RETROVIZOR Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehniÄ?kih nauka
RETROVIZOR
Radionica RETROVIZOR put kroz kulturno nasleđe Vojvodine Povodom obeležavanja 20 godina Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu oktobar 2016. godine Predmet
Graditeljsko nasleđe, očuvanje i zaštita 1 i 2 Mentori dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi
Katarina Maksimov
Učesnici Studenti: Nataša Apostolović, Tamara Bajić, Milica Čabrilo, Nemanja Ćaćić, Aleksandar Davidović, Sanja Dubljević, Milica Ivković, Monika Mađar, Sanja Pavlović, Sofia Rudan Pedagog Muzeja Vojvodine Vijeročka Šipka Deca Deca vrtića Čarolija i Veverica Predškolske ustanove „Radosno detinjstvo“, učenici trećeg razreda Osnovne škole „Žarko Zrenjanin“ iz Novog Sada, učenici drugog razreda Osnovne škole „Petefi Šandor“ iz Novog Sada
RETROVIZOR
put kroz kulturno nasleđe Vojvodine
Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka
©
Mirjana Sladić_Maria Silađi
sadržaj 7
uvodna reč – retrovizor
11
graditeljsko nasleđe za početnike
19
graditeljsko nasleđe Vojvodine
19
najvrednije graditeljsko nasleđe Vojvodine
25
rimsko nasleđe na tlu Vojvodine
identifikacija mesta
Sirmium–Sremska Mitrovica
31
srednjovekovno nasleđe
Bač i Arača
37
barokno nasleđe
podgrađe Petrovaradinske tvrđave
43
nasleđe XIX veka
Novi Sad
49
zavšna reč
uvodna reÄ? – retrovizor
uvodna reč retrovizor Kao značajan segment svake društvene zajednice jeste poznavanje opšte i lične istorije, sa tim u vezi jedan od najvećih zadataka je da upoznamo i da cenimo svoje kulturno nasleđe. Važan korak ka tom cilju je da šira zajednica izgradi svest o istoriji, kulturnom i graditeljskom nasleđu. Time se stvara zdrava podloga ne samo za poštovanje nasleđa, nego i za njegovo očuvanje i adekvatno korišćenje u savremenom kontekstu. Ceo proces utiče na stavaranje ličnog identiteta i identiteta drušva uopšte. Nažalost, nedovoljna razvijena svest o poštovanju graditeljskog nasleđa je posledica toga što edukacija na tom polju počinje kasno ili se, u najvećem broju slučaja, nikada ne desi. Upoznavanje sa kulturnim nasleđem i prezentacija graditeljskog nasleđa kao istaknut segment, treba da bude sastavni deo obrazovanja počev od najranijeg uzrasta, preko osnovnih i srednjih škola, sve do fakulteta. Ovako implementirana u društvenu zajednicu može da ostavi pozitivan efekat i na stariju populaciju koja nije imala prilike ili prosto nije imala želje da se edukuje ličnomali i o opštom kulturnom nasleđu. Radionica u okviru grupe predmeta Istorija arhitekture, obnova i zaštita graditeljskog nasleđa RETROVIZOR – Put kroz kulturno nasleđe Vojvodine, ima za cilj, da na jedan kreativan način, prezentuje svoj rad koji doprinosi edukaciji kako budućeg stručnog kadra tako i šire društvene zajednice tokom protekle dve decenije. Tema radionice je istorija i graditeljsko nasleđe Vojvodine koje je predstavljeno kroz različite instrumente i metode edukacije. Osmišljena je za širok spekt posetilaca, od najmlađeg uzrasta do starijih generacija. Radionica je realizovana kroz interaktivne i logičke igre pomoću kojih učesnici upoznaju segment prošlosti Vojvodine, kulturno i graditeljsko nasleđe jednog određenog perioda na odabranom prostoru. Na ovaj način učesnici postaju aktivni činioci promocije i očuvanju baštine. 9
graditeljsko nasleÄ‘e za poÄ?etnike
graditeljsko nasleđe za početnike U našoj sredini stalno se razmatraju mogućnosti kako u široj zajednici razviti svest o vrednosti kulturnog nasleđa, a zatim i o nužnosti da se ono što bolјe očuva, prezentuje i koristi. I bez dublјe analize odmah se može zaklјučiti da je jedan od razloga zašto ta svest nije dovolјno razvijena taj što se nedovolјno rano počinje sa edukacijom, koja je nužni preduslov za bilo kakvo osvešćivanje. Upoznati sa nizom međunarodnih i nacionalnih pokušaja da se lјubav prema kulturnom nasleđu počne da razvija od detinjstva, na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu osmišlјen je program, namenjen različitim uzrastima dece, tokom kojeg studenti realizuju niz aktivnosti koje su osmisli nastavnici i saradnici na predmetu Graditelјsko nasleđe, očuvanje i zaštita 1 i 2. Prilikom formiranja programa za vežbe na ovom predmetu pošlo se od nekoliko stavova koji se ovde navode. Promocija kulturnog nasleđa, posebno graditelјskog, treba da bude sastavni deo obrazovanja u dečijim vrtićima, osnovnim i srednjim školama. Ovaj oblik obrazovanja potreban je i važan iz sledećih razloga: - da se promoviše svest o tome da svi lјudi na svetu učestvuju u stvaranju nasleđa, - da se ulije poštovanje prema različitostima, toleranciji, uzajamnom razumevanju, strplјenju i harmoničnom suživotu dece različitog kulturnog kruga, odnosno nasleđa - da se mladi inspirišu i ohrabre da stvaraju svoju budućnost na osnovu razumevanja prošlosti i sadašnjosti - da se deca i mladi različitog uzrasta pripremaju da razumeju lokalno nasleđe i time stvaraju sigurnost, samopoštovanje i sopstveni identitet - da se podstakne interesovanje i učenje o nacionalnoj baštini, kao i da se stekne svest o različitosti nasleđa širom zemlјe - da se razvija svest da se o kulturnom nasleđu treba aktivno brinuti, jer ono propada ukoliko se kontinualno ne održava i ne koristi. 13
