durrës e përmuajshme kulturore artistike viti parË II botimit nr.10, janar 2012
Një kujtim me nxëmësit e të parës shkollë Arumune-Vllahe në Shqipëri - 13 vjet 1998- 8 dhjetor- 2011
• “Arumunët/vllehët dhe roli i tyre progresist dhe humanist në Ballkan”. • Pamje nga ekspozita e skluptorit Ziso Musha. • Jemi vëllezër të një gjuhe. Nga N. Pipa. • Pse jemi kështu vallë nga Dr. N. Jorgoni • Personalitete Arumune
3
I NDERUARI ZOTI VALENTIN Duke ju respektuar me dashuri të veçant juve dhe revisten tuaj, po ju dërgoj per botim ftesën që kam marë nga Departamenti “Pentru Romanii De Pretutindeni”
At Dhimitraq Veriga, në momentin e dekorimit nga Presidenti i Rumanisë Traian Bësesku.
At Dh.Veriga, në momentin e dekorimit së bashku me Patriarhun e Kishës Ortodoxe të Rumanisë “Preafericitul Daniel”, “Fortlumturia e tij Daniel”
At Dhimitraq Veriga së bashku me pjesmarësit e dekoruar, momenti i dorëzimit të dekoratës nga Presidenti i Rumanisë z. Traian Bësesku
Botuesi i revistës “ Arumunët Durrës” Valentin Mustaka Cel: +355 682058712. e-mail: vamus1948@gmail.com
Përpunimi Grafik: Ilmi Shahu Shtypur në shtypshkronjën “MILENIUMI I RI” | Adresa: Autostradë Tiranë - Durrës, km 26 mobile : 0682064654 | e-mail: info@mileniumiri.de | http://www.mileniumiri.de
RUBRIKA PERSONALITETE ARËMËNE AT DHIMITRAQ VERIGA
Në këtë rubrikë kemi shkruar për disa personalitete të arëmënëve në Shqipëri e më gjërë, besoi se kjo rubrikë do të vazhdoi reDësheroj ta botosh ashtu siç e dërgoi si më gullisht edhe në numrat e ardhëshme. Janë shumë personalitete arëmëne që jetojnë dhe poshtë: që japin çdo ditë kontributin e tyre në lidhje Invitatie me çështjen arëmëne-vllahe. Departamentul pentru Romani de Pretutindenii are deosebita placere in perioda 30 Në këtë numër do të flasim për at DhimiNoiembrie 2 Decembrie 2O11 in Bucuresti. traq Verigën. Cu prilejul Zilei Nationale, veti fi decorat de Unë personalisht at Verigën e njoh që kur catre Presedintele Romaniei, domnul Traian kam qenë fëmijë, kur kaloja pushimet verore Basescu, in semn de inalta apriciere pentru ose dimërore tek të afërmit e mi në qytetin e abnegatia si perseverenta cu care ati promo- Korçës, ose më mirë në lagjen e arëmënëvevat valoarile nationale si culturale ala Roma- vllehëve, ku një ndër të afërmit ishte dhe niei, militand pentru respectarea drepturilor Dhimitraq Veriga. comunitatilor romanesti din afara hotarelor Ka lindur në Korçë më 14 Qershor 1943, tari si contribund la strangerea legaturilor prej prindërish arumunë, babai Vangjel dhe dintre romani de pretutindeni. nëna Katerina, fëmija i katërt i familjes VeriFestivitatea va avea loc la Palatul Cotro- ga. Shkollen fillore e ka kryer në shkollën cen la ora 18;00 Accesul se va face la ora 17.30 me emrin shumë të madh për ne arëmënët, In baza actului de identitate dëshmorin për çështjen arëmëne priftin “ Decretul 735 din 11 Octombrie 2011 Papa Llambro Ballamaçi” që në vitin 1914 u Privind conferirea unor ordine vra nga andartët grek bashkë me të vëllain Art. 9 e tij. Në vitin 1971 ka mbaruar shkollën e meSe confera Ordinul Meritul Cultural in grad de Comandor, categoria G. ’Culte’ pre- sme artistike në Korçë. Deri në vitin 1991 ka punuar në ndëracucernicului parinte Dhimitraq Veriga premarjen Komunale Banesa Korçë, në sektoot paroh al Bisericii Aromane ‘Alaxiari tu rin e gdhëndjes dekorative për dekorin e Fata’ di Korcea ``Republica Albania’ ambjenteve publike. Në këtë aspekt në qytePo ju dërgoi disa fotografi për botim tin e Korçës janë shumë vepra që mbajnë Momenti i dorëzimit të dekoratës nga emrin e tij si skulptura e P. Ll. Ballamaçit, Presidenti Traian Bësesku me pjesëmarësit relievi i luftëtarit kombetar, flautistja dhe e dekoruar me PATRIARHUN E KISHES Adami, molla e ndaluar etj vepra dekorative ORTODOXE TE RUMANISE ‘PREAFERICI- në parqe, lulishte ku bien në sy shatrivane, TUL DANIEL çezma, stola dhe vazo dekorative etj. Ka kompozuar në gjininë e portretit duke Edhe njëherë ju uroj gëzuar, lumturi dhe marrë pjesë në ekspozitat e ndryshme lokale sukses në rrugën tuaj të zgjedhur dhe kombetare, disa nga veprat e tij gjënden Papu Dh Veriga në galerin e arteve. Me fitoren e Demokracis është angazhuar
4 në ringjalljen e komunitetit arumun të Korçës dhe të gjithë Shqipërisë, duke dhënë aq sa ka pasur mundësi në këtë lëvizje për rizgjim. Në këtë moment puna e tij vetmohuese ka merritat e pa diskutueshme. Ai ishte një nga inisiatorët, së bashku me arëmënët e Selenicës që u angazhuan për krijimin e shoqatës “ Arumunët e Shqipërisë “. Unë personalisht çdo informacion për krijimin e kësaj shoqate e merrja direkt nga Dhimitraq Veriga. Kjo bëri që në Durrës së bashku me z. Llambi Simaku të krijonim filialin e kësaj shoqate. Në konferencën e parë të arumunëve në 5 Prill 1992 në sallën e Institutit të Arteve në Tiranë ishte pikërisht zoti Dhimitraq që hapi konferencën madhështore, e cila ishte një lëvizje shumë shpresëdhënëse për ne, por që fatkeqësisht u shua shumë shpejt kur hynë interesat ekonomike. Në këtë konferencë nga Durrësi ishim z. Llambi Simaku, Valentin Mustaka dhe zonja( e ndjera) Veronika Dafa e cila foli në emër të arumunëve të qytetit të Durrësit. Ne vitin 1992 – 1993, ka zhvilluar seminarin Teologjik në Manastirin ‘Curtea de Arges’në Rumani. Më 6 Dhjetor të vitit 1992 u hirotonis Prift prej Arhiepiscopi CALINIC. Në Prill të vitit 1993 ka marrë titullin Ekonom Stavrofor. Po në prill është kthyer në Shqipëri me detyrën prift për të çelur Kishën Arumune të” Shën Sotirit” që e kishim mohuar për më shumë se 25 vjet. Me 24 Shtator 1993, nga at Veriga është bërë shënjtërimi i paraklisit të kishës së “Shën Sotirit” në një sallë të ish shkollës ‘Ballamaçi’ Me 8 Tetor 1995 është vënë guri i themelis në Kishën e Re, ku është sot. Në vitin 1995, u regjistrua në Fakulte-
5 tin Teologjik në Pitesht të Rumanisë me sistemin pa shkëputje nga puna ‘Fara frecventa’ të cilën e mbaroj në vitin 1999 mbas pesë vjet studime. Puna e tij si prift në kishën e “ Shën Sotirit” është një fazë e veçantë e jetës së tij. Ai përveç shërbesave në këtë kishë, vazhdimisht ka marrë pjesë në ceremonit fetare në shumë kisha të tjera të zonës së Korçës, por këtu nuk duhet lënë pa përmendur edhe shërbesat në çdo aktivitet të zhvilluar nga shoqata arëmënëve në qytete të ndryshme të
