NASLEĐE U FUNKCIJI KULTURNOG TURIZMA kulturne staze u Novom Sadu
Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka
NASLEĐE U FUNKCIJI KULTURNOG TURIZMA HERITAGE IN THE FUNCTION OF CULTURAL TOURISM
Organizatori │ Organisators
Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka Departman za arhitekturu i urbanizam
arh.ns
Partneri │ Partners Novi Sad 2021 Predmet │ Subject
Graditeljsko nasleđe, očuvanje i zaštita 1 Architectural Heritage, Preservation and Protection 1 Mentori │ Mentors dr Anica Draganić dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi Učesnici │ Participants Daniel Arraez, Mihaela Balaž, Đurđina Basić, Svemir Bilbija, Teodora Bogdanović, Stefan Bošković, Katarina Despotović, Milena Doderović, Jelena Drinić, Zorica Dragomirović, Jelena Dronić, Sonja Đorđan, Milica Femić, Dragana Gajić, Marijana Grbić, Nikola Grbić, Milana Grgić, Ana Hriešik, Nastasja Ilić, Milica Gordić, Mladen Jakovljević, Isidora Jevtić, Gorana Kandić, Isidora Kisin, Milica Knežević, Jelena Kojić, Jana Kostov, Andrijana Kovačević, Aleksandra Letić, Jelena Ličina, Slađan Lončar, Olivera Marković, Olivera Miljković, Marina Mišković, Jelena Motorov, Danijel Nister, Zorana Obradović, Kristina Omoran, Zoran Otrupčak, Jelena Panić, Kristina Petrović, Teodora Petrović, Katarina Popov, Igor Rajković, Teodora Rankov, Đurđina Sladaković, Katarina Spasić, Nina Stanković, Violeta Stefanović, Jelena Stepanović, Ljubica Stevanović, Stefan Stojčić, Tamara Stričević, Milan Tasić, Jovana Teofilović, Stefan Tomić, Albert Topić, Dragana Veselinović, Ena Vorkapić, Sandra Vrekić, Sara Vulić, Stefan Živančev
Anica Draganić_Mirjana Sladić_Maria Silađi
NASLEĐE U FUNKCIJI KULTURNOG TURIZMA HERITAGE IN THE FUNCTION OF CULTURAL TOURISM N S C U LTo u r s
Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka
©
Anica Draganić_Mirjana Sladić_Maria Silađi
sadržaj │ contents 9
uvodna reč │ foreword
17
NS CULTours
19
prostori │ places
20 22 24 26 28 30 32 34
Bitka za Petrovaradin 1716 │ Battle for Petrovaradin 1716 Bulevar Mihajla Pupina │ Mihajlo Pupin Boulevard Centri društvene aktivnosti Novog Sada │ Main Points of Social Activity in Novi Sad Fruškultura │ Fruškultura Neformalni trgovi │ Informal Squares Novi Sad: Grad koji nestaje │ Novi Sad: a Vanishing City Od 23. oktobra do Oslobođenja │ From 23 October to Liberation Počeci moderne arhitekture na Bulevaru Mihajla Pupina │ Beginnings of Modern Architecture at the Mihajlo Pupin Boulevard Putem novosadskog tramvaja │ Tracking Novi Sad`s Tram Rat za Evropu │ War for Europe Starim Futoškim putem │ The Old Futog Road Stari zanati u Novom Sadu │ Old Crafts in Novi Sad Ulica Zlatne grede │ The Zlatne Grede Street Uticaj komunizma na razvoj Novog Sada │ The Influence of Communism on the Development of Novi Sad
36 38 40 42 44 46
građevine │ buildings
49
Bajkoviti dvorci naše okoline │ Fairy Tale Castles of Our Surroundings Balzamovanje duše │ Embalming of Soul Jevrejsko kulturno nasleđe u Novom Sadu │ Jewish Cultural Heritage in Novi Sad Palate - na linijama tramvaja │ Palaces - on Tram Routes Putevima industrijskog nasleđa │ Roads of Industrial Heritage Slovaci u Novom Sadu │ The Slovaks in Novi Sad
50 52 54 56 58 60
ličnosti │ figures
63
Arhitekt Lazar Dunđerski │ Architect Lazar Dunđerski Bronzana staza Novog Sada │ Bronze Route of Novi Sad Graditeljski opus Dragiše Brašovana │ Architectural opus of Dragiša Brašovan Jovan Soldatović │ Jovan Soldatović Tragom Dušana Krstića │ Following the Foodsteps of Dušan Krstić Tragom Tabakovića │ Tracking Tabaković Zmajeva kulturna staza │ Cultural Route of J. J. Zmaj Znamenite žene Novog Sada │ Famous Women of Novi Sad