Svaka savremena rasprava o ulozi graditelјskog nasleđa u odrastanju dece i mladih polazi od uloge graditelјstva, odnosno arhitekture u svakodnevnom životu lјudi. To ne podrazumeva samo razvoj perceptivnih sistema, već i svest da su lјudska osećanja neraskidivo povezana sa nesvesnom identifikacijom našeg tela i slike objekata koje nazivamo od najmlađih dana kućom. Slobodno se može smatrati da je kuća produžetak našeg tela. Usled toga, u sve kuće u kojima smo živeli, živimo ili ćemo tek živeti utkane su naše najveće radosti, kao i naši najdublјi strahovi. Koncept kuće se smatra da je mnogo više od jedne zgrade, koja se može opisati svojom pojavom, ili jednostavno naselјenim prostorom. Sve te kuće čuvamo u svojim uspomenama i one stvaraju slike koje se postepeno oblikuju u stalnom, doživotnom procesu. Naša sećanja nam pomažu da se osećamo zaštićeni, sigurni u svojoj intimnosti i daju nam snagu, podsticaj i energiju da živimo u vremenu koje ne možemo da biramo. Navedeni stavovi predstavlјaju polazište za stepenovani program razvijanja naklonosti i brige prema graditelјskom nasleđu. S obzirom na uzrast s kojim student, nastavnici, saradnici treba da rade, potrebno je dosta prethodnih priprema, koje se ne odnose samo na dobro savladavanje istorijskih činjenica, principa zaštite nasleđa, već obuhvataju i određena, minimalna andragogijska znanja. Da bi što bolјe poimali na koji način se životna energija crpi iz vrednosti prošlosti potrebno je što ranije početi sa određenim edukativnim procesom. Za obrazovni razvoj dece relevantna je stimulacija koju oni dobijaju od svog okruženja. Kada je dete lišeno vrednih senzornih iskustava, to može negativno uticati na njihov rast. Jedan od faktora koji može negativno uticati je deficit u razumevanju prostornih odnosa, što se u savremenom urbanom okruženju često zapostavlјa. Autori većine teorija percepcije slažu se da dete doživlјava prvo jednostavne celine, a kako se razvija postepeno uočava i detalјe u okviru celine. Zato je važno da se dete uči, kroz obuku u posmatranju, da povećava svoju perceptivnu diskriminaciju. Ovaj proces je, takođe, pod uticajem kulturnog okruženja deteta, ekonomskih uslova, prakse u podizanju dece, socijalne interakcije, verskih uverenja i vršnjačkog uticaja koji drugačije deluje na svako dete posebno. O svim ovim preduslovima vođeno je računa, te zato program koji se već dve godine odvija na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka već poprima obrise ozbilјnog dugoročnijeg projekta koji je nesumnjivo od koristi zajednici, a na radost deci i mladima, koji otkrivaju vrednosti kojima im prošlost pomaže da oblikuju svoju budućnost. 14
realizacija programa graditeljsko nasleđe za početnike Koristeći se znanjem koje su sticali tokom prethodnih godina studija na predmetima vezanim za razvoj istorije arhitekture i građene sredine studenti su mogli aktivno da se uklјuče u realizaciju programa pomenutog predmeta koji obrađuje pojmove graditelјskog nasleđa, istoriju i teoriju zaštite. Polazeći od činjenice da upoznavanje sa okolinom, pa samim tim i arhitekturom, deca započinju od najranijeg perioda detinjstva usvajajući informacije iz najbližeg okruženja, na auditornim vežbama za predmet istraživanja odabrano je graditelјsko nasleđe Vojvodine. Ovaj izbor bio je opravdan iz više razloga: studenti su sa lakoćom mogli da istražuju graditelјsko nasleđe na terenu, u naučno-istraživačkom radu bile su im dostupne sve potrebne informacije pohranjene u javnim institucijama koje su nadležne nad ovom teritorijom u različitim segmentima (zavodi zaštite spomenika kulture, arhivi, biblioteke i muzeji) i ono najvažnije, da se stečeno znanje prenosi mlađim generacijama koje trenutno odrastaju upravo na ovom prostoru. Veliki broj studenata i sam se prvi put susreo sa činjenicama vezanim za kulturno-istorijski i društvenopolitički, urbani i arhitektonski razvoj pomenutog područja. Time se postavlјeni zadatak pokazao obrazovno višeslojnim. Očekivani rezultati su postignuti i nakon uspešno završenog istraživanja studenti su savladali osnovne pojmove iz oblasti graditelјskog nasleđa. Tokom rada su usvojili osnovne principe i metode istraživanja graditelјskog nasleđa. Materijal sakuplјen i obrađen od strane studenata biće predstavlјen mlađim generacijama i upoznaće ih sa kulturnim i istorijskim vrednostima graditelјskog nasleđa iz njihove neposredne okoline.