Shqipërisë. E rëndësishme është sepse at dhimitraq Veriga të gjitha shërbesat në kishë e kudo i kryen në gjuhën arëmëne dhe atë shqipe, gjë që ka bërë që gjuha jonë të ruhet dhe të zhvillohet më tej. Dëshira është që edhe në kishat e tjera ku banon etnia jonë të bëhet një gjë e tillë, kam të dhëna se dhe në Selenicë dhe “ Andon Poçi” zhvillon kështu. Për problemet e Kishës, at Veriga ka qenë vazhdimisht në Rumani, duke mbajtur lidhje të mira me Departamentin pentru romeni de Pretutindeni. Ka lidhje vllazërore me Patriarkanën Rumune dhe lidhje të ngushta me Arhiepiskopin Calinic të Arhiepiscopise të Argeshit. Me punën e tij at Dhimitraq Veriga, është pse mos ta themi, shëmbëlltyra më e denjë e dëshmorit tonë “ Papa Llambro Ballamaçit”. Pse; - Sepse ka dhënë një kontribut të çmuar në lëvizjen vllaho-rëmëne. - Sepse ka dhënë një kontribut të veçantë në rilindjen e Kishës vllaho-rëmëne. - Sepse është një figurë e pastër morale, shpirtërore dhe shoqërore. Ky është at Dhimitraq Veriga, prifti që di të skaliti fytyrat dhe shpirtërat e njerëzve. 25 dhjetor 2011 Valentin Mustaka
Vlleht’ e Epirit dhe kufiri i Shqipërisë. Vlleht’ e epirit, sikundër thamë me një artikull të maparshëm kanë dashur, vullnetarisht, të lidhen me Shqipërinë, të rrojë me vëllezërit e tyre shqiptarë, mbrenda një kufiri politik. Sa herë asht çfaqur ndonjë rast për plotësimin e kësaj dëshire, ata e kanë ngritur zërin e tyre dhe kanë kërkuar bashkimin me Shqipërinë. Jo vetëm ata, por edhe vetë shteti rumun, që ka përfaësuar gjithmonë dëshirat e tyre dhe u ka mbrojtur interesat, ka ngulur kambë për këtë bashkim. Mirë po intrigat e greqisë dhe kundërshtimi i Mbretnive plutokrate e ka ndalur këtë bashkim. Më 1913, në mbarim të luftës ballkanike, Vllehtë, kudo që gjendeshin e kanë shprehur faqas dëshirën që të hyjnë mbrenda Shtetit Shqiptar që po krijohej. Qeveria Rumune, sikundër del nga “ Aktet Diplomatike “ që ka botuar në “ Librin e Blertë “ 1913, i kërkoi Konferencës së Ambasadorëve në Londër “ Që të gjitha komunat romane të Pindit, midis Samarinës dhe Meçovës të hyjnë mbrenda kufirit shqiptar”. Në promemorian q’i dha Konferencës, Ministri i Rumanisë mbi këtë çështje thuhet se: “ Qeverija rumune e sheh me gëzim krijimin e një Shteti shqiptar të pamvarur; kufiri i këtij duhet të jet’i tillë që të mos i dalin, pastaj ngatresa me fqinjtë; popullsija rumune që gjendet grumbull në Jug-Lindje të Shqipërisë, të hyjë, tok, mbrenda kufirit shqiptar; krahinat që ndodhen midis qyteteve të Janinës, Meçovës, Grebenesë dhe të malit Gramos kapin një popullsi rumune që kalon të 80.000 frymët, të ndarë në 36 katunde”. Për të mos lanë dyshim mbi ndjenjat që kanë Vllehtë për Greqinë, Qeverija Rumune shtonte në Promemorian e vet se një pjesë e popullsisë rumune që banon prej Gramozit n’Agrafe, i-u aneksua Greqisë pas Traktatit të Berlinit, por Rumunët atëherë protestuan kundër këtij aneksimi, pra do t’ishte një padrejtësi të shkëputen nga ky trung të tjerë Vlleh e t’i lidhen ndonjë tjatër Shteti përveç Shqipërisë. Qeveria Rumune , e cila asokohe duke mprojtur dëshirat e bijve të vet të Pindit, mpronte energjikisht edhe të drejtat e kombit shqiptar, bëri këtë propozim për kufirin jugor të Shqipërisë: “ Ku fqinjt’e natyrëshme për Shqipërinë e Jugës duhet të jenë malet e Zografit ( Miçikeli e Papingo); lugina e lumit Inahos deri ku puqet me lumin e Artës dhe deri në burim të këtij lumi në Zhug(Zygos) s’andejmi në Meçovë dhe duke ndjekur kufirin e vjetër të Greqisë, deri në lumin Venetiko e deri në Bistricë, të vazhdoi rjedhjen e
6 gurohet qetësija. Kjo del nga lidhjet miqësore të lashta e të përherëshme që kanë patur shqiptarë e Mirë po kërkesat e Rumanisë i kundërshton rumunë, duke rrojtur njeri pranë tjatrit, dhe nga Greqija e ndihmuar prej Francës, Rusisë dhe fakti që Shqiptarët nuk kanë “ shovinizëm dhe Anglisë dhe puna shkon gjatë. Rumanija ngul esklusivizmë si kanë popujt e tjerë të Ballkanit”. kambë, por Konferenca s’mer vendim. Ma së Kështu pra, Macedo-Rumunët luten për fundi vendos që Komisioni ndërkombëtar të hetojë mbi kombësin’e Vllehve të Pindit...pastaj një zgjerim sa të jetë e mundur më të math, të Konferenca do t’a caktonte në se ajo popullsi do Shqipërisë, e cila lehtësisht munt të kapë pjesën të bashkohet me Shqipërinë a me Greqinë. Këto ma të madhe të vilajetit Manastir, ku-le t’a hetime, Komisioni duhej t’i bante në Shtator, por kujtojmë këtu-elementi serb po thuaj se nuk gjinDelegatët e Francës u vonuan ndofta jo me qël- det, dhe Pindi ku banojnë po thuaj vetëm Vlleh, lim; ata arritën në Manastir në Tetor dhe thanë se ma shumë se 80.000, kurse në pjesën ma të madhe asht tepër vonë për të bërë hetime nëpër katundet t’Epirit rrojnë shqiptarët. e Vllehve. Pastaj , pa pritur stinën tjatër, Qeverija Por Demokracit’e mëdha, si në Konferencë inglize propozoi vijën e kufirit q’i linte Vllehtë në Greqi. Edhe në këtë mes fitoi taktika e dinakrive të Londrës, ashtu dhe n’atë të Parisit, me 1919, kanë patur tjatër merak dhe jo atë që të dëgjojnë greke. ankimet e popujve të mundur dhe të sigurojnë mprojtjen e të drejtave të tyre. Kështu, si kërkesat e Shqipëtarëve ashtu dhe ato të Vllehve të Pindit përpara mbledhjes që ndante pas qefit Komisioni i Kontrollit Europian kufinjt e popujve, shërbeu, në mos Por Vllehtë nuk hoqën dorë nga dëshira e tyre tjatër, si një shuplakë në surat t’atyre që thoshin që të shkëputen prej Greqisë. Kur më 1917 Italija se Orthodoksët e “ Epirit të Veriut” dëshërojnë i okupoi viset e Pindit, më të gjitha anët u bënë bashkimin me Greqinë. Me të drejtë Delegata mbledhje e manisfestime që kërkonin të mos lar- shqiptare i-a synonte Konferencës këtë kundërshgohet ushtria italiane dhe të sigurohet mprojtja e tim dhe e pyeste: “ Si bahet që Shqiptarët orthoItalisë. Në një urdhër të ditës që votoi Asamblea doksë, thonë Grekët, se nuk dashkan të rrojnë e Aromunëve të Bukureshtit, me 28 dhjetor 1918, me Shqipërinë, kurse Vllehtë që janë të huaj, por thuhet se ka qënë një zi e madhe për popullsinë orthodoksë,duan të bashkohen me Shqipërinë?...” rumune të Pindit kur panë se ushtria italiane larTash që ka ardhur rishtas koha e rishikigohet dhe ajo “ mbetet rishtas në duar të një armiku ma të keq e ma t’egër se Turku, d. m. th mit të hesapeve, e rishikimit të gabimeve dhe Greku që kërkon shfarimin t’elementit rumun”. e ndreqjes së tyre, Vlleht e Pindit sikur kishin Asambleja kërkonte autonomin’e Pindit të lidhur liri për të shfaqur mendimet dhe dëshirat e tyre, politikisht me Shqipërinë nën mprojtjen e Italisë. do t’i përsëritnin akoma me ma tepër nxehtësi manifestimet e 1917 dhe të 1919. Por kush mund Përfaqësuesit e Aromunëve, sa po filloi Konfe- të luaj gishtin në Greqi e të thotë një fjalë që renca e Paqës në Paris, 1919, i paraqitën asaj një s’asht lavdim e osana për Hadhën ? Memorandum, ku ndër të tjera, thuheshin këto: “ Valentin Mustaka, ky artikull është marrë Nga të katër Shtetet në të cilët asht e ndarë popullsia aromune,( d.m.th Serbija, greqija, Shqipëria e nga: Gazeta “ Tomori “ 29 Shtator 1940 Bullgarija), asht pa dyshim se vetëm në Shqipëri Shkruar nga Mit Buja munt të shvillohet lirisht rumanizimi, po të sikëtij deri në liqen të Prespës “.