64 66 68 70 72 74 76 78
autobuske linije │ bus lines
81
Linija 4 │ Line 4 Omnibus 9 │ Omnibus 9 Razvojna linija Novog Sada │ Development Line of Novi Sad
82 84 86
zaključna reč │ conclusions
89
uvodna reÄ? │ foreword
uvodna reč │ foreword Izazovi u planiranju kulturnog turizma Kulturni turizam je danas klјučni partner u upravlјanju kulturnim nasleđem. Dvostruka uloga kulture ogleda se u podržavanju kolektivnog pamćenja i identifikaciji društva, sa jedne, i predstavlјanju izvora bogatstva i ekonomskog razvoja, sa druge strane. Najveći izazov u planiranju kulturnog turizma je usklađivanje konzervatorskih principa sa potrebom savremenog potrošačkog društva. U tom smislu dolazi do komodifikacije istorije, kulture i fizičkih aspekata spomenika. Nasleđe omogućava čitanje istorije, međutim ne predstavlјa istoriju samo po sebi! Ono egzistira na prevođenju istorijskih činjenica u svrhu očuvanja memorije i vrednosti. Međutim, nasleđe, kao svojevrstan medijum između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, često biva upotreblјeno za kreiranje falsifikata. Poznato je da istoriju pišu pobednici! Ipak, sa određene vremenske distance, u novim društveno-političkim okvirima, ponovno nepristrasno čitanje istorije često donosi nova saznanja i nove činjenice. Tako tekovine prethodnih političkih režima ponekad dobijaju sasvim drugačiju konotaciju. Jedan od najvećih izazova u uklјučivanju kulturnog nasleđa u turističku ponudu jeste očuvanje fizičkih karakteristika samog objekta, ali i njegovog okruženja. Autentičnost predela uglavnom biva degradirana montažom ili izgradnjom novih objekata za komercijalne funkcije (prodaja suvenira, restoran, parking, tržni centar, tezge za prodaju pića i hrane...). Uništavanjem integriteta nestaju vizuelne i simboličke veze objekta i predela, nestaje genius loci. Neadekvatni graditelјski i planerski poduhvati u okolini istorijskih spomenika, kao i komercijalizacija nematerijalnog nasleđa vode ka dekontekstualizaciji kulture, odnosno gubitku autentičnosti kulturnih izraza.1 Percepcija kulturnog konteksta određenog mesta različita je iz ugla turista, posebno stranih, i lokalnog stanovništva. Dok stranci tragaju za turističkom atrakcijom, za domaće stanovništvo baština predstavlјa nacionalno blago i simbol nacionalnog identiteta. 9
Evaluaciji i valorizaciji kulturnog nasleđa i istorijskih prostora prethodi sistemsko istraživanje u cilјu formiranja baze podataka o njihovoj prirodi i značaju, konzervatorskom i turističkom kontekstu, kao i odnosu nasleđa i turizma.2 Analiza prirode mesta obuhvata podatke o njegovoj fizičkoj strukturi, lokaciji, pristupačnosti i infrastrukturi, geografskom i ekološkom statusu, vlasničkim i upravlјačkim odnosima, zakonodavnoj pozadini, ekonomskom kontekstu, ulozi lokalne zajednice i klјučnim akterima. Značaj mesta analizira se kroz istraživanje istorijskog i kulturnog konteksta, njegove autentičnosti, materijalnih i nematerijalnih obeležja, uporednih vrednosti i jedinstvenih karakteristika. U konzervatorske svrhe neophodno je istražiti odgovornosti, resurse i upravlјačke strukture za konzervaciju, cilјeve i standarde za očuvanje, prirodu trenutnih i prethodnih aktivnosti, operativne i konzervatorske troškove, ekološke, političke i ekonomske pretnje, bezbednost i mere zaštite. Sa turističkog aspekta nužno je analizirati kontekst mesta u odnosu na region, vrstu turista, turističku infrastrukturu i operatere, vrste turističkih ponuda i prihoda. Svedočeći o dugom procesu istorijskog razvoja, nasleđe predstavlјa suštinu različitih kulturnih identiteta i postaje sastavni deo savremenog života. Kao kolektivna memorija određene zajednice, nasleđe je nezamenlјiv resurs i značajan faktor sadašnjeg i budućeg razvoja. U doba sve veće globalizacije konzervacija, interpretacija i prezentacija nasleđa i kulturne raznolikosti veliki su izazovi. U tom kontekstu uloga kulturnog turizma je klјučna.