metodologija rada Rad sa studentima osmišlјen je da se odvija u četiri faze. U prvoj fazi studenti su podelјeni u grupe. Svaka grupa studenata dobila je za zadatak da opsežno istraži određenu lokaciju, odnosno nasleđe određenog perioda na području Vojvodine. Tokom prve faze rada studenti su na predavanjima i vežbama upoznati sa osnovnim metodama istraživanja koje su morali da sprovedu samostalno prema postavlјenim zahtevima koje su pred njih izneseni u zadatku vežbi i tokom sprovođenja auditornih vežbi od strane profesora, asistenata i saradnika. Metode istraživanja obuhvatale su pre svega obilazak lokacije, opservaciju prostora, pravlјenje lične fotodokumentacije zatečenog stanja na terenu i sl. Nakon vizuelnog upoznavanja zadate lokacije usledio je naučno-istraživački rad koji je obuhvatao prikuplјanje i izučavanje građe (Arhiv grada Novog Sada, Arhiv Vojvodine, Zavod za zaštitu spomenika grada Novog Sada, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture, Zavod za urbanizam) i proučavanje literature (Biblioteka Matice srpske, Gradska biblioteka, Biblioteka Departmana za arhitekturu i urbanizam, Biblioteka kabineta za užu naučnu oblast Istorija, teorija i zaštita). 15
. Tokom sprovođenja istraživanja studenti su morali da sistematizuju svoj rad i izdvoje aspekte istraživanja na sledeći način: - prostorni kontekst koji je obuhvatao: opis lokacije u odnosu na širi kontekst; opis okruženja koji se odnosio na veze celine i neposrednog okruženja u okvirima zadate mikrolokacije; integritet, tj. karakter arhitekture, odnos izgrađenog i neizgrađenog i isticanje repera i vizura. - istorijski kontekst koji je obuhvatao: razvoj datog područja, kontinuitet ili diskontinuitet; zatim transformacije celine, morfološke karakteristike, saobraćaj i sl.; i neizostavni parametar događaji/lјudi vezani za taj prostor. - arhitektonski/urbanistički značaj koji je obuhvatao: isticanje arhitektonskih stilova koji su prisutni na zadatoj mikrolokaciji; prostorno oblikovanje; podaci o originalnom urbanističkom i arhitektonskom oblikovanju, njegove izmene kroz vreme i trenutno oblikovanje. Nakon istraživanja, uz stručno vođenje profesora, asistenata i saradnika na predmetu, studenti su svoja istraživanja u okviru grupe predstavili u formi elektronske prezentacije. Tokom druge faze studenti su istraživanje nastavili individualno, ali u okviru prethodno izučavanog područja, mikrolokacije. Svaki član studentske grupe dobio je po jedan konkretan objekat, spomenik kulture. Vodeći se stečenim znanjem iz prethodne faze studenti su za zadatak dobili da istraže zadati spomenik kulture i sistematizuju prikuplјenu građu prema zadatim aspektima koji su im navedeni u tekstu zadatka. Aspekti koje je bilo potrebno razmotriti su: - arhitektonski značaj: stilska pripadnost – vreme nastanka, preovladavajući stil, arhitekta i sl.; tip građevine; funkcionalna šema – originalna/današnja funkcija prema podacima koje je moguće prikupiti tokom istraživanja građe ili samostalnom opservacijom tokom rada na terenu; umetnička vrednost – dizajn, oblikovanje, kompozicija, simbolika i sl.; konstrukcija, materijalizacija; autentičnost i integritet – konzervatorski i restauratorski radovi, savremene intervencije i sl. - društveno-istorijski značaj: mesto u društveno - istorijskom kontekstu u kojem je nastala/u kojem se danas nalazi; spona sa ličnostima, institucijama, događajima od istorijskog značaja i sl. Nakon rada tokom druge faze, takođe uz stručno vođenje, studenti su svoja samostalna istraživanja predstavili u vidu kraćeg eseja i elektronske prezentacije. Treća faza predstavlјala je najveći izazov, kako za studente tako i za nastavnički kadar, koji je osmislio celokupni zadatak predmetnih vežbi. Svakako da nastavak rada tokom treće faze ne bi bio moguć u slučaju da materijal, koji je pripremlјen i obraćen u prethodne dve faze, nije zadovolјavao visoko postavlјene kriterijume koje su studenti postigli tokom svog rada. Stečeno znanje kao i sva prikuplјena građa, u drugoj fazi, trebalo je da posluži u trećoj fazi za formiranje materijala koji će biti upotreblјen u radu tokom održavanja radionica (između ostalog retrovizor) sa decom predškolskog uzrasta, kao i đaka osnovnih škola. 16
. Studenti su u okviru zadatka odmah na početku treće faze usmereni da svoj materijal pripreme za prezentaciju određenom uzrastu i da pomoću različitih didaktičkih sredstava i nivoa komunikacije predviđenih za datu starosnu dob prenesu svoje stečeno znanje. Materijal sa temom graditelјskog nasleđa iz neposredne okoline za rad sa decom mlađeg uzrasta i đacima osnovnih škola obuhvatao je: - predškolske ustanove, radne grupe starosti do 6 godina: pozorišne predstave, društvene igre prilagođene uzrastu (npr. ne lјuti se čoveče, i sl.), igre asocijacije, bojanke, stripove i dr. - osnovne škole, radne grupe starosti do 10 godina: društvene igre prilagođene uzrastu (npr. monopol i sl.), kvizove znanja, slagalice, sklapanje maketa objekata i prostornih celina, igre na računaru sa temom prostornih sklopova poznatih spomenika kulture iz neposredne okoline i dr.