7 PSE JEMI KËSHTU VALLË
CHITSE HIM AHTARI VÄHIU ?
Bisedojmë me njeri tjetrin Dhe kur s’jemi moshatar Njeri kërkon të bëjë mirë Tjetri sillet si hileqar
Zburâm un-cu-alant sh-când nu him unâ lichii un caftâ s-facâ bunets alant si-adutsi ca minciunos
Njëri kërkon të miqësoj Tjetri sillet vërdallë A nuk mund ta afrojmë këtë miqësi me mall
un caftâ s-ti facâ oaspi alant l’ini afighira ancâ nu poati si-l’i apurchiâm aestâ uspitsâl’iâ cu dor
Pse duhet gjykuar tjetri Me u marrë në gojë A je ti më i dituri Që për ne s’ke nevojë
Chitse lipseashti giudicat alant s-lu trets pit gurâ ancâ esht tini cama shtiut tsi ti noi nu ai ananghi
Të dy ne gjykojmë Dhe bëjmë dhe gabime Si duhet ti përmirësojmë Tu i mbajtë këto qëndrime
sh-amindol’i giudicâm sh-fitsem shi gârshali cum poati s-li ndridzem anda li alicsim adutserli
Ne e donim njëri tjetrin Të gëzuar bisedonim Respektonim më të vjetrin Dhe të qetë jetonim
Noi u vream un-alant hârâhopii zburam cu respect ti cama mâriâ shi tu sihi bânam
Flisnim të vërteta Mandej dhe ironizonim Flisnim për të meta Por dhe gabonim
Spuneam mash darihinli dapoea fitseam shâcâi spuneam ti ciruclâchi ama sh-fitseam gârshali
Kështu u nda dashuria Ndërmjet gjithë njerëzve Por lindi armiqësia Ndërmjet shumë vendeve
ashâ di vrerea entrâ tuts oaminjlor ama s-nâscu azmârlichea entrâ multi staturi
Ka urejtje gjer në vdekje Ka dhimsuri dhe dashuri Ka përkushtim e përndjekje Që ti sjellin botës liri
ari nivreari pânâ la moarti ari dureari shi vreari ari devostsion shi persecuteari ta si-aducâ libertatea a lumiei
Ndërsa lindëm nga dashuria Të gjithë njerëzit në botë Pse duhet të krijohet armiqësia Me të dobët e të fortë
anda ni nâscum di vreari tuts oaminjl’iâ pit lumi chitse lipseashti si-adarâ azmârlichea cu slaghi shi cu vârtosh
Një herë jepet jeta Dhe atë duhet ta jetojmë Kjo është e gjithë e vërteta Që njerëzit ta gëzojnë. Nga doktor Nikolla Jorgoni
unâ oarâ tsi si da bana sh-ea vra s-u bânâm aistâ easti ntragâ darihinea Ta s-u hariseastâ oaminjl’iâ.
Transpuneari pi armâneashti – Përktheu : Andon Kristo
8
NICOLAE BATZARIA 1953 )
9
nâs u ndridzea, dupâ tsi tut el avea tipusitâ nâscânti di aesti pârâvuli nica dit 1922 tu cunuscuta a lui “Antologhia Armânea(1874 –20.11- scâ”.
CU NISPETEA A 137 DI ANJ DI NASHTEARI
N
icolae Batzaria easti fârâ di altâ nai ma marli scriitor umoristu armân, niagârshitlu shicâgi, a curi pârâvuli sarâspândirâ tu armânami nica di chirolu cât autorlu bâna shi sh-u pâstrarâ antragâ nustimatda pânâ tu dzâlili di azâ. Nicolae Batzaria, s-amintâ Crushuva tu anlu 1874 (20 di brumar). Anvitsâ prota la shcola româneascâ dit câsibâ sh-dapoea la litseul românescu di Bituli. Sâ scriirâ la facultâtsi di Literi sh-Dreptu Bucureshti, ama alâsâ anvetslu câ nu avea cu tsi s-bâneazdâ. Ahurhi lucrlu di tinir: fu director sh-profesor la shcoala româneascâ di Crushuva, profesor la litseulu românescu di Ianina, la litseulu românescu di Bituli sh-inspector shcolar ti vilaetili, tsi ira atumtsea sum turtsâ. Di nispetea câ ira un bun politican sh-u shtea ghini limba ânturtseascâ agiumsi senator di Istambul tu anlu 1908 shi ministru a lucrâlor publitsi tu anlu 1912 tu guvernul a Gionilor Turtsâ. Tu anlu 1913, simnâ di partea a chivernisi ânturtseascâ Tratatul di Irini di Londra. Dupu prota alumtâ mondialâ easti dus s-bâneadzâ tu Romanii iu u-mbrâtsatâ cariera di publicistu shi scriitor. Nâs bâgâ thimel’i la multi revisti s-gazeti armâneshti shi colaborâ sh-la multi alti. Scoasi Sârunâ prota gazetâ armâneascâ “Deshteptarea” tu anlu 1908. Publicâ avdzâtili “Paravuli” prota tu revistili a chirolui. Tachi Papahagi âl’i scoasi “Pârâvuliili” tu volum tu 1935, tu colectsia “Biblioteca Natsionalâ a Aromânilor”, tsi
Ama tsi suntu aesti “Pârâvuli” ? Nâscânti isturii shcurti ti arâdeari, scriirati tu stihuri, cai primitusescu cu mari hazi fapti dit bana a armânjilor di vâr chiro sh-tu cai autorlu sh-arâdi di cusururli a armânjilor: alâvdari, shcl’inciami, pirifanie multâ, glârimi, sh-alti ahtari. Di altâ parti ama, avem sh-altâ soi di pârâvulii, tu cai humoristul a nostru scoati tu migdani yitsrâl’ia a armânlui andicrâ atseli cu cai bânedzâ deadun: arbineshi, turtsâ, ghiftsâ, grets, vâryari, sha.Nu suntu alâsati nânaparti nitsi cu nâscânti di hulii a lor, nâscântsâ preftsâ nu para tinjisits sh-multsâ, multsâ altsâ. Cum shicâili suntu multu pi chefea a armânjilor pârâvuliili al Batzaria cunuscurâ unâ mari arâspândeari tu comunitâtsli armâneshti, iu urdinarâ ma mult pi cali oralâ, câtse mash putsân chiro armânil’i puturâ s-anveatsâ la shcolâ ti scriitorl’i a lor. Nicolae Batzaria scriirâ sh-prozâ, ma mult pi româneashti, ama sh-pi armâneashti: schitsi, isturii tsi armasirâ arâspânditi tu gazetili româneshti tsi li cumândusi, icâ la cai scriirâ. Ari scriiratâ sh-literaturâ ti ficiurits sh-cumândusi revistili româneshti “Dimineatsa copiilor”, sh- “Universul copiilor” iu simnâ cu pseudonimlu Mos Nae sh-cu pesudonimi cum Ali Baba, Dinu Pivnicieru, N. Macedoneanu. Easti pârintili a personajlui Haplea, soie bunâ cu Pacala, ica Nastradin Hogea. Prozâ shcurtâ, isturiili ica romanili scriirati pi româneashti suntu interesanti maxus trâ lumea sh-bana balcanicâ tsi li pictureashti cu mari mâsturlâchi. Nai ma cunuscuta sh-vruta opera al Nicolae Batzaria armân “Pârâvuliili” iu iasi nai ma ghini tu migdani harea a lui
di scriitor sh-cu cai amintâ un loc di mari tinjie tu literatura armâneascâ. Prota versiuni pi româneashti a “Pârâvuliilor” u deadi Hristu Candroveanu tu antologhia “Un veac de poezie aromânâ” tsi ishi Bucureshti tu anlu 1985.
