Tekst grada by dejan_mitov

TEKST GRADA TEMATSKI ZBORNIK RADOVA

UREDILA: Dr Dragana Konstantinović

TEHNIČKI UREDNICI: Dragana Kocić Jelena Veljković

ISBN: 978-86-7892-947-2

IZDAVAČ: Departman za arhitekturu i urbanizam Fakultet tehničkih nauka Novi Sad

IZDANJE POMAŽE: Ministarstvo nauke, prosvete i tehnoliškog razvoja

SADRŽAJ REČ UREDNIKA .......... 6 Uloga arhitekture u procesu kreiranja grada spektakla .......... 9 Stvaranje nacionalnog identiteta Makedonije kroz projekat „Skoplje 2014“ .......... 25 Centralna zona Novog Pazara: Programske osnove koncepata u periodu od 1956. do 1968. godine .......... 47 Jezik novog centra uticaja: Slučaj formiranja novog urbanističkog centra komunističke partije Jugoslavije u Kragujevcu .......... 67 Staro sajmište – Kolizija čitanja prošlih vremena i njegove sadašnjosti .......... 87 Međuzavisnost vrednosti upisanih u prostor i stepena intervencije javnog sektora – Primer modernističkog naselja „Prozivka“ u Subotici .......... 113

REČ UREDNIKA

Zbornik radova Tekst grada zbirni je rezultat rada studenata doktorskih studija, na programima Arhitektura i Scenski dizajn (Departman za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka), na predmetu Tekstualna funkcija arhitekture i grada, školske 2014/2015 i 2015/2016. Kroz individualna istraživanja studenata izdvojeni su mogući slojevi narativnosti arhitekture, ali i relacije prema drugim fenomenima arhitektonskog teksta: njegovoj višeznačnosti i kompleksnosti interpretativnog polja, akumulaciji značenja kroz vreme, kao i problemima njegovog razumevanja, čitanja i prakse. Arhitektonski tekst se, za pitanje ovih pojava, uspostavlja kao funkcija arhitekture, jedna od mnogih funkcija, izvan strogo utilitarnog okvira sa kojim se reč funkcija tradicionalno izjednačava. Na ovom konceptu - postojanja višebrojnih funkcija arhitekture - počiva dobrim delom i struktura doktorskog studijskog programa Arhitektura. U većini radova podcrtava se izrazita socijalna dimenzija arhitektonske prakse, a posebno njeni kapaciteti da formira kulturne i društvene vrednosti, vrši medijaciju ideja i ideologija, uspostavlja nove vrednosti društvene realnosti, ali, isto tako, vrši anticipaciju budućnosti. U tom smislu, prepoznaje se posebno značaj programa arhitekture, kao mogućeg okvira utvrđivanja hijerarhije funkcija, čiji se efekti naknadno čitaju i učitavaju, opet kroz tekst. Time, izdvojeno je značajno područje koje se bavi tekstom o arhitekturi, kojim se otkrivaju, utvrđuju ili uspostavljaju nova narativna svojstva arhitektonskog objekta, kroz određene diksurse i lične istraživačke prizme. Ovaj tekst o tekstu uspostavlja novi sloj značenja, koja će, kroz vreme, postati legitimni narativi, istorije i tekstovi kuća, njenih autora i konteksta. Tema jugoslovenskog modernizma izdvojila se kao uzbudljiv tekstualni fenomen koji je istraživan kroz pojedinačne studije slučaja. S druge strane, savremeni fenomeni grada i njegovog specifičnog iščitavanja

postavljeni su kao moguća osnova budućih arhitektonskih i urbanih tokova. Ovi individualni fragmenti rekonstruišu slojevitu sliku savremene arhitektonske prakse, ostavljajući tako tragove o pojedinačnim doprinosima razumevanju teksta arhitekture i grada. dr Dragana Konstantinović

Slika 1 (levo) Luvr u Abu Dabiju situacioni prikaz. Izvor: [internet] http://louvreabudhabi.ae/PublishingI mages/Images/f7514ca3-6b8c-402db8de-c26dd0f924aa.jpg