ostvareni rezultati studenata Tokom vežbi studenti su osmislili niz različitih predloga kako bi graditelјsko nasleđe približili mlađim generacijama. Svoje stečeno znanje pretočili su u niz interesantnih predavanja, kvizova i društvenih igara prilagođenih uzrastu sa kojim su planirano realizovali radionice u predškolskim i školskim ustanovama. Materijal koji je osmišlјen u obliku društvenih igara, tipa “ne lјuti se čoveče” ili “monopola” sadrži slike i figure spomenika kulture pomenutih prostorno kulturno-istorijskih celina, a pitanja tokom igre odnose se na osnovne podatke o prostornoj celini i spomenicima kulture koji su obrađeni tokom semestralnih vežbi. Igre asocijacije, slagalice i bojanke sačinjene su od obrađenih fotografija koje su studenti sakupili tokom rada na terenu, a tokom radionice studenti su aktivno učestvovali pričajući zanimlјive priče vezane za određene spomenike kulture koji su se isticali na radnom materijalu. Strip junaci predstavlјeni su kao vršnjaci dece koja su učestvovala tokom radionice, a priča ih je vodila kroz avanture vezane, naravno, za istoriju i spomeničko nasleđe prostora koje su studenti prethodno istraživali. Deca mlađeg uzrasta izuzetno su bila zainteresovana za pravlјenje maketa prostornih sklopova i objekata od različitog materijala (kartona, plastelina, gline i sl.) na podlogama koje su izradili studenti. Nјihovo angažovanje nije podrazumevalo samo motoričku izradu maketa, nego i visok nivo zainteresovanosti za informacije o objektima koje su prepoznavali iz najbližeg okruženja. Kvizovi znanja koje su studenti osmislili takođe su tematski bili vezani za istraživanja. U zavisnosti od uzrasta kojem je kviz bio namenjen pitanja su bila različite težine. Oslanjajući se u mnogome na postavlјene aspekte istraživanja, prostorni kontekst, istorijski kontekst i arhitektonski kontekst, studenti su oformili kategorije pitanja i prema tome organizovali aktivno učestvovanje svih đaka tokom radionice. Programom je predviđeno da kvizu prethodi kratko, pregledno predavanje, koje upoznaje đake sa graditelјskim nasleđem i podacima koji se nalaze skriveni u pitanjima osmišlјenog kviza. 17
graditeljsko nasleđe Vojvodine
identifikacija mesta
najvrednije graditeljsko nasleđe Vojvodine
graditeljsko nasleđe Vojvodine najvrednije graditeljsko nasleđe Vojvodine identifikacija mesta Graditeljsko nasleđe na teritoriji današnje Vojvodine datira od najranijeg perioda naseljavanja ovih prostora. O graditeljskim aktivnostima saznajemo iz brojnih arheoloških ostataka, putopisa, pisanih izvora i sačuvanih arhitektonskih oblika koji i danas krase gradove, varošice, sela i pejzaž vojvođanske ravnice. Vredni primeri spomeničkog nasleđa svedoče o kontinuitetu graditeljske aktivnosti među kojima se ističu pojedinačni spomenici kulture, ambijentalne celine, arheološki lokaliteti i znamenita mesta. Često prikazan javnosti, kroz raznovrsne publikacije, izložbe, emisije i sve više društvene mreže, sadržaj o graditeljskom nasleđu je vrlo retko dopunjen i prilagođen najmlađima. Radionica Retrovizor namenjena je upravo ovoj publici kao edukativna, interaktivna a pre svega zanimljiva i vesela. Podeljena u više segmenata radionica u prvom delu obuhvata upoznavanje sa svim istaknutim spomenicima kulture na teritoriji Vojvodine od izuzetnog i velikog značaja sa osvrtom na mesto i oblikovanje. Drugi deo upoznaje mališane sa rimskim antičkim nasleđem na teritoriji Vojvodine,a kao istaknuti lokalitet za ovu radionicu odabran je Sirmijum. Srednjovekovno nasleđe je sadržaj trećeg segmenta, a graditeljsku aktivnost ovog perioda predstavljaju lokalitet Arača i Bačka tvrđava. Kao posebni segment radionice Retrovizor izdvojeno je nasleđe Petrovaradinske tvrđave sa podgrađem koje odgovara periodu baroknog arhitektonskog stvaralaštva. Period XIX veka prikazan je kroz niz edukativnih društvenih igara a fokus je na graditeljskom stvaralaštvu u Novom Sadu i Sremskim Karlovcima. U ovom segmentu je korišćen materijal ranijih radionica organizovanih od strane studenata, saradnika i nastavnika na predmetu Graditeljsko nasleđe, očuvanje i zaštita pod inicijativom Graditeljsko nasleđe za početnike u okviru koje i radionica Retrovizor nastaje. 21
22
