματα, αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα τόσο στον οργανωτικό, όσο και στον επιστημονικό τομέα. Ιδιαίτερα στον Χειρουργικό Τομέα το Οφθαλμιατρείο Αθηνών αποτελεί πρωτοπορία στις σύγχρονες μεθόδους της χειρουργικής του οφθαλμού. Το Οφθαλμιατρείο Αθηνών διαθέτει μία από τις αρχαιότερες βιβλιοθήκες στη χώρα μας. Οργανώθηκε συστηματικά από τον προηγούμενο αιώνα και διαθέτει έναν πλούτο επιστημονικών συγγραμμάτων και περιοδικών ανερχόμενο στους 6.000 τόμους.

Το Νοσοκομείο έχει επίσης στην κατοχή του Μουσειακά έργα (πίνακες ζωγραφικής) καθώς και μία σπάνια συλλογή Οφθαλμολογικών οργάνων και εργαλείων του 19ου και 20ου αιώνα, ανεκτίμητης αξίας, ως επίσης και μια πλούσια συλλογή ιστορικών εγγράφων και αρχείων.

2. Για την συνολική Κοινωνική και Επιστημονική του προσφορά, η Ακαδημία Αθηνών, στα 160 χρόνια λειτουργίας του, το έχει τιμήσει δύο φορές με την Ανώτατη Τιμητική Διάκριση της απονομής του ΑΡΓΥΡΟΥ ΜΕΤΑΛΛΙΟΥ. | Η Πόλη των Λόφων |

492

Φωτογραφική απεικόνιση της κύριας όψης του Οφθαλμιατρείου Αθηνών, από την πλευρά της οδού Πανεπιστημίου. Διακρίνεται χαρακτηριστικά η αρχική μονοόροφη φάση του κτιρίου, πριν τη προσθήκη του δευτέρου ορόφου, καθώς και τα έντονα βυζαντινά χαρακτηριστικά του. Όπως παρατηρούμε πάνω δεξιά, τους τελευταίους μήνες το κτίριο βρίσκεται σε διαδικασία συντήρησης και μερικής αποκατάστασης (οι εργασίες ολοκληρώθηκαν στις αρχές του 2014). Κάτω δεξιά βλέπουμε την θέση του εν λειτουργία μνημείου, σε σχέση με την γειτονική “Τριλογία” (Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, Σιναία Ακαδημία, Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη).

405. Αρσάκειον Μέγαρον Γενικά Στοιχεία

ο Μέγαρο βρίσκεται μεταξύ των οδών Πανεπιστημίου, Πεσματζόγλου, Αρσάκη και Σταδίου. Είναι ένα επιβλητικό τετραώροφο κτίριο, έργο του Ερνέστου Τσίλερ του 1900. Στο εσωτερικό του είναι η Στοά Ορφέως, η οποία ενώνει την οδό Πανεπιστημίου με την οδό Σταδίου. Η εντυπωσιακή οροφή της είναι καλυμμένη από γυαλί και στο κέντρο της υπάρχει μικρή οκταγωνική πλατεία και ένα παλιό τυπογραφικό πιεστήριο τριγυρισμένο από λουλούδια. Στο κέντρο της στοάς υπάρχει κλάδος της που συνεχίζει προς τα νότια, στη Στοά του Βιβλίου, ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα της Αθήνας. Η Στοά του Βιβλίου δημιουργήθηκε από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία το 1996 και εδώ βρίσκονται 20 βιβλιοπωλεία που φιλοξενούν πάνω από 60 εκδοτικούς οίκους. Στον χώρο διοργανώνονται εκθέσεις και παρουσιάσεις βιβλίων, πλήθος πολιτιστικές εκδηλώσεις και μουσικές βραδιές, ενώ εδώ έχει τα γραφεία του και το Ελληνικό Κέντρο Βιβλίου. Ξεχωριστή θέση στη Στοά του Βιβλίου έχει το θρυλικό Θέατρο Τέχνης του διάσημου σκηνοθέτη Κάρολου Κουν (η προτομή του κοσμεί την είσοδο της Στοάς). Το θέατρο βρίσκεται στο υπόγειο της Στοάς. Ο Κουν ως καθηγητής αγγλικών στο Κολέγιο του Ψυχικού τη δεκαετία του 1930 ίδρυσε αρχικά θεατρική ομάδα και τη δεκαετία του 1940 ίδρυσε Σχολή και το Θέατρο Τέχνης, το οποίο ξεχώρισε τα τελευταία 50 χρόνια για τις παραστάσεις αρχαίου δράματος και την παρουσίαση έργων σύγχρονων ξένων δραματουργών.

Το Μέγαρο του Αρσακείου συνδέεται χρονικά με το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο, κτίριο σαφώς σε πιο αυστηρό κλασικό ρυθμό και με λιτή διακόσμηση, το οποίο κτίσθηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Είναι διώροφο με πλάγιες πτέρυγες και εσωτερική αυλή. Από τη μεριά της οδού Πανεπιστημίου, οι στενές πλευρές των πλάγιων πτερύγων, επιστέφονται με αετώματα. Ανάμεσα τους αναπτύσσεται το κεντρικό τμήμα της όψης με την κύρια είσοδο στο ισόγειο και τον όροφο να διαρθρώνεται με ιωνικούς ημικίονες μεταξύ των παραθύρων. Το εσωτερικό του Αρσακείου Μεγάρου με την άνεση των χώρων του, με τα μαρμάρινα κλιμακοστάσια και τις διακοσμημένες οροφές είναι το ίδιο επιβλητικό με την εξωτερική όψη του. Για την ανοικοδόμηση του στρατιώτες μετάφεραν από την Ακρόπολη "τους περιττούς λίθους". Η πράξη αυτή, έγινε με την έγκριση τού Όθωνα. Μετά την ανακαίνιση τού κτηρίου από τη ΔΕΠΟΣ, πριν από μια δεκαετία, οι "λίθοι" αυτοί αποσπάσθηκαν και επεστράφησαν στην Ακρόπολη. Μόνο όσοι ήταν "φέροντες" παρέμειναν, αφού προηγουμένως φωτογραφήθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το 1867 παραδίδεται στη Φ.Ε. νεόδμητο σχολικό κτίριο επί της οδού Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα Αρσάκη), δωρεά της Ελένης Τοσίτσα, το "Τοσίτσειο", σε αρχιτεκτονικά σχέδια επίσης του Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Μετά από δωρεές και αγορές περιέρχεται στη Φ.Ε. όλο το περί το Αρσάκειο οικοδομικό τετράγωνο, το οποίο με συνεχείς προσθήκες αποκτά τη σημερινή του μορφή.

| Η Πόλη των Λόφων |

494

Επάνω διακρίνεται τμήμα του Αρσακείου Μεγάρου επί της οδού Πανεπιστημίου. Η στοά οδηγεί στην οδό Σταδίου, αφού πρώτα ο επισκέπτης διαβεί την γυάλινη στέγαση και την οκταγωνική πλατεία στο εσωτερικό του, όπως απεικονίζεται δεξιά.

406. Βαρβάκειον Μέγαρον Γενικά Στοιχεία

πτακόσιες χιλιάδες ρούβλια ήταν το ποσό που κληροδότησε ο Ιωάννης Βαρβάκης στην ελληνική πολιτεία για την ανέγερση διδακτηρίου, κατάλληλου να στεγάσει το Βαρβάκειο Λύκειο. Η ελληνική κυβέρνηση όμως καθυστέρησε αρκετά την υλοποίηση του ονείρου του. Άφησε να περάσουν δεκαοκτώ χρόνια μέχρι να αποφασίσει την οικοδόμηση του σχολικού κτηρίου που θα έφερε τελικά και το όνομα του. Αλλά κι αυτή η απόφαση, που πάρθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1843, ανακλήθηκε δεκατρία χρόνια αργότερα, όταν η θέση που είχε επιλεγεί για την ανέγερση του κτηρίου κρίθηκε ακατάλληλη. Τελικά, με βασιλικό διάταγμα της 9ης Ιουνίου 1856, καθορίσθηκε ως ο πλέον κατάλληλος ένας νέος χώρος, ένα οικόπεδο στο κέντρο της Αθήνας που οριζόταν από τις οδούς Αθηνάς, Σωκράτους, Αρμοδίου και Αριστογείτονος. Η θεμελίωση του κτηρίου πραγματοποιήθηκε στις 21 Απριλίου 1857 με την παρουσία του βασιλιά Όθωνα. Την εκπόνηση των σχεδίων και την επίβλεψη του έργου ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Κάλκος, ο οποίος κατόρθωσε, το 1859, να δημιουργήσει ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτίσμα. Στο κτίσμα αυτό πρωτολειτούργησαν ένα “Ελληνικόν Σχολείον” (κατώτερο δευτεροβάθμιο) και ένα “Κλασσικόν Γυμνάσιον” (ανώτερο δευτεροβάθμιο), με τρεις και τέσσερις τάξεις αντιστοίχως, που ονομάστηκαν “Βαρβάκεια”. Στις 6 Οκτωβρίου 1886 ιδρύθηκε, με βασιλικό διάταγμα, το “Βαρβάκειον Λύκειον”, ένα νέου τύπου σχολείο που ακολουθούσε το πρότυπο των γερμανικών Realgymnasien, δηλαδή των Πραγματικών (Πρακτικών) Γυμνασίων. Καθοριστικό ρόλο στην ίδρυσή του έπαιξε ο τότε πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος είχε αντιληφθεί πως η πραγματοποίηση δημόσιων κοινωφελών έργων στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος απαιτούσε εγχώριο δυναμικό με επιστημονική και τεχνολογική επάρκεια.

Την ιδέα του Τρικούπη για την ίδρυση μιας τέτοιας σχολής, της οποίας βασικός σκοπός θα ήταν η προετοιμασία των νέων για τη μετέπειτα φοίτησή τους στη Σχολή των Βιομηχανικών Τεχνών (το σημερινό Πολυτεχνείο) και τις Στρατιωτικές Σχολές, την υλοποίησε ο διευθυντής και οργανωτής του Πολυτεχνείου Αναστάσιος Θεοφιλάς [1]. Σύντομα, η φήμη του σχολείου, που διέθετε ειδικό εργαστήριο εφοδιασμένο με όργανα Φυσικής και Χημείας, συλλογές ορυκτών κτλ., ξεπέρασε τα όρια, όχι μόνον της πρωτεύουσας, αλλά και της χώρας, με αποτέλεσμα να συρρέουν σ' αυτό νέοι από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Στην οδό Βουλής το Βαρβάκειο (Πρακτικό) Λύκειο έμεινε για 25 ολόκληρα χρόνια, καθώς στο κεντρικό κτίριο της οδού Αθηνάς στεγάζονταν ήδη τα τέσσερα κλασικά δευτεροβάθμια σχολεία και οι προσπάθειες να βρεθεί άλλος χώρος στέγασης σε διάφορα σημεία της πρωτεύουσας δεν καρποφόρησαν. Τελικά, το 1911, αποφασίστηκε η μετακίνηση του Α΄ Βαρβακείου Γυμνασίου στο Παγκράτι και του Β΄ Βαρβακείου Γυμνασίου στα Πατήσια, οπότε το Βαρβάκειο (Πρακτικό) Λύκειο εγκαταστάθηκε στο φυσικό του χώρο, στο διδακτήριο, δηλαδή, που είχε κτιστεί με χρήματα προερχόμενα από το κληροδότημα του Βαρβάκη. Το 1915 το κτήριο της οδού Αθηνάς επιτάχθηκε, αρχικά από τον στρατό και αργότερα από τη Χωροφυλακή. Έτσι, οι μαθητές του Βαρβακείου Πρακτικού Λυκείου φιλοξενήθηκαν στα κτήρια άλλων αθηναϊκών σχολείων έως το 1919, οπότε ο καθηγητής Σχεδίου Ζαν Ζακ Πικ πέτυχε την επαναφορά του σχολείου στο κτήριο της οδού Αθηνάς.

1. Το καινούργιο Λύκειο ήταν επτατάξιο και στεγάστηκε αρχικά σ' ένα μεγάλο κτήριο επί της οδού Βουλής 7.

| Η Πόλη των Λόφων |

496

Το 1921 το Βαρβάκειο Πρακτικό Λύκειο προσαρτήθηκε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης, το οποίο προσέφερε την παιδαγωγική κατάρτιση που έλειπε από τους υπηρετούντες στα αντίστοιχα σχολεία. Το 1929 σημειώθηκαν αλλαγές στη δομή της ελληνικής εκπαίδευσης. Αντί των τριών επάλληλων κύκλων σπουδών (διάρκειας έντεκα ετών), δημιουργήθηκαν δύο, ένα εξατάξιο Δημοτικό σχολείο και ένα εξατάξιο γυμνάσιο. Τα πρότυπα γυμνάσια ενώθηκαν και δημιουργήθηκε η “Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή Μέσης Εκπαιδεύσεως”. Η Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή λειτούργησε κανονικά έως την έναρξη του πολέμου. Mια πυρκαγιά, που εκδηλώθηκε στις 28 και 29 Δεκεμβρίου 1944, κατέστρεψε όλα τα ξύλινα μέρη και την υλικοτεχνική υποδομή του σχολείου. Στις φλόγες χάθηκαν όλο το υλικό των βιβλιοθηκών και των εργαστηρίων, τα αρχεία των προτύπων σχολείων, καθώς και τα αρχεία του Διδασκαλείου. Χάθηκε όμως και το νεοκλασικό κτήριο, το οποίο, μολονότι πολλοί ειδικοί είχαν αποφανθεί πως θα μπορούσε να επισκευασθεί, κατεδαφίστηκε τελικά το 1955. Το Διδασκαλείο και η Βαρβάκειος σχολή στις αρχές του 1945 φιλοξενήθηκαν στα κτήρια του Γυμνασίου Αθηνών, στην οδό Μέτωνος και την πλατεία Κουμουνδούρου αντιστοίχως. Το 1957 παραχωρήθηκε από το κράτος ένα οικόπεδο στο Ψυχικό, στη συμβολή των οδών Μουσών και Παπαδιαμάντη, για την δημιουργία του νέου κτηρίου της Βαρβακείου Σχολής, όπου, το 1982, εγκαταστάθηκε πραγματικά το σχολείο. Τρία χρόνια αργότερα η δευτεροβάθμια εκπαίδευση χωρίστηκε σε δύο ανεξάρτητες βαθμίδες (γυμνάσιο - λύκειο), τα Πρότυπα καταργήθηκαν και τη θέση πήραν τα Πειραματικά σχολεία. Έτσι προέκυψαν το Βαρβάκειο Πειραματικό Γυμνάσιο και το Γενικό Πειραματικό Λύκειο της Βαρβακείου Σχολής, τα οποία συνεχίζουν σήμερα την πορεία τους μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα.

Αναπαράσταση του Βαρβακείου Μεγάρου σε λιθογραφία της εποχής.

408. Ά Νεκροταφείο Αθηνών Γενικά Στοιχεία

ο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών στο Μετς (Παγκράτι) είναι το παλαιότερο κοιμητήριο των Αθηνών. Θεωρείται πολύ σημαντικό, τόσο για το γεγονός ότι εκεί αναπαύονται πολλοί επώνυμοι Έλληνες που στα τελευταία χρόνια διακρίθηκαν στον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής, όσο και από ιστορική και καλλιτεχνική άποψη, καθώς σε αυτό εκτίθενται μεγάλης αξίας έργα και γλυπτά.

Αρχικά βρισκόταν περιμετρικά του Α. Λαζάρου & στη συνέχεια αναπτύχθηκε εκατέρωθεν ενός κεντρικού άξονα, αυτού που μέχρι και σήμερα οδηγεί από την είσοδο στο ναό. Γύρω στο 1910 εκπονήθηκε δεύτερο σχέδιο που προέβλεπε περίστυλο διάδρομο και κτήριο νεκροθαλάμων, οστεοφυλακίου και γραφείων. Το περίγραμμα του Ά Νεκροταφείου είναι τυχαίο, καθώς οφείλεται σε διάφορες επεκτάσεις του που έγιναν από το 1859 μέχρι το 1943.

Βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αναπαύσεως, σε λόφο νότια του Παναθηναϊκού σταδίου και πέραν του Ιλισού. Είναι κατάφυτο με πεύκα και κυπαρίσσια. Το Πρώτο Νεκροταφείο συστήθηκε ως νεκροταφείο Ορθοδόξων με βάση το Βασιλικό Διάταγμα της 28ης Μαρτίου/9ης Απριλίου 1834 «περί των νεκροταφείων και του ενταφιασμού των νεκρών». Η τοποθεσία του επελέγη κατά συμμόρφωση προς τα οριζόμενα στο ίδιο Βασιλικό Διάταγμα, ότι «έκαστον νεκροταφείον πρέπει να απέχη από την πόλιν ή άλλον τινα κατωκημένον τόπον κ.λπ. τουλάχιστον 100 μέτρα». Οι πρώτες γνωστές σήμερα εργασίες έγιναν το 1837 από τον αρχιτέκτονα F. Stauffert.

Στο νότιο τμήμα του Πρώτου Νεκροταφείου υπάρχει από το 1914 νεκροταφείο των Διαμαρτυρομένων. Επί Τουρκοκρατίας θάβονταν στο Θησείο, που τότε λειτουργούσε ως ναός του Αγίου Γεωργίου. Με την έλευση του Όθωνα το Θησείο χαρακτηρίστηκε αρχαιολογικό μνημείο και σταμάτησε να χρησιμοποιείται ως ναός. Τότε δημιουργήθηκε νεκροταφείο (τοποθετείται χρονικά προ του 1837) για τους Διαμαρτυρομένους απέναντι από το Παναθηναϊκό Στάδιο, μεταξύ της οδού Ηρώδου Αττικού και της λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας [1]. Το κόστος της κατασκευής επωμίστηκαν οι Άγγλοι που διέμεναν στην Αθήνα. Είχε μέσα ναό ο οποίος χτίστηκε το 1834. Να σημειωθεί ότι στην περιοχή όπου κατασκευάστηκε, τα σχέδια των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Σάουμπερτ προέβλεπαν να γίνει βοτανικός κήπος.

Ο πρώτος ναός του Νεκροταφείου είναι αυτός του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος ανεγέρθηκε το 1840 και ανακατασκευάστηκε το 1859. Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων κτίστηκε το διάστημα 1899-1901. Το 1928 κτίστηκε ο καθολικός ναός του Αγίου Καρόλου με δαπάνη της οικογένειας Φιξ. Στο νεκροταφείο φιλοξενούνται ταφικά μνημεία σχεδιασμένα από διάσημους γλύπτες όπως οι Γιαννούλης Χαλεπάς, Δημήτριος Φιλιππότης, Γεώργιος Μπονάνος, Νικόλαος Γεωργαντής, Αρμακόλας κ.α.

Μετά από χρόνια ο χώρος του βαυαρικού νεκροταφείου εντάχθηκε στον κήπο του Ζαππείου. Χώρος ταφής για τους Διαμαρτυρόμενους στο πρώτο νεκροταφείο εντοπίζεται για πρώτη φορά όταν ήταν δήμαρχος Αθηναίων ο Λ. Καλλιφρονάς (1895-1899) σε τοπογραφικό σχέδιο του 1896 [2].

Βρίσκονταν στον σημερινό κήπο του Ζαππείου και στον παρακείμενο ναό της Αγίας Φωτεινής της οδού Αρδηττού. Η φύλαξη του πρώτου είχε ανατεθεί σε κάποιον Άγγλο κηπουρό, που μάλιστα είχε φτιάξει σε κάποιο σημείο του νεκροταφείου λαχανόκηπο.

2. Σήμερα το τμήμα ταφής των Διαμαρτυρομένων στο πρώτο νεκροταφείο λειτουργεί υπό την εποπτεία της Μεγάλης Βρετανίας, της Δανίας, των Κάτω Χωρών και της Γερμανίας. Κάθε χώρα έχει την εποπτεία εναλλάξ για τέσσερα χρόνια. | Η Πόλη των Λόφων |

498

Το Α΄ Κοιμητήριο από ιστορική και καλλιτεχνική άποψη, θεωρείται πολύ σημαντικό. Περιλαμβάνει γλυπτά έργα τέχνης υψηλής αξίας ενώ έχουν ταφεί σχεδόν όλοι οι επώνυμοι Έλληνες που στα τελευταία χρόνια διακρίθηκαν στον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής. Αναπτύχθηκε κάτω από ένα ιδιαίτερο καλλιτεχνικό κλίμα, του νεοκλασικισμού, με μεγάλες ευκαιρίες έκφρασης στα κοιμητήρια και αποτελεί μια υπαίθρια συλλογή, αντιπροσωπευτική της γλυπτικής του 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Σημαντικοί αρχιτέκτονες, όπως ο Καυταντζόγλου, ο Τσίλλερ κ.ά ή γλύπτες, όπως ο Χαλεπάς (βλ. Κοιμωμένη - μνήμα Σοφίας Αφεντάκη), ο Βιτσάρης, ο Φυτάλης, ο Βιδάλης, ο Φιλλιπότης κ.ά, κυρίως Τήνιοι, επηρεάστηκαν από τα δυτικά ρεύματα, ιδιαίτερα από τη σχολή του ιταλού γλύπτη Antonio Canova (1757-1822), και κατασκεύασαν αριστουργήματα.

409. Νέα Μητρόπολις Αθηνών Γενικά Στοιχεία

Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός της Αθήνας, που είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, βρίσκεται στην Πλατεία Μητροπόλεως επί της ομώνυμης οδού. Η κατασκευή του ξεκίνησε το έτος 1842 και ολοκληρώθηκε το 1862. Ο τύπος του ναού είναι σταυροειδής τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Το κόστος κατασκευής υπερέβη κατά πολύ τον αρχικό προϋπολογισμό. Η διαφορά καλύφθηκε μερικώς από την πώληση εκκλησιαστικής περιουσίας και από δωρεές, κυρίως του βασιλιά Όθωνα και του ευεργέτη Σίνα που ζούσε στη Βιέννη (Αυστρία).

Ο ναός χτίστηκε σε τέσσερις φάσεις. Ο αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν ετοίμασε τα πρώτα σχέδια, στα οποία βασίστηκε το μέρος του κτηρίου έως το ύψος της πρώτης σειράς των παραθύρων. Έπειτα, το 1843, οι εργασίες διακόπηκαν λόγω οικονομικών προβλημάτων. Τρία χρόνια αργότερα ανέλαβε ο Δημήτριος Ζέζος, εισάγοντας το Ελληνοβυζαντινό στοιχείο. Μετά το θάνατο του Δ. Ζέζου το 1857, ο οποίος δεν πρόλαβε να δει το έργο του ολοκληρωμένο, ο Δήμος Αθηναίων ζήτησε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Francois Boulanger να συνεχίσει την κατασκευή και την αποπεράτωση του ναού. Ο Francois Boulanger εργάστηκε μαζί με τον Παναγιώτη Κάλκο, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την εκτέλεση των εργασιών κατασκευής.

Υλικό από ερειπωμένες Βυζαντινές εκκλησίες χρησιμοποιήθηκε για το χτίσιμο του καθεδρικού ναού. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό, που είναι έργα του Σπυρίδωνα Γιαλλινά και του Alexander Seitz, ακολουθούν τη Βυζαντινή παράδοση, ενώ η διακόσμηση ανήκει στον ζωγράφο Κωνσταντίνο Φανέλλη, από τη Σμύρνη. Τα γλυπτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα κιονόκρανα και ο άμβωνας σχεδιάστηκαν από τον γλύπτη Γεώργιο Φιτάλη. Οι πολυάριθμες στιλιστικές διαφοροποιήσεις κατά την κατασκευή οδήγησαν σε έναν απροσδιόριστο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, που είναι ιδιαίτερα ορατός εάν συγκρίνουμε τον καθεδρικό ναό με τον ναό του Αγίου Ελευθερίου Γοργοεπήκοου, ακριβώς δίπλα. Χαρακτηριστικά, το κάτω τμήμα του κτηρίου, που σχεδιάστηκε από τον Χάνσεν, δείχνει μικρότερο σε σχέση με το υπόλοιπο κτήριο. Μερικά χρόνια μετά την αποπεράτωση του απετέλεσε το Μητροπολιτικό ναό της πρωτεύουσας, στον οποίο και έλαβαν μέρος πολλές σπουδαίες θρησκευτικές τελετές, όπως γάμοι και κηδείες βασιλέων, πρωθυπουργών και σημαινόντων προσώπων. Από το σεισμό του 1999 προκλήθηκαν ζημιές στο εσωτερικό του ναού, οι οποίες έκτοτε περιόρισαν τις λειτουργικές δυνατότητες του ναού. Τα έργα επισκευής συνεχίζονται μέχρι και σήμερα.

| Η Πόλη των Λόφων |

500

Επάνω: ο νεότερος Μητροπολιτικός ναός των Αθηνών, εν έτει 1890. Διακρίνεται χαμηλά και η κατά πολύ μικρότερη εκκλησία της Παναγίας Γοργοεπηκόου. Μετά τις σημαντικές φθορές που υπέστη από τον σεισμό του 1999, υπολειτουργεί και βρίσκεται σε διαδικασία αποκατάστασης (Σεπτέμβριος 2013).

411. Αγία Φωτεινή (Ιερό της Εκάτης) Γενικά Στοιχεία

Εκάτη, θεά της μαγικής τέχνης στον κάτω κόσμο, ήταν το μοναδικό παιδί των Τιτάνων Πέρση και Αστερίας. Από τους γονείς της κληρονόμησε δυνάμεις πάνω στη γη, τη θάλασσα και τον ουρανό. Βοήθησε τη θεά Δήμητρα στην αναζήτηση της Περσεφόνης και μετά την επανένωση τους έγινε συνοδός της Περσεφόνης και σύντροφος του Άδη. Στην μυθολογία η Εκάτη εμφανίζεται σαν χθόνια θεότητα. Το ελληνικό όνομα της σχετίζεται με το επίθετο εκατηβόλος που αποδιδόταν στον Απόλλωνα. Υπάρχουν τίτλοι της όπως άγγελος και φωσφόρος. Οι αρχαιολόγοι στις περιγραφές αναφέρουν ότι η Εκάτη είναι “η μακράν λάμπουσα, η εκ του μακρόθεν στέλλουσα το φως της”.

Το Ιερό της Εκάτης στην Αθήνα βρίσκονταν πλάι στον Ιλισό ποταμό, δίπλα σε μια φυσική στέρνα της πηγής Καλλιρόης, με θέα τον ιερό βράχο της Ακρόπολης από την μια και από την άλλη το ναό του Ολυμπίου Διός. Επί Όθωνα μια μικρή πέτρινη γέφυρα κατασκευάζεται δίπλα από τον αρχαίο ναό της Εκάτης. Ο Ιλισός τότε ήταν αδιάβατος τους χειμερινούς μήνες. Η γέφυρα βοηθούσε στην επικοινωνία της μικρής πόλης με τα προάστια. Οι επιχωματώσεις όμως και τα έργα που έγιναν τότε ψήλωσαν το δρόμο προκειμένου να μην έχει πρόβλημα με το νερό αλλά κατέβασαν χαμηλότερα τον αρχαίο ναό της Εκάτης σε σημείο να είναι σχεδόν θαμμένος. Ο χριστιανισμός είχε ήδη εδραιωθεί στη πόλη μετά την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς. Ήδη ο ναός της Εκάτης είχε ερημωθεί πιθανόν από πυρκαγιά που τον είχε καταστρέψει ολοσχερώς. Τα θεμέλια του παλαιού ναού έγιναν οι βάσεις για την χριστιανική εκκλησία που κατασκευάστηκε ακριβώς στο ίδιο σημείο.

Κατά το έτος 1872 χτίστηκε στην περιοχή της κοιλάδας του Ιλισσού, εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Φωτεινή. Βρίσκεται κάτω από τον Αρχαιολογικό Χώρο του Ολυμπιείου, στο σημείο που ήταν οι καταρράκτες. Η Φωτεινή λέγεται πως ήταν η πρώτη γυναίκα που πίστεψε στον Χριστό. Έμμεσα, ο αφιερωμένος στο όνομα της ναός, έδιωξε την παλιά θρησκεία και απομάκρυνε την Εκάτη, η οποία θεωρούνταν σκοτεινή Θεότητα, λόγο των ικανοτήτων μαγείας που διέθετε. Ήταν κοινή πεποίθηση των πρώτων χριστιανών να εξορκίζουν την παλιά θρησκεία μέσα από χριστιανικούς ναούς. Όπως είχε γράψει και ο αθηναιογράφος Δ. Καμπούρογλου πολλά μάρμαρα από αρχαία ερείπια είχαν χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση της εκκλησίας. Δεν είναι όμως μόνο τα υλικά στοιχεία που συνέδεσαν τις δυο θρησκείες. Η εκκλησία δεν είχε πάντα τη μορφή την οποία έχει σήμερα, αφού ο εξωτερικός πέτρινος τοίχος καλύφθηκε με ασβέστη, για ανάγκες κυρίως συντήρησης. Ο υπάρχων ναός δημιουργήθηκε το 1872 και μετά από έξι χρόνια έγινε ενοριακός. Ο ναός της Αγίας Φωτεινής Ιλισού είναι ρυθμού βασιλικής. Το 1983 ο ναός αναπαλαιώθηκε εκ βάθρων και το 1985 επισκευάστηκε η δίρριχτη ξύλινη στέγη ενώ το Υπουργείο Πολιτισμού συντήρησε και στερέωσε τις παλαιές τοιχογραφίες που χρονολογούνταν από τον 18ο αιώνα. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1992. Μερικά χρόνια αργότερα έγιναν παρεμβάσεις στο εξωτερικό του ναού, που τον ανέδειξαν χωρίς να χάσει η γύρω περιοχή το χρώμα της. Πολύ κοντά βρίσκεται και το ιερό του Πανός, του Αχελώου και των Νυμφών. Η ενέργεια του χώρου είναι μοναδική και ως τις μέρες μας πιστεύεται πως η περιοχή έχει μαγικές ιδιότητες. Κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης υπάρχουν αναφορές πως εκεί βρισκόταν και το κοιμητήριο των Βαυαρών στρατιωτών.

| Η Πόλη των Λόφων |

502

Ο ναός είναι δυσδιάκριτος από την απέναντι όχθη του Ιλισσού. Από τα βράχια που παρεμβάλλονται κυλούσε ορμητικά το νερό του ποταμού, δημιουργώντας καταρράκτες. Στην διπλανή φωτογραφία η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής με τον περίβολο της.

414. Καθολικός Ναός Α. Διονυσίου | 415. Μερόπειο Ίδρυμα Γενικά Στοιχεία

ανέγερση του καθολικού ναού του Αγίου Διονυσίου, στη διασταύρωση των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου, έχει μια μακρά και περιπετειώδη ιστορία. Η αγορά του οικοπέδου πραγματοποιήθηκε το 1847 και, κατόπιν επιθυμίας του τότε βασιλιά Όθωνα, η μελέτη ανατέθηκε στον φημισμένο Γερμανό αρχιτέκτονα Leo von Klenze, ο οποίος σχεδίασε μια μεγαλοπρεπή τρίκλιτη βασιλική νεο-αναγεννησιακού ρυθμού (με πρότυπο το ναό του Αγίου Βονιφατίου στο Μόναχο).