ULOGA ARHITEKTURE U PROCESU KREIRANJA GRADA SPEKTAKLA AUTOR: DEJAN TODOROVIĆ

APSTRAKT Dijalog o problematici odnosa između savremene arhitekture i novih tendencija grada kontekstualizovan je pojavom, fenomena nastalog kao proizvod promena grada u okvirima konzumerističkog društva, fenomena grada-spektakla. Unutar ovog fenomena mogu se uočiti se značajne izmene u odnosu društva prema, kako arhitekturi, a zatim i u odnosu arhitekture prema gradskom prostoru i savremenom čoveku. Te promene poreklo vuku prvenstveno iz potreba prema kojima se nova arhitektura definiše i konfiguriše i sredstava koja omogućuju njenu realizaciju, a uočavaju se u načinima na koje tako proizvedena arhitektura danas komunicira sa gradom i njegovim stanovnicima. Rad se bavi problematizovanjem pozicije u kojoj gotovo sva arhitektura nastala danas pripada domenu spektakla i uslovljena je individualnim namerima i ciljevima kapitalnih investitora. Analizom značajnih primera ukazuje se na metode i potrebe u koijma ovakva arhitektura nastaje, sa ciljem da se prikaže značaj njenog pravog razumevanja, a ne samo površnog posmatranja. Arhitektonska teorija i struka u konstantnom su procesu potrage za pronalaženjem izlaza iz domena spektakla i ponovnim uspostavljanjem autonomnosti u savremenoj arhitekturi. U istraživačkom postupku, kroz nekoliko značajnih primera ukazano je na fenomen Bilbao efekta, generisanja grada kao kolekcije ikoničkih objekata i napora struke da otkrije i uspostavi tendencije nove arhitekture. Ključne reči: arhitektura spektakla, Bilbao efekat, grad spektakla, ikonička arhitektura, capital, nova arhitektura, pejzaž kapitala.

UVOD Rasprava o kompleksnosti relacija između savremenog odnosa prema arhitekturi i novih tendencija grada kontekstualizovana je pojavom, relativno novog fenomena nastalog kao nusprodukt konzumerističkog društva, fenomena grada podređenog spektaklu. Unutar ovog fenomena uočavaju se značajne promene u odnosu društva prema, kako zatečenoj tako i novoj arhitekturi, a zatim i u odnosu arhitekture i arhitekata samih prema gradskom prostoru i savremenom čoveku. Te promene prvenstveno su vidljive u načinu na koji arhitektura danas komunicira sa gradom i njegovim stanovnicima, a zatim i u posledicama koje ove promene na dugoročnom planu, javljajući se u obliku novih tipova prostornih manifestacija, za sobom ostavljaju na licu grada. Rad se bavi analizom novonastalog fenomena grada spektakla sa posebnim akcentom na ulogu koju arhitektura ima u procesu njegovog kreiranja. Složeni odnosi između arhitektonskih objekata, gradskih tkiva i sredstava spektakla koja im se dodeljuju, unutar granica ovog novog oblika grada, analiziraju se sa namerom da se predstavi realnost u kojoj se izvorne ideje projektanta obesmišljavaju ili modifikuju u težnji da se zadovolje nove društvene i investitorske pobude. Ukazano je na fenomen pojave nekolicine postupaka kojima se arhitektonski objekti odvajaju od svojih izvornih narativa i dodeljuju im se nove funkcije, a sve u službi podređivanja novim trendovima marketinga i zahtevima tržišta. Usled nemogućnosti arhitekture da se ovim trendovima odupre javljaju se njeni novi hibridni oblici, kako u formi tako i u pojavnosti, nastali kao nuspojave konteksta na koji je osuđena. U ovom procesu često nastaju ambijentalne celine, urbana tkiva, kvartovi, a ponekad i čitave gradske strukture podređene isključivo spektaklu. Kritička analiza primera novonastalih transformacija pojedinačnih objekata i delova gradskog prostora za cilj ima da prikaže postupke kojima se estetska, programska i narativna funkcija arhitekture banalizuju i do velike mere obesmišljavaju, ukidajući prostor za mogućnost ostvarivanja novih tokova kvalitetne arhitekture. Ova analiza kontekstualizovana ulogom pojedinačne promene u odnosu na celinu prikazana je kao deo procesa tokom koga nastaje nova slika na nivou čitavog grada.

Slika 2 Muzej Gugenhajm u kontekstu grada Bilbao. Izvor: [internet] http://images.adsttc.com/media/images/52f8/e53e/e8e4/4e1a/22 00/0171/large_jpg/gug_bilbao.jpg

U istraživački postupak biće podjednako uključeni i socijalni i prostorni kontekst u okviru koga se ovi fenomeni javljaju, kao i savremeni primeri arhitektonskih dela i urbanih prostora čiji je izvorni narativ izmenjen novododeljenom ulogom u okvirima grada-spektakla, a posebna pažnja biće usmerena na kontekst unutar koga se javlja potreba i ostvaruju uslovi za nastanak ovakve arhitekture.