Jemi vëllezër të një gjuhe
La putsân chiro dupâ tsi comunishtil’i u loara puterea tu Românie, Nicolae Batzaria Gjuha rumune ka 25 shkronja bazë, gjuha fu ancl’is ca eara contra a lor. Muri tu ahapsi tu 20 di brumar 1953, dupu unâ banâ di arumune ka 24 shkronja bazë pa llogaritur lucru nicurmat sh-di alâgari prit tutâ Pe- këtu bashkimin e dy shkronjave për të dhënë një tingull të ri. Alfabeti rumun ka shkronjën ninsula Balcanicâ ti fara armâneascâ. Ţ, ţ, ai arumun nuk e ka. Alfabeti Rumun ka Tu anlu 1971 ishi Bucureshti un dhiscu shkronjën K, k, ai arumun nuk e ka. Alfabeti cu poezii armâneashti, pi cai Matilda Ca- Rumun ka shkronjën J,j, që i përgjigjet në ragiu Mariotseanu +, azâ academicienâ, u gjuhën shqipe shkronjës ZH, zh, a juca, jucărie; edhe ai arumun ka shkronjën J, j, por spuni pârâvulia “Nu s-arâdi armânlu”. që përdoret në dy kuptime; i pari si shkronja Editura “Cartea Aromânâ” u dishchl’i- J, j, jujunar jar dhe kuptimi i dytë i shkronjës si seria a tipuserlor a l’ei tu anlu 1989 cu J,j, përdoret për të zbutur bashkëtingëlloret; unâ reeditari a “Pârâvuliilor” al Nicolae L,l; Ñ, ñ; dhe në shqip i përgjigjet shkronjës. Batzaria, ca unâ pricunushteari a popula- Nj, nj. ritatil’ei a aishtor. Si alfabeti i gjuhës rumune po ashtu dhe Tu anlu 2003, ishi Bucuresht un CD pi ai i dialektit macedo-român janë të origjinës cai actorlu sh-reghizorlu Toma Eanache latine, por siç do dialekt dhe i yni ka disa spuni cu mari hazi nai ma cunuscutili di veçori të zonës ku flitet. Gjuha rumune ka aesti pârâvulii. shkronjën Z, z; kurse ne kemi shkronjën DZ, Multu bun cunuscâtor a limbâl’ei dz. Alfabeti Rumun shprehet “Bună Ziua armâneascâ sh-a suflitlui armânescu, Ni- ose Dumnezeu să ne ajute”, ne themi “ Bună colae Batzaria yilipseashti lumea armâne- dzua ose Dumnidzălu s nă ajută”. Alfabeti ascâ antreagâ, fârâ sâ-l’i ascapâ tsiva dit Rumun shkronjat N, n, dh L,l; i ka të forta, pezâ, arâslu shi shicâili a l’ei. Ashi cum kurse ai arumun këto shkronja i ka të forta scriirâ Nick Balamaci pi frândza di inter- dhe të buta. Alfabeti Rumun shkruan miel, net iu zburâshti ti Nicolae Batzaia: “Unâ casă mică, noroc, ndersa ai arumun shkruan culturâ tsi nu poati sâ s-alâxeascâ, nu po- ñel, trec añil”i, Uiarl”i ş-cărvănarl”i, a lei. ati s-armânâ tu banâ tu aestâ lumi ayuniPër këto dy shkronja ka disa variante në sitâ. Nicolae Batzaria easti un scriitor cai të shkrojtur. Prof. Vasile Barba dhe Tiberiu featsi pidimo s-u ascapâ di la chireari vea- Cunia në revistën e tyre „Zborul Nostru”, cl’ia a noastrâ adeti adrânda shicai cu ea”. përdorin N,n; dhe L,l, të butë duke bashkuar Vram s-avdizem câ opera al Nicolae dy shkronja NJ,nj dhe LJ,lj, ashtu siç shkruhen Batzaria, cu mushuteatsa, cu limba curatâ në gjuhën shqipe.
armâneascâ, cu stilul a lui ecselent, easti Prof Hristu Căndroveanu, poeti, unâ shcolâ mari ti tinirjâ scriitor shi poets shkrimtari, publicisti, njeriu që me kulturën armânj. prej eruditi ka përshtatur nga gjuha arumune Andon Kristo në gjuhën standarde rumune poezitë e një shekulli,” Voshopolea e poetit Nida Boga”,
10
11
përdor për shkronjën N, n të butë, shkronjën Ñ, ñ, ashtu sikundër e përdor edhe gjuha spanjolle, kurse për shkronjën L,l të butë, ai e ndan fjalën, aty ku është L, l e butë në rrokje siç e thamë më lart, trec añl”i. Intelektualët rëmën të zonës së Korçës, të cilët kishin kryer studimet nëpër Universitet e Rumanisë, përdornin në të shkrojtur për shkronjat N,n. L,l të buta, shënjën lart e posht´Ñ,ñ dhe l, L. Mua më vjen keq që gjatë transferimit në një shtëpi tjetër më humbën dy baule me rroba dhe artikuj në gjuhën shqipe, rumune dhe arumune në frymën e shkrimit të intelektualëve të vitit 1930. Më poshtë po paraqes disa poezi të shkruara prej tyre:
Isă vruta primnare.
Hoara a mea Pleasa
Işă vruta lele primnare Singură soaţă nu sare Ne ma ñică ne ma mare Ca su başu la daule meare. Cum s”liu fac s”astaliu neale Dulţe aroşă tiş ca ñiare. Burimi; Tumachi Baţu
Pleasa moi mărata Pleasă Duşmanli ma nu ti alasă Mute alasă moi mărată Cas ti faţi şi tini muşată Ma ti au avigărată Tişi ca căñli dila poartă Nă hoară di rămăni gioni
Namisa di duşmañi căñi
Vine firma mea din Pole
Aravdă ninga niheamă Pănă seşi di nifuru ndzeană Pănă s”vină ata soru Ţi u astechi cu mari dor Tine limba u ai curată La alte limbi nu eşti clinată Căndu sti vedu hărăsită More la Pleasa lăită Căndu s”zină ata soru di diparte Tuţi duşmanli vali bagă argată Atunţea vas căntăm cu foc Si vas acurhim un gioc S”vedu unoară un Romăn leone Ş dapoia mini Las moru. Scris la anul 1930, Pleasa-28.06.1930, de Traian V. Baţu.
Vine firma mea din Pole Tuţ gionli s”fugă tu ascheri Ş”gionli a meu muşatu văñi fugă Eşi lea dado slu pitreaţirnu Gione ti pălărcăsescu Candu vas vini s”na dai hăbare Ş” aundzem ploştili cu ñeare Căndu va s”intri s” cărţănească S” avdă dada s” hărisească Ş duşmanli s”plăscănească. Burimi ; Ioan Tase Baţu, 28 iunie 1930, Plesa.
La Valea di Ianina La valea di Ianina Ună moaşă maş plăndzea Perli din cap şă rupea Dauli palmi ş”le bătea Valea ma su părcăsea Fa ti Vale cama ncoa Ca sin trecu din Ianina Ianina Hoară di furi Sunt blestemate de muri S”vătămă ficiorlu a meu Ma şu află di D-zeu Ficioru al meu protu capidanu Capidanu ca unu aslanu Nu mi zilescu arma lui Ma ñi zilescu niata lui. Burimi; Traian Baţu, Pleasa, 29.iunie.1930
Intelektualët tanë Rëmënë të Korçës në të gjitha shkrimet e tyre për shkronjën Ş,ş,përdorin të njëjtën shkronjë si dhe ato të alfabetit rumun. Po ashtu edhe Prof. Hristu Căndroveanu, në të gjitha shkrimet e tij, si dhe ne dy revistat dinjitoze, të cilat sot për mungesë “fondesh”, nuk botohen, “Deşteparea Aromănilor” dhe „ Dimăndarea Părintească”, përdor të njëjtat shkronja si ato të alfabetit rumun. Zotërinjtë Vasile Barba dhe Tiberiu Cunia, në shkrimet e tyre për këtë shkronjë, përdorin shkronjën SH, sh, ashtu sikundër Mihal Bojaxhi në alfabetin e tij të vitit 1813, kurse për shkronjën Ţ,ţ, ata janë gati të marrin këtë shkronjë nga alfabeti portugez apo spanjoll, nga alfabeti francez apo braziljan dhe vetëm jo nga alfabeti rumun.