Η οικοδόμηση ξεκίνησε το 1853, αλλά αμέσως μετά τη θεμελίωση διακόπηκε, λόγω έλλειψης χρημάτων. Τότε ανέλαβε την επίβλεψη των εργασιών ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες αρχιτέκτονες του 19ου αιώνα, ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, ο οποίος το 1858 πρότεινε μια παραλλαγή του αρχικού σχεδίου, η οποία πρόταση είχε ως κύρια χαρακτηριστικά τις μικρότερες διαστάσεις, την κατάργηση του κωδωνοστασίου και τον λιτότερο διάκοσμο. Με αυτό το τρόπο προσέδωσε στο έργο, κατά τον Κ. Μπίρη, αντί της πομπώδους, "ήρεμον και αξιοπρεπή εμφάνισιν, ενηρμονισμένην εις το αρχιτεκτονικόν ύφος του Αθηναϊκού κλασσικισμού". Αν και μη ολοκληρωμένος, ο ναός λειτούργησε για πρώτη φορά το 1865 (τρία χρόνια μετά την ανατροπή του Όθωνα). Μεταξύ των ετών 1875-1891 συμπληρώθηκαν το Ιερό Βήμα, τα προπύλαια και το πρόστωο, ενώ κτίστηκε και το παρακείμενο αρχιεπισκοπικό μέγαρο. Τα vitraux κατασκευάστηκαν στο Μόναχο τη δεκαετία του 1890 και οι προσθήκες συνεχίστηκαν στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, ενώ το 1960 επιχειρήθηκε μια πρώτη ανακαίνιση του ναού. Μεταξύ των ετών 1992-1998, πραγματοποιήθηκε μια πλήρης εξωτερική και εσωτερική αποκατάσταση (βάσει μελέτης του αρχιτέκτονα Γιάννη Κίζη).

Το Μερόπειο Ιδρυμα ιδρύθηκε το 1914 από την Άννα Θεοδωροπούλου και έναν όμιλο επωνύμων Αθηναίων κυριών, στη μνήμη της μικρής κόρης της Μερόπης, η οποία έφυγε από την ζωή σε ηλικία 11 ετών. Σκοπός του ήταν η μόρφωση και η εκπαίδευση απόρων κοριτσιών. Το Μερόπειο στεγάζεται στο ιδιόκτητο Νεοκλασικό ιστορικό κτιριακό συγκρότημα κατασκευής 1915-1920, από τα λίγα εναπομείναντα, και βρίσκεται στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου 45 στην Ακρόπολη. Το κτίριο αποτελείται από τα γραφεία, μια μεγάλη αίθουσα και τον κήπο με έντονη την αισθητική της παλιάς Αθήνας. Τόσο ο κήπος όσο και η αίθουσα προσφέρονται συχνά για διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Δίπλα του ακριβώς βρίσκεται ο Ιερός Ναός της Αγίας Σοφίας [1]. Στον απλό και λιτό χώρο του ναού της Αγίας Σοφίας εκκλησιάζονται πιστοί από όλες τις συνοικίες της Αθήνας. Εδώ τελούνται οι καθιερωμένες χριστιανικές λειτουργίες και όλα τα Ιερά Μυστήρια. Η προστασία της Αγίας Σοφίας και των τριών θυγατέρων της Πίστης, Αγάπης και Ελπίδας περιβάλλει τις ηλικιωμένες φιλοξενούμενες του Μεροπείου, καθώς και όλους όσοι ενισχύουν το έργο του. Το Μερόπειο αποτελεί έχει πλέον 95 χρόνια κοινωνικής προσφοράς. Σε όλες τις δύσκολες στιγμές της πατρίδας ήταν παρόν, έδωσε στέγη σε πρόσφυγες, βοήθησε οικογένειες στρατευθέντων και στα δύσκολα χρόνια της κατοχής και μετέπειτα, προσέφερε συσσίτια και ρούχα σε παιδιά. Για τη δράση του αυτή το ίδρυμα έχει τιμηθεί με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών και δύο χρυσά μετάλλια του Δήμου Αθηναίων.

Ο Ναός αφιερώθηκε στην Αγία Σοφία, καθώς, κατά τις εργασίες ανέγερσης του, βρέθηκε στο χώρο ένα άγαλμα της Θεάς Αθηνάς που κατά την αρχαιότητα ήταν η προσωποποίηση της σοφίας.

| Η Πόλη των Λόφων |

504

Επάνω διακρίνεται η κεντρική είσοδος του ναού του Αγίου Διονυσίου των Καθολικών, από την οδό Πανεπιστημίου. Δίπλα απεικονίζεται η είσοδος του Φιλανθρωπικού Ιδρύματος επί της Διονύσου Αρεοπαγίτου, εντός της οποίας στεγάζεται και η Αγία Σοφία.

417. Ναός Ζωοδόχου Πηγής Γενικά Στοιχεία

ιστορία του ιερού ναού της Ζωοδόχου Πηγής στην οδό Ακαδημίας, έχει ξεκινήσει από το 1843, όταν και οι κάτοικοι της περιοχής αποφάσισαν να οικοδομήσουν χριστιανική εκκλησία για να καλύψουν τις λατρευτικές τους ανάγκες. Μην έχοντας τους απαραίτητους πόρου είχε ως αποτέλεσμα να διενεργούν συνεχώς εράνους.

Αρχικά ο ναός ήταν τρίκλιτη Βασιλική με επιμήκη κάτοψη σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου. Γύρω στα 1900 κτίσθηκε το κωδωνοστάσιο και το 1935 το οικονομάτο του Ναού. Το 1950 προστέθηκε ακόμη ένα κλίτος στην νότια πλευρά του αρχικού Ναού, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Β. Κασσάνδρα, στο οποίο υπάρχει γυναικωνίτης και υπόγεια αίθουσα.

Ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής άρχισε τελικά να οικοδομείται το 1846 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Δημητρίου Ζέζου. Την ευθύνη της ανοικοδόμησης είχε αναλάβει προσωπικά ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο οποίος δώρισε και το χώρο που απαιτούνταν για την ανέγερση του ναού. Η πρώτη Επιτροπή ανεγέρσεως αποτελούνταν από τους Γ.Γεννάδιο, Κ.Σχινα, Γ.Σκούφο, Κ. Καρατζά και Δεκόζη Βούρο.

Η εσωτερική διακόσμηση περιλαμβάνει αγιογραφίες αναγεννησιακού ρυθμού έργα του ζωγράφου Λουκίδη (από το 1920). Μικρότερα θέματα και τις εικόνες του Τέμπλου φιλοτέχνησε ο Π.Γεραλής και ο Νικολάου, ενώ οι βυζαντινές προσθήκες είναι έργα Σπυρίδωνα Καρδαμάκη. Αξιοσημείωτα είναι επίσης τα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής ή ρωμαϊκής ή ακόμα και κλασικής περιόδου, τα οποία βρίσκονται στον πίσω προαύλιο χώρο του ναού, όπου διακρίνονται καταλύματα μοναχών και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Ορισμένα από αυτά βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση και είναι ορατά μόνο διαβαίνοντας από έναν μικρό πεζόδρομο, κάθετο της οδού Γεναδίου, σε μια περιοχή που σήμερα είναι ερειπωμένη από μαγαζιά ή κατοίκους.

Τελικά μετά από πολλές οικονομικές κυρίως δυσκολίες, η αποπεράτωση του πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 1852. Ο Ναός συμπεριλήφθηκε μεταξύ των είκοσι Ενοριών της πόλεως των Αθηνών (Β.Δ. 1858) και έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως σημαντικό ιστορικό και καλλιτεχνικό οικοδόμημα. Στην εποχή του αναφέρεται ότι ήταν ο πλησιέστερος στα μεγάλα πνευματικά ιδρύματα της οδού Πανεπιστημίου.

| Η Πόλη των Λόφων |

506

Επάνω απεικονίζονται τα χαρακτηριστικά αθηναϊκά υπέρθυρα και ο φεγγίτης, στοιχεία τα οποία συναντάμε σε πολλούς ναούς εκείνης της περιόδου. Στον προαύλιο χώρο δεσπόζει και το, επενδεδυμένο με μάρμαρο, κωδωνοστάσιο.

Στην πίσω πλευρά του ναού της Ζωοδόχου Πηγής βρίσκονται “εκτεθειμένα” αλλά και μακριά από τα αδιάκριτα μάτια αρχιτεκτονικά μέλη ρωμαϊκών ή προγενέστερων χρόνων, τα οποία ορισμένοι αναφέρουν πως είχαν χρησιμοποιηθεί σε παλαιότερο ιερό στην ίδια τοποθεσία, πρωτοχριστιανικής περιόδου.

419. Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου | 420. Οικία Σεφεριάδη Γενικά Στοιχεία

την οδό Κυδαθηναίων αριθ. 27, που στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λεγόταν “Ρούγα του Αλίκοκκου”, κι απέναντι από την εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτείρος [116. Σωτείρα του Κωττάκη] κτίστηκε το 1842 το Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου, ένα από τα πιο ιστορικά κτίρια της οθωμανικής Αθήνας.

Ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το Μάιο του 1820 και στάλθηκε από τους πρόκριτους της Πελοποννήσου στη Ρωσική πρωτεύουσα, όπου συναντήθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, προκειμένου να συντονίσουν τη δράση τους και να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της ορθόδοξης Ρωσίας στον αγώνα των Ελλήνων. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τον εκτιμούσε ιδιαίτερα για τα πνευματικά του προσόντα. Το Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου, όπως κι άλλα αρχοντόσπιτα που κτίζονταν τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα στην Αθήνα, είναι μεγάλα σπίτια με ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα, λιθόκτιστα, με δύο ή τρεις ορόφους, με τις κύριες όψεις τους βασικά επίπεδες, χωρίς εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία. Τα κουφώματα είναι του παλαιού αθηναϊκού τύπου, με περσιδωτά εξώφυλλα, ενώ οι εξώστες [1] στηρίζονται σε απλής μορφής μαρμάρινα φουρούσια.

Ο Ρώσος Βλαδίμηρος Δαβίδοβ, αρχιτέκτονας και μέλος της Ακαδημίας Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης, στο έργο του “Οδοιπορικαί Σημειώσεις”, που αφορά τη διαμονή του στην Αθήνα το 1835, περιγράφει τις εντυπώσεις του από τις επισκέψεις του στο μέγαρο αυτό της ρωσικής πρεσβείας: “Η ευρύχωρος οικία εν ή διαμένει ο πρεσβευτής ημών κέκτηται ωραίαν θέαν προς τον ναόν του Ολυμπίου Διός, προς τον αποξηραθέντα σχεδόν ποταμόν Ιλισσόν και προς τον Υμηττόν”. Τα Χριστούγεννα του 1843, όταν ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος εγκαταστάθηκε στην Αθήνας ως γενικός πρόξενος της Ρωσίας, η Αθήνα πανηγύριζε τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Ελληνικού Βασιλείου από το Ναύπλιο στο “κλεινόν άστυ”. Τα Χριστούγεννα αυτά μεταφυτεύθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα το ξενικό έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου, στο αρχοντικό του Ι. Παπαρρηγόπουλου στην Πλάκα. Πολυταξιδεμένος, είχε συνηθίσει το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου και το εστόλισε στο μεγαλοπρεπές σπίτι του στην παλιά αθηναϊκή συνοικία, γεγονός που προκάλεσε έκπληξη στους περιοίκους Αθηναίους. Κοντά στο Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου, επί της Κυδαθηναίων 9, υπάρχει και η Οικία Σεφεριάδη, όπου έζησαν ο Στυλιανός Σεφεριάδης, καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου, ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, η ποιήτρια Ιωάννα Τσάτσου, κόρη του καθηγητή και αδελφή του ποιητή, και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας και καθηγητής Φιλοσοφίας του Δικαίου, ο οποίος παντρεύτηκε την Ιωάννα Σεφεριάδη.

1. Στο μπαλκόνι με σιδεριά από χυτοσίδηρο υπάρχει η χρονολογία ανέγερσης του κτιρίου, ήτοι 1842.

| Η Πόλη των Λόφων |

508

Περπατώντας κανείς στα στενά της Πλάκας, αν είναι παρατηρητικός, μπορεί να βρεθεί με ιστορικά κτίσματα που φέρουν τις μαρμάρινες επιγραφές του Δήμου Αθηναίων, οι οποίες πολύ λιτά μας ενημερώνουν για τα πολιτικά πρόσωπα που κατοίκησαν τα νεοκλασικά κτίρια. Στο κτίριο της Κυδαθηναίων με τον Αριθμό 9, έζησε ένα διάστημα και ο Γιώργος Σεφέρης και φυσικά ο πατέρας του, από τον οποίο πήρε το “όνομα” και η οικία.

422. Οικία Κωλέττη | 423. Οικία Βαλταδώρου Γενικά Στοιχεία

ο κτίριο βρίσκεται επί της οδού Πολυγνώτου 13 και θεωρείται ότι υπήρξε κατοικία του Ιωάννη Κωλέττη (στρατηγού και πρωθυπουργού). H μορφή στην οποία διασώζεται σήμερα προέρχεται από ανοικοδόμηση που έγινε το 1860. Αποτελείται από ισόγειο, πρώτο όροφο και δώμα συνολικά δηλαδή 550 τ.μ. και κήπο. Η οικία είναι “σκαρφαλωμένη” στο Ριζόκαστρο και έχει από τη πίσω πλευρά μοναδική θέα της Ακρόπολης. Η οικία Κωλέττη ήταν από τα πρώτα κτίρια που αποκτήθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού επί θητείας Μ. Μερκούρη, λόγω της παλαιότητας της όμως υπέστη μεγάλες καταστροφές από τους σεισμούς του 1999, με αποτέλεσμα να προκληθούν σοβαρά στατικά προβλήματα. Οι πρώτες επεμβάσεις για την άρση της ετοιμορροπίας του έγιναν εγκαίρως αλλά η συνολική αναστήλωση του δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Έκτοτε οι όμορφη νεοκλασική οικία με το αέτωμα και την κόρη στην πρόσοψη παρήκμασε σταδιακά.

Η οικία Βαλταδώρου βρίσκεται επίσης στην οδό Πολυγνώτου [1], στον αριθμό 10. Αποτελεί ένα στιβαρό δείγμα αθηναϊκής αρχιτεκτονικής με δύο ορόφους και ημιυπόγειο. Στην αυλή της οικίας υπάρχει εικονοστάσι της Αγίας Ματρώνης της Χιοπολίτιδος, ένδειξη ότι ανήκε σε Χιώτη. Ο κεραμοπλαστικός και μαρμάρινος διάκοσμός της διακρίνεται για την πρωτοτυπία του. Μπορούμε να υποθέσουμε από τις σωζόμενες οικίες της συγκεκριμένης γειτονιάς ότι ήταν αρκετά εύπορη και απολάμβανε τη θέα της Ακροπόλεως, χωρίς να μαστίζεται από τη σκιά και την υγρασία του Κάστρου. Η οικία είναι υποδειγματικά ανακαινισμένη και αποτελεί κόσμημα για την περιοχή του Ριζοκάστρου. Η οδός Πολυγνώτου στην οποία και βρίσκεται, διασταυρωνόταν με την οδό Αρείου Πάγου (πριν την ανασκαφή της γειτονιάς του Βρυσακίου και την αποκάλυψη της Αγοράς των Αθηνών), το δρόμο που ακολουθούσε τα χνάρια της αρχαίας Οδού των Παναθηναίων.

Ο Παύλος Γερουλάνος το 2009 το παραχώρησε στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, το οποίο με την οικονομική υποστήριξη του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου επρόκειτο μέσα σε ενάμιση χρόνο να αναστηλώσει την οικία και να τη μετατρέψει σε Μουσείο Καβάφη. Σήμερα (Δεκ 2014) το Μουσείο στην οδό Πολυγνώτου θα έπρεπε να συμπληρώνει τρία έτη λειτουργίας. Πλέον η Γενική Γραμματεία Πολιτισμού πρόκειται να στεγάσει το σημαντικότατο αρχείο των αναστηλωτικών εργασιών που έγιναν και γίνονται στα μνημεία της Ακρόπολης. Σήμερα το αρχείο βρίσκεται στα υπόγεια του απέναντι κτιρίου. Παράλληλα ορισμένοι χώροι του μπορεί να φιλοξενήσουν διαλέξεις, ομιλίες και εκπαιδευτικά προγράμματα. Επιβάλλεται ωστόσο επικαιροποίηση της μελέτης, που ήδη υπάρχει, ενώ για την ολοκλήρωση του έργου θα απαιτηθούν τρία χρόνια. Αιωνόβιοι φοίνικες, νεραντζιές και σκουπίδια, καταλαμβάνουν σήμερα την αυλή, ενώ το ίδιο το κτίσμα είναι πλέον αποδέκτης κάθε είδους βανδαλισμού, όπως και τα περισσότερα αυτής της περιοχής.

Γνωρίσαμε την οικία από την ταινία “Στέλλα” του Μιχάλη Κακογιάννη. Είναι το σπίτι όπου κατοικεί η Μελίνα Μερκούρη, όπου φέρνει βράδυ το Γιώργο Φούντα και έξω από την οποία βρίσκει το θάνατο ο Αλέκος Αλεξανδράκης. Το μπαλκόνι της αποτυπώνεται σε μία νυκτερινή λήψη και η γωνία της οδού Πολυγνώτου με την τότε συνεχόμενη οδό Ευρυσακείου στη σκηνή όπου στρίβει ένα αυτοκίνητο από την πρώτη για να κατεβεί τη δεύτερη προς το Μοναστηράκι. Από το παράθυρο του δωματίου της Στέλλας βλέπουμε τη θέα προς την Αγορά και την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, θέα που πολλοί Αθηναίοι σήμερα θα χρυσοπλήρωναν για να έχουν.

Ο Πολύγνωτος ήταν διάσημος ζωγράφος της αρχαιότητας, καταγόμενος από τη Θάσο, ο οποίος εργάστηκε στην Αθήνα, όχι για τα χρήματα, αλλά εξαιτίας των ευγενών αισθημάτων του προς τους Αθηναίους.

| Η Πόλη των Λόφων |

510

Επάνω διακρίνεται μικρό εικονοστάσι στην αυλή της οικίας Βαλταδώρου. Δεξιά η οικία Κωλέττη, με τη προθήκη με το άγαλμα και το περίτεχνα διακοσμημένα κεντρικό τμήμα της προσόψεως που απολήγει σε αέτωμα. Το ξύλινο χαγιάτι του πρώτου ορόφου στέκει ακόμη, αλλά σε κακή κατάσταση. Πιθανότατα θα χρειαστεί να αντικατασταθεί από αντίγραφο.

431. Κτίριο Weiler Γενικά Στοιχεία

χεδιάστηκε και κατασκευάσθηκε το 1836 από τον Βαυαρό υπολοχαγό του μηχανικού Wilhelm von Weiler για να στεγάσει τότε το Στρατιωτικό νοσοκομείο. Αρχιτεκτονικά το κτίριο Weiler ακολουθεί τον γερμανικό νεορομαντικό ρυθμό και αρχικά ήταν επιχρισμένο. Το 1920 στεγάστηκε εκεί το Τάγμα Χωροφυλακής και το Δεκέμβριο του 1944 έγινε επίκεντρο μαχών. Τότε ήταν που καταστράφηκαν και οι εξωτερικοί σοβάδες. Μετά το πέρας του ΄Β Παγκοσμίου Πολέμου, αποκαλύφθηκε η πέτρινη υποδομή του κτιρίου και συντηρήθηκε, αποκτώντας την σημερινή “μεταβυζαντινή” όψη του.

Το θέμα συζητήθηκε στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ., το οποίο ανέβαλε προσωρινά την απόφαση αποκατάστασης του κτιρίου, ζητώντας να υποβληθεί πλήρες υλικό της στατικής μελέτης και πλήρης τεκμηρίωση των προβλεπόμενων επεμβάσεων. Επίσης ζητήθηκε να κατατεθεί μελέτη για μια εναλλακτική πρόταση για τη δυνατότητα επιχρισμάτων στις εξωτερικές όψεις του. Επίσης, στις προτεινόμενες επεμβάσεις αρχιτεκτονικού χαρακτήρα προτείνονται, μεταξύ άλλων, επισκευές σε συγκεκριμένα σημεία που παρουσιάζουν φθορές και όπου αλλού απαιτηθεί.

Από το 1978 ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού, ενώ από το 1987 και μέχρι σήμερα στεγάζεται το Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως και η διοίκηση του νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Σήμερα το κτίριο βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση, καθώς έχει πάρει μια επικίνδυνη κλίση 20 εκ. περίπου, εξαιτίας παρακείμενων κατασκευών, κυρίως του Μετρό, και έχει σοβαρά στατικά προβλήματα.

“Το κτίριο έχει κάνει τεράστια κοιλιά. Ειδικά με την κατασκευή του Μετρό κλονίστηκε. Η ασφάλεια των εργαζομένων είναι η κύρια προτεραιότητα” δήλωσε ο Δημήτρης Παντερμαλής, πρόεδρος του Νέου Μουσείου Ακρόπολης. Ο ίδιος εξέφρασε την άποψη ότι είναι απαραίτητη η στατική αποκατάσταση του κτιρίου και ότι “επιθυμούν τις ελάχιστες δυνατές επεμβάσεις στις όψεις”, μιας και “η πολύπλοκη αρχιτεκτονική ιστορία του κτιρίου” δεν οδηγεί σε καμία απόδειξη για το πώς ήταν η αρχική του μορφή (επιχρισμένο ή όχι).

Οι προτεινόμενες επεμβάσεις, σύμφωνα με την εισήγηση της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Νεωτέρων και Σύγχρονων Μνημείων, έχουν ως κύριο στόχο την ενίσχυση της διαφραγματικής λειτουργίας των πατωμάτων των ορόφων, η οποία είναι καθοριστική για τη στατική επάρκεια των κατακόρυφων φερόντων στοιχείων, τη συγκράτηση της προς τα έξω οριζόντιας κίνησης των περιμετρικών φερουσών λιθοδομών και την εξασφάλιση των συναρμογών των τοίχων.

Προσφάτως μελετήθηκε και η δυνατότητα πρόσβασης ΑΜΕΑ (εντός του 2013). Τέλος ζητήθηκε να μελετηθεί και η δυνατότητα προσεκτικής απόσπασης και επανατοποθέτησης των πλακών της ζωφόρου, καθώς δεν έχουν πρωτογενή χαρακτήρα.

| Η Πόλη των Λόφων |

512

Το ιδιαίτερο κτίσμα του αρχιτέκτονα Weiler, μπροστά ακριβώς από την είσοδο του Νέου Μουσείου Ακρόπολης, μετά τη μερική αποκατάσταση του από τις φθορές. Λειτούργησε για ενενήντα περίπου χρόνια ως στρατιωτικό νοσοκομείο, ενώ σήμερα φιλοξενεί τα γραφεία του Κέντρου Μελετών της Ακρόπολης και των γύρω αρχαιολογικών χώρων.

441. Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης Γενικά Στοιχεία

νοίγει ο δρόμος (αφού τελικά δεν κρίθηκε διατηρητέο μνημείο) για την κατεδάφιση του παλαιού μουσείου Ακρόπολης στον ιερό βράχο. Κτίριο του 1884, με πολλές επεκτάσεις και προσκτίσματα, ύστερα από την απόφαση που ελήφθη σε κοινή συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και του Κεντρικού Συμβουλίου Νεότερων Μνημείων για την μη κήρυξη του ως διατηρητέου μνημείου.

Βεβαίως αυτή η κήρυξη δεν σημαίνει, ότι το παλαιό κτίριο θα κατεδαφιστεί αυτομάτως, είναι όμως ένα βήμα για να αποκαθαρθεί κάποτε η Ακρόπολη από τα νεότερα στοιχεία και να επανέλθει η ηρεμία του τοπίου προσεγγίζοντας κάπως την εικόνα, που είχε στην αρχαιότητα. Επιπλέον οι ανασκαφές, που θα γίνουν στο σημείο μετά την απελευθέρωση του από το κτίσμα μπορεί να αποκαλύψουν σημαντικές, άγνωστες αρχαιότητες. Εκείνο που πρέπει να γίνει ωστόσο άμεσα, όπως επισήμανε η γενική γραμματέας Πολιτισμού κυρία Λίνα Μενδώνη είναι η απομάκρυνση όλων των νεότερων κτισμάτων γύρω από το μουσείο και εφ΄ όσον χρειαστεί, να γίνουν ανασκαφές στα δάπεδα, ώστε εντοπισθεί ό,τι έχει διατηρηθεί εν υπογείω. Κατά πλειοψηφία ελήφθη πάντως η απόφαση, με ψήφους 12 έναντι 8 και με την μειοψηφία να υποστηρίζει την κήρυξη του, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως χώρος φύλαξης ευαίσθητων αρχαίων, που βρίσκονται εν υπαίθρω, κυρίως βέβαια 250 περίπου επιγραφών. Πράγμα το οποίο όμως, μπορεί να γίνει σε οποιαδήποτε στιγμή και για όσο χρόνο το κτίριο θα υφίσταται.

Από την άλλη ωστόσο η διατήρηση του κτιρίου μπορεί να ανοίξει την όρεξη διαφόρων, όπως έγινε προ ετών, για την εγκατάσταση αναψυκτηρίου πάνω στην Ακρόπολη. Αναφερόμαστε στην υπόθεση του «τραπεζάκια έξω», που είχε προκαλέσει αίσθηση και στο εξωτερικό, ώσπου να αποφευχθεί ευτυχώς, ύστερα από την σθεναρή αντίσταση των επιστημόνων. Αντίθετη με ένα τέτοιο σκεπτικό ήταν και στην συνεδρίαση των συμβουλίων η κυρία Μενδώνη, δηλώνοντας ότι το παλαιό μουσείο επ΄ ουδενί δεν πρέπει να χρησιμεύσει ως αναψυκτήριο ή οποιονδήποτε άλλο χώρο εξυπηρέτησης του κοινού, δεδομένου ότι έγινε συζήτηση και για δημόσιες τουαλέτες. Τι κρύβεται όμως κάτω το κλειστό και άδειο σήμερα κτίριο; Τα μυκηναϊκά τείχη ή και παλαιότερα αναμένουν να βρουν οι αρχαιολόγοι σε αυτό το σημείο, που βρίσκεται ανατολικά του Παρθενώνα. Εκεί βρισκόταν το ιερό του Πανδίονος, μυθικού ήρωα και βασιλιά των Αθηνών, υιού του Εριχθονίου ή του Κέκροπα. Στην ίδια θέση μάλιστα θεωρείται από κάποιους ότι βρισκόταν ένα παλαιότερο ιερό, που θάφτηκε με τις επιχώσεις του 5ου π.Χ. αιώνα. Μεγάλη πιθανότητα όμως να βρεθούν εξαιρετικά αρχαία, όπως οι Κόρες που είχε φέρει στο φως σκάβοντας σε γειτονική περιοχή ο Παναγής Καββαδίας τον 19ο αιώνα, δεν φαίνεται να υπάρχει. Αν και ποτέ δεν ξέρει κανείς, τι μπορεί να κρύβει ένα τέτοιο χώμα, όπως αυτό της Ακρόπολης.

| Η Πόλη των Λόφων |

514

Η είσοδος του κλειστού πλέον Μουσείου της Ακρόπολης. Τα περισσότερα εκθέματα έχουν μεταφερθεί στο νέο μουσείο, ενώ το συγκεκριμένο λειτουργεί ως παράρτημα και αποθήκη. Η κατεδάφιση του θα φέρει στο φως κάποια από τα σημαντικότερα μνημεία, ακόμα και των προϊστορικών χρόνων.

Οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν πλέον με αρκετή ακρίβεια το τι κρύβεται θαμμένο κάτω από το σύγχρονο οικοδόμημα του βράχου. Υπάρχουν πολλοί που ισχυρίζονται την ύπαρξη και άλλων λειψάνων, εκτός από των ιστορικά προφανών μνημείων.

450. Μπυραρία “Μετς” | 454. Εργοστάσιο Μπύρας “Φιξ” Γενικά Στοιχεία

μικρή συνοικία του Μετς έχει πιθανόν προβληματίσει αρκετούς για την προέλευση του ονόματος της. Το Μετς είναι μια επαρχιακή πόλη της Γαλλίας, στην οποία τα γερμανικά στρατεύματα επιτύχαν μια σημαντική νίκη στον μεταξύ των δύο χωρών πόλεμο. Το γεγονός αυτό έλαβε χώρα στα μέσα του 18ου αιώνος. Ποια όμως η σχέση αυτής της μικρής πόλης με το κέντρο της Αθήνας; Φαινομενικά, καμία. Όλα τελικά ξεκίνησαν από ένα καπρίτσιο, ένα όνειρο και μια τυχαία συνάντηση της ιστορίας με την μπύρα.

Γύρω στο 1850 ο βαυαρός Joxan Fouch, αφού πρωτίστως είχε μεταφερθεί μόνιμα στην Αθήνα, αποφάσισε να ανοίξει μια μπυραρία. Εξαιτίας του γεγονότος ότι ο ζύθος απαιτεί πολύ νερό για την παρασκευή του, άνοιξε το μαγαζί του δίπλα στον Ιλισσό ποταμό και κάτω από τον λόφο του Αρδηττού. Το “Μετς” ήταν το όνομα που έδωσε στο μικρό ζυθοποιείο, αφού πληροφορήθηκε για την έκβαση του πολέμου στη Γαλλία. Αυτό όπως αποδείχθηκε ήταν αρκετό, ώστε ολόκληρη η γύρω περιοχή να κρατήσει τον χαρακτηρισμό και τελικά να ονομαστεί επισήμως σε Μετς. Η επιτυχία του ζυθοποιείου πάντως ήταν τέτοια, ώστε ο Γιόχαν Φουξ να χρειαστεί να αλλάξει πολλές φορές “έδρα” για της ανάγκες της επιχείρησης του. Αρχικά ξεκίνησε από το Νέο Ηράκλειο, μεταφέρθηκε στο Κολωνάκι, το 1864 βρέθηκε στη νότια κοίτη του Ιλισσού και τελικά κατέληξε στις μεγάλες εγκαταστάσεις της Λεωφόρου Συγγρού, στο γνωστό πλέον εργοστάσιο ΦΙΞ, της επίσης ομώνυμης περιοχής του Φιξ. Ο γιός του Ιωάννη Φουξ (ή Φιξ), ο Κάρολος Φιξ ήταν αυτός που έδωσε την σημαντικότερη ώθηση ώστε η μικρή επιχείρηση να μετατραπεί σε μια από τις πιο πετυχημένες και διαχρονικές παραγωγικές μονάδες της σύγχρονης ιστορίας των Αθηνών.