Kulturne staze kao novi oblik nasleđa i turizma Kulturne staze, kao sredstvo evropske kulturne saradnje, Savet Evrope implementirao je u Evropsku kulturnu konvenciju (European cultural convention)3 davne 1954. godine. Međutim, program "Kulturne staze Saveta Evrope" zvanično je pokrenut 1987. godine, a njime od 1998. godine upravlјa Evropski institut za kulturne staze (The European Institute of Cultural Routes) u Luksenburgu. Cilј programa je da, posredstvom putovanja kroz prostor i vreme, ukaže na značaj nasleđa različitih zemalјa i kultura u zajedničkom kulturnom nasleđu Evrope. Kulturne staze sprovode u praksi osnovne principe Saveta Evrope: lјudska prava, kulturna demokratija, kulturna raznolikost i identitet, interkulturalni dijalog.4 Identifikaciju, proučavanje, unapređenje i promociju kulturnih staza istovremeno je podržao i IKOMOS (ICOMOS), osnivanjem Međunarodnog naučnog komiteta za kulturne staze (International Scientific Committee on Cultural Routes - CIIC).5 U prethodnoj deceniji sprovedena su opsežna istraživanja, održane brojne međunarodne naučne konferencije i uspostavlјeno nekoliko kulturnih staza u različitim regionima sveta, što je doprinelo formiranju naučne baze za identifikaciju kulturnih staza i metodologije rada u ovoj oblasti. Kao rezultat razvoja konzervatorske doktrine, novi koncept kulturnih staza nosi evolutivne ideje u pogledu vizije kulturnog nasleđa. ''Kulturne staze predstavlјaju interaktivne, dinamične i razvojne procese lјudskih interkulturnih veza, koje odražavaju bogatu raznolikost doprinosa različitih naroda kulturnom nasleđu.''6 Kontekst (prirodni/kulturni), sadržaj (materijalni/nematerijalni), kros-kulturni značaj celine, dinamičan karakter (interakcija kulturnih uticaja) i okolnosti 10
(geografske, prostorne, kulturne, istorijske) neizostavni su elementi svake kulturne staze. Klasifikaciju staza moguće je sprovesti prema: teritorijalnom opsegu (lokalne, nacionalne, regionalne, kontinentalne, interkontinentalne), kulturnoj tematici, cilјu ili funkciji (socijalne, ekonomske, političke, kulturne), trajanju, strukturnoj konfiguraciji (linearne, kružne, unakrsne, radijalne, mrežne) i prirodnom okruženju (kopnene, vodene, mešovite). S obzirom da predstavlјa svojevrstan skup materijalnih (kulturno/prirodno nasleđe, kulturni pejzaž) i nematerijalnih (oralna tradicija, društvena praksa i rituali, tradicionalna muzika, ples, zanatstvo) komponenti nasleđa, koncept kulturnih staza je veoma složen i višedimenzionalan. Težeći unapređenju društvenog i ekonomskog razvoja kroz kulturni turizam, ali uz poštovanje autentičnosti i integriteta, kulturne staze predstavlјaju kvalitativno inovativan pristup teoriji i praksi očuvanja nasleđa. U procesu valorizacije autentičnost mora biti verifikovana za svaki od strukturnih elemenata kulturne staze, bili oni materijalne ili nematerijalne prirode. Vrednost i kvalitet određene staze funkcija su čitlјivosti autentičnog u prirodnom i kulturnom kontekstu. U slučaju da u nekim segmentima staze materijalni tragovi nisu sasvim očuvani njihovo postojanje može biti prikazano kroz istoriografiju, a autentičnost dokazana pomoću neopiplјivih elemenata i izvora informacija.