BILBAO EFEKAT - ZGRADA KAO SPEKTAKL Kao jedan od fenomena koji najjasnije govori o upotrebi arhitekture kao sredstva spektakla, definitivno se izdvaja Bilbao efekat (The Bilbao Effect). Ovaj fenomen odnosi se pre svega na stvaranje arhitekture u formi spektakla koja najčešće nastaje sa isključivom namerom plasiranja sebe same, svojih formalnih karakteristika i odgovora na kapitalne investicije kojima se omogućava njeno postojanje.

Ključni primer, prema kome ovaj fenomen i nosi naziv, jeste muzej Gugenhajm u Bilbau (The Guggenheim Mueum Bilbao) arhitekte Frenka Gerija (Frank Gehry). Naime, ovaj objekat smatra se sredstvom gradskih vlasti Bilbaa, da sa ciljem revitalizacije grada, ikoničkom arhitekturom koja nosi potpis „arhitektonske zvezde“ (starchitect) uspe da uspostavi boljitak na ekonomskom planu. Iako je u programskom smilsu u pitanju muzejski objekat, zapravo se nikada zaista u prvi plan nije stavljao njegov sadržaj, već je akcenat uvek bio usmeren na njegovu atraktivnu opnu i nametljivu pojavnost u prostoru grada, dok je funkcionalnost programskih sadržaja kojima je ova ljuštura naseljena uvek smatrana problematičnom za umetnička dela koja se u muzeju izlažu. Još jedan od jasnih primera ovog fenomena svakako je i čuveni neboder „Uvrnuti torzo“ (Turning Torso) u Malmeu, delo španskog arhitekte i strukturalnog inženjera Santijaga Kalatrave (Santiago Calatrava). Prvenstvena namera ovog objekta bila je da svojom grandioznošću i dominacijom odgovori na potrebu grada za stvaranjem nove prepoznatljive vedute narušene uklanjanjem Kukums krana (Kockumskranen) 2002. godine, koji se do tada smatrao simbolom industrijskog značaja ove švedske luke. Već je sama namera gradnje ukazivala na to da može rezultovati objektom koji će se teško uklopiti u okruženje. Izbor Kalatrave kao projektanta čija se praksa zasniva prvenstveno na upotrebi monumentalnih i inovativnih konstrukcija, čija se neophodnost često dovodi u pitanje, dodatno govori o tendenciji da objekat prvensveno fascinira, a da tek zatim bude i utilitaran. Najveću pažnju, osim svojim dimenzijama u odnosu na okruženje, ovaj objekat privlači upravo svojom skulptoralnošću i primenom inovativnog konstruktivnog sistema koji mu je omogućio da bude prvi izgrađeni tordirani neboder na svetu. Ovaj objekat je već na početku gradnje postao jedan od najvažnijih simbola grada, posebno u očima turista, i njegov život praćen je mnogobrojnim događajima, te je tako deseta godišnjica njegovog otvaranja u septembru 2015. godine svečano obeležena spektakularnim umetničkim svetlosnim instalacijama i kaskaderskim performansima realizovanim u prostorima širom grada. Kula Agbar u Barseloni arhitekte Žana Nuvela (Jean Nouvel) i kula Normana Fostera (Norman Foster) u ulici Mary Axe u Londonu primeri su kroz koje se može sagledati izlet autora, čije prakse jesu u najvećoj meri zasnovane na stavu da bi kvalitetna arhitektura treblo da uspostavlja nove osnose, u vode investitorskih uticaja i kapitalističkog

Sl. 2

Sl. 3

Sl. 4,5

shvatanja arhitekture. Na ovim primerima autori svoje objekte, često u kritici nazivane „krastavcima“, projektuju prvenstveno se fokusirajući na efekat koji dizajn opne ostvaruje pri posmatranju slike grada, a tek zatim na problematiku programa i sadržaja koji će se u objektima naseliti.