[...] Όταν το 2009 ο Γιάννης Χήτος μαζί με τους αδερφούς Ηλία και Γιώργο Γκρέκη εξαγόραζαν το σήμα της FIX Hellas, πολλοί ήταν εκείνοι που έσπευσαν να κάνουν ειρωνικά, απαξιωτικά σχόλια: “Τι δουλειά έχει ένας νερουλάς με την μπύρα;”. Ίσως από σκοπιμότητα. Ίσως από άγνοια, διότι δεν γνώριζαν ότι πίσω από αυτό το εγχείρημα βρίσκονταν το ηπειρώτικο πείσμα του “νερουλά” Γιάννη Χήτου, συνιδιοκτήτη της εταιρίας Ζαγόρι, καθώς και των αδελφών Γκρέκη, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στη μικροζυθοποιία με την μπύρα Genesis. Αποτέλεσμα; Τρία χρόνια μετά την εξαγορά του σήματος και δύο χρόνια μετά τη διάθεσή της ξανά στην αγορά, η μπύρα FIX Hellas, προϊόν πλέον της Ολυμπιακής Ζυθοποιίας, έχει ξεπεράσει κάθε προσδοκία εντός Ελλάδος και πλέον διεκδικεί θέση και σε ξένες, μακρινές αγορές, όπως αυτές της Κίνας και του Καναδά [1]. Η απρόσμενη και μάλιστα υπό συνθήκες κρίσης επιτυχία της FIX αποδίδεται, πέρα από τα χαρακτηριστικά του προϊόντος αυτού καθ΄ αυτού, τα οποία προφανώς τυγχάνουν της αποδοχής σημαντικής μερίδας των καταναλωτών, και στο γεγονός ότι πρόκειται για σήμα άρρηκτα συνδεδεμένο με την ελληνική (αθηναϊκή) ιστορία. Η παραγωγή της μπύρας FIX ξεκίνησε το 1850 στην Ελλάδα από τον εκ Μονάχου ορμώμενο Ιωάννη Φιξ (Johan Fouch) στο Ηράκλειο Αττικής, προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες των Βαυαρών που είχαν έρθει στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα και εγκαταστάθηκαν τελικά μόνιμα στη χώρα. Η μπύρα, ωστόσο, αποκτά οπαδούς και μεταξύ των Ελλήνων κι έτσι ο Ι. Φιξ αποφασίζει να εγκαταστήσει το ζυθοποιείο του στο Κολωνάκι το 1864 και έξι χρόνια μετά να ανοίξει μπυραρία στις πλαγιές του Αρδηττού. Το όνομα της μπυραρίας ήταν “Μετς” και τελικά έδωσε το όνομά της σε όλη την περιοχή εκεί. το 1893 η μπυραρία μεταφέρεται σε μεγαλύτερο χώρο, επί της Λεωφόρου Συγγρού.

Άρθρο όπως εκδόθηκε στην εφημερίδα “Καθημερινή” το 2012.

| Η Πόλη των Λόφων |

516

Η ζήτηση είναι τέτοια κι έτσι σταδιακά η μικρή χειροκίνητη βιοτεχνία εξελίσσεται σε ατμοκίνητο εργοστάσιο, στο γνωστό πλέον εργοστάσιο του ΦΙΞ. Ρόλο στην επιχείρηση αναλαμβάνει και ο μεγαλύτερος γιός του Ι. Φιξ, ο Κάρολος, ο οποίος το 1922 είναι ο πρώτος που φέρνει στην Ελλάδα τον τεχνητό πάγο. Έπειτα από πολλές δεκαετίες κυριαρχίας της Φιξ στην ελληνική αγορά, αλλά και πολλών κακών χειρισμών και έντονου ανταγωνισμού από νέες μπύρες, το 1982 το εργοστάσιο κλείνει. Το 1995 η εταιρία “Δ. Κουρτάκης Α.Ε.” εξαγοράζει από την Εθνική Τράπεζα τα σήματα της μπύρας ΦΙΞ, την οποία παράγει “φασόν”, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Το έτος 2009 είναι η χρονιά - σταθμός για την πλέον ιστορική μπύρα, καθώς εξαγοράζουν το σήμα ο Γ. Χήτος και οι αδερφοί Γκρέκη, κατασκευάζουν ένα υπερσύγχρονο ζυθοποιείο στη Ριτσώνα και στις αρχές του Απριλίου του 2010 η μπύρα κυκλοφορεί ξανά στην αγορά. “Αν αναλογιστεί κάποιος ότι του χρόνου συμπληρώνονται τα 150 χρόνια επώνυμης παρουσίας της FIX στην Ελλάδα, εύκολα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ελληνικότητα, την οποία πολλοί διεκδικούν τελευταία ολοένα και περισσότερο, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό που εφ’ όσον το έχει κάποιο προϊόν στο DNA του, δεν χρειάζεται να την παραμετροποιεί”, τονίζει η διοίκηση της Ολυμπιακής Ζυθοπποιίας στην “K”. Οι νέοι ιδιοκτήτες της Fix φιλοδοξούν να δώσουν την παλιά αίγλη με ένα εντελώς καινούργιο προϊόν. Μέχρι στιγμής φαίνεται ότι βρίσκονται εντός των στόχων τους. Το μερίδιο της FIX ανέρχεται ήδη στο 12% και βάζει για το 2013 στόχο το 15%. Το 2012 αναμένεται να κλείσει με τζίρο 45 εκατ. ευρώ, ενώ ήδη, αν και με μικρές ποσότητες ακόμη, βρίσκεται σε 14 αγορές του εξωτερικού.

Το ανακαινισμένο σήμερα εργοστάσιο του Φιξ προορίζεται να στεγάσει το νέο μουσείο Μοντέρνας Τέχνης των Αθηνών. Θεωρείται ως το σήμα κατατεθέν στο ανατολικό (προς το κέντρο) τμήμα της Λεωφόρου Συγγρού.

451. Σχολή Χιλλ Γενικά Στοιχεία

Σχολή Χιλλ ιδρύθηκε από τον αμερικανό ιεραπόστολο Τζον Χιλλ και τη γυναίκα του Φανή, το 1831, με την οριστική απελευθέρωση της Ελλάδος και την κήρυξη της Αθήνας ως νέας πρωτεύουσας. Το ζεύγος των ιεραποστόλων είχε φτάσει το Δεκέμβριο του 1830 στη Σύρο επιχειρώντας να διερευνήσει την πιθανότητα δημιουργίας ενός σχολείου στο νησί. Γρήγορα προσανατολίστηκαν προς την μικρή ακόμα Αθήνα. Σε μια κατεστραμμένη πόλη έστησαν το πρώτο σχολείο τους στην Πύλη της Αγοράς με ελάχιστη υποδομή. Μέσα σε ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα οι Χιλλ δημιούργησαν νέα σχολεία: σχολείο απόρων παιδιών, το πρώτο σχολείο θηλέων και ένα οικοτροφείο [1]. Το 1834 προχώρησαν, με υπεύθυνη την Φ. Χιλλ, στην ίδρυση Διδασκαλείου με σκοπό την εκπαίδευση νέων διδασκάλων [2], εξασφαλίζοντας 12 υποτροφίες από το ελληνικό κράτος. Το 1835 προστέθηκε και το πρώτο νηπιαγωγείο της χώρας.

Η Σχολή Χιλλ αποτέλεσε σε όλο τον 19ο αιώνα το πρώτο και ένα από τα πλέον σημαντικά κέντρα γυναικείας εκπαίδευσης στην Ελλάδα, καθώς στη φιλοσοφία των ιδρυτών της η εκπαίδευση των γυναικών είχε πρωταρχική σημασία. Η επιρροή που θα μπορούσαν να ασκήσουν οι απόφοιτες της Σχολής ως σύζυγοι και μητέρες, θα συντελούσε στη διαμόρφωση μιας νέας γενιάς χριστιανών γυναικών, απαλλαγμένων από τις "προλήψεις" και τις "δεισιδαιμονίες" που, όπως πίστευαν οι ίδιοι και οι προτεσταντικοί κύκλοι από τους οποίους προέρχονταν, μάστιζαν την Ορθόδοξη Εκκλησία και μεγάλο αριθμό πιστών. Η συστηματική ερμηνεία του Ευαγγελίου ήταν η βάση της εκπαίδευσης, παράλληλα με τα γράμματα και τα εργόχειρα. Στις φτωχές μαθήτριες της σχολής, το κέντημα, η ραπτική και η υφαντική διδάχτηκαν ως εφόδια βιοπορισμού.

Η Σχολή απέκτησε αμέσως μετά την ίδρυση της σημαντικό κύρος, "...η φοίτησις εις το σχολείον εθεωρείτο εν τη Αθηναϊκή κοινωνία ως τίτλος τιμής". Οι εκδηλώσεις της αποτελούσαν γεγονότα του δημοσίου βίου, συγκέντρωναν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Οι μαθήτριες πλήρωναν δίδακτρα, εκτός από εκείνες που φοιτούσαν στο σχολείο των απόρων. Στις τάξεις της συγκεντρώθηκαν τα κορίτσια γνωστών οικογενειών του ελληνικού κράτους. Στο οικοτροφείο της πέρασαν τα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια κόρες πλουσίων Ελλήνων που ζούσαν στον ευρύτερο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι μαθήτριες μέσα από μια πλούσια και πρωτόγνωρη για την εποχή εκπαίδευση ανέλαβαν επίλεκτους ρόλους στη δημόσια σφαίρα. Υποδέχθηκαν τον Όθωνα και λίγα χρόνια μετά τη νεαρή βασίλισσα, αρκετές υπήρξαν κυρίες της τιμής δίπλα της. Η αναγνώριση του έργου της σχολής αποτυπώθηκε από πολύ νωρίς, το 1836, με την απονομή μεταλλίου από τον Όθωνα και αργότερα με τιμητικές διακρίσεις από την κυβέρνηση, το Δήμο Αθηναίων και άλλους φορείς. Παρόλα αυτά, σε μια εποχή θρησκευτικής σκλήρυνσης στις αρχές του 1840, το αλλόθρησκο των ιδρυτών της Σχολής δημιούργησε εντάσεις που οδήγησαν σε καταγγελίες μέσω εφημερίδων για προσηλυτισμό. Παρά τη σημαντική ενσωμάτωση των Χιλλ στην ελληνική κοινωνία, οι καταγγελίες προκάλεσαν την ανάμιξη της Ιεράς Συνόδου και τη διεξαγωγή ανακρίσεων από μέλη της στις μαθήτριες του σχολείου. Το αποτέλεσμα ήταν η κατάρριψη των κατηγοριών.

1. 2.

| Η Πόλη των Λόφων |

518

Απογοητευμένοι από τα γεγονότα οι δύο ιδρυτές οδηγήθηκαν στο κλείσιμο του και την παραχώρηση του κτιρίου του στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αμέσως μετά τη διάλυση του σχολείου τους οι Χιλλ αφοσιώθηκαν, ως το 1853, μόνο στο σχολείο που συντηρούσαν για τα φτωχά παιδιά και που λειτουργούσε στην Πύλη της Αγοράς. Όταν το 1853 η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μετέφερε το σχολείο της σε ιδιόκτητο κτίριο, το Αρσάκειο, και έμεινε διαθέσιμο το σπίτι της Πλάκας, η Χιλλ επαναλειτούργησε το Παρθεναγωγείο ως το 1865. Το 1882 πέθανε ο Τζον και δυο χρόνια αργότερα η Φανή Χιλλ. Τη διεύθυνση του σχολείου ανέλαβε η Μπέσση Μάσσων, συνεχίζοντας την προσέλκυση μαθητριών από όλα τα μέρη της Ελλάδας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1885 κτίστηκε το παρεκκλήσι της Σχολής Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στη μνήμη των ιδρυτών της. Στο τέλος της δεκαετίας του 1920, το οικοτροφείο έκλεισε, ενώ το 1937 και μετά από μια μακρά και αγωνιώδη εκστρατεία εξεύρεσης οικονομικών πόρων η οποία απευθύνθηκε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κατεδαφίστηκε το παλιό και κτίστηκε το νέο κτίριο, το οποίο φιλοξενεί τη σχολή έως σήμερα. Στο πλαίσιο του Παρθεναγωγείου λειτούργησε Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, ανώτερο Παρθεναγωγείο και στη συνέχεια Γυμνάσιο. Το 1957 η διεύθυνση μεταβιβάστηκε σε μια νεότερη γενιά απογόνων των Χιλλ, σηματοδοτώντας τη μετάβαση από ένα μοντέλο που τέλειωσε στο Μεσοπόλεμο στη σύγχρονη εποχή. Το 1982 αποφασίστηκε από τους ιδιοκτήτες η διακοπή της λειτουργίας του Γυμνασίου και του Λυκείου, διατηρώντας πλέον μόνο το Νηπιαγωγείο και το Δημοτικό το σχολείο.

Γκραβούρα των αρχών του προηγούμενου αιώνος, όπου απεικονίζει το οίκημα στη Πλάκα, επί της οδού Χιλλ. Το παρόν λειτουργεί σήμερα ως ιδιωτική δημοτική σχολή.

460. Αγγλικανική Εκκλησία Γενικά Στοιχεία

νεογοτθικός αγγλικανικός ναός του Αγίου Παύλου βρίσκεται στο τέρμα της οδού Φιλελλήνων, στον αριθμό 27 και στη συμβολή της με την Λεωφόρο Αμαλίας. οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1839-1843, από ημιλαξευτό μάρμαρο του Υμηττού, ενώ τα κορνιζώματα κατασκευάστηκαν από πωρόλιθο του Ισθμού. Εξυπηρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες της αθηναϊκής παροικίας των Διαμαρτυρομένων (Προτεσταντών).

Για την ανέγερση και τη συμπλήρωσή του συνεισέφεραν οικονομικά η Βρετανική κυβέρνηση, ο τότε Βρετανός πρέσβης Edmund Lyons, αλλά και η παροικία των Βρετανών και Αμερικανών διαμαρτυρομένων που είχαν τότε εγκατασταθεί στην Αθήνα. Γενικά πιστεύεται πως για την κατασκευή του προκηρύχτηκε διαγωνισμός και εγκρίθηκε το σχέδιο του Έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Σταμάτη Κλεάνθη. Παρόλα αυτά υπάρχει σύγχυση γύρω από την οριστική ταυτότητα του αρχιτέκτονα του ναού, τόσο από τους Έλληνες, όσο και από τους ξένους ερευνητές.

Ο Κ. Η. Μπίρης (παραπέμποντας σε στοιχεία του William Miller), αποδίδει όντως τα σχέδια στον Σ. Κλεάνθη, πληροφορία την οποία ο Δ. Φιλιππίδης αναπαράγει με ερωτηματικό, προσθέτοντας την παρατήρηση του H. R. Hitchcock ότι, σε κάθε περίπτωση, ο Κλεάνθης βασίστηκε σε ένα αρχικό σχέδιο του Βρετανού αρχιτέκτονα Charles Cockerell. Περαιτέρω έρευνα αποδεικνύει και τεκμηριώνει την εμπλοκή Cockerell, η οποία αναφέρεται ρητά και σε βρετανικό δημοσίευμα της εποχής [1]. Η Ida Haugsted σημειώνει, ωστόσο, ότι είχε προϋπάρξει σχέδιο του Δανού Hans Christian Hansen, το οποίο όμως άλλαξε. Στον Hansen πιστώνουν επίσης το ναό, η Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν και η Ελένη Φέσσα-Εμμανουήλ. Τέλος υπάρχει και η άποψη ότι η μελέτη εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη - Σάουμπερτ και η εκτέλεση ανατέθηκε στο Δανό αρχιτέκτονα Hans Christian Hansen.

The Illustrated London News, Μάιος 1843

| Η Πόλη των Λόφων |

520

Η όψη του αγγλικανικού ναού του Αποστόλου Παύλου, από την οδό Φιλελλήνων. Ένας από τους λίγους ναούς στην πρωτεύουσα που παρουσιάζει οξυκόρυφο υπέρθυρο βιτρό και γοτθικές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες.

464-465. Ξενοδοχεία “Μέγας Αλέξανδρος” & “Μπάγκειον” Γενικά Στοιχεία

α δύο τετραόροφα κτίρια “Μέγας Αλέξανδρος” και “Μπάγκειον” που δεσπόζουν εκατέρωθεν της οδού Αθηνάς στην πλατεία Ομονοίας, οικοδομήθηκαν βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Ernst Ziller (1837-1923), κατόπιν δωρεάς του Ιωάννη Μπάγκα (ή Πάγκα). Το πρώτο εξ αυτών λειτούργησε το 1889, ενώ το δεύτερο (αναφερόμενο σε παλαιότερες επιγραφές και ως "Πάγκειον") μερικά χρόνια αργότερα, αφού η κατασκευή του έλαβε χώρα μεταξύ των ετών 1890-1894. Η ανέγερσή τους θεωρείται ότι εγκαινίασε μια νέα εποχή για τα αθηναϊκά ξενοδοχεία, από πλευράς μεγέθους, εσωτερικής διάταξης και εξωτερικής μορφής (χαρακτηριστική η διακόσμηση της ζώνης του τελευταίου ορόφου με τις βαθυκόκκινες ορθογώνιες επιφάνειες). Βασικό νέο στοιχείο αποτελεί η ύπαρξη κεντρικού υαλοσκεπούς αιθρίου, πέριξ του οποίου αρθρώνονται το κτίριο και οι λειτουργίες του.

Αρχικά ήταν τριόροφα, με αγάλματα στην στέψη τους, τα οποία αφαιρέθηκαν την περίοδο του μεσοπολέμου, όπου προστέθηκε και ο τέταρτος όροφος. Και τα δύο ξενοδοχεία στην ακμή τους λειτουργήσαν και με παραρτήματα. Το “Μπάγκειον” είχε παράρτημα στην οδό ΄Γ Σεπτεμβρίου, πάνω από το ζυθοπωλείο Ζαχαράτου Καπερώνη. Ο “Μέγας Αλέξανδρος”, όπως και τα περισσότερα ξενοδοχεία της ευρύτερης περιοχής της Πλατείας Ομόνοιας, παρήκμασε μεταπολεμικά (λειτουργούσε πάντως ακόμη από τη δεκαετία του ΄50, με το ομώνυμο καφενείο - γαλακτοπωλείο του ως τα τέλη του 20ου αιώνα). Αντίθετα, το "Μπάγκειον" παρουσίασε μια αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα, καθώς λειτουργούσε ακόμη τουλάχιστον μέχρι το 1969 (ως Γ' κατηγορίας). Στο σημείο εκείνο προϋπήρχε οικία, στην οποία διέμενε η οικογένεια του Χαρίλαου Τρικούπη, μέχρι το 1883.

| Η Πόλη των Λόφων |

522

Η τελευταία χρονικά “άποψη” της Πλατείας Ομονοίας επισκιάζει τα δύο κτίρια στο βάθος. Η απόφαση να κτιστούν δύο ακριβώς ίδια ξενοδοχεία εκατέρωθεν της οδού Αθηνάς ξενίζει, όμως κατάφεραν να αποκτήσουν έτσι συμβολικό χαρακτήρα.

Λεπτομέρεια του 4ου ορόφου, με τις χαρακτηριστικές νεότερες βαθυκόκκινες επιφάνειες. Τα κουφώματα και τα κιγκλιδώματα παρέμειναν στην ίδια λογική και το μόνο στοιχείο που θυμίζει σήμερα την αρχική του μορφή και ύψος είναι η μαρκίζα της περιμετρικής στέψης του 3ου ορόφου.

466. Αρσάκειον Παρθεναγωγείον Γενικά Στοιχεία

ο Αρσάκειο Παρθεναγωγείο βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Εθνική Βαλλιάνειο Βιβλιοθήκη και στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Πεσματζόγλου (τότε Μενάνδρου). Κτίσθηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου, προάγοντας αυστηρό κλασικό ρυθμό και με λιτή διακόσμηση, μεταξύ των ετών 1846-1852. Είναι διώροφο με πλάγιες πτέρυγες που σχηματίζουν εσωτερική αυλή. Προς την οδό Πανεπιστημίου, οι στενές πλευρές των πλάγιων πτερύγων, επιστέφονται με αετώματα. Ανάμεσα τους αναπτύσσεται το κεντρικό τμήμα της όψης με την κύρια είσοδο στο ισόγειο και τον όροφο να διαρθρώνεται με ιωνικούς ημικίονες μεταξύ των παραθύρων. Η είσοδος πλαισιώνεται με μαρμάρινους δωρικούς ημικίονες που φέρουν θριγκούς και αετώματα, τις κορυφές των οποίων κοσμούν κεφαλές της Αθηνάς [1], έργα του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση. Το εσωτερικό του Αρσακείου Παρθεναγωγείου, με την άνεση των χώρων του, με τα μαρμάρινα κλιμακοστάσια, τις διακοσμημένες οροφές και τις ευρύχωρες αίθουσες είναι το ίδιο επιβλητικό με την εξωτερική όψη του και δίνει το μέτρο της καλαισθησίας της εποχής.

Κατασκευάστηκε για λογαριασμό της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, η οποία είχε αγοράσει το οικόπεδο από την Μονή Ζωοδόχου Πηγής της Άνδρου. Για την ανοικοδόμηση του, στρατιώτες μετάφεραν από την Ακρόπολη "τους περιττούς λίθους". Η πράξη αυτή έγινε με την έγκριση τού Όθωνα και, αν και είναι αντίθετη προς την αρχαιολογική δεοντολογία, είναι ενδεικτική της σημασίας που δόθηκε στο κτίσιμο του Παρθεναγωγείου και στον σκοπό που θα επιτελούσε. Μετά την ανακαίνιση του κτηρίου από τη ΔΕΠΟΣ στα τέλη της δεκαετίας του ΄90, οι λίθοι αυτοί αποσπάσθηκαν και επεστράφησαν στην Ακρόπολη. Μόνο όσοι ήταν φέροντες παρέμειναν, αφού προηγουμένως φωτογραφήθηκαν και αρχειοθετήθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το έτος 1867 παραδίδεται νεόδμητο σχολικό κτήριο επί της οδού Σταδίου και Τυπογραφίας (σήμερα: οδός Αρσάκη), δωρεά της Ελένης Τοσίτσα, το "Τοσίτσειο", σε αρχιτεκτονικά σχέδια επίσης του Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Μετά από δωρεές και αγορές περιέρχεται στη Φ.Ε. όλο το περί το Αρσάκειο οικοδομικό τετράγωνο, το οποίο με συνεχείς προσθήκες αποκτά τη σημερινή του μορφή.

Στα μέσα τού 19ου αιώνα αλλά και μεταγενέστερα, είχε καθιερωθεί, ειδικά για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, η αρχιτετονική του ελληνικού κλασικισμού. Και αυτό εξαιτίας των ιδεολογικών και αισθητικών αναφορών που δημιουργούσαν ένα είδος συμβολικής σχέσης μεταξύ "κλασικού" και "εθνικού" στην εμφάνιση των σχολείων της ελεύθερης πλέον Ελλάδας.

| Η Πόλη των Λόφων |

524

Η χαρακτηριστική είσοδος του Παρθεναγωγείου, με την προτομή της Αθηνάς, τον κλασικό διάκοσμο και φυσικά την επιγραφή ΑΡΣΑΚΕΙΟΝ που δεσπόζει στο κτίριο. Οι υπόλοιπες όψεις, αν και πιο λιτές ως προς την διακόσμηση, δίνουν χαρακτήρα ελληνικό, επομένως και εθνικό, βασικό στοιχείο αρχιτεκτονικής των δημόσιων και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της νεοσύστατης χώρας και πρωτεύουσας.

467. Ξενοδοχείον “Excelsior” | 470. Ξενοδοχείο “Παλλάδιον” Γενικά Στοιχεία

ο τετραώροφο μέγαρο που δεσπόζει στη γωνία της οδού Πανεπιστημίου με την πλατεία Ομονοίας, οικοδομήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, κατά πάσα πιθανότητα βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Ernst Ziller. Αποτελεί χαρακτηριστικό προϊόν του λεγόμενου εκλεκτικιστικού ιστορισμού, διατηρώντας παράλληλα στοιχεία του ύστερου αθηναϊκού νεοκλασικισμού, σε μεγάλη - για την εποχή του - κλίμακα, καθώς εκτείνεται σε τρεις όψεις, επί της πλατείας Ομονοίας (15 μέτρα), επί της οδού Πανεπιστημίου (41 μέτρα) και επί της οδού Πατησίων (28 μέτρα). Για ένα μεγάλο διάστημα λειτούργησε ως ξενοδοχείο, αρχικά με την επωνυμία "Βικτώρια" (μαρτυρείται μεταξύ των ετών 1912-1926), αλλά κυρίως ως “Εξέλσιορ” (από το 1929). Επρόκειτο για ένα από τα πλέον σημαντικά ξενοδοχεία της πόλης (με 100 δωμάτια και καφεζαχαροπλαστείο ζυθοπωλείο στο ισόγειο), το οποίο μεταπολεμικά πέρασε σε φάση παρακμής, (λειτουργούσε, ωστόσο, ακόμη τη δεκαετία του ΄50). Βαθμιαία η χρήση των ορόφων εγκαταλείφθηκε και στο ισόγειο στεγάστηκαν εμπορικά καταστήματα. Στη φάση αυτή οι όψεις και το εσωτερικό είχαν υποστεί σημαντικές καταστροφές ενώ είχαν επέλθει εκτεταμένες αλλοιώσεις στη μορφή του ισογείου. Το κτίριο πέρασε σταδιακά στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας και το 1979 οι όψεις του χαρακτηρίστηκαν ως διατηρητέες από το Υπουργείο Πολιτισμού. Μεταξύ των ετών 1979 και 1981 ανακατασκευάστηκε εσωτερικά και αναπαλαιώθηκε εξωτερικά, πάνω σε σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Τσιβεριώτη.

Το εκλεκτικιστικό τετραώροφο μέγαρο στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου 54 και Μπενάκη, οικοδομήθηκε το έτος 1915, βάσει σχεδίων του πολιτικού μηχανικού Παναγιώτη Ζίζηλα. Εντάσσεται στα πλαίσια ανέγερσης νέων μεγάλων οικοδομών "εκμετάλλευσης" (ξενοδοχείων ή πολυκατοικιών με πολυτελή διαμερίσματα) για εύπορους πελάτες - ενοικιαστές, όπως ήταν άλλωστε η επικρατούσα τάση της περιόδου. Για ένα μεγάλο διάστημα λειτούργησε ως ξενοδοχείο, αρχικά με την επωνυμία "Πριγκήπισσα Σοφία" (μαρτυρείται μεταξύ των ετών 1915-1917), αλλά κυρίως λειτούργησε ως “Παλλάδιον” (από το 1920, ενώ λειτουργούσε ακόμη το 1977). Οι όροφοι εγκαταλείφθηκαν σταδιακά, αφού πρωτίστως στέγαζαν τις τελευταίες δεκαετίες γραφεία. Πρόσφατα ανακαινίστηκε, κυρίως εξωτερικά, όπου υπαίστη αρκετές φθορές κατά τα προηγούμενα χρόνια. Σήμερα στεγάζει κυρίως μικρά εμπορικά καταστήματα στο ισόγειο, ενώ είναι υπό χρήση περιορισμένο τμήμα του εσωτερικών του χώρων.

| Η Πόλη των Λόφων |

526

Επάνω διακρίνεται το πρώην Ξενοδοχείο “Παλλάδιον” στην οδό Πανεπιστημίου, ενώ δεξιά απεικονίζεται λεπτομέρεια της πλαϊνής εισόδου του πρώην Ξενοδοχείου “Excelsior”, από τη μεριά της οδού Πατησίων.

469. Οικία Ορφανίδη Γενικά Στοιχεία

ο τριώροφο κτίριο που βρίσκεται στη συμβολή της λεωφόρου Αμαλίας 56 με την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου (με όψη και προς την οδό Αισχίνου), οικοδομήθηκε στο γύρισμα του 19ου προς τον 20o αιώνα, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Αναστ. Μεταξά, που υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες εκπρόσωπους του όψιμου νεοκλασικού ρυθμού. Εμφανίζει στοιχεία ενός λιτού και “κάπως αδρού” νεοκλασικισμού, σε αντίθεση με τον εκλεκτικιστικό ρυθμό που επικρατούσε εκείνη την περίοδο. Αρχικά χρησίμευσε ως κατοικία του δικηγόρου Γεώργιου Ορφανίδη και της συζύγου του Όλγας Σαρόγλου, αδελφής του δωρητή του Σαρόγλειου Μεγάρου, στην οδό Ριγίλλης. Αργότερα εγκαταλείπεται και υφίσταται φθορές κατά το μεσοπόλεμο, ενώ το 1980 κηρύσσεται διατηρητέο. Το 1989 περιήλθε στην ιδιοκτησία του Ιδρύματος “Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης”. Αποκαταστάθηκε εσωτερικά και αναμορφώθηκε τμήμα της όψης του (μεταξύ των ετών 1991-1993) από τους αρχιτέκτονες Γιώργο Ζαμπέλα και Βασίλη Τσεγκή και έκτοτε στεγάζει τα γραφεία και τις αίθουσες εκδηλώσεων του Ιδρύματος. Ορισμένες αίθουσες είναι διακοσμημένες με έπιπλα και έργα τέχνης που ανήκαν στον Αριστοτέλη Ωνάση. Τα έπιπλα αυτά αγοράστηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο όταν παροπλίσθηκε η θαλαμηγός Χριστίνα. Στον δεύτερο όροφο έχει μεταφερθεί αυτούσιο το γραφείο του Αριστοτέλη Ωνάση από το Μόντε Κάρλο [1].