NS CULTours U okviru predmeta Graditeljsko nasleđe, očuvanje i zaštita I studenti IV godine Departmana za arhitekturu i urbanizam imali su zadatak da formiraju kulturnu stazu na široj teritoriji grada Novog Sada. Kulturne staze definisali su kao svojevrstan skup materijalnih i nematerijalnih komponenti nasleđa, na osnovu sistemskog istraživanja prirode mesta i značaja nasleđa, odnosno konzervatorskog i turističkog konteksta. Primenjujući različite metode istraživanja, počev od prikuplјanja, proučavanja i sistematizacije građe i literature, preko sprovođenja anketa i swot analiza, sve do obilaska lokacije, opservacije i izrade fotodokumentacije, studenti su odabrali različite teme prema specifičnostima u arhitektonskom, umetničkom, privrednom, istorijskom smislu.
11
Challenges in planning cultural tourism Nowadays cultural tourism is a key partner in the management of cultural heritage. The dual role of culture is reflected in the collective memory and supporting the identification of society, on the one hand, and the presentation of the sources of wealth and economic development, on the other hand. The biggest challenge in planning cultural tourism is how to harmonize conservation principles with the need of the modern consumer society. In this sense, commodification of history, culture and physical aspects of the monument often occurs. Heritage allows reading of history, but does not represent the history itself! It exists on the translation of historical facts in order to preserve the memory and values. However, heritage, as a sort of medium between the past, present and future, is often used to create forgeries. It is known that history is written by the winners! However, from a certain distance in time, in the new socio-political frameworks, impartially re-reading of history often brings new insights and new facts. Thus the achievements of previous political regimes sometimes have a completely different connotation. One of the biggest challenges in the inclusion of cultural heritage in the tourist offer is the preservation of physical characteristics of buildings as well as its environment. The authenticity of the landscape becomes degraded by installation or construction of new facilities for the commercial functions (souvenir shop, restaurant, parking, shopping center, stalls for drinks and food ...). By destroying the integrity, visual and symbolic links of the buildings and landscape, as well as genius loci, are slowly disappearing. Inadequate construction and planning ventures around historical monuments, as well as the commercialization of intangible heritage, are leading to decontextualization of culture or loss of authenticity of cultural expressions.1 The perception of a particular cultural context of the city is different from the perspective of tourists, especially foreign, and local residents. While foreigners are looking for tourist attraction, for locals heritage is a national treasure and a symbol of national identity. Evaluation and enhancement of cultural heritage and historical spaces precede a systemic research in order to establish a database on their nature and importance, conservation and tourism context, as well as the relation of heritage and tourism.2 Analysis of the nature of the place includes information about its physical structure, location, accessibility and infrastructure, geographical and ecological status, ownership and management relations, legislative background, economic context, the role of local communities and stakeholders. The character of the place is analyzed through the research of historical and cultural context, and its authenticity, tangible and intangible characteristics, comparative values and unique characteristics. In conservation purposes, it is necessary to investigate the responsibilities, resources and management structures for conservation, objectives and standards for the conservation, the nature of current and previous activities, operating costs and conservation, ecological, political and economic threats, safety and protection measures. From the tourist point of 12
view it is necessary to analyze the context of the city in relation to the region, the type of tourists, tourism infrastructure and operators, types of tourist activities and income. Testifying about the long process of historical development, heritage represents the essence of different cultural identities and become an integral part of modern life. As a collective memory of a particular community, heritage is an asset and an important factor in the current and future development. In an era of increasing globalization, conservation, interpretation and presentation of heritage and cultural diversity are major challenges. In this context, the role of cultural tourism is crucial.