radionica Početak rada u okviru radionice obuhvata upoznavanje dece predškolskog i školskog uzrasta sa najznačajnijim graditeljskim nasleđem na tlu Vojvodine, odnosno sa spomenicima kulture od izuzetnog i od velikog značaja, počev od rimskih ostataka, pa sve do baštine XIX i početka XX veka. Pruženo im je prilagođeno objašnjenje zašto su ove zgrade i kompleksi vredni, šta je to što ih čini našom baštinom i zašto treba da ih sačuvamo za buduće generacije. Nakon uvodnog, teorijskog dela, sledi praktični deo, odnosno interaktivni rad sa decom, koji ih vodi kroz identifikaciju mesta i spomenika graditeljskog nasleđa. Ovaj zadatak izveden je nad mapom Vojvodine koja je prikazana odštampana u velikoj razmeri. Učesnici radionice su imali zadatak da fotografiju spomenika kulture, povežu sa naseljem gde se ono nalazi. Na ovaj način su kroz sistem mapiranja, povezivanja mesta i spomenika kulture, stekli predstavu o prostornom rasporedu graditeljskog nasleđa na teritoriji Vojvodine. Da bi zapamtili što više podataka o samom spomeniku, vezi mesta i oblika, kao i da bi zapamtili gde se koja građevina nalazi, pripremljene su memorijske karte. Memorijske kartice su osmišljene tako da su u vezi sa fotografijama koje se postavljaju nad mapu. Fotografije su u prostoru istaknute tako što su odštampane na visokim stubićima koji se postavljaju na kartu. U toku rada na radionici igra se ponavljala kroz sistem memorijskih kartica ali i kroz domino igru, na čijim stranama pločica umesto brojeva putem fotografije takođe je predstavljeno najvrednije graditeljsko nasleđe Vojvodine. Tokom radionice Retrovizor kroz ovu interaktivnu igru je nastala instalacija u središnjem delu velike sale Muzeja Vojvodine, a u kojoj su učestvovali svi posetioci. Instalacija sa mapom Vojvodine i „šumom“ stubova spomenika kulture sa slikom graditeljskog nasleđa u „retrovizoru“ postala je zaštitni znak radionice. 23
Sirmium–Sremska Mitrovica
rimsko nasleđe na tlu Vojvodine
graditeljsko nasleđe Vojvodine rimsko nasleđe na tlu Vojvodine Sirmium–Sremska Mitrovica Antičko rimsko nasleđe na teritoriji Srbije izuzetno je bogato. Činjenica da je prostor uz tok reke Dunav predstavljao rimski vojni put ukazuje na značaj razvijanja ove oblasti i prisustvo graditeljske aktivnosti na veoma visokom nivou. Podizani su hramovi, vile, kastrumi, složene gradske strukture i infrastrukturni objekti, sve u skladu sa važnošću i razvijenošću Rimskog carstva. Na prostoru leve strane reke Save, u Sremu, ispod današnjeg grada Sremske Mitrovice nalaze se ostaci antičkog grada Sirmijuma (lat. Sirmium). Rimski grad se razvija na ostacima praistorijskog naselja Kelta. U periodu od I do IV veka postaje administrativni centar provincije Donje Panonije (lat. Pannonia Secunda), a od III do V veka ovde se nalazilo i sedište prefakture Ilirik (lat. praefecturapraetorio per Illyricum). Tokom perioda rimskog carstva služi kao privremena carska rezidencija i izdvaja se kao episkopsko sedište u ranohrišćanskom periodu. Krajem IV veka u oblast Sirmijuma prodiru varvarska plemena (Goti, Huni, Gepidi). Posle avarskog napada na početku VI veka stanovništvo je raseljeno a grad strada u požaru. Antički grad se prostirao na velikoj teritoriji uz reku Savu. Gradska struktura bila je opasana bedemima i rovovima. Unutar utvrđenja podignuta je carska palata, hipodrom, terme, horeum, trgovački i zanatski centar, nekropola i mnogi drugi objekti. Ostaci vile urbane, deo horeuma i ostaci hrama Sv. Dimitrija konzervirani su i danas vidljivi u okviru savremenih građevina. Ostaci antičkog grada Sirmijuma, stavljeni su pod zaštitu države 1957. godine Rešenjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture, a 1990. godine je Vlada republike Srbije proglasila Sirmijum arheološkim nalazištem od izuzetnog značaja i takav pravni status ima do danas. 27
28
radionica Edukativna igrica Sirmijum je namenjena deci od 6 do 8 godina. Ideja je da se kroz igru uči o osnovnim pojmovima vezanim za antičko rimsko nasleđe I za tadašnji načina života I na taj način probudi svest kod dece o značaju očuvanja graditeljskog nasleđa. Cilj igrice je prevazilaženje 11 polja odgovaranjem na pitanja. Svaki tačan odgovor omogućuje pomeranje za jedan korak bliže cilju. Deca će se imaginarnim kretanjem kroz uprošćeni model grada upoznati sa simbolima tadašnje urbane sredine, kao što su bedemi, trg, hipodrom, terme, carska palata. Igru može da igra najviše pet igrača (pojedinaca ili grupa). Svaki od njih bira pojednog predstavnika karakteristične grupe tadašnjih stanovnika (vojnik, trgovac, vozač dvokolice, kupači, car). Start je isti za sve igrače (ulazna kapija u grad), dok svaki od njih ima poseban cilj ka kom se kreće: vojnik se kreće ka odbrambenom bedemu, trgovac ka trgu, vozač dvokolice ka hipodromu, kupač ka termama, car ka carskoj palati. Igra počinje kratkim izlaganjem od nekoliko minuta od strane moderatora igre. Izlaganje bi trebalo da bude prilagođeno uzrastu dece i izvršeno tako da im bude zanimljivo za praćenje. Neophodno je spomenuti sve pojmove koji će se naći u pitanjima. U cilju što boljeg razumevanja materije, poželjno je porediti način života antičkih stanovnika sa savremenim. Na taj način bi se deci u većoj meri približila predmetna materija. U tom smislu zgodno je na primer porediti terme sa savremenim bazenom, čiji pojam je deci vrlo dobro poznat, i slično. Nakon izlaganja deca biraju željeni lik za koji će se takmičiti, dobijaju pijune u karakterističnoj boji, prazne papire i olovke za pisanje odgovora. Takmičari imaju 15 sekundi da napišu odgovore nakon čega ih svi istovremeno pokazuju. 29