Τα κυριότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία του οικοδομήματος είναι ο περιορισμένου ύψους δεύτερος όροφος, η λιτή διακόσμηση του στο εσωτερικό και η χρήση στη στέγαση του γαλλικών κεραμιδιών χωρίς ακροκεράμους. Στο κεντρικό παράθυρο της πρόσοψης διακρίνεται ένα ζεύγος καρυάτιδων, ενώ όλος ο κεντρικός εξώστης είναι επενδεδυμένος με μάρμαρο. το κτίσμα έχει αρκετούς μεγάλους εξώστες περιμετρικά και μια μικρή ισόγεια βεράντα στο πίσω μέρος του. Από τις πιο όμορφες λεπτομέρειες είναι η σπάνια μεταλλική κατασκευή που περιβάλλει τον εξώστη αριστερά της πρόσοψης (παρόμοιος υπάρχει στο παλατάκι Χαΐδαρίου και ίσως σε ελάχιστα άλλα κτίρια πλέον). Ο Γεώργιος Ορφανίδης καταγόταν από την Σμύρνη από εύπορη οικογένεια, είχε σπουδάσει νομικά και την περίοδο των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων ήταν ήδη δικηγόρος και ασκούσε το επάγγελμα. Ο πατέρας του ήταν καθηγητής ιατρικής και ο θείος του Θεόδωρος βοτανολόγος, με από κοινού συμμετοχή στις Ζάππειες ολυμπιάδες. Σύζυγος του ήταν η Όλγα Σαρόγλου, αδελφή του Πέτρου Σαρόγλου δωρητή του Σαρόγλειου Μεγάρου. Συμμετείχε στους Α' Ολυμπιακούς αγώνες του 1896 στην Αθήνα και πήρε δύο μετάλλια, ένα χρυσό και ένα αργυρό στην σκοποβολή [2], στους αγώνες που έλαβαν χώρα στο νεόκτιστο τότε σκοπευτήριο Καλλιθέας. Ήταν λάτρης του κυνηγιού και τον όπλων, στους αγώνες χρησιμοποίησε όπλο Μάουζερ που το χρησιμοποίησε πρώτη φορά. Στην Μεσολυμπιάδα του 1906 ήταν επίσης πρώτος με στο αγώνισμα με πιστόλι από 50μ. Ο Ορφανίδης είχε συμμετάσχει και στα Γ' Ολύμπια (ή αλλιώς Ζάππεια Ολυμπιάδα) του 1875. Διετέλεσε μέλος της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής από το 1921 έως το 1930.

Η πληροφορία προέρχεται από το site του Ιδρύματος Ωνάση. Δεν υπάρχουν άλλα συγκεκριμένα στοιχεία καθώς το κτίριο είναι μη προσβάσιμο και φυλασσόμενο όπως επιβάλλεται.

2. Ο Γ. Ορφανίδης ήταν χρυσός Ολυμπιονίκης στο αγώνισμα καραμπίνας σε τρεις στάσεις από 300μ. με επίδοση 1583 και αργυρός ολυμπιονίκης στο αγώνισμα βολής με πιστόλι από 25 μ. με επίδοση 249. | Η Πόλη των Λόφων |

528

Οι εξώστες στο πίσω μέρος του κτιρίου με το χαρακτηριστικό μεταλλικό κιγκλίδωμα που τις περιβάλλει. Στην ισόγεια αυλή βρίσκεται ένα μικρό δωμάτιο με πιθανή χρήση διαμονής του προσωπικού.

Η κύρια όψη του μεγάρου επί της οδού Αμαλίας 36, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το μπάνερ και όπως είναι ευρέως γνωστό το συγκεκριμένο κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση.

472. Εθνικό Θέατρο Αθηνών Γενικά Στοιχεία

ο Εθνικό Θέατρο άρχισε να κτίζεται ως Βασιλικό θέατρο το 1891, χάρη σε σημαντική δωρεά ύψους 10.000 αγγλικών λιρών που πρόσφερε ο ομογενής Ευστράτιος Ράλλης στον Βασιλέα Γεώργιο Α΄, προκειμένου να τα διαθέσει εκείνος σύμφωνα με τη κρίση του. Με απόφαση του τέως βασιλιά αποφασίστηκε η δημιουργία θεατρικής σκηνής, για την οποία επιλέχθηκε το οικόπεδο του αυλικού Νικολάου Θων επί της οδού Αγίου Κωνσταντίνου. Αρχικά το θέατρο προοριζόταν να κατασκευασθεί στη Πλατεία Κλαυθμώνος. Για την αποπεράτωση του έργου συνεισέφεραν επίσης οι Κοριαλένης και Ευγενίδης, καθώς φυσικά και το δημόσιο ταμείο. Ο Γερμανός αρχιτέκτονας του κτιρίου, Ερνέστος Τσίλλερ, εμπνεόμενος από τον αναγεννησιακό και τον κλασσικό ρυθμό, σχεδίασε την πρόσοψη έχοντας ως πρότυπο τη βιβλιοθήκη του Αδριανού. Το κεντρικό της τμήμα είναι εξαιρετικά πλούσιο σε διακοσμητικά στοιχεία, με κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού, ενώ τα δύο πλευρικά τμήματα αποτελούν μία τυπική νεοκλασική σύνθεση. Οι αρχικές εσωτερικές εγκαταστάσεις της σκηνής, του φωτισμού και της θέρμανσης ήταν οι πιο προηγμένες εκείνης της εποχής, σχεδιασμένες από Βιεννέζους μηχανικούς και κατασκευασμένες σε εργοστάσια του Πειραιά. Ως Βασιλικό Θέατρο λειτούργησε από το έτος 1900 και μόνο για οχτώ χρόνια και κατόπιν παραχωρήθηκε σε κοινή χρήση. Το κτίριο ανακαινίστηκε για πρώτη φορά την περίοδο 1930-31, υπό την εποπτεία του σκηνογράφου Κλεόβουλου Κλώνη. Τα εγκαίνια έγιναν με την παράσταση “Αγαμέμνων” του Αισχύλου και τη μονόπρακτη κωμωδία “Ο Θείος Όνειρος” του Ξενόπουλου στις 19 Μαρτίου 1932. Ανάμεσα στους ηθοποιούς που συγκαταλέγονταν στον πρώτο πυρήνα του Εθνικού Θεάτρου, συναντώνται οι: Αιμίλιος Βεάκης, Γιώργος Γληνός, Ελένη Παπαδάκη, Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Θάνος Κωτσόπουλος, Δημήτρης Μυράτ, κ.α.

Η περίοδος του Φώτου Πολίτη χαρακτηρίζεται από την επιθυμία του το Εθνικό να συμβάλει στη διαπαιδαγώγηση και την ψυχαγωγία του λαού, χωρίς να ικανοποιεί τις προσωπικές φιλοδοξίες των πρωταγωνιστών του. Το 1934, μετά τον θάνατο του Φώτου Πολίτη, τη θέση του ανέλαβε ο Δημήτρης Ροντήρης, ο σκηνοθέτης που ίσως περισσότερο από όλους τους άλλους θα συνδέσει το όνομα του με το Εθνικό Θέατρο, υπηρετώντας το μέχρι τον θάνατο του (1981). Το 1939, ιδρύθηκε η Εθνική Λυρική Σκηνή ως τμήμα του Εθνικού Θεάτρου. Tο 1960 κατεδαφίστηκε το ξενοδοχείο “Μεσσήνη” στη γωνία της οδού Μενάνδρου και κτίστηκε η νέα πτέρυγα (Νέα Σκηνή), με εναρκτήρια παράσταση την “ Έβδομη Ημέρα της Δημιουργίας” του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Το 1979-1982 κτίστηκε το τριώροφο υπόγειο στο πίσω οικόπεδο, το οποίο όμως παρέμεινε ημιτελές μέχρι τις μέρες μας. Το 1996 ιδρύθηκε η Πειραματική σκηνή, ο Άδειος Χώρος και το Εργαστήριο Ηθοποιών [1]. Το Εθνικό Θέατρο Αθηνών έχει συμβάλλει σημαντικά και στην αναβίωση του αρχαίου δράματος δίνοντας ζωή (υπό την καθοδήγηση του Ροντήρη) στα αρχαία θέατρα του Ηρωδείου και της Επιδαύρου, υπογραμμίζοντας την ανάγκη δημιουργίας ενός θεατρικού Φεστιβάλ αφιερωμένου στο αρχαίο δράμα. Το 1955 το Εθνικό καθιέρωσε το φεστιβάλ Επιδαύρου με τις παραστάσεις “Εκάβη”, “Οιδίπους Τύραννος” και “Ιππόλυτος”. Σήμερα το κτίριο είναι διατηρητέο και άρτι ανακαινισμένο. Οι εργασίες αρχικά προβλέπονταν να ολοκληρωθούν στα τέλη του 2007. Τελικά ήρθαν σε πέρας τον Οκτώβριο του 2009 και περιλαμβάνουν ανάπλαση ολόκληρου του οικοδομικού τετραγώνου, του διάκοσμου, ένα νέο κτίριο, γενική αναβάθμιση του εξοπλισμού της σκηνής, βελτιωμένη αίθουσα (πλατεία και εξώστες), καινούργιο θέατρο 260300 θέσεων για τη Νέα Σκηνή και διαρρύθμιση που ενοποιεί και τα τέσσερα κτίρια.

Η συνολική αυτή προσπάθεια καθώς και η λειτουργία της δραματικής σχολής αποτέλεσαν γερές βάσεις για την ανάπτυξη της θεατρικής τέχνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δραματική σχολή του Εθνικού έχει τροφοδοτήσει αλλά και τροφοδοτεί ακόμα τα θέατρα με μερικούς από τους αξιότερους Έλληνες ηθοποιούς.

| Η Πόλη των Λόφων |

530

Η κύρια όψη του οικοδομήματος επί της οδού Α. Κωνσταντίνου, στην οποία ο Ερνέστος Τσίλλερ προσέδωσε αρχιτεκτονικά στοιχεία από τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού. Αυτό είναι ευδιάκριτο κυρίως στην επανάληψη της κιονοστοιχίας και των πέντε εισόδων του κεντρικού κτιρίου.

Λεπτομέρεια της εισόδου του πρώην Βασιλικού Θεάτρου, με την πλούσια διακόσμηση από νεοκλασικά κυρίως, αλλά και ορισμένα αναγεννησιακά στοιχεία.

473. Αρχαιολογική Υπηρεσία Γενικά Στοιχεία

αποκάλυψη και διάσωση των αρχαιοτήτων της Eλλάδος κατά τον 19ο αιώνα είχε πολλά κίνητρα: τη σύνδεση του νέου ελληνικού κράτους και των νέων Eλλήνων με την κλασική ελληνική αρχαιότητα της οποίας ήταν οι κατευθείαν απόγονοι και συνεχιστές, αφού μιλούσαν την ίδια γλώσσα και κατοικούσαν τον ίδιο τόπο, την υπεράσπιση του νέου έθνους και κράτους από εκείνους που το υπέβλεπαν και τη μείωση της καταστροφής των αρχαιοτήτων που γινόταν στην ελεύθερη Eλλάδα από τους ίδιους τους κατοίκους της, χωρικούς ή αρχαιοκαπήλους, και τους ξένους φιλαρχαίους και εμπόρους αρχαιοτήτων. Πολλές προσπάθειες προστασίας των αρχαιοτήτων είχαν γίνει πριν ακόμη ελευθερωθεί η Eλλάδα από λογίους ή σωματεία. Tα κυβερνητικά όργανα των επαναστατημένων Eλλήνων φρόντιζαν για την ύπαρξη διατάξεων νομικής προστασίας των αρχαίων, τα οποία θεωρούνταν κτήμα όλων των Eλλήνων και απαγορευόταν η βλάβη τους.

O Iω. Kαποδίστριας στο σύντομο διάστημα της κυβέρνησής του ίδρυσε, το 1829, στοιχειώδη Aρχαιολογική Yπηρεσία με προϊστάμενο και μοναδικό υπάλληλο τον Kερκυραίο Aνδρέα Mουστοξύδη (1785- 1860). H δολοφονία του Kαποδίστρια, στις 27 Σεπτεμβρίου 1831, αναστέλλει κάθε πρόοδο και συνέχιση των προσπαθειών, και μόλις το 1833 διορίζεται ο Bαυαρός αρχιτέκτων Adolf Weissenburg ως αρμόδιος “διά την διατήρησιν αλλά και την ανεύρεσιν και συλλογήν των αρχαιολογικών θησαυρών του Bασιλείου” με υφισταμένους τον Kυριακό Πιττάκη για τη Στερεά Eλλάδα, τον Iωάννη Kοκκώνη για τα νησιά του Aιγαίου και τον Ludwig Ross για την Πελοπόννησο. Tον επόμενο χρόνο, το 1834, δημοσιεύεται το πρώτο συστηματικό νομοθετικό κείμενο για την προστασία των αρχαίων “Περί των επιστημονικών & τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών”, έργο ενός των αντιβασιλέων στον οποίο οφείλει πολλά το ελληνικό κράτος, του G. Maurer.

O νέος νόμος δεν πρόσφερε, όπως αποδείχτηκε, αποτελεσματική προστασία κατά των αρχαιοκαπήλων ή των ιδιωτών στις ιδιοκτησίες των οποίων βρίσκονταν αρχαία και οι οποίοι, με τη βοήθεια ή την αδιαφορία της διοίκησης και της αστυνομίας και, το κυριότερο, σαφούς έλλειψης ιδέας της αξίας ή της σημασίας των αρχαίων, κατέστρεφαν ή πουλούσαν ελεύθερα τα μνημεία. Άλλωστε ακόμη δεν υπήρχαν στην Aθήνα αρκετοί μορφωμένοι άνθρωποι και ο πρώτος πανεπιστημιακός διδάσκαλος της Aρχαιολογίας, ο L. Ross, ήταν ξένος. Oι γνώσεις λοιπόν των Eλλήνων περί αρχαίων βασίζονταν στα αρχαία κείμενα. O Mουστοξύδης, ο οποίος υπερείχε των συγχρόνων του για την αρχαιολογική του μόρφωση, βρισκόταν από το 1832 στην Kέρκυρα. Mε προϊστάμενο της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας κατά το διάστημα 1834 - 1836 τον L. Ross και μόνο υφιστάμενο, και αυτόν στην Aθήνα, τον Kυριακό Πιττάκη, δεν ήταν δυνατόν να γίνουν πολλά. H απομάκρυνση του Ross από την Yπηρεσία και η τοποθέτηση του Πιττάκη ως προϊσταμένου της (1836) δεν βελτίωσε την κατάσταση γιατί έλειπαν όλα: οι μορφωμένοι υπάλληλοι, τα χρηματικά μέσα για την εκτέλεση ανασκαφών και τα μουσεία μέσα στα οποία θα φυλάγονταν τα αρχαία. Kάθε τί που γινόταν ήταν αποτέλεσμα προσωπικής προσπάθειας του Πιττάκη, ο οποίος κατέβαλλε μεγάλους κόπους που αναπλήρωναν εν μέρει την έλλειψη τεχνικών γνώσεων. Το μέγαρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας (ή Υπηρεσίας) στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου οικοδομήθηκε το 1958, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Ιωάννη Αντωνιάδη (αντικαθιστώντας το παλαιότερο νεοκλασικό κτίριο της Εταιρείας, κτισμένο στις αρχές του 20ού αιώνα, σε σχέδια του Ιωάννη Αξελού). Ο Ιωάννης Αντωνιάδης είχε επιλέξει για το νέο κτίριο μια κλασικίζουσα μεν αλλά λιτή μορφή, ενώ όμως είχε αρχίσει ήδη η κατασκευή του έργου, το Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας επέβαλε την προσθήκη πρόσθετων "αρχαιοπρεπών" στοιχείων, όπως παραστάδες με επίκρανα, γεισίποδες κ.τ.λ.

| Η Πόλη των Λόφων |

532

H κατάσταση των αρχαίων στην Aθήνα του 1836, η έλλειψη κρατικών μέσων συντήρησης και προστασίας τους, καθώς και το γεγονός ότι ο κλασικός ελληνικός κόσμος αποτελούσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο βασιζόταν η ιδεολογία του νέου κράτους και των πνευματικών του ανθρώπων, οδήγησαν στην ίδρυση της Aρχαιολογικής Eταιρείας. H επίσκεψη στην Aθήνα του Kωνσταντίνου Mπέλλιου και η γνωριμία του με τον Πιττάκη αποτέλεσαν το έναυσμα για τη σημαντική αυτή δράση.

498. Βαρβάκειος (Δημοτική) Αγορά Γενικά Στοιχεία

ο συγκρότημα της Δημοτικής Αγοράς άρχισε να οικοδομείται από τον Δήμο Αθηναίων με βραδείς ρυθμούς το έτος 1878, στον χώρο ανατολικά του Βαρβακείου και, πιο συγκεκριμένα, στην οδό Αθηνάς στον αρ. 42. Από τη στιγμή όμως που μεσολάβησε η πυρκαγιά της 8-9 Αυγούστου 1884 που κατέκαυσε τις παράγκες της αγοράς του Σταροπάζαρου (της περιόδου της Τουρκοκρατίας) που λειτουργούσε ακόμη τότε στα ανατολικά της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, χρειάστηκε να επιταχυνθούν οι εργασίες και η Βαρβάκειος Αγορά αποπερατώθηκε το έτος 1886. Έκτοτε λειτουργεί αδιάκοπα, στεγάζοντας μεγάλο αριθμό καταστημάτων τροφίμων, ενώ ανακαινίστηκε σταδιακά μεταξύ των ετών 1979-1996, από τον Δήμο, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού. Η Κεντρική Δημοτική Αγορά, η οποία καλύπτει το οικοδομικό τετράγωνο των οδών Αθηνάς, Aρμοδίου, Φιλοποίμενος και Aριστογείτονος, ανήκει στα ελάχιστα δημόσια κτίρια που δεν άλλαξαν χρήση από την ημέρα που κτίστηκαν μέχρι σήμερα. Έτσι, το εκλεκτικιστικό κτίριο του 1880 στην καρδιά της Aθήνας αποτελεί σημαντικό μνημείο της αρχιτεκτονικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της ελληνικής πρωτεύουσας. Tα πρώτα σχέδια της Aγοράς εκπονήθηκαν το 1878 από δημοτικό μηχανικό ή αρχιτέκτονα, του οποίου το όνομα δεν βρέθηκε στα αρχεία του Δήμου. Pιζικές μετατροπές του αρχικού σχεδίου έγιναν το 1880 από τον αρχιτέκτονα Iωάννη Kουμέλη, καθηγητή του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου. H Αγορά είχε υποστεί αλλοιώσεις τόσο από τη φθορά του χρόνου όσο και από την καθημερινή χρήση. H σημαντικότερη από αυτές ήταν η απώλεια του γυάλινου τρούλου, ο οποίος έσπασε στις αρχές του 20ού αιώνα.

Η Kεντρική Δημοτική Αγορά αποτελείται από ένα ορθογώνιο κτίριο με μεγάλο στεγασμένο κεντρικό αίθριο. Στο χώρο του αιθρίου, που έχει επιφάνεια 1.180 μ2 και ύψος 17 μ., στεγάζεται η ψαραγορά ενώ η κρεαταγορά, εμβαδού 2.036 μ2 και ύψους 7 μ., καταλαμβάνει τις τρεις στοές που περιβάλλουν το αίθριο και ορίζουν την περίμετρο του κτιρίου. Στις τέσσερις γωνίες υπάρχουν λιθόκτιστοι πυργίσκοι. Οι εξωτερικοί τοίχοι του κτιρίου είναι πέτρινοι πλάτους 1,5 μ στο ισόγειο και 0,60 μ. στο επίπεδο του δώματος. Το επίπεδο δώμα έχει φέροντα οργανισμό με μεταλλικές δοκούς και κεραμικά στοιχεία πλήρωσης, παραγέμισμα με χώμα 1,30 εκ. και πλακόστρωση. Κεκλιμένη μεταλλική οροφή καλυμμένη με φύλλα τσίγκου καλύπτει τον κεντρικό χώρο της ψαραγοράς με περιμετρικά παράθυρα με περσίδες στο επίπεδο του δώματος. Η περιμετρική στοά της κρεαταγοράς στεγάζεται με στέγη μεταλλικής κατασκευής σε δύο επίπεδα που καλύπτονται με φύλλα τσίγκου και έχουν μεταξύ τους κενό από το οποίο εξασφαλίζεται ο φυσικός αερισμός και φωτισμός του χώρου. Mετά την κήρυξη του κτιρίου ως διατηρητέου μνημείου, ο Δήμος άρχισε από το 1979 σωστικές εργασίες και εργασίες αποκατάστασης προσόψεων. Yπεύθυνη των εργασιών αυτών ήταν η δημοτική αρχιτέκτων Mερκία Aναγνώστου, μέλος τότε του Kεντρικού Συμβουλίου Nεωτέρων Mνημείων του YΠ.ΠO. Στη συνέχεια εκπονήθηκε η μελέτη ανακαίνισης του κτιρίου από τους αρχιτέκτονες Γιώργο Aλμπάνη και Nίκο Φιντικάκη. Η μελέτη της ανακαίνισης βασίστηκε στην αξιοποίηση του φυσικού φωτισμού και την ένταξη πρωτοποριακών συστημάτων και τεχνικών ώστε να μεγιστοποιηθεί η χρήση φυσικών πηγών ενέργειας για τη θέρμανση, τον φωτισμό και την εξοικονόμηση ενέργειας. Tα επιλεγμένα ενεργειακά και παθητικά συστήματα για την ανακαίνιση του διατηρητέου κτιρίου σεβάστηκαν τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα.

| Η Πόλη των Λόφων |

534

Το κτίριο της Δημοτικής Αγοράς των Αθηνών, επί της οδού Αθηνάς, στη σημερινή του κατάσταση. Για πάνω από 150 χρόνια η αγορά τρέφει τους Αθηναίους, όχι μόνο των κεντρικών περιοχών, αλλά και των υπολοίπων δήμων. Δεξιά: μια από τις πιο ενδιαφέρουσες παραστάσεις έλαβαν χώρα στη Βαρβάκειο αγορά στα τέλη του 2013, όπου πολλά από τα μέλη της Λυρικής Αθηνών έδωσαν συμβολική συναυλία, δείχνοντας ότι “ο λαός και το Κολωνάκι” μπορούν να συνεργαστούν στις δύσκολες εποχές και να εκφραστούν μέσα από τη τέχνη.

499. Ανοικτό Θέατρο Μπαστιά Γενικά Στοιχεία

ο Θέατρο Μπαστιά ήταν ένα ανοιχτό θέατρο στην περιοχή μεταξύ των λόφων Μουσών, Πνυκός και Νυμφών, στη περιοχή πάνω από τον περιφερειακό δρόμο των Πετραλώνων και του Θησείου. Ξεκίνησε να χτίζεται στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής, ως ένδειξη γενικής δραστηριότητας στην πρωτεύουσα. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε μεγάλη ποσότητα μαρμάρου, υπολείμματα της οποίας διακρίνονται ακόμα και σήμερα στο χώρο. Το θέατρο δεν αποπερατώθηκε ποτέ, αφενός διότι η κατοχή έλαβε μετά από μερικά χρόνια τέλος και αφετέρου εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης της Ελλάδος μετά τους συνεχόμενους πολέμους.

Αποτέλεσμα ήταν να αφεθεί ο λόφος έρμαιο στα χέρια διεκδικητών. Από το 2008 6 ιδιώτες διεκδικούν στρέμματα στην περιοχή της Δώρα Στράτου. Αποδείχτηκε επίσης ξεκάθαρα ότι η περίφραξη του λόφου δεν έχει καμία σχέση με προστασία από καταπατήσεις, οι οποίες στις μέρες μας και στο κέντρο της Αθήνας γίνονται με έγγραφα, που δεν τα εμποδίζουν κάγκελα. Η περίφραξη έχει ως μόνο σκοπό τον περιορισμό των πολιτών στο να χαίρονται το λόφο. Σύμφωνα με πρόσφατη καταγραφή έχουν καταπατηθεί περιμετρικά των τριών λόφων 126 στρέμματα, ενώ στα επίσημα δημόσια έγγραφα αναφέρονται μόνο τα 55 από αυτά.

Ως συνέπεια των παραπάνω το κτίσμα έμεινε για μεγάλο διάστημα παρατημένο και ημιτελές, μέχρι της οριστικής κατεδαφίσεως του, για αρχαιολογικούς και όχι μόνο λόγους. Κάτω από το θέατρο διερχόταν η αρχαία Δια Κοίλης Οδός, μια από τις σημαντικότερες αρτηρίες σύνδεσης της πρωτεύουσας με τον Πειραιά. Η οδός αυτή διερχόταν μέσα από τα Μακρά Τείχη και κατέληγε στο λιμάνι για εμπορικές συναλλαγές και τροφοδοσία. Γύρω από το θέατρο έχουν βρεθεί έκτοτε δεκάδες εμπορικά καταστήματα, οικίες, καταλύματα, νεκροταφεία, μικροί ναοί και μεγάλη εν γένει δραστηριότητα, καθώς ο Δήμος Κοίλης αποτελούσε μία από τις πλέον οργανωμένες κοινότητες της αρχαίας Αθήνας.

Το θέατρο πήρε το όνομα του από τον Κωστή Μπαστιά (Αιμίλιο Κωνσταντίνο Μπαστουνόπουλο), ο οποίος υπήρξε Έλληνας λογοτέχνης, δημοσιογράφος, εκδότης, αρχισυντάκτης και χρονογράφος μεγάλων αθηναϊκών εφημερίδων, γενικός διευθυντής του Βασιλικού (Εθνικού) Θεάτρου (1937-1941), της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας και δημιουργός των νέων θεσμών των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, της Πανελλήνιας Καλλιτεχνικής Έκθεσης στο Ζάππειο, κ.ά. Υπήρξε επίσης ένας από τους σημαντικούς επαναστάτες κατά του γερμανικού ζυγού με το έργο του αλλά και με τον λόγο του [1]. Φυλακίσθηκε στα κρατητήρια της οδού Ελπίδος με την κατηγορία ότι ασκούσε "έντεχνον φιλοαγγλικήν προπαγάνδαν". Συνεργάστηκε με τη Μαρίκα Κοτοπούλη ως σκηνοθέτης, αλλά το όνομα του δεν έμπαινε στο πρόγραμμα για να μην προκαλούν τις γερμανικές αρχές. Όταν το Εθνικό Θέατρον Αθηνών αναγκάστηκε να διακόψει τη λειτουργία του επειδή ο χρηματοδότης χρεοκόπησε, ο Μπαστιάς πούλησε το μοναδικό του σπίτι στη Γλυφάδα για τις αποζημιώσεις των καλλιτεχνών και των τεχνικών.

Τα τελευταία χρόνια ο χώρος αυτός γύρω από του Φιλοπάππου και τη Πνύκα αναδείχθηκε και πεζοδρομήθηκε, παρόλα αυτά η έκταση έχει να αντιμετωπίσει αρκετά προβλήματα, κυρίως λόγω της προσπάθειας καταπάτησης της από ιδιώτες. Επίσης, εκκρεμεί εδώ και χρόνια μια απόφαση περίφραξης του χώρου για την κήρυξη του Φιλοπάππου ως Οργανωμένου Αρχαιολογικού Χώρου, κάτι που είναι σε πλήρη ρήξη με την γνώμη των περιοίκων. Στην προσπάθεια των αρχών να ενεργήσουν παράνομα στην περίφραξη του χώρου, απόκρυψαν από το ΚΑΣ τα ιδιοκτησιακά προβλήματα, που δεν είχαν λυθεί από την περίοδο των έργων ανάπλασης.

Ο Αλέκος Σακελλάριος διηγείται πώς ο Γερμανός φρούραρχος κάλεσε όλους τους διευθυντές θεάτρων στην Kommandantur, στο γερμανικό αρχηγείο, για να τους επιπλήξει επειδή δεν περιελάμβαναν αρκετά γερμανικά έργα στο ρεπερτόριό τους. Εκεί, εκτός του Σακελλάριου ήταν ο Μπαστιάς, Γιώργος Χέλμης, ο Βασίλης Αυλωνίτης, κ.ά. Ο Γερμανός ξεκίνησε με τον Μπαστιά ρωτώντας τον αν έχει αντίρρηση και αν είχε υπόψη του κανένα. Ο Μπαστιάς είπε τότε: "Βεβαίως, τους Ληστές του Σίλλερ!", ένα έργο για την αντίσταση στο ζυγό και τον μέχρι θάνατο αγώνα κατά της τυραννικής εξουσίας. Ο Γερμανός αναπήδησε: "Αυτό το έργο είναι απαγορευμένο". Ο Μπαστιάς απάντησε: "Μήπως δεν είναι Γερμανός ο Σίλλερ; Ή δεν κατάλαβα καλά". Και ο Σακελλάριος συνεχίζει: "Αυτή η λεβεντιά του Μπαστιά έδωσε και σε μας τους άλλους το κουράγιο να αντιδράσουμε". | Η Πόλη των Λόφων |

536

Το μαρμάρινο ανοιχτό Θέατρο Μπαστιά δίπλα από τον περιφερειακό δρόμο του Θησείου, όπως απεικονίζεται σε φωτογραφία του 1955. Είχε παρόμοια δομή με το Θέατρο Διονύσου. Η Δια Κοίλης Οδός διερχόταν ακριβώς από το κέντρο της σκηνής, όπως διακρίνεται μερικώς στην εικόνα, με κατεύθυνση κάτω από τη γέφυρα και προς το λιμάνι του Πειραιά. Το έργο αυτό αποτελεί ένα από τα πιο παράξενα και άγνωστα μνημεία της σύγχρονης ιστορίας των Αθηνών.