Kështu zotërinjtë për të dhënë tingullin Ţ,ţ, bënë një „shpikje” duke bashkuar shkronjat” T,t, S,s, për të dhënë tingullin Ts,ts, në shqip C. Për t”a justifikuar këtë „shpikje”, ata shfaqësohen duke thënë se ne kompjuterat e kohës nuk ekzistojnë këto shënja të shkronjave rumune. Ç”farë mashtrimi u bëhet arumunëve të kudo ndodhur në botë?. Ata harrojnë ose bëjnë sikur harrojnë se ne gjuhën gjermane për shkronjën U,u, ka dy pika lart, se në gjuhën spanjolle për shkronjën Ñ,ñ, ka shënjën lart, se në gjuhën shqipe për shkronjën Ç,ç ka një shënjë poshtë, se për dy shkronjat e alfabetit rumun Ţ, Ţ dhe Ş,ş, ekzistojnë programe kompjuterikë që i shkruajnë ato sikundër janë. Zotërinjtë e sipër përmendur harrojnë se çdo gjuhe apo dialekt evolon, progreson, ecën përpara, se një dialekt merr çdo gjë të mirë nga gjuha standarte, nga gjuha e origjinës. Nuk arrij të kuptoj pse gjithë kjo urrejtje e këtyre dy zotërinjve ndaj gjuhës letrare rumune?!. I ati i Prof. Vasile Barba, me sa di Unë, ishte mësues i shkollës rumune në fshatin e tij të lindjes “Livădz”të Greqisë. Ai u detyrua, nga persekutimi që i bëhej gjuhës rumune nga grupe ekstremiste greke, të braktiste fshatin e tij të lindjes, shtëpinë e vet, pronën e tij dhe të emigronte jo në Portugali apo Francë, jo në Spanjë apo Portugali por në Rumani, në vendin e origjinës së tij. Nga të gjitha këto zotërinjtë në fjalë Vasile Barba dhe Tiberiu Cunia dalin në konkluzionin se dialekti macedo-roman apo vllah nuk ka asgjë të përbashkët me gjuhën rumune, se dialekti arumun është një gjuhë më vehte, që s”ka asnjë lidhje me gjuhën rumune. Ç”farë absurditeti, ç”farë mllefi kanë fshehur ata në shpirtin e tyre për vite të tëra ndaj gjuhës rumune!!! Në takimin e zhvilluar në Korrik të vitin 1994, me kryesinë e komitetit macedoroman, me qëndër në Bukureshti, prof, Hristu Candroveanu, nënkryetar i kësaj shoqate, më këshilloi mua që të kërkoja nga Ministria e Arsimit e Shqipërisë lejen për të hapur një Licegjimnaz në gjuhën rumune në qytetet Korçë apo Tiranë. Gjatë korespondencës që kisha me prof V.Barba, i shkrojta atij se po përpiqemi të hapim një lice rumun apo edhe një klasë në shkollën e “Gjuhëve të Huaja”, në gjuhën rumune, krahas
gjuheve angleze, italiane, franceze dhe gjermane. Për çudi, ai jo vetëm nuk e priti mirë këtë lajm por më shkrojti mua fjalë që vinin në dyshim gjuhën e mësuar nga Nëna ime dhe për më tepër, në shënjë “ hakmarrje”, më anulloi ftesën dhe biletën e avionit për të marrë pjesë në Kongresin e Arumunëve që atë vit zhvillohej në Frejburg të Gjermanisë. Prof V. Barba e dinte apo se dinte se në Shqipëri ishte hapur një lice-gjimnaz turk ndonse në Shqipëri nuk ka minoritet turk, prof. e dinte se fëmijët e minoriteteve greke dhe sllave i kanë të gjitha mundësitë në vendin tonë për t”u shkolluar në të gjitha nivelet e larta të studimit, prof. kishte harruar apo bënte sikur kishte harruar se në Korçë që në vitin 1881 ishte hapur shkolla dhe kisha në gjuhën rumune, se nga viti 1901-1905, në qytetin e Beratit ishte hapur liceul Rumun, se në qytetin e Korçës nga viti 1926-1928 ishte hapur liceul rumun, që të dyja për mungesë “fondesh” për fat të keq ishin mbyllur. Pse vallë ne arumunët e Shqipërisë nuk paskemi të drejtë të kemi një lice rumun?!. Që nga ky moment korrespondenca ime me prof. V. Barba u ndërpre dhe për më tepër as revistën “ Zborul Nostru”, nuk ma dërgonte. Korespondenca ime vazhdonte si më parë me Zotin Apostol Caciuperi, e cila pas ndërprerjes me prof V Barba u shtua akoma më shumë dhe herë pas here ai më dërgonte revista fetare të përshtatura në gjuhën arumune dhe të cilat ai i botonte dhe i shpërndante me shpezimet e tij. Dy drejtues kishte shoqata “Uniunea tra limba si cultura aromana”; prof. V. Barba President i shoqatës dhe zoti Apostol Caciuperi, Sekretar i përgjithshëm i shoqatës. I pari mosmirënjohës ndaj kombit rumun, ndaj popullit rumun, ndaj gjuhës standarte rumune; i dyti patriot i madh i kombit rumun, i popullit rumun, i gjuhës arumune dhe i arumunëve poshtë Danubit. Dhe këtë dallim ndërmjet tyre Z. A. Caciuperi e shprehte në korespondencën që kishte me mua duke më shkrojtur se: „ Eu cu V.G. BARBA him ca apa cu foclu” „ se Unë me V.G. Barba jemi si uji me zjarrin”, ose „se unë me V.G.Barba dallohemi nga njëri tjetri si uji nga zjarri”. Në skenën e rizgjimit të dytë të Arumunëve në Gadishullin Ballkanik ka kohë që kanw dalë personalitete arumune, të cilët dallohen për pasion dhe vullnet të madh ndaj çështjes rëmëne,
12
13
persona plot energji të cilët për çështjen rëmëne bëjnë shpenzime edhe nga buxheti i tyre. Këta zotërinj, në dallim nga zotërinjtë V. Barba dhe T. Cunia pohojnë me gojën plot se Ne arumunët e Gadishullit Ballkanik me rumunët e Rumanisë jemi vëllezër. Kjo është një gjë e mirë dhe dëshmon se këta zotërinj punojnë dhe ecin në gjurmët e historianit rumun Toedor Kapedani, me origjinë nga Prilepi i Maqedonisë, i cili që në vitin 1934 pat shkruar: “Jemi rëmën, që do të thotë që jemi vëllezër të një gjaku me rumunët e Rumanisë dhe me të gjithë rumunët e tjerë, kudo që banojnë.” Të tillë personalitete luajalë janë dhe disa nga miqtë e mi si zoti Mita Kostof, Papuli, arkitekti Vangjel Dunovski etj. Në Shqipëri, ka kohë, që një grup intelektualësh rëmën që dallohen për zell dhe përkushtim të madh ndaj çështjesh rëmëne, shkruajnë artikuj në dialektin macedo-roman. Më duhet të theksoj se ky dialekt ka dy të folme, e folmja Gramostiane dhe ajo Fërshërote. Për mendimin tim e folmja fërshërote është më e bukur, më e pastër dhe më e pasur se ajo Gramostiane. Në gazetën tonë “Fratia”, ka ndonjëherë shkrime që janë nën ndikimin e revistës “ Bana Aramaneasca”, që botohet në Bukuresht, apo në ndonjë reviste tjetër që botohet në Maqedoni. Ne, të gjithë Rëmënët e Shqipërisë, është mirë që për çdo shkrim që botojmë t”u referohemi shkrimeve të intelektualëve tanë, që kanë shkrojtur në të folmen fërshërote, t”u drejtohemi për çdo fjalë njerzve më të moshuar se ne, që drejtshkrimi i fjalëve të veçanta e dinë më mirë. Kështu, në ndonjë artikull në gazetën tonë “Fratia”, ve re se për foljen ndihmëse esti shkruhet easti. Ne themi: “aista feata esti musata”.Aist ficior esti gioni. Kohët e fundit ne përdorim fjalën apandasi në vend të fjalët tonë răspuns. Fjalën ufilisi të gjitha grupet e rëmëneve të Shqipërisë nuk e përdornin. Unë këtë fjalë vetëm vitet e fundit mësova kuptimin e saj. Mendoj se kjo temë është e gjerë dhe kërkon vëmendje të veçantë dhe angazhim të një grupi intelektualësh për t’a studjuar atë. Nikolla Th. Pipa Korçë më 20.10. 2011