Bač i Arača
srednjovekovno nasleđe
graditeljsko nasleđe Vojvodine srednjovekovno nasleđe Bač i Arača U srednjem veku je postojala značajna graditeljska delatnost na prostoru Vojvodine, međutim do danas, izuzev fruškogorskih manastira, pretežno usled turskih razaranja, sačuvan je veoma mali broj primera srednjovekovne arhitekture.Najvrednije srednjovekovno nasleđe na tlu Vojvodine nesumnjivo predstavljaju bazilika Arača, spomenik kulture od izuzetnog značaja, kao i tvrđava i podgrađe u Baču, prostorna kulturnoistorijska celina od izuzetnog značaja. U blizini Novog Bečeja, odnosno reke Tise, na jednom uzvišenju se nalaze ostaci monumentalne srednjovekovne bazilike. Pretpostavlja se da je ova trobrodna crkva bila u sklopu benediktinskog samostana i da je izgrađena u XIII veku u romaničkom stilu, na ostacima preromaničke crkve iz XI veka. U XIV veku je uz građevinu dozidan jedan zvonik u gotičkom stilu. Sredinom XVI veka crkva je prepravljena u tvrđavu, ali su je 1551. godine Turci ipak osvojili i od tada nije korišćena za svoju prvobitnu namenu. U 1810-im godinama zgrada je ponovo otkrivena, i od tada joj je posvećena veća pažnja. Postoji težnja da se ona očuva u stanju u kom se danas nalazi i da se prezentuje u skladu sa svojim vrednostima. U Baču se nalazi najbolje očuvan utvrđeni grad u Vojvodini. Na njegovom mestu se nalazilo praistorijsko naselje, zatim antičko utvrđenje, dok je u srednjem veku na reci Mostongi izgrađen burg i njegovo podgrađe. Podizanje tvrđave je započeto sredinom XIV veka za vreme kralja Karla Roberta anžujskog, zatim se nastavlja i u XV veku, u skladu sa tadašnjim savremenim ratnim tehnikama. Ima osnovu nepravilnog petougaonika sa isturenim uglovima na mestu kula. Na građevini se prepoznaju elementi gotike i renesanse. Sredinom XVI veka su je osvojili Turci, i nakon njihovog povlačenja burg je miniran u buni početkom XVIII veka, i od tih razaranja više nije korišćen za svoju prvobitnu namenu. U poslednjim decenijama radovi na zaštiti tvrđave i podgrađa su sve intenzivniji, a obnova burga predstavlja predmet više međunarodnih projekata. 33
34
radionica Drugi segment radioniceje imao za cilj da učesnike upozna sa najvrednijim srednjovekovnim nasleđem na tlu Vojvodine, a sadržajem i planiranim aktivnostima namenjena je đacima drugog razreda osnovne škole. Kao uvodu vežbu, u sali stalne postavke, posetioci su rešili slagalicu, na kojoj je bila prikazana slika bazilike u Arači, kako bi što više zapamtili raznovrsne detalje građevine. Putovanje u prošlost je nastavljeno teorijskim delom u stalnoj postavci Muzeja Vojvodine, gde je pedagog Muzeja Vojvodine, prezentovao nasleđe Bača i Arače na jedan kreativan način, prilagođen pomenutom uzrastu. U narednoj fazi, učesnicima radionice su, u glavnoj sali predstavljene projekcije tvrđave u Baču i bazilike u Arači. Na unapred priremljenim podlogama sa osnovama ta dva objekta, učesnici su imali zadatak da, koristeći glinu, izrade model tvrđave, tj. bazilike. Tokom izrade maketa od gline, studenti koji su vodili ovaj segment radionice, su na pojednostavljen način deci približili neke od osnovnih termina zaštite graditeljskog nasleđa, kao što su konzervacija i rekonstrukcija. Na kraju radionice, dobijena su zanimljivai različita rešenja. U poslednjoj fazi, đaci su svoje makete postavili na veliku kartu Vojvodine, između stubova, kako bi povezali i zapamtili gde se nalaze ovi vredni spomenici kulture. 35
podgrađe Petrovaradinske tvrđave
barokno nasleđe