Πύλαι Τειχών Λίστα Μνημείων Πόλεως Αθηνών

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIV

Κλασικής Περιόδου | 479 - 338 π.Χ. Δημίαι Πύλαι Πειραϊκαί Πύλαι Ιερά Πύλη Θριάσιαι Πύλαι Ηρίαι Πύλαι Αχαρνικαί Πύλαι Διοχάρους Πύλαι Αιγέως Πύλαι Διόμειαι Πύλαι Ιτωνίαι Πύλαι Αλάδε Πύλαι Νότια Φαληρική Πύλη Δυτική Φαληρική Πύλη Ελληνιστικής Περιόδου | 338 - 86 π.Χ. Μελίτιδες Πύλαι Δίπυλον υπέρ των Πυλών Υστερορωμαϊκής Περιόδου | 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. Δυτικόν πρόπυλον ρωμαϊκής αγοράς Πύλη Ανδριανού Ανατολικόν πρόπυλον ρωμαϊκής αγοράς Προχριστιανικής Περιόδου | 267 - 408 μ.Χ. Πύλη Beule Δυτική Πύλη Α Δυτική Πύλη Β Δυτική Πύλη Γ Βόρεια Πύλη Α Βόρεια Πύλη Β

Πετράλωνα Πετράλωνα Κεραμεικός Κεραμεικός Κεραμεικός Αθήνα Πλάκα Ιλισσός ποταμός Ιλισσός ποταμός Κυνοσάργες Λόφος Μουσών Λόφος Μουσών Λόφος Μουσών

Προς τόπο εκτελέσεων (βάραθρο) / Αρχαίος Δήμος Μελίτης Αρχαίος Δήμος Κοίλης Ιερά οδός προς Ελευσίνα / Εβρέθη και πυλίδα - “Πύλη Ισαίου” Κεραμεικού πύλαι ή Δίπυλον Οδός προς νεκροταφείο Θέση: Σοφοκλέους και Αιόλου Ιππάδες πύλαι / Θέση: Μητροπόλεως και Βουλής (και πυλίδα) Παρά του Ολυμπίειου Θέση: οδός Αναπάυσεως, πάνω από Α. Ειρήνη Φαλήρου & Σπύρου Δόντα ή Χατζηχρήστου & Μακρυγιάννη Θέση: οδός Ερεχθείου & Βεϊκου / Αρχαίος Δήμος Κολυττού Θέση: οδός Αρακύνθου / Αρχαίος Δήμος Κολυττού Ανταίου και Πλατεία Μερκούρη, Πετράλωνα

Λόφος Πνυκός Λόφος Πνυκός

Οδός προς Δήμο Μελίτης -

Ρωμαϊκή αγορά Πλάκα Ρωμαϊκή αγορά

Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς -

Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα

Νέα Προπύλαια Μεταξύ στοάς Αττάλου και Βιβλιοθήκης Πανταίνου Στο ύψος του Ελευσινίου Επί της οδού Τριπόδων Εντός οικίας, επί της οδού Αδριανού 80 Πρόπυλο Βιβλιοθήκης Αδριανού

| Η Πόλη των Λόφων |

564

Πύλαι Τοιχών Λίστα Μνημείων Πόλεως Αθηνών Βυζαντινής Περιόδου | 565 - 1204 μ.Χ. XXV Κεντρική Πύλη Ακροπόλεως XXVI Πύλη πλησίον θεάτρου Διονύσου XXVII Πύλη πλησίον μνημείου Λυσικράτους ΄Β Περιόδου Τουρκοκρατίας | 1687 - 1633 μ.Χ. Παζαρόπορτα XVI XVII Καμαρόπορτα XXVIII Πόρτα των Τριών Πύργων XXIX Πόρτες Ακροπόλεως Πόρτα του Κάστρου > Πύλη Σερπεντζέ > Ντάπια του Λιονταριού > Πόρτα παρά της Κλεψύδρος > Θολικόν > Πόρτα των Φυλάκων > Πύλη Beule ΧΙΧ Πόρτα Προπυλαίων > Πύλη Κουλά > XXX Πόρτα του Δράκου XXXI Πόρτα του Μωριά XXXII Μενιδιάτικη Πόρτα XXXIII Μεσογείτικη Πόρτα XXXIV Κύρια Πύλη Παζαριού

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης

Πλησίον του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού Θέσπιδος και Επιμενίδου

Ρωμαϊκή αγορά Πλάκα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Νυμφών Κεραμεικός Αθήνα Αθήνα Μοναστηράκι

Άλλη ονομασία του Δυτικού πρόπυλου Εννιά τον αριθμό Πόρτα των Μνημάτων - Προπύλαια Χαλασμένη ή Κατουρημένη πόρτα - Κύρια είσοδος Σώζεται επιγραφή παρά του Ερεχθείου Παρά του μνημείου Αγρίππα Παρά του Φράγκικου Πύργου Πόρτα του Μαντραβίλη - "Δήμιαι πύλαι", οδός Αστεροσκοπείου Γύφτικη Πόρτα / IV. Θριάσιαι πύλαι Πόρτα Αγίων Αποστόλων / VI. Αχαρνικαί πύλαι Μπουμπουνίστρα / "Διοχάρους πύλαι” Παράδρομος Πανδρόσου - Μέχρι την Ακρόπολη

Σημ.: Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις Πύλες (ή Πόρτες) που αναφέρονται στην παραπάνω λίστα, μπορείτε να ανατρέξετε στο ΄Γ Μέρος του λευκώματος.

Επισήμανση Μνημείου / Επανεμφάνιση σε δύο ή περισσότερες ιστορικές περιόδους, όχι πάντα με την ίδια χρήση ή όνομα.

Λίστα Μνημείων Σύντομη Περιγραφή Δομής & Χρήσης Υπομνήματος

πως προαναφέρθηκε στο Εισαγωγικό Σημείωμα, η προσπάθεια όλη έγινε με απώτερο σκοπό την καλύτερη γνωριμία της Αθήνας, της ιστορίας της και των μνημείων της. Η πόλη διαθέτει πλήθος αρχιτεκτονικών λειψάνων, ιχνών και δομικών καταλοίπων, αλλά και ορατών διαχρονικών κτισμάτων. Η έρευνα ξεκίνησε από διψήφιο αριθμό μνημείων και κατέληξε σε περισσότερα από 650 μνημεία. Για την οργάνωση της έρευνας χρειάστηκε να κατηγοριοποιηθούν σε λίστες, οι οποίες και παρατίθενται στη συνέχεια ως παράρτημα.

Στις σελίδες λοιπόν που ακολουθούν, μπορεί κανείς να βρει όλα τα μνημεία που εμπεριέχονται στο σύνολο του λευκώματος, καθώς και όλα τα μνημεία που “ανακαλύφθηκαν” κατά τη διάρκεια της έρευνας. Τα μνημεία έχουν καταχωρηθεί σε δύο ειδών πίνακες: ταξινομημένα ανά περίοδο (όπως βρίσκονται και στο εγχειρίδιο), στις σελίδες 567-591 και ταξινομημένα κατά αύξοντα αριθμό, από τη σελίδα 592 έως την σελίδα 600. Η δεύτερη λίστα περιέχει και την σελίδα που αντστοιχεί στο κάθε μνημείο και ελπίζω να βοηθήσει στην ανάγνωση των χαρτών και την εύκολη ανεύρεση των μνημείων τους. Τα κριτήρια επιλογής των μνημείων που αποτυπώνονται και περιγράφονται στο λεύκωμα, πηγάζουν από τρεις παραμέτρους. Σε πρώτο στάδιο ταξινομήθηκαν τα πλέον σημαντικά μνημεία, που απαντώνται σε όλους τους τουριστικούς οδηγούς, τις εγκυκλοπαίδειες και τα σχολικά βιβλία, και θεωρούνται τα σημαντικότερα αξιοθέατα της πρωτεύουσας. Τα περισσότερα από αυτά, όπως είναι φυσικό, είναι γνωστά σε όλους. Η δεύτερη παράμετρος περιέχει το προσωπικό στοιχείο. Αφορά τα μνημεία που μου κίνησαν το ενδιαφέρον πριν την έρευνα [1] ή και κατά τη διάρκεια αυτής. Επομένως δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν το Ιερό της Αγροτέρας Αρτέμιδος, ο Τάφος του Ηρώδη του Αττικού, το Ιερό του Ηρακλή Παγκράτη, τα μνημεία του Μετς και του Ιλισσού, το Ιερό του Κόδρου, οι κατοικίες της Ακροπόλεως, η Μονή των Καπουτσίνων Μοναχών, η Σχολή του Ντέκα κ.α.

Η τρίτη παράμετρος είχε να κάνει με τον όγκο της πληροφορίας που βρέθηκε μέσα από την έρευνα και αφορά μια μικρή ομάδα μνημείων. Ενώ κάποια από τα μνημεία “πρώτης γραμμής” είχαν ελάχιστη πληροφορία (ο Ναός Τιμίας Ζώνης & Αγίου Σπυρίδωνος, η Σωτείρα της Παζαρόπορτας, το Ιερό του Θησέως, το Λουτρό του Διοχάρους κ.α.), κάποια άλλα είχαν πλήστη πληροφορία, με αναλύσεις, αποτυπώσεις και ιστορικά στοιχεία, πληροφορία που βοήθησε παράλληλα να κατανοήσω καλύτερα το σπουδαίο ρόλο της αρχαιολογικής σκαπάνης και τις δυσκολίες των ερευνών ή της ταύτισης των μνημείων. Μέσα από το σύνολο της έρευνας λοιπόν, προκύψαν μνημεία άγνωστα στους περισσότερους από εμάς, κάποιες φορές ακόμα και στους ίδιους τους ερευνητές, όπως για παράδειγμα η Ελληνιστική Πύλη, το Ιερό Νύμφης μπροστά από το Ηρώδειο, το Άγαλμα του Αδριανού στην Αγορά του Σόλωνος, η πρωτοχριστιανική Βασιλική του Εθνικού Κήπου, το Τετράγωνο Περιστύλιο κ.α. Η χρήση των πινάκων του υπομνήματος, εκτός από την ανεύρεση των μνημείων, μας δίνει και την πληροφορία για τα μνημεία που δεν συμπεριλαμβάνονται στο Ά και στο ΄Β Μέρος του λευκώματος (είναι αυτά που -δεν- επισημαίνονται με μαύρη κουκίδα) και τελικά περιλαμβάνονται στο (τύπου παραρτήματος) ΄Γ Μέρος. Η τέταρτη στήλη του πίνακα μπορεί επίσης να δώσει ενδιαφέροντα στοιχεία (όπως για παράδειγμα, ότι το 411. Ιερό της Εκάτης, βρίσκεται κάτω από το Ιερό της Αγίας Φωτεινής στον Ιλισσό ποταμό κ.α.). Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί πως η αρίθμηση των μνημείων είναι “τυχαία”, αφού ο αύξων αριθμός που τους δόθηκε έχει να κάνει αποκλειστικά και μόνο με τη σειρά “ανακάλυψης” και καταχώρησης στη λίστα. Τέλος, η λίστα περιέχει μία ακόμη σημαντική πληροφορία: όσα μνημεία τονίζονται διακριτικά με κάποιο χρώμα (αποχρώσεις του καφέ), σημαίνει ότι εμφανίζονται ιστορικά σε περισσότερες από μια χρονικές περιόδους.

Καταλυτικής σημασίας ρόλο σε αυτή τη προσπάθεια έπαιξε το Παναθηναϊκό Στάδιο, το οποίο για εσωτερικούς λόγους αποτελεί τρόπον τινά και το προσωπικό σημείο “0”, καθώς και η περιέργεια που είχα για την ονομασία της συνοικίας Μετς στο Παγκράτι, όπου και διαμένω τα τελευταία χρόνια. Η ταύτιση του ονόματος “Μετς” με την μπυραρία του ΦΙΞ (Γιόχαν Φούξ) δίπλα στην όχθη του Ιλισσού, ήταν το έναυσμα για όσα τελικά ακολούθησαν.

| Η Πόλη των Λόφων |

566

3500 - 600 π.Χ. Ι. Προϊστορική Περίοδος 1 2 3 4 4 5 5 6 8 9 10 11 12 13 21 27 201 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 411

Εννεάπυλον Πελαργικό Τείχος (Κυκλώπειον) Μυκηναϊκό ανάκτορο Προϊστορική Αγορά (Αγορά Θησέως) Κατοικίες προϊστορικής περιόδου Προϊστορικά & Γεωμετρικά Λείψανα Τάφοι προϊστορικής περιόδου Θαλαμοειδείς & Λακκοειδείς Τάφοι Κλεψύδρα (πηγή Εμπεδώ) Τάφος Κέκρωπος Πρυτανείον Ελευσίνιον εν Άστυ Βουλευτήριον Ιερόν Κόδρου, Νηλέως και της Βασιλής Πάνοπος κρήνη Εννεάκρουνος Νεκροταφείο Κεραμεικού Νότια πηγή ή Κρήνη της Αλκίππης Πύθιον Ακροπόλεως Βωμός Εισόδου Ακροπόλεως Ιερό Πανδήμου Αφροδίτης Ιερόν Γης Κουροτρόφου Ανάκιον (Ιερόν Διόσκουρων) Άντληση Ύδατος Ιερόν εν Λίμναις Διονύσιον Πύργος Ακρόπολης Θεσμοφόριον Αρχαίο νεκροταφείο Τριγωνικό Ιερό της Εκάτης Κυλωνείον Θεσμοθετείον Βουζίγιον Βουκολείον Ιερό Μειλίχιου Διός Ιερό της Εκάτης

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Αγορά Θησέως Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Αγορά Θησέως “Αγορά Σόλωνος” “Αγορά Σόλωνος” Κουκάκι Αθήνα Αγορά Θησέως Κεραμεικός Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης “Αγορά Σόλωνος” “Αγορά Σόλωνος” “Αγορά Σόλωνος” Λόφος Αρείου Πάγου Αγορά Θησέως Αγορά Θησέως Αγορά Θησέως Λόφος Νυμφών Ιλισσός Ποταμός

ήτοι: Πελασγικόν τείχος Θέση: ΝΔ του Ερεχθείου Διαφοροποιείται από το Πρυτανικόν με το Άσβεστο Πυρ Πλησίον της Βιβλιοθήκης του Πανταίνου Μητρώο Ελληνιστικών χρόνων Ροβέρτου Γκάλι, Καρυατιδών & Καλισπέρη Πηγή του Ηριδανού ποταμού (πλ. Συντάγματος) Από τους Πεισιστρατίδες / Πιθανόν: η ΝΑ Κρήνη της Αγοράς Σόλωνος Πλησίον του Ασκληπιείου Βορείως, εντός των σπηλαίων Ανατολικά του Ιερού Βράχου, πλησίον Σπηλαίου της Αγλαύρου Υπόγεια δίοδος με τη πηγή Αγλαύρου Κάτω από το Θέατρο Διονύσου Θέση: ναός Αθηνάς Νίκης Ανατολικά του Ιερού Βράχου, πλησίον Σπηλαίου της Αγλαύρου Ανατολικά του Ιερού Βράχου, πλησίον Σπηλαίου της Αγλαύρου Ανατολικά του Ιερού Βράχου, πλησίον Σπηλαίου της Αγλαύρου Πλησίον Αγίας Μαρίνας / οδός Οτρυδών Κάτω από ναό Αγίας Φωτεινής

3500 - 600 π.Χ. | 600 - 479 π.Χ. Ι. Προϊσοτρική Περίοδος - ΙΙ. Αρχαϊκή Περίοδος

444 580 559 587 613

Ι. Προϊστορική Περίοδος Θησείον (Ιερό) Βωμός Ερκείου Διός Θησαυρός του Χαλκέως Πελασγικό Υδραγωγείο Ιερό του Πλούτωνος

Αρχαία Αγορά Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Αθήνα “Αγορά Σόλωνος”

Υπό του Κίμωνος / Πλησίον του Διογένειου Γυμνασίου Εντός του Ιερού της Πανδρόσου, δίπλα από το Ερέχθειο Μετέφερε νερό από τον Υμηττό Δεν έχει διασταυρωθεί / κάτω από τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου

14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 25 26 28 29 30 31 32 33 83 112 143 212

ΙΙ. Αρχαϊκή Περίδος Ιερόν Ολυμπίου Διός (Ολυμπίειον) Ιερόν του Απόλλωνος Πυθίου Ναός Δήμητρος και Κόρης Εκατόμπεδον (Προπαρθενών) Προπύλαια Ναός Αθηνάς Νίκης Αρχαϊκό Ιερό Διονύσου Οδός Παναθηναίων Οδός Τριπόδων Αιακίον Nαός Μητρός Θεών Ακαδημεία Πλάτωνος Γυμνάσια Αθηνών Ιερό Αθηνάς Πολιάδος Ίχνος Αρχαίας οδού Ιερόν των Νυμφών Ιερόν Ηρακλέους Παγκρατούς Αρχαία Αγορά (Αγορά Σολωνός) Ναός Πανός, Αχελώου & Μουσών Μικρό Ιερό Ηρακλέους Βωμός Βάκχου (Διονύσου) Δια Κοίλης Οδός

Ιλισσός ποταμός Ιλισσός ποταμός Λόφος Άγραι Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Πλάκα Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Λόφος Νυμφών Ιλισσός ποταμός Αγορά Σόλωνος Ιλισσός ποταμός Αθήνα Πλάκα Δήμος Κοίλης

Υπό του Πεισίστρατου - εώς περίοδο Αδριανού Αλλιώς: Παριλίσσιον Πύθιον / Λεμπέση & Ιωσήφ των Ρωγών Περίπτερος ναός Αθηνάς Πολιάδος Θέση: Θέατρο Διονύσου Από Ωδείο Περικλέους εως οδό Παναθηναίων Για άλλους Δικαστήριο Ηλιαίας (όχι αποδεδειγμένα) σελ. 35 Κυνοσάργες / Λύκειο / Ακαδημία Μπροστά από το Αστεροσκοπείο Αθηνών Κάτω από ναό Αγία Δύναμις στην Μητροπόλεως Θέση: ναός Αγίου Σπυρίδωνος & Αγίας Ζώνης - οδός Λυσίου 4 -

| Η Πόλη των Λόφων |

568

600 π.Χ. - 479 π.Χ. ΙΙ. Αρχαϊκή Περίοδος 219 222 223 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 263 313 336 348 427 428 429 430 443 445 449 453 457

Περιοχή “Σκαλάκια” Τάφος Δευκαλίωνα Ιερό & Βωμός Αφροδίτης Ουρανίας Βωμός Δώδεκα Θεών Εσχάρα Λεωκόρειον Ιερό & Βωμός Διός Ελευθερέου Ιερό & Βωμός Διός Αγοραίου Ναός του Πατρώου Απόλλωνος Πρυτανικόν Περίβολος τάφων Όρος Αγοράς Αγάλματα Τυραννοκτόνων Ορχήστρα Στοά των Ερμών (Ερμαϊκές Στήλες) Νοτιοανατολική Κρήνη Ιερόν Διονύσου Ληναίου Κήποι γυμνασίων Πεισιστράτειον υδραγωγίον Ιερό Αφροδίτης εν Κήποις Ιερόν Βραβρωνίας Αρτέμιδος Βασίλειος Στοά Ιερό Μητρός Περίβολος Δικαστήριον Επί Δελφινίω Ναός του Βορέα και των Αμαζόνων Ναός Αρείας Αθηνάς Έδρες " Ύβρεως" και "Αναιδείας” Ναός της Ημέρας Συγρότημα Κτιρίων C,D & F Ναός Δελφίνου Απόλλωνα Τριτοπατρείον Ιερό Νύμφης “Ηρωδείου” Οικία Σίμωνος

Δήμος Κοίλης Ιλισσός ποταμός Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αθήνα Παγκράτι ιλισσός Ποταμός Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Λόφος Μουσών Περιμετρικά της πόλης Ιλισσός ποταμός Λόφος Αρείου Πάγου Λόφος Αρείου Πάγου Λόφος Αρείου Πάγου Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Ιλισσός ποταμός Κεραμικός Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος

Αγορά και κατοικίες Δήμου Κοίλης Πλησίον Ολυμπίειου σελ. 62 Βωμός του Ελέου / σελ. 35 Κυκλικό οικοδόμημα - πλησίον του Βωμού 12 θεών Αναφέρεται στην Ι. Προϊστορική Περίοδο, μαζί με το 9.Πρυτανείον Σύμπλεγμα Αρμόδιου & Αριστογείτονος Πλησίον Ορχήστρας Κυνοσάργες / Λύκειο / Ακαδημία Πλησίον του Ολυμπίειου Αλλιώς: Βορειοανατολική Στοά Μαρμάρινες έδρες κατηγορούμενου και κατηγόρου Εντός της Βασιλείου Στοάς Πλησίον Ολυμπίειου Απέναντι από την είσοδο του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού Υποδηματοποιείο

600 - 479 π.Χ. ΙΙ. Αρχαϊκή Περίοδος 477 478 501 503 505 506 510 514 518 520 522 524 556 557 558 574 575 579 581 583 584 586 596 599 601 602 603 604 605 621 631 655 656

Ελιά Πλάτωνος Σεμναί Ιερόν Θέμιδος Ναός του Ελικώνος Ποσειδώνα Αμαζόνιος Στήλη Βωμός των Ελικωνίων Μουσών Πηγή Καλλιρόης “Ιλισσού” O Τάφος του Νίσου Ιερό Εμπεδούς Ηράκλειον του Κυνοσάργους Συνέδριον Αρχαϊκαί Κρήναι Ιππόδρομος Βάση του Βρυάξιδος Ιερό Γης “Ολυμπίειου” Ναός Υπερβόρειας Ειλείθυιας Βωμός Ζεφείρου & Ναός Δήμητρος και Κόρης Οικία Αιγέως Βάση Ιερού Πλοίου Κρήνη Δήμου Κοίλης “Καλλιρρόη” Ιερό Χαλκόδωντος Υδραγωγείο Πνύκας Ακαδήμεια Οδός Ιερό Πανός Λόφου Πνύκας Χάλκινος Ίππος του Σίμωνος Ιερό Ευμενίδων Μνημείο της Λεοντίδος Φυλής Ιερό του Αιγέα Ιππολύτειο (Ιερό της Ιππολύτης) Ναός των Ιππίων Ποσειδώνα και Αθηνάς Ορχήστρα Διονυσιακού Θεάτρου Ιερό της Εκάτης Μέσο & Ανατολικό Ιερό

Ακαδημεία Λόφος Αρείου Πάγου Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αρδηττού Ιλισσός Ποταμός Ιλισσός Ποταμός Ιλισσός Ποταμός Ιλισσός Ποταμός Λόφος Ακρόπολης Κυνοσάργες Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Ιλισσός Ποταμός Αθήνα Κεραμεικός Ιλισσός Ποταμός Λόφος Αρδηττού Λόφος Μουσών Θησείο Λόφος Νυμφών (Πνύκα) Κεραμεικός Λοφός Πνύκας Κεραμεικός Λόφος Αρείου Πάγου Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Κεραμεικός Λόφος Ακρόπολης Αγορά Θησέως Λόφος Ακρόπολης

Ήτοι: Ναός Θρυών Ελικώνας: αρχαία ονομασία για Κυνοσάργες Άλσος Ελικωνίων Μουσών Πηγή Κλεψύδρας Άγνωστη θέση Πλησίον Πατρώου Απόλλωνος Παρά του Περιπάτου Βόρειο τμήμα Οδού Παναθηναίων Μνημείο ιππικού αγώνος (στην Αγορά Ήλιδος) Παρά το Πύθιον Κάτω από τη Μητρόπολη Αθηνών Κάτω από τον Άγιο Σάββα Πλησίον Αιγέως ή Ιππάδων Πυλών Επιμήκης πέτρινη κατασκευή για πλοίο πομπής Παναθηναίων Πλησίον Δυτικής Πύλης, επί της σημερινής οδού Απ. Παύλου Μυθικός ήρωας / Κάτω από Άγιο Αθανάσιο Κουρκούρη Αρχαότερο του Πεισιστράτειου Προεκτείνεται στη σημερινή οδό Πλαταιών Ορατό από πεζόδρομο Αποστόλου Παύλου Όρος, παρά το Ελευσίνιον Βόρειοι πρόποδες Επάνω στον Ιππίο Κολωνό (λόφο) Προγενέστερη του θεάτρου Πλησίον του Ελευσινίου του Άστεως Βόρεια κλιτύς, πλησίον Ιερού Αφροδίτης & Έρωτος

| Η Πόλη των Λόφων |

570

479 π.Χ. - 338 π.Χ. ΙΙΙ. Κλασική Περίοδος 7 20 34 35 36 37 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 49 60 67 72 186 202 220 224 228 243 244 245 246 247 248

Ιερόν σπηλαίου της Αγλαύρου Νέο Ιερό Διονύσου & βωμός Βήμα Πνυκός Ωδείο Περικλέους Ερέχθειο Παρθενώνας Μνημειακή Κλίμαξ Άγαλμα Προμάχου Αθηνάς Ναός του Ηφαίστου Ιερόν Αρίστης και Καλλίστης Δημόσιο Σήμα Βωμός Διός Φρατρίου και Αθηνάς Φρατρίας Τέλμα Αθήνας (έλος Ηριδανού) Πόρος (“Φυλακές του Σωκράτους”) Θόλος Ποικίλη Στοά Φαληρικόν τείχος Θεμιστόκλειο τείχος Αρχαίες κατοικίες & τάφοι Οικοδόμημα ΄Ζ Φρούριο Μακεδόνων Ναός του Άρεως Ιερόν Ασκληπιού και Υγείας Ηρώο Μουσαίου Μακρά Τείχη Στωϊκά Οικοδομήματα Ιερό Πανδίωνος Στοά του Ελευθερέου Διός Χαλκοθήκη Οίκημα Αρρηφόρων Πανδρόσειον Βωμός Ερεχθείου Ιερόν & σπήλαιον Πανός Ιερόν & σπήλαιον Έρωτος και Αφροδίτης

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Πνύκας Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Κολωνού Αγοραίου Θριάσιαι πύλαι Θριάσιαι πύλαι Αγορά Σόλωνος Διοχάρους πύλαι Λόφος Μουσών Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κυνοσάργες Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Μουσών Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Μουσών Αττική Δήμος Κοίλης Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης

Θέση: Θέατρο Διονύσου Κλίμακα Παρθενώνος / χρήση για τοποθέτηση αναθημάτων Χρυσοελεφάντινο άγαλμα σελ. 35 Νεκροταφείο επιφανών & πεσόντων ανδρών Πιθανή παλαιά απόπειρα δημιουργίας οχυρωματικής τάφρου Παλαιά Λουτρά ή Αρχαίο δεσμωτήριο Η "Σκιάς" / σελ. 62 Πεισιάνακτος Στοά / σελ. 131 Εβρέθει πύργος βορείως του Ολυμπίειου Μεταφέρθηκε στην αγορά τον 1ο αι. π.Χ. Παρά το Θέατρο Διονύσου / σελ. 61 Εντός Φρουρίου Μακεδόνων / Μυθικός ποιητής & θεραπευτής Οχείρωση από την Πνύκα εώς τον Πειραιά Μυθικός βασιλιάς της Αθήνας / θέση: 441.Παλιό Μουσείο Ακρόπολης Στη θέση του ιερού του Διός σελ. 55 σελ. 55 σελ. 55 σελ. 55 σελ. 55 σελ. 55

479 - 338 π.Χ. ΙΙΙ. Κλασική Περίοδος 249 250 251 252 253 256 257 258 259 260 261 262 265 266 267 273 280 281 332 376 377 381 399 426 432 433 434 435 438 439 446 447 448 459

Ιερόν & σπήλαιον Απολλωνος Υποκραίου Ιερόν & σπήλαιον Ολυμπίου Διός Ευρυσάκιον Ναός Δήμητρος και Κόρης Έξω Δρόμος (προς τιμή των νεκρών) Δικαστήριον επί Παλλαδίω Περίβολος δικαστηρίου Νέον Βουλευτήριον Μνημείο Επωνύμων Ηρώων Στρατηγείον (?) Νοτιοδυτική Κρήνη Νότια Στοά - Τράπεζαι Ιερό Αρτέμιδος Αριστοβούλης Βωμός Ναού Άρεως Αργυροκοπείον Στοές “Εκκλησίας του Δήμου” Χορηγικό Μνημείο Νικίου Ιερό Πολιέως Διός Επιτύμβια Στήλη του Δεξίλεω Ταφικός Περίβολος Ηρακλειωτών Ιερό Αρτέμιδος Σωτείρας Οδός Περιπάτου Νεκροταφείο Κλασικής Περιόδου Στοά των Αθηναίων Πινακοθήκη Προπυλαίων Κιμώνεια μνήματα Περίβολος & Στοά Ιερών Διονύσου Χαλκουργεία Τάφος Λακεδαιμονίων Ιερό της Εργάνης Αθηνάς Ιππαρχείον Δεσμοτήριον Δημόσιον Αγάλματα Ηφαίστου & Αθηνάς Ναός Αρτέμιδος Ευκλείας

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αγοραίου Κολωνού Αγορά Θησέως Θριάσιαι πύλαι Κουκάκι Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αγορά Σόλωνος Λόφος Νυμφών (Πνύκα) Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Θριάσιαι πύλαι Κεραμεικός Κεραμεικός Λόφος Ακρόπολης Πλατεία Συντάγματος Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Φιλοπάππου Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Κεραμεικός Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Λόφος Κολωνού Αγοραίου Λόφος Ακρόπολης

Παρά του Ναού του Ηφαίστου Βορείως του Ιερού του Κόδρου Δωμάτια - εστιατόρια (τράπεζαι) Δήμος Μελίτης / Νηλέως & Ηρακλειδών Ημιτελείς Πλησίον θεάτρου Διονύσου Πλησίον υπήρχε μάντρα με βόδια για τις θησίες Εντός του Δημοσίου Σήματος Περιέχει τη Στήλη του Αγάθωνος Στην δυτική έκταση του αρχαιολογικού χώρου Εντός του χώρου του ΜΕΤΡΟ Εντός του: 230.Ιερό του Πατρώου Απόλλωνα Αριστερά εκ της ανόδου Ολυμπιονίκης, πατέρας Μιλτιάδη και Θουκιδίδη Θέση: Θέατρο Διονύσου Δίπλα από το Ασκληπειίο “Εγκάρσια Οδός” Κεραμεικού / 403 π.Χ. Πλησίον της Προμάχου Αθηνάς Αλλιώς: Πόρος Εντός του Ηφαιστείου -

| Η Πόλη των Λόφων |

572

479 - 338 π.Χ. ΙΙΙ. Κλασική Περίοδος 479 480 485 486 487 494 495 508 509 511 517 523 560 576 577 578 592 594 597 598 611 619 622 627 628 629 630 641 643 653 657 658

Κτίρια Α, Β, C, D & Ε Γλυπτά Εντός & Πέριξ Ναού Άρεως Μαγειρείο Θόλου Περίβολος Θόλου Μνημεία εντός Περιβόλου της Θόλου Πειραϊκή Οδός “Οδός Μαρμαρογλυπτών” Παλαίστρα του Ταυρέα Λουτρό Διοχάρους Λουτρό Ισθμονικού Παρόδιο Ιερό Ηλιακό Ρολόι Μέτωνος Οικία Λισίου Νοτιοανατολικός Ναός Νοτιοδυτικός Ναός Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς Κυκλικός Περίβολος (Λουτρό) Εκατείον Κρήνη Διπύλου Επτάθρονον Βαλβίδα Δρόμου Οικίες Κλασικής Περιόδου Ιερός Βόθρος Χρυσοελεφάντινο Άγαλμα Διονύσου Μικρό Ιερό Διός Υψίστου Βάραθρο Ναϊσκος Αίαντος και Ηρακλέους Περιφερειακή Οδός Βωμός Ερκείου Διός, Ερμή και Ακάμαντα Η Βιοτεχνική Περιοχή “Ιερό των Σκύφων” Ιερά “Αθηνάς Νίκης”

Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Ιλισσός Ποταμός Αθήνα Κουκάκι Λόφος Ακρόπολης Λόφος Νυμφών (Πνύκα) Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κυνοσάργες Κεραμεικός Κεραμεικός Κεραμεικός Λόφος Μουσών Λόφος Αρδηττού Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Πνύκας Λόφος Νυμφών Λόφος Πνύκας Αθήνα Κεραμεικός Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης

ΒΔ της Αγοράς και Λόφος Αρείου Πάγου Νοτίως της Αγοράς Σόλωνος Εντός Σύγχρονης Οικίας Διοχάρους Πύλαι / Αρχή Μητροπόλεως Ιτόνιαι Πύλαι / Μακρυγιάννη & Χατζηχρήστου Παρά τον ναό της Αγίας Παρασκευής - Θέατρο Διονύσου Ηλιοτρόπιο Μέτωνος/ Πάνω από το Βήμα Δίπλα στην οικία Σίμωνος - αρχαίο κομμωτήριο Κοντά στην Οδό Παναθηναίων και το Νομισματοκοπείο Ανάμεσα στη Θόλο και το Ωδείο Αγρίππα Πλησίον Ιτωνίων Πυλών Λουτρική εγκατάσταση μπροστά από Θριάσιαι Πύλαι Για την υποδοχή και ανάπαυση των επισκεπτών Πλησίον μνημείου Φιλοπάππου - Πιθανή δικαστική χρήση Έντός Παναθηναϊκού Σταδίου Άρειος Πάγος, λόφος Πνύκας, Ηρώδειο κ.α. Εντός του συμπλέγματος του Ασκληπιείου Εντός Νέου Ιερού Διονύσου Ελευθερέος Μεταφέρθηκε στην Αγορά κατά την ρωμαϊκή περίοδο Τόπος εκτέλεσης, παρά των Δημίων Πυλών Πλησίον Διπύλου προ των Πυλών & Α. Δημήτρη Λουμπαρδιάρη Περιμετρικά της τάφρου και της οχύρωσης Σε επαφή με το Δίπυλο Νοτιοδυτικά του Όρους και της Θόλου, στην Πειραϊκή Οδό Βόρεια κλιτύς Μεταξύ του ναού των Προπυλαίων και του Ηρωδείου