Puiu di focu iasti vrerea Puiu di focu iasti vrearea nivrutâ, aţzea cu arichili ca di malmâ, ca unâ njii di lunjinji, aţzea cu oclii ascâpiraţzâ ca di ghilii aţzea cari nu-şhi da cânticlu a inimâiei maşhi a primvearâei ditu ea! Eşhţzâ steaua cari-şhi aflâ ţzerlu!Sumu lunâ lişhioru dipunemu deadunu, Cându apili ţzi curâ şhedu - niheamâ maşhi nâ andâmasimu cu noi! Alâgamu cu silâ, ti ariseaşhti oara, aghonjia, largu ti poartâ, cu chicuti di ţzeru da ploai tu noapti, ducheşhţzâ unâ curmari, unâ dureari! Tu pâdurea dorlui, maşhi frândzâli ţzi batu ţzâ aspun ti totna ni alâcsita vreari. O! Amintiri di ma ninti, ţziva nu-i bana, işhi ţziva banili ţzi-s cheru! O!Paradisu fârâ di mardzânji! ambrâţzâtămu zboarâli, zboarâ nispusi, zboarâ ţzi trecu pritu tâţzeri.Andâmâsiri di aoa, agiumdzeri nipitricuti, fdziri, ciciurări dit-un chiro tu cari nâ chirumu, zboarâ ţzi alagâ înclisi tu minduieri intrati pritu niorii ţzi aşhichiuşhiurâ câtâ iu nu sâ şhtii... Apruchemu zboarâ cari v-as frângâ pragurli a chirolui, cari v-as armânâ tu urdzeala a inimâiei tuchitâ tu unâ adâncâ tâţzeari, MIntitâ tâţzeari! Pritu seamnili a zboarâlor stricurate tu noi nâ aflamu iara tu unu chiro, ti totna...Pritu sarea ditu amari maşhi ţzi asunâ arâspândeaşhiti iholu,
Di multu porţzâ caduri sâpati tu tini fârâ ca sâ şhtii ţzi-s adari cu eali, lipseaşhiti sâ strâbaţzâ nimârdzinitlu ţzeru ditu tini. - Mutrea tu palmâ, va-s vedzâ bana ta pritu seamnili a ei, Multi mirăchi, multi cârări v-as vedzâ, m-as li cafţzâ v-a li treţzâ! priimnărili a inimâiei, priimnărili a suflitlui - caduri tu alta ghilii, mutreari dupâ mutreari, daima...un ghisu dit-un ghisu tu cari înghisămu câ înghisămu!Mas frângâ ghilia maşhi moartea v-alu dişhteaptâ pi aţzelu ţzi anghiseadzâ! Tu câftarea semnului cari nâ si spuni diunâoarâ cu soartea triţzemu pritu banâ, ma s-lu achicâsimu nâ dipunemu tu apuţzlu di malmâ di tora, unu giocu seşhţzâ! - Ai chiro, ti aşhiteaptâ ahâtea! Easti maşhi frimtarea ninti di dişhiclideari, Tu hârghii v-a ţzâ da pindona - araua di pi chitchi! O, chitcâ ti- ni-agârşhiari, tâcuti icoani, maşhi eali azburascu! Iunva nu agiundzemu, nibiţzitâ-i bana, fţzearea-i maşhi unâ moarti, Fârâ di şhideari, banâ dupâ banâ, fârâ di biţzeari s-anvârteaşhti a chirolui aroatâ.... A sibâ ghini ma s-angrâpseascâ puizii pi cheţzari! Multi s-angrâpsirâ, multi aşhiteaptâ sibâ dizvâliti pi câiurli chiruti pi calea Chirolui! Canâoarâ nu v-a mi cheri, canâoarâ nu v-a ti cheru, bânămu unu tu altu pritu tutu ţzi duchimu deadunu - tută dunjiaua-
Nica ‘ndauâ sâhăts shficiuritslji va s-acatsâ s-alagâ ti colindi... Colinda, melinda Dă-nj tetă culaclu Că va-ts frângu usha Di va-ts ljeau câtusha! Colinde, melinde Dă-nj tetă culaclu Că va-ts ljeau cucotlu Di va-l fac filii filii Shi va-l bagu tu nâ tipsii Ta sâ-l mâcu di Stâ Mârii! Sâ-lj apruchemu cu suflitlu chischinu! Haraua sh-vrearea s-vâ si adavgâ tu cafi minutâ Florentina Buna dzuua d-l Mustaka,apruchiai revista.Haristo multu.Multu buna,na harsim di lucarli buni tsi li adrats S-da dumnidza di varna oara shi ma multu.Sarbatorli s-afla sanatosi,cu haraua shi anchiliciuni la tuts armani. S-baneadza armanamea, cu vreari armaneasca
Zoe Carabash
14
15 Di la Iancu Ballamaci “Aromâñil’i/vllahil’i şă rolu a lor progresist să humanist n-Balcan”.
Foto vetëm është Varvara Shetuni ( Samara ), nëna e studiuesit Spiro Shetuni.
PIRATLU A INIMALJEI ( A Zumbulaljei Ziba)
1. Të ndjerat 1. Marije Kristo ( Shetuni), ish bashkëshortja e poetit dhe përkthyesit Andon Kristo dhe motra e studiouesit Spiro Shetuni. 2. Varvara Shetuni, nëna e studiuesit Spiro Shetuni 3. Krushka- nëna e z. Andon Kristo
Pirati i zemrës ( Lules zymbyle ZIBA)
Zumbula,paduroanje a toamnaljei, Zymbyle, pylltarja e vjeshtës, Lilici di soari tu virin shi tu dishclis. . . Lule dielli në dëshpërim e në gëzim… Toamna easti! Iu eshtsa? Vjeshtë është! Ku je? Pi cari pampori a piratsloru, toamna u yiurtuseshtsa!? Në cilin vapor të piratëve, feston vjeshtën? - Ninga tini li easti Piratlu a inimaljei? -Afër teje është pirati i zemrës? Zumbula-a mea! Zymbylja ime! Desi lu mutreshtsa horizontal a njirleatsaljei, Nëse e shikon horizontin e kaltërsisë, Cum li ashtirnu galbinili lilici tu gardina-a toamnaljei Si i shtron të verdhat lule në kopështin e vjeshtës Pit valili a paduriljei, Në korijet e pyllit, Shi yiurtuseashti tu caimo shi virin dhe festohet në merak e dëshpërim. Zumbula ,paduroanje, Zymbyle, pylltare, Lilici alba tu virin! Lule e bardhë në dëshpërim! Tu ocljilji a taI largurimi shi dizgulit Crin, Në sytë e tu largësi dhe hapsirë njerzore, Tu mizdra-a lunjinaljei-a ta, Në dritën e hënës tënde Pulji,oaspits, shi una peana tu mana. . . . Zogj, miq, dhe një penë në dorë… U tsas chilimea-a golgotaljei a suflitlui a tal! E end qilimin e vuatjeve në shpirtin tënd! Piratlu a inimaljei fudzi! Paduroanje a toamnaljei, Tu mutritlu a tal mash pulji tu arpit fug catra tu not. . .
Pirati i zemrës iku! Pylltarja e vjeshtës, Në shikimin tënd veç zogj në fluturim ikin për në jug… 13.11.2010.Scopia, Vanghea Mihanj - Steryu Përktheu: Andon Kristo
Ti/tră scriarea aistălui articul mi pims dit un scris pitricut la ziaru “Frăţia” dit Ledea Mustaca,una di la studentili aromâni/vllahi di primu an (anu 1992) când ahurhiră studili a nalti universitari cu bursi gratis acordati dit partea al Guvernului şă poporului generos român. Simţi bucuriă spirituală când nviţai că aistă e(a)sti feata al tiñisitului aromân Valentin Mustaca.Profit dit ocazi să subvizedz cu născânti aradhuri contributu mari ţi da el ti/tră buneaţă ali chestiunil’ei ar(o)mănească.El ari tipărită operi importanti istoriţi dându-i un respuns ştiinţific ntribaril’ei:“Cai sânt aromâñil’i/vllahil’i?”. operi ahtari ca: “Pit(r)u labirinthili di istoria al aromâñilor/vllahilor”(Volumu I-II); “Latiñil’i agărşâţi”(Pisti origina şă istoria al aromâñilor di Arbinuşia”; “Trei calitoreri”(di Burileanu-A.Baldacci la aromâñil’i di Arbinuşia/Albania)…şă multi studi cu obiect di hulumtari dit bana şă istoria aistăl’ei etniil’ei cum dit trecut,aşâ em di aţea di ază,fâră ekzagerari pot s- dzâc că sânt “perli” adevărati ti/tră etnia veacl’iă,autoctonă,generoasă,avută cu polivalori,măndară…aromână/vllahă. E(a)sti ţiva muşată şă stimată când duhu patriotic şă intelectual aromân/vllah si transmeteadză dit bâr(n)u vecl’iu la bâr(n) nou.La s-hibă aist un bun exemplu ti/tra iţi aromân/vllah diştept şă cu caracter,cai prindi si s-luñineadză cu luñina divină al Dumnidzâului. Sistemu agr dictatorial totalitar komunist Hogist ti/tră 45 di añi u diskriminâ;reflectâ tendenţi nihilisti di asimilari “taha”pi numa ali unitatil’ei morală-politică arbineasă, iu aromâñil’i/vllahil’i l’i converta ca arbineşi/albaneji.Em după anu 1990, când si instalâ sistemu demokratik,iu aromâñil’i/vllahil’i deadiră un contribut mari si s-bagă oară scopuri nihilisti cai agiung până ac(l)o cât s-u astingă dit faţa a locului aistă etniiă ca parti trăfacătoasă nluñinoasă ali naţiunil’ei arbineasă/albaneză. Individz ima grup di persoani cai l’ia pozili di un “patriot nflacat” cu intensii nihilisti la s-l’i arucă un ocl’ istoriil’ei. La să mintieadză şă s-ghivăseadză cu ocl’iă ali adevăratil’ei Renaşterea Naţională Arbine-