graditeljsko nasleđe Vojvodine barokno nasleđe podgrađe Petrovaradinske tvrđave Petrovaradinska tvrđava predstavlja značajno, kompleksno i atraktivno kulturno dobro koje je svojom impozantnošću u mnogome uticalo na društveno-socijalni razvoj lokalne zajedince, ali i šire regije. Ovo izuzetno barokno utvrđenje, građeno po principima Vobanove škole bastionih fortifikacija, stavljeno je pod zaštitu države 1948. godine Rešenjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije, a 1991. godine je proglašeno za nepokretno kulturno dobro, prostornu kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja, i takav pravni status ima do danas. Petrovaradinska tvrđava je u najvećoj meri originalno strukturalno sačuvana i čini je nekoliko jasno izdvojenih celina, kako u hronologiji nastanka, tako i u planimetriji: Gornja tvrđava, Donja tvrđava sa podgrađem i Hornverk. Za početak gradnje Tvrđave smatra se 1692. godina, kada je knez Kroj, kao zastupnik cara Leopolda I, položio njen kamen temeljac, nakon čega sledi dug period sistemskog i planskog razvitka ovog utvrđenja što do kraja gradnje 1780. godine doprinosi da Petrovaradinska tvrđava bude najsavremenija i najbolje opremljena fortifikacija Austrijskog carstva. Beogradska ulica razvijala se zajedno razvojem podgrađa Petrovaradinske tvrđave, u samom podnožju stene na kojoj je Tvrđava i građena. Nekada značajana saobraćajnica kojom se stizalo od Habzburške, zatim Austrougarske monarhije do Beograda i danas se smatra frekventnom i važnom komunikacijom. Kao glavni deo urbanog vojno-civilnog kompleksa, ovu ulicu su činili izuzetni objekti nastajali uglavnom tokom XVIII veka, kao i dve monumentale kapije – Dunavska ili Vodena kapija i Beogradska kapija od kojih je prva srušena, a druga neznatno rekonstruisana za nove saobraćajne potrebe u trećoj deceniji XX veka. Najznačajniji objekti na pravcu Beogradske ulice smatraju se Glavna maltarnica, zgrada Šajkaškog bataljona, Magistrat, Biskupska rezidencija, kuća bana Jelačića, prva apoteka, Arsenal Donje tvrđave, zgrada komorskog provizora, Paviljon inžinjerskih oficira, Pešadijska kasarna i Oficirski paviljon. 39
40
radionica U jednočasovnom programu deci su, prema uzrastu, prezentovan je značaj Petrovaradinske tvrđave u vreme kada je ona građena, kao i o njenom uticaju za lokalnu zajednicu u sadašnjosti. Poseban deo bio je posvećen Beogradskoj ulici u podgrađu Tvrđave, sa osvrtom na najznačajnije objekte i period njihovog nastajanja, a kroz pripremljenu fotodokumentaciju prikazana im je uporedna analiza stanja objekata nekada i danas. U interaktivnom delu, svako od osnovaca je dobio neku od zasebno iscrtanih uličnih fasada iz niza u Beogradskoj ulici. Njihov zadatak bio je da zamisle da je ta jedna od kuća njihova, i da prema sopstvenom nahođenju, oboje fasadu onako, kako bi se im ona najviše dopala kada bi živeli u njoj. Na pripremljenu podlogu – veliki beli papir na kojem su samo obeležene linije ulice i trotoara – đaci su svoje maštovito obojene fasade pokušavali da smeste na pravo mesto, vodeći se prethodnim prezentacijama, objašnjenjima i fotografijama. Tako je nastao novi prikaz Beogradske ulice, kroz oči devetogodišnjaka iz Novog Sada. Predškolci su imali malo manje zahtevan, ali ne i manje zanimljiv zadatak. Nakon uvodnog dela o Petrovaradinskoj tvrđavi, Beogradskoj ulici i značaju koji ova celina ima, oni su na manjem formatu – odštampanom crno-belom nizu parne i neparne strane, maštom stvarali svoju Beogradsku ulicu, koristeći drvene bojice i flomastere, potpisujući se, docrtavajući detalje koji su njima bili važni, a sve sa željom da naprave ulicu u kojoj bi rado stanovali. 41
Novi Sad
nasleđe XIX veka
graditeljsko nasleđe Vojvodine nasleđe XIX veka Novi Sad Staro jezgro grada Novog Sada čini urbana matrica koja je počela da se oblikuje od kraja XVII veka, a geneza je nastavljena tokom XVIII i u XIX veku, na specifičnom geopolitičkom položajui u posebnim društvenoistorijskim i kulturnim uslovima. Osnovne specifičnosti nastale forme sačuvane su do danas. Odluka Vlade Republike Srbije o utvrđivanju starog jezgra Novog Sada za prostornu kulturno-istorijsku celinu, 05 broj 633151/2008 doneta je januara 2008. godine. Prostorna kulturno-istorijska celina sadrži objekte koji su građeni tokom čitave geneze ovog prostora, a najveći broj objekata predstavljaju oni sagrađeni tokom XIX veka i to posle Bune 1848–1849. godine pa sve do Prvog svetskog rata. Među njima ima primera barokne gradnje, objekata klasicizma (bidermajera), romantizma, istorizma, secesije i nevelik broj objekata moderne. Od sakralnih objekata koji svedoče o istorijskom i duhovnom prisustvu Srba i više nacionalnih manjina na ovom prostoru, sačuvani su: Srpska pravoslavna crkva Prenosa moštiju sv. Oca Nikolaja (1730), Saborna crkva sv. Velikomučenika Georgija (1734–1741), Grkokatolička crkva sv. Petra i Pavla (1822) i Rimokatolička crkva Ime Marijino (1893–1895). Od posebno istorijsko-arhitektonski vrednih objekata u prostorno kulturno-istorijskoj celini ističu se: Stara pravoslavna bolnica (1730), Grčka škola (1769), Zadužbina vladike Platona – “Platoneum” (pominje se 1770), Katolička plebanija (1808), hotel “Eržebet” (1854), Miletićeva škola (1874), hotel “Fabri” (1881), “Magistrat” (1895), kafana “Lipa” (kraj XIX veka), hotel “Majer” (1892), Srpska Pravoslavna velika gimnazija (danas gimnazija “Jovan Jovanović Zmaj”, 1900) i Vladičanski dvor (1901). (http://www.zzskgns.rs/kulturna-dobra-online/) U okviru prostorne kulturno-istorijske celine nalazi se ukupno 21 utvrđeno nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture. Kategorizacijom kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja svojim istorijskim i oblikovnim vrednostima izdvojeni su: Nikolajevska crkva, Saborna crkva sv. Georgija, Plebanija, Zgrada gimnazije "Jovan Jovanović Zmaj", Zgrada doma JNA i Spomenik Svetozaru Miletiću. U okviru zaštićene okoline prostorno kulturno-istorijske celine nalazi se Uspenska crkva, nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja. 45
46
radionica S obzirom na to, da su učesnici radionice pretežno bili iz Novog Sada i iz neposredne okoline, smatrali smo da je veoma bitno da pored najvrednijih spomenika kulture Vojvodine, detaljnije upoznaju i graditeljsko nasleđe koje ih okružuje, ono sa kojim se svakog dana susreću. U prvom delu radionice, studenti su na zanimljiv način, kroz priče i legende, kao i društveno-istorijski kontekst prezentovali graditeljsku baštinu Novog Sada učesnicima radionice, deci različitog uzrasta. Da bi posetioci i učesnici radionice što više podataka zapamtili, npr. na koja mesta i na koje zgrade treba da obrate pažnju, pripremljen je niz interaktivnih i kreativnih zadataka satom temom. Za mlađi uzrast, bile su namenjene bojanke vrednih građevina, na kojima su poznati objekti nakon kolorisanja često postali neprepoznatljivi, odnosno umesto istorijske autentičnosti oslikavali su želju društva i pojedinca. Deca su smatrala da je sadašnje kolorisanje fasada suviše tamno, i da bojama treba naglasiti spomenike kulture, kako bi oni bili zanimljiviji i upadljiviji. Pripremljen je veliki broj slagalica na kojima su bili prikazani najpoznatiji prostori starog gradskog jezgra Novog Sada. Učesnici koji su mlađeg uzrasta, iz vrtića i đaci nižih razreda, su imali mogućnost da nacrtaju fasade spomenika kulture spajanjem niza brojeva, dok su starija deca igrala memorijske karte, pravila su makete mesta i zgrada od papira i od plastelina. Takođe, i na temu graditeljskog nasleđa u Novom Sadu, studenti koji su vodili segmente radionice imali su pripremljene razne društvene igre, vezane za određene građevine, unutrašnje i spoljašnje mikroprostorne celine Novog Sada. 47
završna reč – budući planovi
završna reč Predstavlјanje značajnog graditelјskog nasleđa ne samo predmetnog područja nego bilo koje druge prostorno kulturno-istorijske celine ili pojedinačnih spomenika kulture moguće je ostvariti kroz niz ideja koje su studenti izneli tokom svog iscrpnog i opsežnog rada. Upoznavanje nasleđenih materijalnih i nematerijalnih vrednosti, kao i uspostavlјanje odnosa prema njima, formira se u najranijoj starosnoj dobi. Iz tog razloga je potrebno u raznorodne nastavne i vannastavne aktivnosti dece uvesti segment koji obuhvata upoznavanje sa nasleđem kroz već poznate igre i metode obrazovanja. Aktiviranje mladih lјudi u obrazovanju, vođenih stručnom koordinacijom, u oblasti za koju se usmeravaju svojim visokim obrazovanjem, predstavlјa korak koji bi trebalo da bude ustalјena praksa, a ne samo usamlјeni projekat pojedinaca. 51
RETROVIZOR put kroz kulturno nasleđe Vojvodine
katalog radionice
urednici dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi mentori i autori tekstova dr Mirjana Sladić dr Maria Silađi Katarina Maksimov odgovorni urednik dr Darko Reba recenzenti dr Anica Draganić dr Marko Todorov prelom dr Maria Silađi naslovna strana dr Maria Silađi fotografije radionice Monika Mađar izdavač Univerzitet u Novom Sadu Fakultet tehničkih nauka elektronski katalog ISBN 978-86-7892-939-7
CIP - Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 930.85:72(497.113) RETROVIZOR [Elektronski izvor] : put kroz kulturno nasleđe Vojvodine / [urednice Mirjana Sladić, Maria Silađi]. - Novi Sad : Fakultet tehničkih nauka, 2017 Način dostupa (URL): www.arhns.uns.ac.rs. - Nasl. sa naslovnog ekrana. - "Radionica povodom obeležavanja 20 godina Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu, oktobar 2016." --> prelim. str. - Opis zasnovan na stanju na dan: 27.12.2017. ISBN 978-86-7892-939-7 a) Kulturno nasleđe - Arhitektura - Vojvodina - Izložbeni katalozi COBISS.SR-ID 319806215
ISBN 978 86 7892 939 7