338 - 86 π.Χ. IV. Ελληνιστική Περίοδος 16 25 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 61 64 92 221 254 262 268 269 270 271 272 274 275 276 290 300 315 316 325 329 436

Ναός Αγροτέρας Αρτέμιδος Μητρώο Παναθηναϊκόν Στάδιον Θέατρο Διονύσου Στοά Ευμένους Μνημείον Λυσικράτους Διογένειον Γυμνάσιον Γυμνάσιον Πτολεμαίου Στοά Αττάλου Πομπείον Κήπος Μουσών Εμπορική Αγορά (Νότια Πλατεία) Μεσαία Στοά Πρόσβαση Παναθηναϊκού Σταδίου Χορηγικό Μνημείο Θρασύλλου Νεκροταφείο Δήμου Κοίλης Χορηγικοί Κίονες Νότιας Κλιτύος Νότια Στοά Μητρώο Αγροτέρας Ευμένους Αδριάντας Τέθριππος Κλεψύδρα Αγοράς Βήμα στοάς Αττάλου Προτείχισμα και Τάφρος Μνημείο Δημοκρατίας Ανατολική στοά Βαλανείον Κεραμεικού Πρόπυλο & Κρήνη Βουλευτηρίου Ελληνιστική Πύλη Διατείχισμα λόφου Μουσών Βάθρα Τιμητικών Αναθημάτων Πύλη της Ιππομαχίας Ιερό Ηγεμόνης Αφροδίτης, Δήμου & Χαρίτων Δωρική Στοά

Δήμος Άγραι Αγορά Σόλωνος Λόφος Αρδηττού Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Πλάκα Αθήνα Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Παγκράτι Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Ιλισσός Ποταμός Λόφος Ακρόπολης Δήμος Κοίλης Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Ιλισσός Ποταμός Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Τείχος Αθήνας Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Λόφος Μουσών Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Λόφος Αγοραίου Κολωνού Λόφος Ακρόπολης

Ναός Δήμητρος και Κόρης Παλιό Βουλευτήριο (Ναός Μητρός των Θεών) Καλλιμάρμαρον Επίσης: Φανάρι Διογένους Ερεχθέως και Ανδριανού Βορείως του Ελευσινίου, πλησίον ιερού Θησέως Θριάσιαι πύλαι Κήπος Θεοφράστου Υπό τον Ηρώδη τον Αττικό Αργότερα: Παναγιά Σπηλιώτισσα Χρήση μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια Πάνω από το Μνημείο του Θρασύλλου Διατηρείται η μαρμάρινη βάση στα Προπύλαια Μπροστά από Αιακείο Υδραγωγείο - Εκτός των Τειχών Πλησίον ναού Ηφαίστου Από Μελίτιδαι πύλαι μέχρι φρούριο Μακεδόνων Θέση: Θέατρο Διονύσου Από Βωμό 12 Θεών εώς Ευριπίδου Πλησίον Αφροδίτης Ουρανίας Παρά το Ασκληπειίο / Εγκοιμητήριον

| Η Πόλη των Λόφων |

574

338 - 86 π.Χ. IV. Ελληνιστική Περίοδος 437 442 483 484 488 614 615 644 645

Ιωνική Στοά Σπήλαιο & Υπόγεια Στοά Αρδηττού Σκευοθήκη (ή Οπλοθήκη) Τετράγωνο Περιστύλιο (Δικαστήριο?) Ελληνιστικά καταστήματα αγοράς Πρόπυλο Ελευσινίου Βάση Αναθηματικών Αττικών Στηλών Κτίριο Αποθηκών Χάλκινος Ανδριάντας Σωκράτους

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αρδηττού Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Κεραμεικός

Παρά το Ασκληπειίο Αριστερή πλευρά, κάτω από το Στάδιο Πλησίον ναού Ηφαίστου Κάτω από τη Στοά του Αττάλου / Ημιτελές Θησείο - στις γραμμές του ηλεκτρικού Νοτίως του 10.Ελευσινίου του Άστεως Ανατολικά του 10.Ελευσινίου του Άστεως Στη θέση του Πομπείου Εντός του Πομπείου

86 π.Χ. - 267 μ.Χ. V. Ρωμαϊκή Περίοδος 22 23 24 35 51 62 63 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 185 269 277 278 279 282 283 284 285 286 287 288

Νέα Οδός Παναθηναίων Οδός Περιπάτου (Μικρή) Νέο Δικαστήριον Ηλιαίας Νέο Ωδείο Περικλέους Επιθέατρο Διονύσου Ναός Θεάς Τύχης Τάφος Ηρώδη Αττικού Ρωμαϊκή Αγορά Ωδείον Ηρώδου Αττικού (Ηρώδειο) Ναός του Άρεος Ωρολόγιον Ανδρονίκου του Κυρρήστου Αδριάνειο τείχος Ωδείο Αγρίππα Ναός της Ρώμης & του Αυγούστου Νέο Ασκληπιείον Περίβολος ναού Ολυμπίου Διός Βιβλιοθήκη Αδριανού Αδριάνειο υδραγωγείο Μνημείον Φιλοπάππου Βιβλιοθήκη του Πανταίνου Παλαιοχριστιανική βασιλική Βαλεριάνειον τείχος Μνημείο Φειδιππίδη Μνημείο (Βάθρο) του Αγρίππα Δεξαμενή Ηρωδείου Αγορανομείον ή Σεβαστείον Βεσπασιανές Βακχείον Δεξαμενή Αδριανού Αγάλματα Τριτώνων και Γιγάντων Πάνθεον Γυμνάσιον Αδριανού Βασιλική (Διοικητικόν Κτίριον) Κλίμακα ναού του Ηφαίστου

Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αρδηττού Λόφος Αρδηττού Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Ρωμαϊκή Αγορά Αθήνα Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ιλισσός ποταμός Ρωμαϊκή Αγορά Αθήνα Λόφος ΜουσώνΑγορά Σόλωνος Οδός Πατησίων Αθήνα Λόφος Αρδηττού Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ρωμαϊκή Αγορά Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Λόφος Λυκαβηττού Αγορά Σόλωνος Αθήνα Ρωμαϊκή Αγορά Αγορά Σόλωνος Λόφος Κολωνού Αγοραίου

Μέχρι οδό Τριπόδων Από την οδό Τριπόδων μέχρι το θέατρο Διονύσου Υπό του Σύλλα Αλώσεως Προσθήκη Άνω διαζώματος Αέρηδες (υδραυλικός μηχανισμός) Επέκταση Θεμιστόκλειου τείχους / Βασ. Σοφίας & Πανεπιστημίου Ανατολικά του Παρθενώνος Αφιερωμένο στον γιατρό Άμυνο Στη θέση του 10.Ελευσινίου 1ος αι. μ.Χ. - Πλησίον του Αγίου Λουκά (βάση θρύλων) Λείψανα: Σπ. Δόντα & Φαλήρου / Βούρβαχη & Λ. Συγγρού Από Ηρώδη Αττικό / “Ερώι το Μαραθώνιω” Βάθρο με τέθριππο - Μνημείο Ευμένη & Αττάλου Μπροστά από την κλίμακα του ωδείου Εν αναμονή ολοκλήρωσης της αρχαιολογικής έρευνας Πρώτα δημόσια αποχωρητήρια Ιερό Διονύσου Υποστηλώματα ωδείου Αγρίππα Κοινό ιερό Θεών - άγνωστη θέση Πίσω από τη Στοά του Αττάλου Πλησίον Στοάς Αττάλου Περιβαλλόμενη από κήπο

| Η Πόλη των Λόφων |

576

86 π.Χ. - 267 μ.Χ. V. Ρωμαϊκή Περίοδος 289 291 292 293 294 295 296 297 298 299 301 301 302 303 303 304 305 306 475 476 481 482 491 492 493 561 562 607 608 616 617 620 646 647

ΝΑ Εξέδρα Βιβλιοθήκης Αδριανού Αψίδα αγοράς Νυμφαίον Αργυροκοπείου Μνημείο Ευβουλίδου Ελευσινιακός Κηφισός Γέφυρα τετράτοξη Κηφισού “Αδριανούπολις” Άγαλμα Αδριανού Μονόπτερος ναός Γραφεία του Κράτους Οχετοί και φρέατα Μεγάλος Αγωγός Ρωμαϊκοί Κήποι, Κρήναι και Γυμνάσια Ρωμαϊκές κατοικίες & Κτίσματα Νότια Ρωμαϊκή Οικία Ρωμαϊκά Υδραγωγεία και Βαλανεία Ρωμαϊκό λουτρό Ζαππείου Μνημείο “Τω Αγνώστω Θεώ” Ναός του Κρόνου και της Ρέας Ναός του Πανελληνίου Διός Στοά Αδριανού Νοτιοανατολική Στοά Άρτεμις Βουλέα Ναός Ελευσινιακών Θεοτήτων Άγαλμα Γάιου Καίσαρα Βεσπασιανές “Πανταίνου” Βεσπασιανές “Θόλου” Αμφιθέατρο Αρδηττού Σαρκοφάγοι Λόφου Αρδηττού Δωμάτια Ελευσινίου Στοά Ρωμαϊκής Περιόδου Περίστυλη Στοά Βάση Ανδριάντα Ιερό Εκάτης

Ρωμαϊκή Αγορά Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Αθήνα Αθήνα Ιλισσός Ποταμός Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αθήνα Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αθήνα Λόφος Αρείου Πάγου Ιλισσός ποταμός Ιλισσός ποταμός Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Λόφος Αρδηττού Λόφος Αρδηττού Αγορά Θησέως Αγορά Θησέως Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Κεραμεικός

Οικόπεδο “Καλάμια” Μεταξύ στοάς Αττάλου και βιβλιοθήκης Πανταίνου Θέση Αγίων Αποστόλων - 11ος αι. ΝΑ της Αγοράς / Πλησίον Αγίων Ασωμάτων Υπό Αδριανού Υπό Αδριανού Πέριξ του Ζαππείου, του Εθνικού Κήπου & της Πλατείας Συντάγματος Μπροστά από το Βουλευτήριο Πλησίον της στοάς του Αττάλου Αλλιώς: Δημόσια Γραφεία - Πλησίον Μεσαίας Στοάς Καταλήγοντες εις τον Ηριδανόν ποταμόν βλ: Εθνικός Κήπος και στρατόπεδο Σπύρου Δοντά & Φαλήρου / Βούρβαχη & Συγγρού Νοτίως της Αγοράς Σόλωνος, στην “Αγορά του Θησέως” Αντιστοίχως σε: Φάληρο, Ολυμπία, Λόφο Πνυκός κ.α. Πλησίον του Ολυμπίειου Πλησίον του Ολυμπίειου Πλησίον Ποικίλης Στοάς Πλησίον Βιβλιοθήκης Πανταίνου Πλησίον Ωδείου Αγρίππα Πλησίον Ωδείου Αγρίππα Πλησίον Ναού Άρεως Δυτικά, προς την Παζαρόπορτα ΝΑ, παρά το όρος της Αγοράς Μικρό θέατρο όπου λάμβαναν χώρα θηριομαχίες και άλλα θεάματα Βορείως του 10. Ελευσινίου του Άστεως Κάτω από τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου Στην Οδό Παναθηναίων Βάση αγάλματος Αυτοκράτορα Μεταξύ Τριτοπατρείου και Νότιου Λόφου

267 - 408 μ.Χ. VI. Υστερορωμαϊκή Περίοδος 45 80 81 82 84 85 86 87 284 307 308 309 455 456 489 490 496 515 582 606 616 617 648

Νέα Θόλος Γυμνάσιον Αγοράς - “Ανάκτορο των Γιγάντων” Υστερορωμαϊκό τείχος Θολωτή δεξαμενή “Τρίκλιτος Βασιλική” Μητρώου Οικοδόμημα Αέτιου Μέγα Γυμνάσιον Γυμνάσιον Ολυμπίου Διός Αγάλματα Τριτώνων και Γιγάντων Οικία Ιουλιανού Ανδριάντας Ερκούλιου Ιδιωτικαί σχολαί Κτίριο Χ Κτίριο Ω Υστερορωμαϊκή Στοά Υστερορωμαϊκή Έπαυλις - οικία Βοριοανατολικό Λουτρό Κατοικίες Υστερορωμαϊκής Περιόδου Προχριστιανικό Νεκροταφείο Αρδηττού Οικίες Νεοπλατωνικών Φιλοσόφων Δωμάτια Ελευσινίου Στοα Ρωμαϊκής Περιόδου Στοές “Πομπείου”

Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αγορά Σόλωνος Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Λόφος Αρείου Πάγου Λόφος Αρείου Πάγου Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Αθήνα Λόφος Αρδηττού Λόφος Αρείου Πάγου Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός

Στη θέση του Ωδείου Αγρίππα και της Μέσης στοάς Από λόφο Ακρόπολης, μέχρι βιβλιοθήκη Αδριανού Όπισθεν των Προπυλαίων Παλιό Βουλευτήριο και Μητρώο Προς τιμή Αρκαδίου και Ονωρίου / Πλησίον Μητροπόλεως Νοτίως του ωδείου Ηρώδου Αττικού (Δ. Αρεοπαγίτου) Βόρεια, εκ της Λεωφόρου Βασ. Αμαλίας Επανάχρηση στο πρόπυλο του Γυμνασίου Πλησίον αγάλματος Προμάχου Αθηνάς Θησείο - στις γραμμές του ηλεκτρικού Πλησίον Βασιλικής Κάτω από τους σημερινούς χώρους υγιεινής του Σταδίου Βορείως του 10.Ελευσινίου του Άστεως Κάτω από τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου Στη θέση του Πομπείου & του Κτιρίου των Αποθηκών

| Η Πόλη των Λόφων |

578

408 - 565 μ.Χ. VΙΙ. Προχριστιανική - Πρωτοχριστιανική Περίοδος 16 36 39 68 88 89 90 91 92 94 95 96 97 99 100 101 102 134 255 278 310 311 312 314 333 563 564 565 566 623 624

Παναγιά στην Πέτρα Βασιλική “Ερεχθείου” Άγιος Γεώργιος Θησείου Χριστιανική εκκλησία Ωρολογίου Κυρρήστου Βασιλική Ιλισσού Άγιος Νικόλαος “Ολυμπίειου” Βασιλική “Διονυσιακού θεάτρου” Βασιλική Κληματίου Παναγιά η Σπηλιώτισσα Παλαιοχριστιανικός “Αγίας Αικατερίνης” Εκκλησία Μεγάλης Παναγιάς Παλαιοχριστιανικός Ναός “Αρχαίας Αγοράς” Παλαιοχριστιανικός “Κεραμεικού” Βασιλική “Εθνικού Κήπου” Χριστιανικοί Ναόι Νεκροταφεία Χριστιανικά Υδρόμυλος Αγοράς Παναγιά Αθηνιώτισσα Βασιλική Αγίων Αναργύρων Βασιλική “Αγορανομείου” Αγία Τριάς Άγιος Ανδρέας Ασκητήριον Αγίου Αθανασίου Φρεάτια ή Δεξαμεναί Ύδρευσης Μαρμάρινα Πλαίσια Πύλης Ιουστινιάνιον (ή Βασιλικόν) Τείχος Ναός Ταξιαρχών “Προπυλαίων” Παλαιοχριστιανικός “Αρείου Πάγου” Γυμνάσια, Οικίαι, Λουτρά, Ιδιωτικαί Σχολαί Σταυρωμένος Πέτρος Ναός Αγίου Ισαύρου

Λόφος Άγραι Λόφος Ακρόπολης Θησείο Ρωμαϊκή Αγορά Ιλισσός ποταμός Ιλισσός ποταμός Λόφος Ακρόπολης Λόφος Λυκαβηττού Λόφος Ακρόπολης Πλάκα Ρωμαϊκή Αγορά Αγορά Σόλωνος Κεραμεικός Εθνικός Κήπος Αθήνα Αθήνα Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αρείου Πάγου Αθήνα Παγκράτι Λόφος Νυμφών

Ναός Αγροτέρας Αρτέμιδος Ερέχθειο Ναός Ηφαίστου Χρήση ως βαπτιστήριον Τόπος μαρτυρίου Αγίου Λεωνίδη Τρίκλιτος βασιλική Ναός Αγίας Παρασκευής Νοτίως του λόφου, περιέχον τάφο επισκόπου Κληματίου Εντός σπήλαιου μνημείου Θρασύλλου Θέση : Αγία Αικατερίνη Εντός βιβλιοθήκης Ανδριανού Θέση: ναός Αγίου Φιλίππου Σοζώμενενος κίωνας Πρωτοχριστιανικής εποχής (?) Σημειωμένα στον πίνακα VII Ο παλαιότερος γνωστός υδρόμυλος Βασιλική Παρθενώνος / διατηρείται η ελικοειδής κλίμαξ Ασκληπιείο / ναός αφιερωμένος αρχικά στον Σωτείρα Χριστό Θέση: περιπτέρου Αθηνάς Πολιάδος Βορείως του Ηρωδείου / Μετετράπη σε τεκέ τον 15ο αιώνα Εντός του Σπηλαίου Πανός Αυλή οικίας, Ανδριανού 80 / Εκκλησία Υπαπαντής Δεν έχει βρεθεί, αναφέρεται απο περιηγητές Στην τοποθεσία Ελάφου (σημερινό Θησείο)

565 - 1204 μ.Χ. VIIΙ. Βυζαντινή Περίοδος 94 95 96 98 103 104 105 106 107 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 120 121 122 128 156 184 264 317 318 319 320 321 452

Αγία Αικατερίνη Τρίκλιτος Βασιλική Μεγάλης Παναγιάς Άγιος Απόστολος Φίλιππος Αγία Μαρίνα Άγιος Ιωάννης Μαγκούτη Σωτείρα Λυκοδήμου Παναγιά Γοργοεπήκοος Καπνικαρέα Άγιοι Θεόδωροι Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Άγιοι Ασώματοι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη Αγία Δύναμη Θεοτόκου (Παναγία Ροδακιώτισσα) Αγία Θέκλα Άγιος Γεώργιος ο Αλεξανδρινός Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά Σωτείρα Κοττάκη Αγιά Ειρήνη (Ρηνάκι) Άγιος Γεώργιος του Καρύκη Άγιοι Ανάργυροι Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Ριζόκαστρον Τείχος Μεταμόρφωση του Σωτήρος Λείψανα Βυζαντινών Οικιών Ταξιαρχών Πετράκη Βασιλική “Ρωμαϊκής Αγοράς” Τέμενος Σαρακηνών Πειρατών Βυζαντινός Συνοικισμός Αγοράς Βυζαντινός Συνοικισμός Αγοραίου Κολωνού Βυζαντινός συνοικισμός Ακροπόλεως Εκκλησία “Πινακοθήκης” Συναγωγή “Μπεθ Σαλόμ”

Πλάκα Ρωμαϊκή Αγορά Αγορά Σόλωνος Λόφος Νυμφών Πλάκα Πλάκα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Θησείο Αγορά Σόλωνος Αθήνα Αθήνα Κουκάκι Πλάκα Πλάκα Πλάκα Αθήνα Ψυρρή Μεταξουργείο Λόφος Ακρόπολης Πλάκα Αθήνα Αθήνα Ρωμαϊκή Αγορά Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Κεραμεικός

Σώζεται το τετράστωο του αρχαίου ναού Εντός βιβλιοθήκης Ανδριανού - Πρώτη Μητρόπολη Εντός σπηλαίου (εντός αρχαίας δεξαμενής) 871 μ.Χ. Ρώσικη Εκκλησία - Φιλελλήνων (Παλαιό βαλανείο) Αλλιώς: Άγιος Ελευθέριος / Δίπλα στη Μητρόπολη Πλατεία Κλαυθμώνος Θεμέλια Ιερού Ηρακλέους (?) / Μητροπόλεως 15 & Πεντέλης Σωτείρος, Κόδρου & Κυδαθηναίων Ναυάρχου Νικοδήμου 28 & Αγίας Φιλοθέης Κατεδαφίσθη / Σήμερα: Άγιος Γεώργιος Καρύτση Περιτείχισμα Ακροπόλεως Αλλιώς: Σωτηράκης Θέσπειδος & Ραγκαβά - Αναφιώτικα, Ολυμπίειο, Αγορά κ.α. Μονή, αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους - Πλησίον Ευαγγελισμού Θέση Φετιχιέ Τζαμιού - μερικώς σωζόμενη 9ος - 12ος αι. μ.Χ. Από Ηρώδειο εώς θέατρο Διονύσου Αργότερα: καθολικός του Αγίου Βαρθολομαίου Ευραϊκή συναγωγή του 10ου αι. μ.Χ. - Μελιδώνη 8

| Η Πόλη των Λόφων |

580

565 - 1204 μ.Χ. | 1204 - 1456 μ.Χ. VIII. Βυζαντινή Περίοδος - ΙΧ. Περίοδος Ενετοκρατίας (Μεσαίωνας) VΙΙI. Βυζαντινή Περίοδος 585 Άγιοι Απόστολοι στα Μάρμαρα 589 Μεγάλο Οικοδόμημα Αγοράς 625 Αγία Άννα στο Διονυσιακό Θέατρο

103 123 124 125 126 127 129 130 131 134 321 322 323 568

ΙΧ. Περίοδος Ενετοκρατίας Άγιος Ιωάννης Μαγκούτη Καθολικών Ανάκτορα Φράγκων Δουκών Νότια Πύλη Νέα Πηγή Κλεψύδρας (με Προτείχισμα) Φραγκικός Πύργος Προπυλαίων Ανατολικός Πύργος ή Belvedere Ναός Ταξιαρχών Προφήτης Ηλίας Κατοικίες Περιόδου Ναός Παρθένου Μαρίας Άγιος Βαρθολομαίος Μεγάλος Προδέκτης Ναός Αγίου Φραγκίσκου Κλίμακα Προπυλαίων

Λόφος Ακρόπολης Λόφος Κολωνού Αγοραίου Πλάκα

Αλλιώς: Άγιοι Απόστολοι Κλεψύδρας / εντός του σπηλαίου Κάτω από τις γραμμές ΗΣΑΠ / Ενδιαίτημα μοναχών και ξενώνας Επί των οδών Διοσκούρων & Μητρώου

Πλάκα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ρωμαϊκή Αγορά Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ιλισσός ποταμός Λόφος Ακρόπολης

Ξαναχτίζεται ως Εκκλησία των Δυτικών Προπύλαια Προϊστορική είσοδος λόφου Aλλιώς: ο Κουλάς / κατεδαφίστει το 1875 Υπερυψωμένο πλάτωμα Βόρεια και Ανατολικά του βράχου Ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε Εκκλησία των Δυτικών Εκκλησία Φράγκων - Προπύλαια Υστερορρωμαϊκή δεξαμενή εντός του ανακτόρου Παρά της γέφυρος σταδίου -

1456 - 1687 μ.Χ. Χ. Ά Περίοδος Τουρκοκρατίας 39 93 97 104 108 119 120 132 133 134 135 136 137 138 139 140 140 141 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 154 161 169 170 171

Μονή Αγίου Γεωργίου Μονή Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη Άγιος Ιωάννης στην Κολώνα Μονή Σωτείρας Λυκοδήμου Άγιος Γεώργιος του Βράχου Παναγιά Χρυσοσπηλιώτισσα (βυζαντινή) Μονή Αγίων Αναργύρων Άγιος Ιωάννης στις Κολώνες Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης Τζαμί του Παρθενώνος Ά Παναγιά Πυργιώτισσα Παναγιά Κρυσταλλιώτισσα Προμαχών του Σερπεντζέ Κατοικίες Ακρόπολης Φετιχιέ (του Πορθητού) Τζαμί Κιουτσούκ Τζαμί - Τζαμί του Ουλά Μπέη Λουτρό "Χαμάμι" Ουλά Μπέη Τζαμί “της Κολώνας” του Χατζή Αλή Λουτρό "Χαμάμι" Χατζή Αλή Γενί Τζαμί ή της Μπέινας Άγιος Σπυρίδων (και Τίμια Ζώνη) Άγιος Αθανάσιος ο Κουρκούρης Άγιος Νικόλαος “Μητροπόλεως” Άγιος Δημήτριος ο Τζιρίτης Αγία Σιών Άγιος Γεώργιος Λυκαβηττού Σωτείρα της Παζαρόπορτας Άγιος Γρηγόριος Μοναστήρι Παναγιάς Παντάνασσας Μονή των Κιστερκιανών μοναχών Άγιος Νικόλαος ή Σεραφείμ Προσκύνημα Αραπάδων Άγιοι Ανάργυροι Κολοκύνθη Παναγία της Ρόμβης "Παρακκλήσι" Αγίου Δημητρίου

Λόφος Αγοραίου Κολωνού Λόφος Αρείου Πάγου Κεραμεικός Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Ψυρρή Ιλισσός ποταμός Λόφος Πνύκας Λόφος Ακρόπολης Αγορά Σόλωνος Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Ρωμαϊκή Αγορά Πλάκα Πλάκα Πλάκα Πλάκα Αθήνα Πλάκα Θησείο Αθήνα Αθήνα Κολωνάκι Λόφος Λυκαβηττού Ρωμαϊκή Αγορά Αθήνα Μοναστηράκι Ιλισσός ποταμός Λόφος Ακρόπολης Ιλισσός ποταμός Πλάκα Αθήνα Πλάκα

Πέριξ του Ηφαιστείου Θέση: Δικαστήριο / Βόρειοι πρόποδες λόφου Θέση παλαιοχριστιανικού ναϊσκου Πέριξ του ιερού Αναφιώτικα Αιόλου 62 Αγίων Αναργύρων 19 Εντός του Ολυμπίειου Ετυμολογία: Λουμπάρδα (κανονιά) Ισμαϊνδή Τζαμί (με μιναρέ) Εφαπτώμενη ΝΔ της Στοάς του Αττάλου Εφαπτώμενη Βορείως της Στοάς του Αττάλου Από Ηρώδειο εώς θέατρο Διονύσου Τζαμί του Σταροπαζάρου Τζαμί Ουλά Μπεή - οδός Πανός Τζαμί Χατζή Αλή - Αδριανού & Φλέσσα Νικοδήμου & Φιλοθέης Βουλής, Νικοδήμου, Θουκυδίδου, Απόλλωνος 16ος αι. μ.Χ. - Λυσίου 4 Κάτω από τη Μητρόπολη, επί της ομόνυμης πλατείας σελ. 211 Πλατεία Μητροπόλεως σελ. 188 / σελ. 211 Πλησίον του Αγίου Φραγκίσκου Βρίσκεται εντός των τειχών του Ριζοκάστρου Υπαίθριο τζαμί - εντός Ολυμπίειου / σελ. 214 "Αγιοταφίτικο Μετόχι" / Εξαρχία Πανάγιου Τάφου - Ερεχθέως Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου - Ευαγγελιστρίας 10 Οδός Επιμενίδου 5-7, πλησίον Αγίας Αικατερίνης

| Η Πόλη των Λόφων |

582

1456 - 1687 μ.Χ. Χ. Ά Περίοδος Τουρκοκρατίας 172 173 177 187 311 324 326 327 328 330 331 334 335 356 458 497 504 513 516 569 570 595 610 626 637 638 639 640 654

Άγιος Αθανάσιος Άγιος Θωμάς Βρυσακίου Αρχοντικό Μπενιζέλων Παζάρι - Σταροπάζαρο Προσευχητήριο “της Κρεμάλας” Λείψανα Συνοικιών Αθήνας Τεκές του Χουσεϊν Εφέντη Ναός Υπαπαντής Παναγιά Βλασσάρου Ναός Αγίου Χαραλάμπους (και Ηλία) Μονή Αγίου Ανδρέου Άγιοι Ασώματοι στα Σκαλιά Μονή των Καπουτσίνων Λουτρό Αέρηδων - Αμπίντ Εφέντη Αγία Παρασκευή Τέμενος Αγοράς Κυλίστρα (ή Τσουλιάστρα) Βράχια Κουκουβάγιας Λείψανα Κατοικιών Αρδηττού Άγιος Σπυρίδων Υδραγωγείο του Κοντίτου Αγία Τριάς Κεραμεικού Ευαγγελίστρια Πόρτα των Σκαλιών Άγιος Νικόλαος του Κοντίτου Άγιοι Ισίδωροι Λυκαβηττού Άγιος Νικόλαος Ηρωδείου Παναγία η Κρυσταλιώτισσα “Τα Θέατρα και Διδασκαλεία των Αθηνών"

Ψυρρή Θησείο Πλάκα Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Κουκάκι Αθήνα Αθήνα Ρωμαϊκή Αγορά Πλάκα Μοναστηράκι Πλάκα Ρωμαϊκή Αγορά Αθήνα Αγορά Σόλωνος Λόφος Νυμφών Λόφος Αρδηττού Λόφος Αρδηττού Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Ακρόπολης Κεραμεικός Αγορά Θησέως Σταροπάζαρο Πλάκα Λόφος Λυκαβηττού Λόφος Ακρόπολης Πλάκα Αθήνα

“Αιγινίτικο Μετόχι” - Αριστοφάνους 32 Σήμερα: υπό αναστήλωση Οδός Αδριανού 96 - Η μόνη σωζόμενη της περιόδου Έκταση: Ρωμαική αγορά (65) & βιβλιοθήκη Ανδριανού (74) Τεκές - πλησίον Ηρωδείου / Θέση: Άγιος Ανδρέας Οχτώ "πλατώματα" περιμετρικά του βράχου [*] Τεκές του Καραμπαμπά / Τεκές της Κοπριάς / σελ. 184 Οδός Αγίας Φιλοθέης Πλησίον μνημείου Αέρηδων Αιόλου 62 Μπροστά από Μέση Στοά Πλησίον Αγίας Μαρίνας Αστεροσκοπείου Αριστερή & δεξιά πλευρά του λόφου Πλησίον Αγίου Ανδρέα “του Κοντίτου” Εντός του αρχαιολογικού χώρου, δίπλα από σύγχρονο ναό Ανατολικά του λόφου του Αρείου Πάγου Κεντρική είσοδος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού Στην περιοχή "Κοντίτο” Πλησίον Αγίου Γεωργίου Βορείως του Ηρωδείου Πλησίον βόρειας πύλης Ριζοκάστρου (στη σημερινή Πλατεία Αγοράς) Τουριστικός οδηγός των χρόνων της τουρκοκρατίας