Prej Janku Ballamacit “Arumunët/vllehët dhe roli i tyre progresist dhe humanist në Ballkan”. Për shkrimin e këtij artikulli u shtyva nga një shkrim dërguar në gazetën “Vëllazëria” nga Ledia Mustaka, njera prej studenteve arumune/vllahe të vitit të parë(v.1992) kur filluan studimet e larta universitare me bursa falas akorduar nga ana e Shtetit dhe popullit fisnik rumun. Ndjeva kënaqësi shpirtërore kur mësova se kjo është vajza e të nderuarit arumun Valentin Mustaka. Përfitoj nga rasti të nënvizoj me disa radhë kontributin e madh që jep ai për të mirën e çështjes arëmëneaskë. Ai ka botuar vepra të rëndësishme historike duke i dhënë një përgjigje shkencore pyetjes :“Cilët janë arumunët/vllehët?”. Vepra të tilla si: “Nëpër labirinthet e historisë së arumunëve /vllehëve”(volumi I-II); “Latinët e Harruar”(Mbi origjinën dhe historinë e arumunëve të Shqipërisë”; “Tre udhëtime” (të Burileanit-A.Baldacit te arumunët e Shqipërisë)…dhe shumë studime me objekt hulumtimi nga jeta dhe historia e kësaj etnije si nga e kaluara, ashtu edhe nga ajo e sotmja, pa ekzagjerim mund të them se janë “perla”të vërteta për etninë e vjetër, autoktone, fisnike, të pasur me polivlera, krenare…arumune/vllahe. Është gjë e bukur dhe e çmuar kur fryma patriotike dhe intelektuale arumune/vllahe transmetohet nga brezi i vjetër tek brezi i ri. Le të jetë ky një shembull i mirë për çdo arumun/vllah të zgjuar dhe me karakter i cili duhet të ndriçohet me dritën hyjnore të Zotit. Sistemi i egër diktatorial totalitar komunist Hoxhaist për 45 vjet e diskriminoi; reflektoi tendenca nihiliste asimiluese “gjoja”në emër të unitetit moralo- politik shqiptar, ku arumunët/vllehët i konvertonin në shqiptarë/albanezë. Dhe pas vitit 1990, kur u instalua sistemi demokratik, ku arumunët/vllehët dhanë një kontribut të madh, vihen re synime nihiliste të cilat arrijnë deri atje sa ta shuajnë nga faqja e dheut këtë etni si pjesë përbërëse e ndriçuese të kombit shqiptar/albanez. Individë apo grup personash që marrin pozat e një “patrioti të flaktë” me qëllime nihiliste le t’i hedhin një sy historisë. Le të mendojnë e të lexojnë me sytë e së vërtetës Rilindjen Kombëtare Shqip-
16 asă iu va să veada că ţi contribut tare ku do të shohin se çfarë kontribut mari ar dată aromâñil’i/vllahil’i ti/tră të madh kanë dhënë arumunët/vllehët për Indipendenţa ali Arbinuşiil’ei-Patril’ei Pavarësinë e Shqipërisë-Atdheut a lor vrută.Ună ţiva prindi s-aibă të tyre të dashur. Një gjë duhet të kenë ninti di ocl’ că la anu 1913 timp când si trăfixa/ parasysh se në v.1913 kohë kur përcaktotrădetermina graniţili/sinurili ali Arbinuşiil’ei heshin kufijt e Shqipërisë …un Congres Mari arbines-aromân/ …një Kongres i Madh shqiptaro-arumun/ vllah va si s-ţănea Trieste… vllah do të mbahej në Trieste… Dit renaştireañil’i arbineşi loară parti Faik Nga rilindasit shqiptare morën pjesë Faik Coniţa şă Sotir Colea,ear/dipicând dit aromâKonica e S.Kolea,ndërsa nga ana e arumuñil’iă/vllahil’iă loară parti Prinţu Ghica, nëve/vllehëve morën pjese Princ Gjika, Epaminonda şă Foti Ballamaci. Epaminonda dhe Foti Ballamaçi. Preocuparea aistui Congres ira problema Preokupimi i këtij Kongresi ishte problemi al enclavilor aromâni/vllahi,în Pind i enklavave arumune/vllahe në Pind di Epir şă la naia/zona di Hruşeva Macetë Epirit dhe të zonës së Hrushevës maqe- donă…Congresu băgâ ti/tră datoriă unirea done…Kongresi vuri për detyrë bashkimin vllahă-arbineasă,sub un stat trădiadunos indivllah-shqiptar nën një shtet të pavapendent.Acşi că aromâñil’i/vllahil’i si fe(a)ţiră rur. Kështu që arumunët/vllehët u bënë traversă puternică ti/tră crearea al Statului shtyllë e fuqishme për krijimin e Shtetit Arbines/Albanez.Aistă ira şă ragiunea cai Shqiptar. Kjo ishte arsyeja e cila motiveadză dzăţerea mintimenă al Martirului motivon thënien e mençur të Martirit ali Naţiunil’ei Arbineasă,Papu Llambru të Kombit Shqiptar, Papa Llambro Ballamaci adresată fraţilor a lui Ballamaçit drejtuar vëllezërve të tij aromâñi/vllahi “…că cât ma vărtos/puternic arumunë/vllehë “…se sa më e fortë/ s-hibă Arbinuşia ahâ(n)t ma ghini va s-hibă të jetë Shqipëria aq më mirë do të jetë em ti/tră noi aromâñil’i/vllahil’i…”. edhe për ne arumunët/vllehët…”. Sami Frasari,dit mâril’i Sami Frashëri,nga më të mëdhenjtë patrioţi arbineşi,cai e(a)sti di rădzătină patriotë shqiptarë i cili është nga rrënja fărşărotă,ar(o)mănească,ari dzâsă “… S-l’i fërshërote, arëmëneaskë, ka thënë “…t’i dâm dreaptăţimi al aromâñilor di Arbinuşia japim drejtësi arumunëve të Shqipërisë când s-făţem stat(l)u nost nou,ma s-avem kur të bëjmë shtetin tonë të ri, por të kemi minti dit rămâñil’i,că sânt mult mendje, nga arëmënët, se janë shumë të mintimeñi,va/o să n-l’ia stat(l)u …”(Aistă të mençur, do të na marrin shtetin…”(Kjo e(a)sti scriiată tu cartea a lui “Arbinuşia ţi është shkruar në librin “Shqipëria ç’ka ari fută,ţi e(a)sti şă ţi va s(ă)-hibă”. qenë, ç’është e çdo të bëhet”. Fraţil’i a noşt(r)i arbineşi Vëllezërit tanë shqiptarë ta s-u-ştibă ghini că aromâñil’i/vllahil’i ar fută dinë se arëmënët/vllehët kanë qenë traversă vărtoasă în crearea al Statului Arbishtylld e fortë në krijimin e Shtetit Shqipnes,când si sculâ hlambura roşă ş-laiă,la tar, kur u ngrit flamuri kuq e zi, me 28 di Novembre 1912,Valona/Vlora. 28 Nentor 1912, në Vlorë. La s-l’i arucâm un ocl’ Renaşteril’ei a noast(r)ă! Le t’i hedhim një sy Rilindjes sonë! Ahurhia cu C.Cristoforidhu, cu pionieru ali Fillo me K.Kristoforidhin, me pionierin e Renaşteril’e a noastră Naţională Rilindjes sonë Kombëtare Arbineasă,N.Vechilhargi,cai tipusi Shqiptare, N.Veqilarxhin, i cili botoi “Evătaru” pi arbinuseaşti, “Evetarin”në shqip, la Braila ali Romăniil’ei,la anu 1844. në Braila të Rumanisë, më 1844. Contină cu alti figuri cu numă arbineasi ,ma Vazhdo me të tjera figura me emër, por ţi sânt dit etnia aromână/vllahă,ca : që janë të etnisë arumune/vllahe siç janë: N.Nacio,Mexi,Asdrenu,M.Gramenu,Th. N.Naço, Meksi, Asdreni, M.Grameno, Th. Germenu,,S.Bellkamenu,Papa Kristu Gërmenji, S.Bellkameni, PapaKristo NeNegovanu,Papa Llambro Ballamaci, govani, PapaLlambro Ballamaçi, Papa Ko(s)ta Ballamaci,intelectual patriot, Papa Ko(s)ta Ballamaçi, patriot intelektual, Membru la Ceta di Vasil Tromara,profesur pjesëtar i Çetës së Vasil Tromarës, profesor di limba franţeză/frănţuzeaştil’ei i gjuhës frënge/frëngjishtes (poliglot,stia 8 limbi xeani),la (poliglot,njihte 8 gjuhë të huaja) në Liţeu di Fe(a)ti Curceaua,inspector di eduLiceun e Vajzave në Korçë, inspector i arsi-
17
Të nderuar pjesëmarrës, miq të artit e dashamirës të autorit. Sot në prag të ditës së Krishtlindjeve, Ziso Musha së bashku me të birin, Marion, çelin ekspozitën e përbashkët me gdhendjet e tyre në dru, frut I një pune prej disa vitesh krijimi nëpërmjet daltës. Thuhet se artet vizive, në kategorizimin që u bëhen arteve në përgjithësi sipas zhanreve, të quhen arte memece, kjo nga shkaku i fiksimit të tyre ku autori e ka thënë fjalën e vetë në realizimin e veprës. Janë të tjerët ata që flasin për ç’ka ndodhur e arrirë. E konceptuar At & Bir, ekspozita, përfton një ndjenjë e sens të këndëshëm me mesazhin e përcjelljes si trashëgimi e kësaj fushe të artit, pra atë të gdhendjes në dru, ku artisti bën këtë materje të lidhur aq shumë me njeriun, të flaës. Ndërsa tek Zisoja, si artist më me përvojë, ndihet si formë instikti trajtimi nga motivi në motiv, tek i biri, Marioja, i cili është në fazën e kërkimit e tendencës, ku në të ardhmen i takon të shkëputet në perceptime edhe më të avancuara si estetikisht ashtu edhe në fushën e mendimit, dhe këtë premisë e mundësi shtegëtimi ai e ka.