Cultural routes as a new form of heritage and tourism Cultural routes as a means of European cultural cooperation, has been implemented in 1954 by the Council of Europe in the European Cultural Convention.3 However, the program "Cultural routes of the Council of Europe" was officially launched in 1987, and since 1998 it is managed by the European Institute of Cultural Routes in Luxembourg. Traveling through space and time this program should highlight the importance of heritage of different countries and cultures in the common cultural heritage of Europe. Cultural routes implement in practice the basic principles of the Council of Europe: human rights, cultural democracy, cultural diversity and identity, intercultural dialogue.4 Identification, study, enhancement and promotion of cultural routes have been supported by ICOMOS, which established International Scientific Committee on Cultural Routes - CIIC.5 In the past decade extensive researches have been carried out, numerous international scientific conferences were held and several cultural routes were established in the different regions of the world, which contributed to the formation of a scientific base for the identification of cultural routes and methodologies in this field. As a result of the development of the doctrine of conservation, a new concept of cultural routes carries evolutionary ideas in terms of the vision of cultural heritage. ''Cultural Routes represent interactive, dynamic, and evolving processes of human intercultural links that reflect the rich diversity of the contributions of different peoples to cultural heritage.''6 Indispensable elements of any cultural routes are: context (natural / cultural), content (material / immaterial), cross-cultural character of the whole, dynamic character (interaction of cultural influences) and circumstances (geographical, physical, cultural, historical). Classification of routes can be carried out by: the territorial scope (local, national, regional, continental, intercontinental), cultural issues, aim or function (social, economic, political, cultural), duration, structural configuration (linear, circular, cross, radial, network) and the natural environment (land, water, mixed). Given that represents a set of tangible (cultural / natural heritage, cultural landscape) and intangible (oral traditions, social practices and rituals, traditional music, dance, crafts) components of heritage, the concept of cultural route is very complex and multidimensional. Striving for improvement of social and economic development through cultural tourism, while respecting the authenticity and integrity, cultural routes represent a qualitatively innovative approach to the theory and practice of heritage conservation. 13
. In the process of valorisation authenticity must be verified for each of the structural elements of cultural route, whether they are tangible or intangible. The value and quality of certain routes depend on the readability of authentic natural and cultural context. In the case that in some segments of routes material evidence are not completely preserved their existence can be shown through historiography and authenticity proven using intangible elements and sources of information.
NS CULTours During the course Architectural heritage, preservation and protection I, students of the fourth year of the Department of Architecture and Urban Planning had the task to form cultural routes in the broader territory of Novi Sad. Cultural routes were defined as a unique set of tangible and intangible components of heritage, on the basis of systematic research of the nature of place and the importance of heritage, respecting conservation and tourism context. Applying different research methods, such as collecting, studying and systematization of materials and literature, implementation of surveys and swot analysis, visiting the site, making observations and photographic documentation, students have chosen different themes according to the specifics in the architectural, artistic, economic, historical sense.