.[*] Πλάκα / Κοττάκη / Μονοκαλούφτη / Ρούμπη / .Βορειά / Ψυρρή / Γερλάδα (Γιρλάντα) / Κόλυμπος

1687 - 1833 μ.Χ. ΧΙ. ΄Β Περίοδος Τουρκοκρατίας 68 93 134 142 153 155 157 158 159 160 162 163 164 165 166 167 168 174 175 176 178 179 180 181 182 183 337 338 339 340 341 342 343

Τεκές Μπραϊμη “Μητρόπολις” Αθηνών Τζαμί του Παρθενώνος 'Β Τζαμί του Ροδακιού Τείχος της Υπαπαντής Τείχος του Χασέκη Τούρκικο νεκροταφείο Κονάκι ή Βοεβοδαλίκι Σοφτά Τζαμί Τζαμί Τζισδαράκη Άγιος Παντελεήμων - Καθολικόν Παναγία της Πελεκαρίχης Φροντιστήριο Ελληνικών & Κοινών Μαθημάτων Σχολή του Ντέκα Πύργος (Ρολόι) Έσλιν Παναγιά η Χρυσοκαστριώτισσα Μενδρεσές Αρχοντικό Λογοθέτη Ναός Προφήτου Ελισσαίου Οικία Fauvel Ντάπια του Νερού Αλώνια Στακτοθήκες Συνοικία “Γεράνι” Αγία Κυριακή Ναός Γεννήσεως του Χριστού (Χριστοκοπίδη) Νεκροταφεία Χριστιανών Νεκροταφεία Μουσουλμάνων Νεκροταφεία “Ξένων” Δεξαμενές λόφου Κατηλίκι Κουσέγιο Ντουάνα

Ρωμαϊκή Αγορά Λόφος Αρείου Πάγου Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Περιμετρικά της πόλης Λόφος Ακρόπολης Βιβλιοθήκη Αδριανού Μοναστηράκι Μοναστηράκι Μοναστηράκι Μοναστηράκι Βιβλιοθήκη Αδριανού Αθήνα Πλάκα Ρωμαϊκή Αγορά Ρωμαϊκή Αγορά Μοναστηράκι Μοναστηράκι Αγορά Σόλωνος Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Αθήνα Μεταξουργείο Αθήνα Ψυρρή Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Πλάκα Βιβλιοθήκη Αδριανού Βιβλιοθήκη Αδριανού

Εντός του Ορολόγιου του Κυρρήστου Μονή του Αγίου Διονύσου Αρεοπαγίτου (εως 1751) Ξαναχτίστηκε μετά τον βορβαδισμό του Μοροζίνι (χωρίς μιναρέ) Τζαμί της Μπέινας, πλησίον Παναγιάς Ροδακιώτισσας Από Σερπεντζέ μέχρι σπήλαιο Αγλαύρου / Πλήρως σωζόμενο Παρά της ΧΧΙΧ.Πόρτας του Κάστρου (των Μνημάτων) Διοικητήριον - σώζονται τα θεμέλια Παλαιός Μενδρεσές - Απάνω συντριβάνι Μητροπολιτικός ναός Πλησίον Μεγάλης Παναγιάς Οδοί Ντέκα, Ευαγγελιστρίας / Απέναντι από Μητρόπολη Δωρεά του Έσλιν Ιεροσπουδαστήριον "Αυλή των θαυμάτων" - Οδός Άρεως 14 (Κάτω συντριβάνι) "Αυλή των θαυμάτων" - Οδός Άρεως 14 Οικία Γάσπαρη - Μπροστά από στοά του Αττάλου Αλλιώς: Ντάπια του Δυσσέα - Οχυρό Κλεψύδρας Για σαπωνοποιεία - Σταδίου & Αγορά Σόλωνος Στην σημερινή οδό Αθηνάς αρ. 28 Πλησίον Αγίου Αθανασίου Προάυλια ή δάπεδα εκκλησιών Πλησίον τζαμιών Μονή Καπουτσίνων ή Α. Γεώργιος Θησείου 1.Μεγάλος Προδέκτης (βλ. 322) - 2.Ανατολική Δικαστήριον Βουλή Δημογερόντων Αθηναίων Τελωνειακά Καταστήματα

| Η Πόλη των Λόφων |

584

1687 - 1833 μ.Χ. ΧΙ. ΄Β Περίοδος Τουρκοκρατίας 344 345 346 347 349 350 351 352 353 354 355 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 378 379 421

Κτίριο Φυλακών Απάνω Συντριβάνι Κάτω Συντριβάνι Τεκές Φετιχιέ (του Πορθητή) Χάνι της Χουρμαδιάς Χαμάμ Διοικητηρίου Χαμάμ λόφου Ακρόπολης Τεκές Προπυλαίων Άγιος Συμεών Αγία Άννα Παναγία η Μπόλπατζα Καφενεία παζαριού Λαχανοπάζαρο Ψαραγορά Κρεοπωλεία Σιταροπάζαρον Σιδηρουργία & χαλκουργία Κεραμοποιεία Σαπονοποιεία / Μεταξουργεία / Ελαιοτριβεία Βυρσοδεψεία Παναγία Καντήλη Παναγία Κιμινιάτισσα Παναγία Δουβέργαινα Άγιος Δημήτριος Κατηφόρη Άγιος Νικόλαος Καλογριώνη Άγιοι Ασώματοι Χειλά Παναγιά Αγγέλου (Μπενιζέλου) Άγιος Νικόλαος Βοριά Άγιος Δημήτριος Νέος Αγία Ελεούσα (Κακουργιοδικείου) Ναός Αγίας Ειρήνης Σωτείρα Δικαίου Οικία Church

Βιβλιοθήκη Αδριανού Πλάκα Μοναστηράκι Ρωμαϊκή Αγορά Μοναστηράκι Βιβλιοθήκη Αδριανού Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Λόφος Ακρόπολης Βιβλιοθήκη Αδριανού Βιβλιοθήκη Αδριανού Βιβλιοθήκη Αδριανού Ρωμαϊκή Αγορά Ρωμαϊκή Αγορά Ψυρρή Κεραμεικός Αθήνα Ιλισσός ποταμός Πλάκα Αθήνα Πλάκα Πλάκα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Ψυρρή Αθήνα Ψυρρή Πλάκα

σελ. 211 σελ. 211 Μετατράπη σε εκκλησία / Σήμερα: μόνο θεμέλια Πλησίον του Παρθενώνος Αναφιώτικα Πλησίον Υπαπαντής Πλησίον Αγίων Αναργύρων Κολοκύνθη Εκατέρωθεν κυρίας οδού (προέκτασις οδού Πανός) Εξωτερικά του σωζόμενου τείχους Βορειανατολικά του παζαριού σελ. 218 σελ. 218 Οδοί: Τουρναβίτου, Λεωκορίου, Άστιγγος, Ηφαίστου Κοντά στους καταρράκτες Πλησίον Αγίας Αικατερίνης Πλησίον Σωτείρας Λυκοδείμου Πλησίον Α.Νικόλαου Ραγκαβά Πλησίον Α.Ιωάννη Μαγκούτη Πλησίον Παναγιάς Γοργοεπήκοου Πλησίον Παναγιάς Γοργοεπήκοου Πλησίον Παναγιάς Γοργοεπήκοου Πλησίον Αγίων Αναργύρων Κολοκύνθη Στην οδό Αγ. Δημητρίου, στο Ψυρρή Πλησίον Αγίου Αθανασίου Μητροπολιτικός ναός Αθηνών / Αιόλου 36 Πλησίον Αγίου Αθανασίου Επιχάρμου & Σχολείου 5

1687 - 1833 μ.Χ. ΧΙ. ΄Β Περίοδος Τουρκοκρατίας 425 572 573 590 609 635 649

Παραδοσιακές Κατοικίες Περιόδου “Παλαιό Χάνι” Άγιος Νικόλαος “Στα Μαγκανάρια” Ξενοδοχείο “Ευρώπη” Άγιος Αθανάσιος του Μπιλιανάκη Άλλοι Χριστιανικοί Ναοί Χαρέμι Ερεχθείου

Αθήνα Ρωμαϊκή Αγορά Μεταξουργείο Αθήνα Λόφος Αρείου Πάγου Αθήνα Λόφος Ακρόπολης

Γραφικές γειτονιές της πόλεως Εντός του Σταροπαζάρου Οδός Ηφαίστου Θουκιδίδου 13 / Πρώην οθωμανική κατοικία ΒΔ του λόφου Καταγεγραμμένες εκκλησίες περιόδου -

139 141 142 571 588

1824-1826 μ.Χ. | Η “ανεπίσημη” Απελευθέρωση και τα πρώτα ελληνικά δημόσια κτίρια Σχολείον Δημόσια Βιβλιοθήκη Σχολείο Επιστημών & Βοτανικός κήπος Φιλόμουσος Εταιρεία Κατάλογος Μαχαλάδων και Κατοίκων

Βιβλιοθήκη Αδριανού Πλάκα Αθήνα Αθήνα Αθήνα

Τζαμί Σταροπάζαρου ή Φετιχιέ Τζαμί της Κολώνας Τζαμί Ροδακιού - πλησίον Παναγιάς Ροδακιώτισσας Η “Φ.Ε. Αθηνών”, ιδρυθήσα το 1814, και η “Φ.Ε. Βιέννης” Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών - Ι. Τραυλού / σελ. 232

| Η Πόλη των Λόφων |

586

1833 μ.Χ. - 20ος αι. ΧΙΙ. Περίοδος Απελευθέρωσης 64 98 118 168 172 183 188 188 189 190 191 192 193 193 194 195 196 197 198 199 200 328 347 375 378 379 380 382 383 384 385 386 386

Καταράκτες & Πέρασμα του Ιλισσού Βασιλική Αγίας Μαρίνας Άγιος Γεώργιος Καρίτση Φυλακές Δημοτικόν σχολείον Άρειος Πάγος Ζάπππειον Μέγαρον Σιντριβάνι Ζαππείου Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σιναία Ακαδημία Αθηνών Εθνική Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη & Μουσείο Ίλιον Μέλαθρον Οικία Κοντόσταυλου Μέγαρο Παλαιάς Βουλής Πλατεία Ανακτόρων Πλατεία Όθωνος Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου Παλαιά Ανάκτορα Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη Νέα Ανάκτορα Εθνικό Αρχαιολογικό μουσείο Πρωτοδικείο Εκκλησία των Δυτικών Παλαιό Κακουργιοδικείο Νέος ναός Αγίας Ειρήνης Αποθήκη Αχύρων Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο Δημοτικό Μέγαρο Αστεροσκοπείον Μέγαρο Τσίλλερ Μέγαρο των Ιλισσίων Οικία Α Κωστή Παλαμά Οικία Β Κωστή Παλαμά

Ιλισσός Ποταμός Θησείο Αθήνα Ρωμαϊκή Αγορά Ψυρρή Ψυρρή Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αγορά Σόλωνος Ρωμαϊκή Αγορά Ψυρρή Αθήνα Ψυρρή Αθήνα Αθήνα Λόφος Νυμφών Αθήνα Αθήνα Πλάκα Πλάκα

Κατασκευή γέφυρας επί Όθωνος Θέση: άγιος Γεώργιος Καρύκη Πρώην Μενδρεσές Πρώην Άγιος Αθανάσιος - Ευρυπίδου & Αριστοφάνους 32 Πρώην Ναός Χριστοκοπίδη Η “κατάχρηση” του νερού υποδήλωνε την οικονομική ανάπτυξη Οδός Πανεπιστημίου 30 Οδός Πανεπιστημίου 28 Οδός Πανεπιστημίου 32 “Μέγαρο Σλήμαν”, Νομισματικό Μουσείο Πρώτη κατοικία Όθωνος - Οδοί Σταδίου & Κολοκοτρώνη Οδοί Σταδίου & Κολοκοτρώνη Πλατεία Συντάγματος Πλατεία Ομονοίας Δεύτερη κατοικία Όθωνος - Παπαρρηγοπούλου 7, Κλαυθμώνος Τρίτη κατοικία Όθωνος - Βουλή των Ελλήνων Πλατεία Συντάγματος Προεδρικό Μέγαρο - Ηρώδου Αττικού Λεωφόρος Πατησίων Πρώην Παναγία Βλασάρου Πρώην Φετιχιέ τεκές Πρώην Αγία Ελεούσα Προσωρινός μητροπολιτικός ναός, οδός Αιόλου 36 Πρώην Σωτείρα Δικαίου Πατησίων & Στουρνάρη Πρώτο Δημαρχείο / Αθηνάς 61-63 “Πύργος Αγίας Τριάδας” - Παρατηρητήριο στον λόφο της Πνύκας Μαυρομιχάλη 6 (απέναντι από Εθνική Λυρική Σκηνή) Βυζαντινό Μουσείο Περιάνδρου 5, Πλάκα Ασκληπειού 3 / Κατεδαφίσθη

1833 μ.Χ. - 20ος αι. ΧΙΙ. Περίοδος Απελευθέρωσης 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420

Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ Αρχοντικό Σερπιέρη Οικία Χατζηκυριάκου Μέγαρο Σταθάτου Οικία Δημήτριου Ράλλη Μέγαρο Πρόκες - Όστεν Αρχοντικό Κουμουνδούρου Μέγαρο Καντακουζηνού Ξενοδοχείο “Βύρων” Πτωχοκομείο Αθηνών Μέγαρο Αθηνογένους Βασιλικοί σταύλοι Πολιτικόν νοσοκομείον Οφθαλμιατρείον Στρατιωτική φαρμακαποθήκη Παλαιό Νομισματοκοπείον Παλαιό Βασιλικόν (Εθνικό) Τυπογραφείον Αρσάκειον Μέγαρον Βαρβάκειος Σχολή (Λύκειον) Στρατώνες Ά Νεκροταφείο Αθηνών Νέα Μητρόπολις Αθηνών Ναός Αγίου Διονύσου Αρεοπαγίτου Αγία Φωτεινή Εξαρχία Παναγίου Τάφου Μέγαρο Μαξίμου Καθολικός ναός Αγίου Διονύσου Μερόπειον Ίδρυμα Άγιος Νικόλαος Πτωχοκομείου Ναός Ζωοδόχου Πηγής Πύργος Μαυρομιχάλη Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου Οικία Σεφεριάδη

Πλάκα Αθήνα Πλάκα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Θησείο Μεταξουργείο Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Αρδηττού Αθήνα Αθήνα Ιλισσός ποταμός Πλάκα Αθήνα Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Αθήνα Αθήνα Αθήνα Πλάκα Πλάκα

Παλιό Πανεπιστήμιο - Μουσείο Ιστορίας, Θόλου 5 Αγροτική Τράπεζα, Πανεπιστημίου & Εδουάρδου Λω Μάρκου Αυρηλίου 1 Μουσείο Κυκλαδίτικης Τέχνης, Βασ. Σοφίας & Ηροδότου Πλατεία Κοραή & Πανεπιστημίου Παλιό Ελληνικό Ωδείο, Ζωοδόχου Πηγής & Φειδίου 3 Πλατεία Κουμουνδούρου, απέναντι από Κραναού 5 / Κατεδαφίσθη Στην οδό Μ. Αλεξάνδρου / “Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων” "Η Ανατολή" - Αιόλου 38, πλατεία Α. Ειρήνης Νην Οικία Ελευθερίου Βενιζέλου - Βασ. Σοφίας & Λουκιανού 2 Σταδίου 50 Νην Μετοχικό Ταμείο Στρατού - αρχή οδού Σταδίου Λεωφόρος Ακαδημίας Πανεπιστημίου 26 & Σίνα Ακαδημίας & Βασ. Σοφίας Νην Υπουργείο Οικονομικών, πλατεία Κλαυθμώνος / κατεδαφίσθη Νην Πρωτοδικείο - Οδοί Σταδίου, Αρσάκη & Σανταρόζα Πανεπιστημίου 49 - Εθνική Κτηματική Τράπεζα Πρώην: Οσία Φιλοθέη, Μετόχι, Μονή Πεντέλης, Φετιχιέ Τζαμί, Κονάκι Ευαγγελισμός της Θεοτόκου Κολωνάκι, Λυκαβηττού & Δημοκρίτου Κοίτη ποταμού, λεωφόρος Αρδηττού & Αθ. Διάκου Πρώην Βασιλικοί κήποι - Ηρώδου Αττικού 19 Πανεπιστημίου & Ομήρου 9 Ναός Αγίας Σοφίας / Πεζόδρομος Διονυσίου Αεροπαγίτου Βασ. Σοφίας, Πλουτάρχου & Λουκιανού 2 Ακαδημίας & Γενναδίου Αχαρνών & Αλκιβιάδου 5 "Ρούγα του Αλίκοκκου" - Κυδαθηναίων 27 Κυδαθηναίων 9

| Η Πόλη των Λόφων |

588

1833 μ.Χ. - 20ος αι. ΧΙΙ. Περίοδος Απελευθέρωσης 422 423 424 431 440 441 450 451 454 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 498 499 500 502 507 512 519 521 525

Οικία Κωλέττη Οικία Βαλταδώρου Αγίος Γεώργιος Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα Κτίριο Weiler (Βάιλερ) Μέγαρο Υπατία Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης Μπυραρία ‘Μετς” Σχολή Χιλλ Εγοστάσιο μπύρας “Φιξ” Αγγλικανική Εκκλησία Άγιος Παύλος Μέγαρο Μελά Οικία Finley Κτίριο “Παρνασσός” Ξενοδοχείο “Μέγας Αλέξανδρος” Ξενοδοχείο “Μπάγκειον” Αρσάκειον Παρθεναγωγείον Ξενοδοχείο “Excelsior” Μέγαρο Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους Οικία Ορφανίδη Ξενοδοχείον “Παλλάδιον” Μέγαρο Κούπα Εθνικό Θέατρο Αθηνών Αρχαιολογική Υπηρεσία Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βαρβάκειος Αγορά Ανοικτό Θέατρο Μπαστιά Εργοστάσιο Φωταερίου Πλατεία Κοτζιά Αγία Σωτείρα Σιδηροδρομικός Σταθμός Μοναστηρακίου Δημοτική Σχολή (2ο Δημοτικό Σχολείο) Πιλοποιείο Πουλόπουλου Νοσοκομείο “Ευαγγελισμός”

Πλάκα Πλάκα Κεραμεικός Κουκάκι Αθήνα Λόφος Ακρόπολης Λόφος Αρδηττού Πλάκα Κουκάκι Αθήνα Αθήνα Πλάκα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Φιλοπάππου Γκάζι Αθήνα Λόφος Φιλοπάππου Μοναστηράκι Πλάκα Θησείο Αθήνα

Πολυγνώτου 13 Πολυγνώτου 10 Θερμοπυλών & Αγησιλάου Οικόπεδο Μακρυγιάννη - πρώην στρατιωτικό νοσοκομείο Αλλιώς: Μέγαρο Λιβιεράτου / Πατησίων 55 & Ηπείρου 2 Στη θέση του Ιερού Πανδίωνος & Μυκηναϊκών λειψάνων Πρώτη μπυραρία - του Γιόχαν Φουξ Πρότυπος Σχολή Θηλέων Του Καρόλου Φουξ Οδός Φιλελλήνων 37 Πλατεία Κοτζιά Χρονικογράφος της Ελληνικής Επανάστασης Πλατεία Καρύτση Πλατεία Ομονοίας Πλατεία Ομονοίας Πανεπιστημίου 47 Πανεπιστημίου 68 - Κτίριο Εθνικής Τράπεζας Πανεπιστημίου 37 & Κοραή Λεωφόρος Αμαλίας 56 Πανεπιστημίου 54 & Μπενάκη Πανεπιστημίου 6 Αγίου Κωνσταντίνου 22 Πανεπιστημίου 24 Φειδίου 1 Οδός Αθηνάς / Αλλιώς: Δημοτική Αγορά Οδός Αρακύνθου / εντός αρχαίου Δήμου Κοίλης Σημερινή “Τεχνόπολις” Αλλιώς: Πλατεία Λουδοβίκου Μεταμόρφωση του Σωτήρος / Άνω Πετράλωνα Άρεως 2 & Πλατεία Μοναστηρακίου Αδριανού 106-108 / 74ο Δημοτικό Σχολείο "Πιλ-Πουλ" / Θεσσαλονίκης 19 & Ηρακλειδών 66Α -

1833 μ.Χ. - 20ος αι. ΧΙΙ. Περίοδος Απελευθέρωσης 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 567 591 593

Ιππκράτειο Νοσοκομείο Αρεταίειο Νοσοκομείο Δημοτικό Βρεφοκομείο Αιγινίτειο Νοσοκομείο Ναός Αγίου Κωνσταντίνου Άγιος Νικόλαος Έπαυλης Θων (και Έπαυλις) Άγιος Γεώργιος Ριζαρείου σχολής Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Οικία Ι. Καρατζά Οικία Λασσάνη Οικία Κουτζαλέξη Οικία Προβελέγγιου Οικία Νικολάου Δραγούμη Οικία Μαυρομιχάλη Οικία Βλαχούτζη Μέγαρο Δεληγιώργη Οβρελλοποιειο Τσιμωνιδη - Τσολάκη Γραφεία Εφημερίδος “Εστία” Πολυκατοικία Πεσματζόγλου Κτίριο "Κωστής Παλαμάς” Προσφυγικές Κατοικίες “Παλατάκι” Petit Palais (Ιταλική Πρεσβεία) Αιγυπτιακή Πρεσβεία Γαλλική Πρεσβεία Εθνικό Χημείο Σταθμός Λαρίσης Σταθμός Πελοποννήσου Μαρμάρινο Γεωδαιτικό Βάθρο Μέγαρο Αμβροσίου Ράλλη Συνοικίες και Κατοικίες Περιόδου Βόρειος & Νότιος Λόφος

Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Πειραιάς Αθήνα Πλάκα Πλάκα Κεραμεικός Πλάκα Αθήνα Κεραμεικός Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αμπελόκηποι Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Λόφος Νυμφών Αθήνα Αθήνα Κεραμεικός

Βασ. Σοφίας 76 Πειραιώς 51 Βασ. Σοφίας 72 Απέναντι από Εθνικό Θέατρο Λεωφόρος Κηφισίας 1-3 Βασ. Σοφίας 24 17 στον αριθμό, μαζί με την 474.Γερμανική και την 633.Αμερικάνικη Αχαρνών & Αλκιβιάδου 3 Διογένους 1-3 / πλησίον Μενδρεσέ - Μουσείο Λαϊκών Οργάνων Μνησικλέους 18 & Διογένους 12 Μυλλέρου 24 & Κεραμεικού Κλάδου 8 Λ. Αμαλίας 8 & Ξενοφώντος Πειραιώς 35 Ακαδημίας & Κοραή / “Ταινιοθήκη της Ελλάδος” Αιόλου & Ευριπίδου Ανθίμου Γαζή 7 Λ. Βασιλίσσης Σοφίας 4 Ακαδημίας & Σίνα / Πολιτιστικό Κέντρο Λ. Αλεξάνδρας 165-170 Μέγαρο Βουλής / Είσοδος από Βασ. Σοφίας Βασ. Σοφίας & Σέκερη 2 / Κατοικία Στέφανου Ψυχά Βασ. Σοφίας 3 / Κατοικία Νικολάου Ψυχά Βασ. Σοφίας 7 & Ακαδημίας / κατοικία Καρόλου Μέρλιν Σόλωνος & Χαριλάου Τρικούπη Οδός Σιδηροδρόμων Προ του Αστεροσκοπείου / Ένδειξη Greenwich Αθηνών Δραγατσανίου 6, Πλατεία Κλαυθμώνος Επίχωση αρχαιολογικών ευρημάτων

| Η Πόλη των Λόφων |

590

1833 μ.Χ. - 20ος αι. ΧΙΙ. Περίοδος Απελευθέρωσης 595 600 612 618 632 633 634 636 642 650 651 652

Αγία Τριάς Κεραμεικού Νέο Μουσείο Ακρόπολης Παρεκκλήσι Τριών Ιεραρχών Ιασίου Μέγαρο Παλαμήδη Δημοτικό Θέατρο Αθηνών Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Μέγαρο Αντωνίου Δημητρίου Μέγαρο Συλλόγου Εμποροϋπαλλήλων Αθήνας Θέατρο Κωμωδιών Θέατρο Μπούκουρα Υπαίθρια Θέατρα Αθήνας

Κεραμεικός Λόφος Ακρόπολης Παγκράτι Αθήνα Πλατεία Κοτζιά Κολωνάκι Κολωνάκι Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα Αθήνα

Εντός του αρχαιολογικού χώρου, δίπλα στον σύγχρονο ναό Οικόπεδο Μακρυγιάννη - Πάνω σε λείψανα αρχαίων κατοικιών Το πρώτο κτίσμα επί της οδού Πανεπιστημίου Οδός Ερατοσθένους - απέναντι από Άγιο Σπυρίδωνα Επί της πλατείας, κατεδαφίσθη από τον Κοτζιά / ΑΝΘ 280-302 Σουηδίας 54, συστεγάζει την Βιβλιοθήκη Blegen Σουηδίας 61, ανήκει στην Αμερικάνικη Αρχαιολογική Σχολή Βασ. Γεωργίου 2, στέγασε την Γαλλική Αρχαιολογική Υπηρεσία Πλατεία Μητροπόλεως, πίσω από Γοργοεπήκοο Έτος: 1891 - Εμμανουήλ Μπενάκη Έτος: 1838 - Πλατεία Θεάτρου & Μενάνδρου, συνοικία "Γεράνι” Πέριξ του Ζαππείου και άλλων ανοιχτών χώρων

Λίστα Μνημείων | 001-063 Άυξουσα Σειρά - Αρίθμηση . 1 2 3 4 4 5 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 16 16 17 18 19 20 20 21 22 22 23 23 24 24 25 25 26 27 28 29 30 31

Εννεάπυλον Πελαργικό Τείχος (Κυκλώπειον) Μυκηναϊκό ανάκτορο Προϊστορική Αγορά (Αγορά Θησέως) Κατοικίες Προϊστορικής Περιόδου Προϊστορικά & Γεωμετρικά Λείψανα Τάφοι Προϊστορικής Περιόδου Θαλαμοειδείς & Λακοειδείς Τάφοι Κλεψύδρα (πηγή Εμπεδώ) Ιερόν σπηλαίου της Αγλαύρου Τάφος Κέκρωπος Πρυτανείον Ελευσίνιον εν Άστυ Βουλευτήριον Ιερόν Κόδρου, Νηλέως και της Βασιλής Πάνοπος κρήνη Ιερόν Ολυμπίου Διός (Ολυμπίειον) Ιερόν του Απόλλωνος Πυθίου Ναός Δήμητρος και Κόρης Ναός Αγροτέρας Αρτέμιδος Παναγιά στην Πέτρα Εκατόμπεδον (Προπαρθενών) Προπύλαια Ναός Αθηνάς Νίκης Αρχαϊκό Ιερό Διονύσου Νέο Ιερό Διονύσου & βωμός Εννεάκρουνος Οδός Παναθηναίων Νέα Οδός Παναθηναίων Οδός Τριπόδων Οδός Περιπάτου (Μικρή) Αιακίον Νέο Αιακίον Nαός Μητρός Θεών Μητρώο Ακαδημεία Πλάτωνος Νεκροταφείο Κεραμικού Γυμνάσια Αθηνών Ιερό Αθηνάς Πολιάδος Ίχνος Αρχαίας Οδού Ιερό των Νυμφών

3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 479-338 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 338-86 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 338-86 π.Χ. 600-479 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ.

σελ. 058 060 062 064 064 064 064 066 156 068 070 070 072 074 624 084 632 086 086 086 090 092 094 096 096 076 098 098 098 684 100 100 072 072 102 624 104 106 632 108

32 33 34 35 35 36 36 37 37 38 39 39 39 40 41 42 43 44 45 45 46 47 48 49 49 50 51 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63

Ιερόν Ηρακλέους Παγκρατούς Αρχαία Αγορά (Αγορά Σολωνός) Βήμα Πνυκός Ωδείο Περικλέους Νέο Ωδείο Περικλέους Ερέχθειο Βασιλική "Ερεχθείου” Παρθενώνας Μνημειακή Κλίμαξ Άγαλμα Προμάχου Αθηνάς Ναός του Ηφαίστου Άγιος Γεώργιος Θησείου Μονή Αγίου Γεωργίου Ιερόν Αρίστης και Καλλίστης Δημόσιο Σήμα Βωμός Διός Φρατρίου και Αθηνάς Φρατρίας Τέλμα Αθήνας (έλος Ηριδανού) Πόρος (τριόροφο κτίσμα στο βράχο) Θόλος Νέα Θόλος Ποικίλη Στοά Φαληρικόν Tείχος Θεμιστόκλειο Tείχος Αρχαίες κατοικίες & τάφοι Οικοδόμημα Ζ΄ Παναθηναϊκόν Στάδιον Θέατρο Διονύσου Επιθέατρο Διονύσου Στοά Ευμένους Μνημείον Λυσικράτους Διογένειον Γυμνάσιον Γυμνάσιον Πτολεμαίου Στοά Αττάλου Πομπείον Κήπος Μουσών Εμπορική Αγορά (Νότια Πλατεία) Φρούριο Μακεδόνων Μεσαία Στοά Ναός Θεάς Τύχης Τάφος Ηρώδη Αττικού

600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ.

σελ. 110 112 158 160 160 162 162 164 164 168 170 170 170 646 172 176 646 646 178 178 180 182 184 186 186 228 230 230 232 234 236 236 238 242 244 674 648 246 270 272

| Η Πόλη των Λόφων |

592

Λίστα Μνημείων | 064-126 Αύξουσα Σειρά - Αρίθμηση . 64 64 65 66 67 67 68 68 68 69 70 71 72 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 92 93 93 94 94 95

Πρόσβαση Παναθηναϊκού σταδίου Καταράκτες & Πέρασμα του Ιλισσού Ρωμαϊκή Αγορά Ωδείον Ηρώδου Αττικού (Ηρώδειο) Ναός του Άρεως Ναός του Άρεως Ωρολόγιον Ανδρονίκου του Κυρρήστου Χριστιανική Εκκλησία Ωρολογίου Κυρρήστου Τεκές Μπραϊμη Αδριάνειο τείχος Ωδείο Αγρίππα Ναός της Ρώμης & του Αυγούστου Ιερόν Ασκληπιού και Υγείας Νέο Ασκληπιείον Περίβολος ναού Ολυμπίου Διός Βιβλιοθήκη Αδριανού Αδριάνειο υδραγωγείο Μνημείον Φιλοπάππου Βιβλιοθήκη του Πανταίνου Παλαιοχριστιανική βασιλική Βαλεριάνειον τείχος Γυμνάσιον Αγοράς - “Ανάκτορο των Γιγάντων” Υστερορωμαϊκό Τείχος Θολωτή δεξαμενή Ναός Πανός, Αχελώου & Μουσών "Τρίκλιτος Βασιλική" Μητρώου Οικοδόμημα Αέτιου Μέγα Γυμνάσιον Γυμνάσιον Ολυμπίου Διός Βασιλική Ιλισσού Άγιος Νικόλαος "Ολυμπίειου” Βασιλική "Διονυσιακού θεάτρου” Βασιλική Κληματίου Χορηγικό Μνημείον Θρασύλλου Παναγιά η Σπηλιώτισσα Μονή Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη "Μητρόπολις" Αθηνών Παλαιοχριστιανικός "Αγίας Αικατερίνης” Αγία Αικατερίνη Εκκλησία Μεγάλης Παναγιάς

338-86 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 408-565 μ.Χ.