do të dallohej edhe figura e kompozuar në relief e femrës që tjerr e thur me një impostim lozanjar ku nënkupton, tjerrjen dhe thurjen e jetës së ardhshme. Një nga kompozimet e dallueshme me një qëndrim e abstragim të formës është reliefi “ mali i Lënies “, ku nëpërmjet siluetit ose brënda tij, rovijëzohet figura e një femre si simbol i jetës.
Kështu do të përmendim edhe një sërë punimesh të tjera si portreti i vajzës tredimensional në dru, por që flokët i ka të konceptuara me fije të thurura liri, i cili ka një Duke parë ekspozitën, të bien në sy disa gjendje shpirtërore gjithë hijeshi. tipare e karakteristika ku ajo që do të evidentoja është tipari jetësor, fryma lirike e tradiPa i hyrë një analize të plotë doja vetëm cionale prej komunitetit nga i cili vjen origji- sa për përmendje reliefin “ Vallëtari”, për na e tyre, pra nga komuniteti vllah. gjallërinë e dinamikën e tij, portrete apo grup portretesh, kompozimet e stilizuara, Kështu me titull “ TRADITË” ku përcilËndrën fluturuese, Figura e demit, e daltuar let mesazhi nëpërmjet figurës qëndrore të vrullshëm, Gjethja e duhanit me figurën e vajzës, nuses apo amvisës së shtëpisë me korënë pre të një zemre, kuckat si instikt i austumin tradicional e elementëve të tjerë, ku torëve ndaj drurit e së fundi portreti i nënës, nëpërmjet sinqeritetit pse jo dhe naivitetit i cili është shumë në karakter, trajtuar me që, herë herë ka nevojë një vepër arti, përcjell dashuri e sinqeritet ku z. Ziso shpreh edhe me frymën e mikëpritjes. mirënjohjen ndaj saj, apo nocionit të përInteresante në këtë ekspozitë janë edhe botshëm të nënës në përgjithësi. punimet me motive baritore, dashuria nën Urime Ziso,urime Mario melodinë e fyellit duke qenë dëshmitar në kompozim edhe koka e bukur e dashit që Haxhi Kalluci, n.kryetar i bashkisë Fier. prin kopenë. Në natyrë të këtyre motiveve 15. 12. 2011
18 e delikatesë buron plot tinguj jete e dlirësi nga “ Vajza me fyell”, ndërsa tutje kullotin ëmbëlsisht bagëtia nën sinfoninë e zileve dhe këmborëve. Këtij peisazhi paqeje dhe urtie i mban iso vepra “ Dy kaprojtë”, që fiton admirimin dhe miratimin e të gjithëve : ’ është hera e parë që i talentuari Sa bukur ! Mrekulli ! Të lumtë, o Ziso ! në punimet artistike të drurit, Simboli i jetës në udhëtim, majë kalit Zisa Musha, befason miqtë dhe dashamirësit e artit në Fier, me e mushkës, njen nga stërvitet e shkuara, një tjetër ekspozitë artistike. Këtë radhë ai, sigurinë dhe vazhdimësinë e ecjes, ecjes së në vigjilje të Krishtëlindjeve dhe të vitit të ri pandalëshme, kudo që i hodhi historia e 2012, çeli ekspozitën në mjediset e galerisë së ndjekjeve dhe mbijetesës. Arteve, Fier. Jeta e vllehëve në këtë ekspozitë vjen si mall e si nostalgji, si reagim dhe si detyrim. Mbi tridhjetë punë të realizuara në dru, me stile e forma të larmishme, mbushën sallën Autori edhe copave të çuditëshme të e galerisë së arteve të bukura. Tematikën drurëve djegur e shkatëruar nga rrufeja, e larmishme të punimeve e bashkon një apo prurjet e rrëmbyera të përenjëve, u ka diellim dhe rezatim që vjen nga kohë të dhënë jetë, formë artistike ku ndërthuret lashta, pikëzuar deri në ditët e sotme për fort e përqafimisht realja me mitologjiken, mbijetesën vllahe. Këtij komuniteti të cilit i modernja me absurdin. Madhështisht përket autori, i thur himn me këtë ekspozitë ngrihet talenti i Zisa Mushos, që edhe drurit aq domethënëse, derdhur neë versione nga di t’i japë jetë, fantazinë ta ulë e fiksojë me art më të arrirat e më të çuditshëmet. Secila në aq vepra artistike që emblemisht ruajnë vepër shënon një tematikë dhe një ide, një origjinalitetin e autorit. vizion dhe një mesazh, është shprehje e një Botën e shpirtin fetar, të ortodoksisë, Zisoja pjesëze nga jeta, kultura, historia dhe tradita di ta fiksojë mrekullisht me kolorin e bolltë vllahe. të faunës e florës kudo ku kanë jetuar, rritur Të gjithëve u bëri përshtypje kristaliteti dhe e plakur vllehët, Në ikonostaset e tij, apo në qartësia e simboleve, forca dhe siguria e tyre, ikonat e shenjtëve, në fragmentet e tyre, ai tisi i krenarisë dhe i fisnikërisë, “ Vajza duke shenjtërisht dhe fantastikisht, ka shkrirë në tjerrur”, një realizim mjeshtëror ku plot finesë, një shpirtin hyjnor me botën mrekullore të siguri dhe vitalitet kryeneçësie, vajza vllahe vllehëve. tjerr. Në atë hedhje të drugës tërë elegancë, Puntor, nikoqir, duarartë, tejpamës, spikat dinjiteti shkrirë në bukuri dhe egërsi besnikë të dijes dhe përparimit, tolerantë cilësie. Në të tjera gdhëndje skulpturore e mirëkuptues, kështu janë vllehët. Ndaj e dhe basorelieve si “Demi i egërsuar”, vjen bënë ata Voskopojën, Grabovën, Llëngën pranë tërë bubullima mitolologjia dhee jeta etj. Kudo që i hodhi fati i rrugëtimit, vllehët zakonore-besimtare e vllehëve. Vjen Leni nga treguan se janë të tillë dhe artistë. I tillë është mali i Lënies, që u vetsakrifikua për të mos edhe Zisa Musho, i rrallë ndër më puntorët, rënë në duar të rrëmbyesve. Krenueshëm artist ndër më të mirët, njerëzor ndër njerëzit. dhe mesazhueshëm ajo është fiksuar tërë I tillë shfaqet Zisoja edhe në këtë ekspozitë të jetë në veprën e Zisos. Ashtu si “ Dy gjelat “ tij. që luftojnë si dy oqeane të egërsuar njëri me tjetrin, pas tyre fshihet vitaliteti i forcës tërë Suksese edhe më, vëlla Ziso. Hëros tutuna, shkëlqim e energji që derdhen aq artistikisht pi kërçunjli sh’ të pashtli ! nga autori, në atë basoreliev të drunjtë që Mihal Lili Krimce, shkrimtar Fier më 23 sikur pikon mes ekspozitës. dhjetor 2011. Natyraa e butë, gjithë lirizëm, muzikë
RELIEVE TË SHPIRTIT VLLAH NË EKSPOZITËN ARTISTIKE TË ZISA MUSHËS / FIER
S