1.1.2. Cấu trúc của năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề

nhận thức sâu sắc và chấp nhận vấn đề cần giải quyết; quá trình tìm kiểm lời giải cho vấn đề đã được chấp nhận giải quyết, lí giải, chứng minh, kiểm tra; tìm được kết quả cuối cùng và đánh giá kết quả tìm được”. - Theo John Dewey, giải quyết vấn đề gồm 5 bước: “Tìm hiểu vấn đề; xác định vấn đề; đưa ra những giá thuyết khác nhau để giải quyết vấn đề; xem xét hệ quả của từng giả thuyết dưới ánh sáng của kinh nghiệm trước đây; thử nghiệm giải pháp thích hợp nhất.” Dù được phân chia theo cách nào thì GQVĐ vẫn bao gồm ba bước sau: - Bước 1: Tìm hiểu vấn đề + Tạo tình huống gợi vấn đề; + Giải thích để hiểu đúng tình huống; + Phát biểu và đặt mục đích giải quyết vấn đề. - Bước 2: Giải quyết vấn đề + Phân tích, làm rõ những mỗi quan hệ giữa cái chưa biết và cái đã biết; + Đề xuất và thực hiện hướng giải quyết vấn đề, ở đây thường vận dụng quy tắc tìm đoán, quy lạ về quen, đặc biệt hóa, khái quát hóa, xét tính tương tự, suy ngược suy xuôi... + Trình bày cách giải quyết vấn đề. - Bước 3: Nghiên cứu và kiểm tra lời giải + Kiểm tra sự đúng đắn của lời giải; + Kiểm tra tính tối ưu, tính hợp lí của lời giải; + Đề xuất những vấn đề mới có liên quan và giải quyết vấn đề nếu có thể. Năng lực giải quyết vấn đề là tổ hợp năng lực thể hiện vận dụng các kiến thức, các kĩ năng (thao tác tư duy và hoạt động) trong hoạt động học tập nhằm giải quyết có hiệu quả những nhiệm vụ của bài toán. Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề trong vật lí bao gồm năng lực tìm tòi, nhận biết và phát hiện vấn đề; năng lực giải quyết vấn đề; mỗi liên hệ giữa năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề với năng lực vật lí, năng lực giải bài tập vật lí.

1.1.2. Cấu trúc của năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề

Để phát triển năng lực GQVĐ cần phải xác định các biểu hiện của năng lực đó, theo chúng tôi các biểu hiện đó như sau: - Biết phát hiện một vấn đề, tìm hiểu một vấn đề. - Thu thập và làm rõ các thông tin có liên quan đến vấn đề. - Đề xuất được giả thuyết khoa học khác nhau: Lập được kế hoạch để GQVĐ đặt ra và thực hiện kế hoạch độc lập, hợp lí. - Thực hiện và đánh giá giải pháp GQVĐ; suy ngẫm về cách thức và tiến trình

GQVĐ để điều chỉnh và vận dụng trong tình huống mới. Trong đề tài nghiên cứu chúng tôi tập trung đi sâu 4 thành tố của năng lực GQVĐ, các tiêu chí của mỗi hành vi (biểu hiện) và các mức độ của mỗi tiêu chí thì chúng tôi thể hiện qua bảng sau:

Bảng 1.1. Cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề và tiêu chí đánh giá NL GQVĐ

Thành phần/

Thành tố Hành vi Tiêu chí Mức 4 Mức 3 Mức2 Mức 1

Phân tích được tình huống cụ thể Phân tích được tình huống cụ thể đầy đủ, rõ ràng một cách độc lập. Phân tích được tình huống cụ thể đầy đủ nhưng chưa rõ ràng. Phân tích được tình huống cụ thể khi trao đổi với bạn. Phân tích được tình huống cụ thể dưới sự hướng dẫn của giáo viên.

Tìm hiểu, khám phá vấn đề Phát hiện được tình huống có vấn đề Tự phát hiện được vấn đề.

Nêu được tình huống có vấn đề Tự phát biểu được vấn đề.

Thiết lập không gian vấn đề Thu thập thông tin

Phân tích thông tin Phân tích thông tin chi tiết, cụ thể,

Xác định được đầy đủ chính xác các thông tin cần thiết. Phát hiện được tình hưống có vấn đề khi trao đổi với bạn. Tự phát biểu vấn đề nhưng chưa đầy đủ.

Xác định được chính xác một số thông tin cần thiết. Phát hiện ra vấn đề dưới sự hướng dẫn của giáo viên.

Phát biểu vấn đề nhưng chưa đúng với trọng tâm. Xác định được thông tin dưới sự giúp đỡ của người khác.

Phân tích được thông tin nhưng Phân tích được thông tin dưới sự Chưa phát hiện ra vấn đề

Phát biểu vấn đề dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Đọc thông tin nhưng chưa xác định được thông tin cần dùng. Có phân tích thông tin.

Thành phần/ Thành tố

Lập kế hoạch, thực hiện giải pháp

Hành vi

Tìm ra kiến thức vật lí và kiến thức liên môn liên quan đến vấn đề. Biết tìm hiểu các thông tin có liên quan đến vấn đề ở SGK, tài liệu tham khảo và thông tin qua thảo luận với bạn. Biết tìm hiểu các thông tin có liên quan đến vấn đề ở SGK và thảo luận với bạn. Biết tìm hiểu các thông tin có liên quan đến vấn đề

Đề xuất giả thuyết

Lập kế hoạch để giải quyết vấn đề

Thực hiện kế hoạch GQVĐ

Tiêu chí

Mức 4 Mức 3 Mức2 Mức 1

sắp xếp khoa học.

Đề xuất được giải pháp giải quyết vấn đề một cách tối ưu. chưa chi tiết.

Đề xuất được giải pháp giải quyết vấn đề nhưng chưa tối ưu.

Lập được kế hoạch để GQVĐ cụ thể, chi tiết (đầy đủ thời gian, nguồn nhân lực, vật lực) Thực hiện kế hoạch GQVĐ độc lập, hợp lí. Lập được kế hoạch để GQVĐ nhưng chưa đầy đủ, chi tiết.

Thực hiện kế hoạch GQVĐ độc lập nhưng chưa hợp lí. giúp đỡ của GV.

nhưng ở kinh nghiệm bản thân. Chỉ tìm hiểu thông tin khi được yêu cầu.

Đề xuất được giải pháp giải quyết vấn đề nhưng chưa hợp lí.

Lập được kế hoạch GQVĐ nhưng nhờ sự giúp đỡ của người khác. Đề xuất được giải pháp giải quyết vấn đề dưới sự hướng dẫn của GV. Chỉ lập kế hoạch để GQVĐ khi được yêu cầu.

Thực hiện kế hoạch GQVĐ nhưng cần có sự giúp đỡ của giáo Thực hiện kế hoạch GQVĐ nhưng chưa hoàn thành.