σελ. 250 768 274 276 190 190 278 742 278 280 282 284 192 192 684 286 288 290 292 684 280 696 316 696 114 696 696 697 697 322 704 704 704 252 704 724 742 334 704 324

95 96 96 97 97 98 98 99 100 101 102 103 103 104 104 105 106 107 108 109 110 111 112 112 113 114 115 116 117 118 118 119 120 120 121 122 123 124 125 126

Τρίκλιτος Βασιλική Μεγάλης Παναγιάς Παλαιοχριστιανικός Ναός "Αρχαίας Αγοράς" Άγιος Απόστολος Φίλιππος Παλαιοχριστιανικός "Κεραμεικού" Άγιος Ιωάννης στην Κολώνα Αγία Μαρίνα Βασιλική Αγίας Μαρίνας Βασιλική "Εθνικού Κήπου" Χριστιανικοί Ναοί Νεκροταφεία Χριστιανικά Υδρόμυλος Αγοράς Άγιος Ιωάννης Μαγκούτη Άγιος Ιωάννης Μαγκούτη Καθολικών Σωτείρα Λυκοδήμου Μονή Σωτείρας Λυκοδήμου Παναγιά Γοργοεπήκοος Καπνικαρέα Άγιοι Θεόδωροι Άγιος Γεώργιος του Βράχου Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Άγιοι Ασώματοι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη Μικρό Ιερό Ηρακλέους Αγία Δύναμη Θεοτόκου (Παναγία Ροδακιώτισσα) Αγία Θέκλα Άγιος Γεώργιος ο Αλεξανδρινός Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά Σωτείρα Κοττάκη Αγιά Ειρήνη (Ρηνάκι) Άγιος Γεώργιος του Καρύκη Άγιος Γεώργιος Καρίτση Παναγιά Χρυσοσπηλιώτισσα (βυζαντινή) Άγιοι Ανάργυροι Μονή Αγίων Αναργύρων Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Ριζόκαστρον τείχος Ανάκτορα Φράγκων Δουκών Νότια πύλη Νέα πηγή Κλεψύδρας (με προτείχισμα) Φραγκικός πύργος προπυλαίων

565-1204 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ.

σελ. 324 705 712 378 378 326 326 328 328 705 706 336 336 338 338 340 342 344 380 336 346 348 632 350 712 713 352 354 356 358 358 382 360 724 713 714 372 720 720 372

Λίστα Μνημείων | 127-193 Άυξουσα Σειρά - Αρίθμηση

127 128 129 130 131 132 133 134 134 134 134 135 136 137 138 139 139 140 140 141 141 141 142 142 143 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157

Ανατολικός πύργος ή Belvedere Μεταμόρφωσις του Σωτήρος Ναός Ταξιαρχών Προφήτης Ηλίας Κατοικίες περιόδου Άγιος Ιωάννης στις Κολώνες Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης Παναγιά Αθηνιώτισσα Ναός Παρθένου Μαρίας Τζαμί του Παρθενώνος Ά Τζαμί του Παρθενώνος 'Β Παναγιά Πυργιώτισσα Παναγιά Κρυσταλλιώτισσα Προμαχών του Σερπεντζέ Κατοικίες Ακρόπολης Φετιχιέ (του Πορθητού) Τζαμί Σχολείον Κιουτσούκ Τζαμί - Τζαμί του Ουλά Μπέη Λουτρό "Χαμάμι" Ουλά Μπέη Τζαμί “της Κολώνας” του Χατζή Αλή Λουτρό “Χαμάμι” του Χατζή Αλή Δημόσια Βιβλιοθήκη Γενί Τζαμί ή της Μπέινας ή του Ροδακιού Σχολείο Επιστημών & Βοτανικός κήπος Βωμός Βάκχου (Διονύσου) Άγιος Σπυρίδων (και Τίμια Ζώνη) Άγιος Αθανάσιος ο Κουρκούρης Άγιος Νικόλαος “Μητροπόλεως” Άγιος Δημήτριος ο Τζιρίτης Αγία Σιών Άγιος Γεώργιος Λυκαβηττού Σωτείρα της Παζαρόπορτας Άγιος Γρηγόριος Μοναστήρι Παναγιάς Παντάνασσας Μονή των Κιστερκιανών μοναχών Τείχος της Υπαπαντής Άγιος Νικόλαος ή Σεραφείμ Τείχος του Χασέκη Λείψανα Βυζαντινών Οικιών Τούρκικο νεκροταφείο

1204-1456 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1824-1826 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1824-1826 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1824-1826 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ.

720 362 374 374 720 724 384 330 330 330 330 724 724 726 386 388 761 726 726 726 726 761 726 761 632 390 392 728 728 728 392 390 728 394 728 418 396 418 364 742

158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 168 169 170 171 172 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 183 184 185 186 187 188 188 189 190 191 192 193

Κονάκι ή Βοεβοδαλίκι Σοφτά Τζαμί Τζαμί Τζισδαράκη Προσκύνημα Αραπάδων Άγιος Παντελεήμων - Καθολικόν Παναγία της Πελεκαρίχης Φροντιστήριο Ελληνικών & Κοινών Μαθημάτων Σχολή του Ντέκα Πύργος (Ρολόι) Έσλιν Παναγιά η Χρυσοκαστριώτισσα Μενδρεσές Φυλακές Άγιοι Ανάργυροι Κολοκύνθη Παναγία της Ρόμβης "Παρακκλήσι" Αγίου Δημητρίου Άγιος Αθανάσιος Δημοτικόν σχολείον Άγιος Θωμάς Βρυσακίου Αρχοντικό Λογοθέτη Ναός Προφήτου Ελισσαίου Οικία Fauvel Αρχοντικό Μπενιζέλων Ντάπια του Νερού Αλώνια Στακτοθήκες Συνοικία “Γεράνι” Αγία Κυριακή Ναός Γεννήσεως του Χριστού (Χριστοκοπίδη) Άρειος Πάγος Άγιων Ασώματων Ταξιαρχών Πετράκη Μνημείο Φειδιππίδη Ηρώο Μουσαίου Παζάρι - Σταροπάζαρο Ζάπππειον Μέγαρον Σιντριβάνι Ζαππείου Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σιναία Ακαδημία Αθηνών Εθνική Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη & Μουσείο Ίλιον Μέλαθρον Οικία Κοντόσταυλου

1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ.

742 742 420 728 743 743 743 422 744 744 424 768 398 400 402 402 768 404 426 428 745 406 746 746 746 746 747 366 768 368 684 648 408 436 438 440 442 444 446 448

| Η Πόλη των Λόφων |

594

Λίστα Μνημείων | 193-269 Αύξουσα Σειρά - Αρίθμηση

193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 228 229 230 231

Μέγαρο Παλαιάς Βουλής Πλατεία Ανακτόρων Πλατεία Όθωνος Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου Παλαιά Ανάκτορα Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη Νέα Ανάκτορα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νότια πηγή ή Κρήνη της Αλκίππης Μακρά Τείχη Πύθιον Ακροπόλεως Βωμός Εισόδου Ακροπόλεως Ιερό Πανδήμου Αφροδίτης Ιερόν Γης Κουροτρόφου Ανάκιον (Ιερόν Διόσκουρων) Άντληση Ύδατος Ιερόν εν Λίμναις Διονύσιον Πύργος Ακρόπολης Θεσμοφόριον Δια Κοίλης Οδός Τριγωνικό Ιερό της Εκάτης Κυλωνείον Θεσμοθετείον Βουζύγιον Βουκόλειον Ιερό Μειλιχίου (Υψίστου) Διός Περιοχή "Σκαλάκια” Στωϊκά Οικοδομήματα Νεκροταφείο Δήμου Κοίλης Τάφος Δευκαλίωνα Ιερό & Βωμός Αφροδίτης Ουρανίας Ιερό Πανδίωνος Βωμός Δώδεκα Θεών Εσχάρα Λεωκόρειον Ιερό & Βωμός Διός Ελευθερέου Στοά του Ελευθερέου Διός Ιερό & Βωμός Διός Αγοραίου Ναός του Πατρώου Απόλλωνος Πρυτανικόν

1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 479-338 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ.

448 450 452 454 456 766 458 460 624 182 624 624 068 624 625 625 626 626 626 116 078 626 627 628 628 080 116 648 674 632 118 194 120 120 122 124 648 126 128 633

232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 262 263 264 265 266 267 268 269 269

Περίβολος τάφων Όρος Αγοράς Αγάλματα Τυραννοκτόνων Ορχήστρα Στοά των Ερμών (Ερμαϊκές Στήλες) Νοτιοανατολική Κρήνη Ιερόν Διονύσου Ληναίου Κήποι γυμνασίων Πεισιστράτειον υδραγωγίον Ιερό Αφροδίτης εν Κήποις Ιερόν Βραβρωνίας Αρτέμιδος Χαλκοθήκη Οίκημα Αρρηφόρων Πανδρόσειον Βωμός Ερεχθείου Ιερόν & σπήλαιον Πανός Ιερόν & σπήλαιον Έρωτος και Αφροδίτης Ιερόν & σπήλαιον Απολλωνος Υποκραίου Ιερόν & σπήλαιον Ολυμπίου Διός Ευρυσάκιον Ναός Δήμητρος και Κόρης Έξω Δρόμος (προς τιμή των νεκρών) Χορηγικοί Κίονες Νότιας Κλιτύος Βασιλική Αγίων Αναργύρων Δικαστήριον επί Παλλαδίω Περίβολος δικαστηρίου Νέον Βουλευτήριον Μνημείο Επωνύμων Ηρώων Στρατηγείον (?) Νοτιοδυτική Κρήνη Νότια Στοά - Τράπεζαι Νοτια Στοά ΙΙ Βασίλειος Στοά Βασιλική "Ρωμαικής Αγοράς" Ιερό Αρτέμιδος Αριστοβούλης Βωμός Ναού Άρεως Αργυροκοπείον Μητρώο Αγροτέρας Ευμένους Ανδριάντας Τέθριππος Μνημείο (Βάθρο) του Αγρίππα

600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 600-479 π.Χ. 565-1204 μ.X. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ.

130 130 132 132 134 136 633 633 138 140 142 194 196 196 650 198 198 198 198 650 650 172 252 192 650 651 202 204 208 210 212 254 144 715 651 190 214 244 675 685

Λίστα Μνημείων | 270-342 Άυξουσα Σειρά - Αρίθμηση

270 271 272 273 274 275 276 277 278 278 279 280 281 282 283 284 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 301 302 303 303 304 305

Κλεψύδρα Αγοράς Βήμα στοάς Αττάλου Προτείχισμα και Τάφρος Στοές "Εκκλησίας του Δήμου” Μνημείο Δημοκρατίας Ανατολική στοά Βαλανείον Κεραμεικού Δεξαμενή Ηρωδείου Αγορανομείον ή Σεβαστείον Βασιλική "Αγορανομείου” Βεσπασιανές Χορηγικό Μνημείον Νικίου Ιερό Πολιέως Διός Βακχείον Δεξαμενή Αδριανού Αγάλματα Τριτώνων και Γιγάντων Αγάλματα Τριτώνων και Γιγάντων Πάνθεον Γυμνάσιον Αδριανού Βασιλική (Διοικητικόν Κτίριον) Κλίμακα οδηγούσα εις τον ναόν του Ηφαίστου ΝΑ Εξέδρα Βιβλιοθήκης Αδριανού Πρόπυλο και κρήνη Βουλευτηρίου Αψίδα αγοράς Νυμφαίον Αργυροκοπείου Μνημείο Ευβουλίδου Ελευσινιακός Κηφισός Γέφυρα τετράτοξη Κηφισού "Αδριανούπολις” Άγαλμα Αδριανού Μονόπτερος ναός Γραφεία του Κράτους Ελληνιστική Πύλη Οχετοί και φρέατα Μεγάλος Αγωγός Ρωμαϊκοί Κήποι, Κρήναι και Γυμνάσια Ρωμαϊκές Κατοικίες & Κτίσματα Νότια Ρωμαϊκή Οικία Ρωμαϊκά Υδραγωγεία και Βαλανεία Βαλανείο Λ. Αμαλίας

338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 87 π.Χ. - 267 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ.

256 240 676 652 676 258 676 686 294 706 294 216 652 686 288 282 282 686 686 296 686 687 260 687 298 687 688 688 688 204 300 688 262 688 689 689 302 302 689 304

306 307 308 309 310 311 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 321 322 323 324 325 326 327 328 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342

Μνημείο "Τω Αγνώστω Θεώ” Οικία Ιουλιανού Ανδριάντας Ερκούλιου Ιδιωτικαί σχολαί Αγία Τριάς Άγιος Ανδρέας Προσευχητήριο "της Κρεμάλας” Ασκητήριο Αγίου Αθανασίου Ιερό Μητρός Φρεάτια ή Δεξαμεναί Ύδρευσης Διατείχισμα λόφου Μουσών Βάθρα Τιμητικών Αναθημάτων Τέμενος Σαρακηνών Πειρατών Βυζαντινός συνοικισμός Αγοράς Βυζαντινός συνοικισμός Ολυμπίειου Βυζαντινός συνοικισμός Ακροπόλεως Εκκλησία "Πινακοθήκης” Άγιος Βαρθολομαίος Μεγάλος προδέκτης Ναός Αγίου Φραγκίσκου Λείψανα Συνοικίων Αθήνας Πύλη της Ιππομαχίας Τεκές του Χουσεϊν Εφέντη Ναός Υπαπαντής Παναγιά Βλασσάρου Πρωτοδικείο Ιερό Ηγεμόνης Αφροδίτης, Δήμου & Χαρίτων Ναός Αγίου Χαραλάμπους (και Ηλία) Μονή Αγίου Ανδρέου Επιτύμβια Στήλη του Δεξίλεω Μαρμάρινα Πλαίσια Πύλης Άγιοι Ασώματοι στα Σκαλιά Μονή των Καπουτσίνων Περίβολος Νεκροταφεία Χριστιανών Νεκροταφεία Μουσουλμάνων Νεκροταφεία "Ξένων” Δεξαμενές λόφου Κατηλίκι Κουσέγιο

86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ.

306 697 698 698 706 706 730 706 634 706 264 676 715 716 716 716 716 720 721 721 730 677 730 730 732 768 677 732 732 174 707 410 412 634 748 748 748 748 749 749

| Η Πόλη των Λόφων |

596

Λίστα Μνημείων | 343-416 Αύξουσα Σειρά - Αρίθμηση

343 344 345 346 347 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 375 376 377 378 378 379

Ντουάνα Κτήριο Φυλακών Απάνω Συντριβάνι Κάτω Συντριβάνι Τεκές Φετιχιέ (του Πορθητή) Εκκλησία των Δυτικών Δικαστήριον Επί Δελφινίω Χάνι της Χουρμαδιάς Χαμάμ Διοικητηρίου Χαμάμ λόφου Ακρόπολης Τεκές Προπυλαίων Άγιος Συμεών Αγία Άννα Παναγία η Μπόλπατζα Λουτρό Αέρηδων - Αμπίντ Εφέντη Καφενεία παζαριού Λαχανοπάζαρο Ψαραγορά Κρεοπωλεία Σιταροπάζαρον Σιδηρουργία & Xαλκουργία Κεραμοποιεία Σαπονοποιεία / Μεταξουργεία / Ελαιοτριβεία Βυρσοδεψεία Παναγία Καντήλη Παναγία Κιμινιάτισσα Παναγία Δουβέργαινα Άγιος Δημήτριος Κατηφόρη Άγιος Νικόλαος Καλογριώνη Άγιοι Ασώματοι Χειλά Παναγιά Αγγέλου (Μπενιζέλου) Άγιος Νικόλαος Βοριά Άγιος Δημήτριος Νέος Αγία Ελεούσα (Κακουργοδικίου) Παλαιό Κακουργιοδικείο Ταφικός Περίβολος Ηρακλειωτών Ιερό Αρτέμιδος Σωτείρας Ναός Αγίας Ειρήνης Νέος ναός Αγίας Ειρήνης Σωτείρα Δικαίου

1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ.

749 749 750 750 750 768 146 750 750 750 750 750 751 752 414 752 752 752 752 752 752 753 753 753 754 754 754 754 755 755 755 755 756 430 768 652 654 756 770 756

379 380 381 382 383 384 385 386 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 411 412 413 414 415 416

Αποθήκη Αχύρων Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο Οδός Περιπάτου Δημοτικό Μέγαρο Αστεροσκοπείον Μέγαρο Τσίλλερ Μέγαρο των Ιλισσίων Οικία Α Κωστή Παλαμά Οικία Β Κωστή Παλαμά Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ Αρχοντικό Σερπιέρη Οικία Χατζηκυριάκου Μέγαρο Σταθάτου Οικία Δημήτριου Ράλλη Μέγαρο Πρόκες - Όστεν Αρχοντικό Κουμουνδούρου Μέγαρο Καντακουζηνού Ξενοδοχείο "Βύρων» Πτωχοκομείο Αθηνών Μέγαρο Αθηνογένους Βασιλικοί σταύλοι Νεκροταφείο Κλασικής Περιόδου Πολιτικόν νοσοκομείον Οφθαλμιατρείον Στρατιωτική φαρμακαποθήκη Παλαιό Νομισματοκοπείον Παλαιό Βασιλικόν (Εθνικό) Τυπογραφείον Αρσάκειον Μέγαρον Βαρβάκειος Σχολή (Λύκειον) Στρατώνες Ά Νεκροταφείο Αθηνών Νέα Μητρόπολις Αθηνών Ναός Αγίου Διονύσου Αρεοπαγίτου Ιερό της Εκάτης Αγία Φωτεινή Εξαρχία Παναγίου Τάφου Μέγαρο Μαξίμου Καθολικός ναός Αγίου Διονύσου Μερόπειον Ίδρυμα Άγιος Νικόλαος Πτωχοκομείου

1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ.

770 462 218 770 464 466 468 470 470 472 474 476 478 480 482 771 484 486 772 488 486 654 490 492 772 772 490 494 496 773 498 500 774 502 502 398 774 504 504 774

Λίστα Μνημείων | 417-496 Άυξουσα Σειρά - Αρίθμηση

417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456

Ναός Ζωοδόχου Πηγής Πύργος Μαυρομιχάλη Αρχοντικό Παπαρρηγόπουλου Οικία Σεφεριάδη Οικία Church Οικία Κωλέττη Οικία Βαλταδώρου Αγίος Γεώργιος Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα Συνοικίες & Παραδοσιακές κατοικίες περιόδου Στοά των Αθηναίων Ναός του Βορέα και των Αμαζόνων Ναός Αρείας Αθηνάς Έδρες " Ύβρεως" και "Αναιδείας” Ναός της Ημέρας Κτίριο Weiler (Βάιλερ) Πινακοθήκη Προπυλαίων Κιμώνεια μνήματα Περίβολος & Στοά Ιερών Διονύσου Χαλκουργεία Δωρική Στοά Ιωνική Στοά Τάφος Λακεδαιμονίων Ιερό της Εργάνης Αθηνάς Μέγαρο Υπατία Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης Σπήλαιο και υπόγεια στοά Αρδηττού Συγρότημα Κτιρίων C,D & F Θησείον (ιερό) Ναός Δελφίνου Απόλλωνα Ιππαρχείον Δεσμοτήριον Δημόσιον Αγάλματα Ηφαίστου & Αθηνάς Τριτοπατρείον Μπυραρία "Μετς” Σχολή Χιλλ Συναγωγή Μπεθ Σαλόμ Ιερόν Νύμφης "Ηρωδείου” Εγοστάσιο μπύρας "Φιξ” Κτίριο Χ Κτίριο Ω

1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 600-479 π.Χ. 3500 - 600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ.

506 775 508 508 756 510 510 775 432 655 634 634 634 634 512 656 220 656 657 678 678 220 657 776 514 657 148 080 146 208 222 658 150 516 518 717 108 516 318 318

457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496

Οικία Σίμωνος Αγία Παρασκευή Ναός Αρτέμιδος Ευκλείας Αγγλικανική Εκκλησία Άγιος Παύλος Μέγαρο Μελά Οικία Finley Κτίριο "Παρνασσός” Ξενοδοχείο "Μέγας Αλέξανδρος” Ξενοδοχείο "Μπάγκειον” Αρσάκειον Παρθεναγωγείον Ξενοδοχείο "Excelsior” Μέγαρο Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους Οικία Ορφανίδη Ξενοδοχείον "Παλλάδιον” Μέγαρο Κούπα Εθνικό Θέατρο Αθηνών Αρχαιολογική Υπηρεσία Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ναός του Κρόνου και της Ρέας Ναός του Πανελληνίου Διός Ελιά Πλάτωνος Σεμναί Κτίρια Α, Β, C, D & Ε Γλυπτά Εντός & Πέριξ Ναού Άρεως Στοά Αδριανού Νοτιοανατολική Στοά Σκευοθήκη (ή Οπλοθήκη) Τετράγωνο Περιστύλιο (Δικαστήριο?) Μαγειρείο Θόλου Περίβολος Θόλου Μνημεία εντός Περιβόλου της Θόλου Ελληνιστικά καταστήματα αγοράς Υστερορωμαϊκή Στοά Υστερορωμαϊκή Έπαυλις - οικία Άρτεμις Βουλέα Ναός Ελευσινιακών Θεοτήτων Άγαλμα Γάιου Καίσαρα Πειραϊκή Οδός "Οδός Μαρμαρογλυπτών” Βοριοανατολικό Λουτρό

600-479 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 267-408 μ.Χ.

152 732 658 520 777 778 778 522 522 524 526 780 528 526 780 530 532 780 308 308 635 636 224 658 300 310 266 256 659 660 661 680 698 698 690 690 691 662 222 698

| Η Πόλη των Λόφων |

598

Λίστα Μνημείων | 497-576 Αύξουσα Σειρά - Αρίθμηση . 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536

Τέμενος Αγοράς Βαρβάκειος Αγορά Ανοικτό Θέατρο Μπαστιά Εργοστάσιο Φωταερίου Ιερόν Θέμιδος Πλατεία Κοτζιά Ναός του Ελικώνος Ποσειδώνα Κυλίστρα (ή Τσουλιάστρα) Αμαζόνιος στήλη Βωμός των Ελικωνίων Μουσών Αγία Σωτήρα Παλαίστρα του Ταυρέα Λουτρό Διοχάρους Πηγή Καλλιρόης "Ιλισσού” Λουτρό Ισθμονικού Σιδηροδρομικός Σταθμός Μοναστηρακίου Βράχια Κουκουβάγιας Ο Τάφος του Νίσου Κατοικίες Υστερορωμαϊκής Περιόδου Λείψανα κατοικιών Αρδηττού Παρόδειο Ιερό (της Εκάτης?) Ιερό Εμπεδούς Δημοτική Σχολή (2ο Δημοτικό Σχολείο) Ηράκλειον του Κυνοσάργους Πυλοποιείο Πουλόπουλου Συνέδριον Ηλιακό Ρολόι Μέτωνος Αρχαϊκαί Κρήναι Νοσοκομείο "Ευααγγελισμός” Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Αρεταίειο Νοσοκομείο Δημοτικό Βρεφοκομείο Αιγινίτειο Νοσοκομείο Ναός Αγίου Κωνσταντίνου Άγιος Νικόλαος έπαυλης Θων (και Έπαυλη) Άγιος Γεώργιος Ριζαρείου σχολής Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Οικία Ι. Καρατζά Οικία Λασσάνη

1456-1687 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ.

. 734 534 536 538 636 540 140 734 636 636 782 662 662 636 662 542 734 636 699 734 663 636 782 637 538 637 663 637 782 784 784 786 786 786 788 789 790 476 790 790

537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576

Οικία Κουτζαλέξη Οικία Προβελέγγιου Οικία Νικολάου Δραγούμη Οικία Μαυρομιχάλη Οικία Βλαχούτζη Μέγαρο Δεληγιώργη Οβρελλοποιειο Τσιμωνιδη - Τσολάκη Γραφεία Εφημερίδος "Εστία” Πολυκατοικία Πεσματζόγλου Κτίρο "Κωστής Παλαμάς’ Προσφυγικές Κατοικίες “Παλατάκι” Petit Palais (Ιταλική Πρεσβεία) Αιγυπτιακή Πρεσβεία Γαλλική Πρεσβεία Εθνικό Χημείο Σταθμός Λαρίσης Σταθμός Πελοποννήσου Μαρμάρινο Γεωδαιτικό Βάθρο Ιππόδρομος Βάση του Βρυάξιδος Ιερό Γης "Ολυμπίειου” Θησαυρός του Χαλκέως Οικία Λισίου Βεσπασιανές "Πανταίνου” Βεσπασιανές "Θόλου” Ιουστινιανόν (ή Βασιλικόν) Τείχος Ναός Ταξιαρχών "Προπυλαίων” Παλαιοχριστιανικός "Αρείου Πάγου” Γυμνάσια, Οικίαι, Λουτρά, Ιδιωτικαί Σχολαί Μεγαρο Αμβροσίου Ράλλη Κλίμακα Προπυλαίων Άγιος Σπυρίδων Υδραγωγείο του Κοντίτου” Φιλόμουσος Εταιρεία "Παλαιό Χάνι” Άγιος Νικόλαος "Στα Μαγκανάρια” Ναός Υπερβόρειας Ειλείθυιας Βωμός Ζεφείρου & Ναός Δήμητρος και Κόρης Νοτιοανατολικός Ναός

1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 3500-600 π.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1204-1456 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1824-1826 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ.

791 792 792 793 793 794 795 796 796 796 798 800 800 800 800 802 802 803 804 638 638 638 628 664 691 691 707 707 708 708 804 721 734 736 762 757 757 638 638 664

Λίστα Μνημείων | 577-658 Άυξουσα Σειρά - Αρίθμηση . 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617

Νοτιοδυτικός Ναός Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς Οικία Αιγέως Βωμός Ερκείου Διός Βάση Ιερού Πλοίου Προχριστιανικό Νεκροταφείο Αρδηττού Κρήνη Δήμου Κοίλης “Καλλιρρόη” Ιερό Χαλκόδωντος Άγιοι Απόστολοι στα Μάρμαρα Υδραγωγείο Πνύκας Πελασγικό Υδραγωγείο Κατάλογος Μαχαλάδων και Κατοίκων Μεγάλο Οικοδόμημα Αγοράς Ξενοδοχείο “Ευρώπη” Συνοικίες & Κατοικίες Περιόδου Κυκλικός Περίβολος (Λουτρό) Βόρειος & Νότιος Λόφος Εκατείον Αγία Τριάς Κεραμεικού Ναός Αγίας Τριάδας Ακαδήμεια Οδός Κρήνη Διπύλου Επτάθρονον Ιερό Πανός Λόφου Πνύκας Νέο Μουσείο Ακρόπολης Χάλκινος Ίππος του Σίμωνος Ιερό Ευμενίδων Μνημείο της Λεοντίδος Φυλής Ιερό του Αιγέα Ιππολύτειο (Ιερό της Ιππολύτης) Οικίες Νεοπλατωνικών Φιλοσόφων Αμφιθέατρο Αρδηττού Σαρκοφάγοι Λόφου Αρδηττού Άγιος Αθανάσιος του Μπιλιανάκη Ευαγγελίστρια Βαλβίδα Δρόμου Παρεκκλήσι Τριών Ιεραρχών Ιασίου Ιερό του Πλούτωνος Πρόπυλο Ελευσινίου Βάση Αναθηματικών Αττικών Στηλών Δωμάτια Ελευσινίου Στοά Ρωμαϊκής Περιόδου

479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 3500-600 π.Χ. 600-479 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 565-1204 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 3500-600 π.Χ. 1824-1826 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 21ος Αιώνας 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 267-408 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 20ος αιώνας 3500-600 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ.

. 664 664 638 628 638 699 639 640 717 640 628 763 717 432 544 666 804 666 736 804 640 666 666 640 546 640 640 641 642 642 700 692 692 757 736 666 805 628 680 680 692 692

618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658

Μέγαρο Παλαμήδη Οικίες Κλασικής Περιόδου Περίστυλη Στοά Ναός του Ιππίου Ποσειδώνα και της Ιππίας Αθηνάς Ιερός ΒόθροςΣταυρωμένος Πέτρος Ναός Αγίου Ισαύρου Αγία Άννα στο Διονυσιακό Θέατρο Πόρτα των Σκαλιών Χρυσοελεφάντινο Άγαλμα Διονύσου Μικρό Ιερό Διός Υψίστου Βάραθρο ΝαΪσκος Αίαντος και Ηρακλέους Ορχήστρα Διονυσιακού Θεάτρου Δημοτικό Θέατρο Αθηνών Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών ΣπουδώνΓεννάδειος Βιβλιοθήκη Άλλοι Χριστιανικοί Ναοί Μέγαρο Αντωνίου Δημητρίου Άγιος Νικόλαος του Κοντίτου Άγιοι Ισίδωροι Λυκαβηττού Άγιος Νικόλαος Ηρωδείου Παναγία η Κρυσταλιώτισσα Περιφερειακή Οδός Μέγαρο Συλλόγου Εμποροϋπαλλήλων Αθήνας Βωμός Ερκείου Διός, Ερμή και Ακάμαντα Κτίριο Αποθηκών Χάλκινος Ανδριάντας Σωκράτους Βάση Ανδριάντα Ιερό Εκάτης Στοές "Πομπείου” Χαρέμι Ερεχθείου Θέατρο Κωμωδιών Θέατρο Μπούκουρα Υπαίθρια Θέατρα Αθήνας Η Βιοτεχνική Περιοχή “Τα Θέατρα και Διδασκαλεία των Αθηνών” Ιερό της Εκάτης Μέσο & Ανατολικό Ιερό “Ιερό των Σκύφων” Ιερά “Αθηνάς Νίκης”

1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 408-565 μ.Χ. 408-565 μ.Χ. 565-1204 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ. 600-479 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 338-86 π.Χ. 338-86 π.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 86 π.Χ. - 267 μ.Χ. 267-408 μ.Χ. 1687-1833 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 1833-1920 μ.Χ. 479-338 π.Χ. 1456-1687 μ.Χ. 600-479 π.Χ. 600-479 π.Χ. 479-338 π.Χ. 479-338 π.Χ.

805 666 692 642 667 709 709 717 736 667 667 668 668 643 806 808 808 758 809 736 738 738 738 668 809 668 680 680 693 693 701 759 809 810 810 670 739 643 643 670 670

| Η Πόλη των Λόφων |

600

Η Πόλη των Λόφων | Οδοιπορικό στα σημαντικότερα μνημεία της Αθήνας