14
Apinya Baggelaar Arrunnapaporn, ''Authenticity versus Commodification: Atrocity Heritage Tourism at the ‘Death Railway’ of the River Kwai and its Associations'' (paper presented at the AICOMOS 2007 Conference Extreme Heritage, Cairns, Austrtalia, July 19-21 2007) http://www.aicomos.com/wp-content/uploads/apinyabaggelaararrunnapaporn.pdf 2 International Cultural Tourism Charter - Managing Tourism at Places of Heritage Significance (Mexico: ICOMOS International, 1999) http://www.international.icomos.org/charters/tourism_e.pdf 3 European Cultural Convention (Paris: Council of Europe, 1954) http://eua.cu.edu.tr/Files/EuropeanCulturalDeklarasyonu.pdf 4 The European Institute of Cultural Routes, ''Who are we?'' The European Institute of Cultural Routes http://www.cultureroutes.lu/php/fo_index.php?lng=en&dest=bd_pa_det& unv=qs 5 ICOMOS – CIIC. Statutes International ICOMOS Committee on Cultural Routes (CIIC). ICOMOS – CIIC. http://www.icomosciic.org/index.htm 6 The ICOMOS Charter on Cultural Routes (Québec: ICOMOS International, 2008) http://www.international.icomos.org/charters/culturalroutes_e.pdf 1
15
NS CULTours
prostori │ places
20
21
22
23
25
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
građevine │ buildings
50
51
53
54
55
56
57
58
59
60
61
liÄ?nosti │ figures
64
65
66
67
68
69
70
72
74
75
76
77
78
79
autobuske linije │ bus lines
82
83
85
86
završna reč │ conclusions
završna reč │ conclusions
Na osnovu unapred postavljenih kriterijuma izvršena je selekcija studentskih radova koji su postali deo programa NS CULTours, podržanog od strane platforme za razvoj kreativnih potencijala Novog Sada - NOVI SAD 2021. Selektovane kulturne staze, osim što će biti prikazane u okviru izložbe NS CULTours u Izložbenom pavilјonu Rektorata u februaru 2017. godine, u budućnosti bi mogle postati deo zvanične kulturne ponude grada i doprineti promociji nasleđa u kontekstu razvoja kulturnog turizma buduće Evropske prestonice kulture.
Selection of student works, which have become part of the NS CULTours, programme supported by the platform for the development of the creative potential of Novi Sad - NOVI SAD 2021, was based on pre-set criteria. The selected cultural routes, except that will be displayed at the exhibition NS CULTtours in pavilion of the Central University building in February 2017, in the future could become part of the official cultural offer and contribute to the promotion of heritage in the context of the development of cultural tourism of future European Capital of Culture. 91
NASLEĐE U FUNKCIJI KULTURNOG TURIZMA HERITAGE IN THE FUNCTION OF CULTURAL TOURISM NS CULTours katalog međunarodne izložbe │ international exibition catalog
urednici │editors dr Anica Draganić dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi kustosi │curators dr Anica Draganić dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi autor uvodne reči │author of foreword dr Anica Draganić odgovorni urednik │ responsible editor dr Darko Reba selekcioni odbor │ selection committee mr Alan Braun (HR) dr Aida Idrizbegović Zgonić (BiH) dr Csaba Jakab (HU) dr Borut Juvanec (SL) dr Tijana Palkovljević Bugarski (SRB) recenzenti │ reviewers Loreta Gudelj Barać dr Marko Todorov naslovna strana │ cover Dragana Gajić, Teodora Rankov izdavač │ publisher Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka elektronski katalog │ electronic catalog ISBN 978-86-7892-901-4
CIP - Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 338.48:316.7]:72(497.113 Novi Sad)(083.824) NASLEĐE u funkciji kulturnog turizma [Elektronski izvor] = Heritage in the function of cultural tourism / [urednice Anica Draganić, Mirjana Sladić, Maria Silađi]. - Novi Sad : Fakultet tehničkih nauka, 2017 Način dostupa (URL): www.arhns.uns.ac.rs. - Uporedo srp. tekst i engl. prevod. - Opis zasnovan na stanju na dan: 20.2.2017. - Nasl. s naslovnog ekrana. ISBN 978-86-7892-901-4 a) Kulturni turizam - Arhitektura - Novi Sad - Izložbeni katalozi COBISS.SR-ID 312514055
ISBN 978-86-7892-901-4