Slika 3 Kula „Uvrnuti torzo“ u Malmeu. Izvor: [lična arhiva autora]

Slika 4 Kula Agbar u Barseloni Izvor: [internet] http://www.nextstop-barcelona.com/wpcontent/uploads/2012/04/Barcelona_torre_agbar.jpg

Slika 5 Kula u ulici Mary Axe u Londonu Izvor: [internet] http://cdn2.worldarchitects.com/files/profiles/2334/header/600:w/a1.jpg

SLUČAJ EMIRATI - STVARANJE KOLEKCIJA IKONIČKIH OBJEKATA Kao posledica sve češće pojave Bilbao efekta i projektovanja arhitekture sa isključivim ciljem da fascinira i na silu proizvede utisak moći, javljaju se urbana tkiva, pa i čitavi novi gradovi nastali kao kolekcije ikoničkih objekata. Ovakvi gradovi najčešće se javljaju na čvorištima priliva kapitala, gde se konfigurišu zbog ekonomskih potencijala ili prirodnih resursa koje mogu iskoristiti. Svedoci smo nastanka veoma velikog broja ovakvih instant gradova, a najslikovitiji reprezenti nalaze se u Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Eksplozija novonastalog kapitala koji je rezultat otkrića novih energetskih potencijala na Bliskom istoku realizuje se u ovom slučaju masovnom izgranjom veštačkih gradskih tvorevina u kojima kapital neminovno mora naći mesto u svakoj sferi neophodnoj za opstanak jednog grada. Moć kapitala na ovom području odlično se oslikava na primeru gradnje muzeja Luvr u Abu Dabiju (Louve Abu Dhabi), arhitekte Žana Nuvela. Naime, u ovom slučaju se odnos kapitala prema arhitekturi ne manifestuje samo kroz finansiranje megalomanskog građevinskog poduhvata čija je vrednost procenjena negde između 83 i 108 miliona eura, već i kroz plaćene isplanirane programske sadržaje omogućene na osnovu potpisaivanja tridesetogodišnjeg ugovora sa muzejem Luvr u Parizu (Musée du Louvre). Na ovom primeru može se lako uočiti kako se planiranjem i izgradnjom jednog ikoničkog objekta, koji se u ovom slučaju koristi kao sredstvo građenja spektakla, uz dovoljan priliv kapitala može u potpunosti uspostaviti novi, neočekivan, sistem odnosa koji čak i kulturu odvlači ka spektaklu. Za školski primer jednog čitavog grada nastalog kao produkt demonstracije moći i reprezentacije kapitala, kao i za svakako najveću kolekciju objekata projektovanih da budu ikonički, smatra se Dubai. U predavanju o istraživanju koje je sproveo u svojoj praksi, pod nazivom „Dubai: od osude do analize“ (“Dubai: from Judgment to Analysis“), holandski arhitekta, Rem Kolhas (Rem Koolhaas) govori o tome kako cilj ovog grada, za razliku od tradicionalnih gradova, nije da uspostavi nove društvene odnose među svojim stanovnicima, već samo da kratkotrajno

Sl. 1

Sl. 6

fascinira sve koji se u njemu nađu. Kolhas u ovom predavanju, slikovito, kroz ilustraciju, u čijoj su gornjoj zoni u jednu gradsku siluetu umontirani svi najimpozantniji (prema formi, visini, ceni gradnje) svetski objekti realizovani od strane najznačajnijih arhitekata u prethodnih deset godina, a u donjoj zoni realizovani objekti grada Dubaija, karakteriše ovaj grad kao „pejzaž kapitala“, jer pored svih tih ikoničkih objekata, koji plene samo svojim formalnim karakteristikama i kratkotrajnim sjajem, ovaj grad još uvek nema kvalitet urbanosti koji nastaje građenjem veza i međusobnih odnosa. Kolhas smatra da umnožavanjem takve arhitekture nastaju sredine sačinjene od objekata koji se, „umesto da se međusobno ojačavaju, zapravo međusobno isključuju“ [1]. U gradovima koji nastanu na ovaj način, kao veštačke tvorevine kapitala sa međusobno konkurentnim ekementima, zbog nedostatka starih gradskih jezgara dolazi do pojave policentričnosti, gde se postojeća gradska struktura dodatno razuđuje odlivanjem gradskog života ka veštačkim centrima, najčešće organizovanim oko objekata kompleksnih hibridnih programa, kakvi su npr. tržni centri. rekreativni i turistički kompleksi, itd.

Sl. 7

Među trenutno najaktuelnijim poduhvatima u Dubaiju danas je kula Krik (Dubai Creek Tower), već pomenutog arhitekte Santijaga Kalatrave. Nedavno je započeta gradnja ovog mega objekta, čiji je trenutno najveći cilj da svojom visinom, bar za nekoliko metara, nadmaši i zaseni u očima globalne javnosti svoju trenutnu konkurenciju, kulu Burž Kalifa (Burj Khalifa) koja je prethodno već smenila hotel Burž Al Arab (Burj Al Arab) sa pozicije glavnog simbola ovog grada.

TRAGANJE ZA NOVOM ARHITEKTUROM Kroz istorju, arhitektonska teorija se u najvećoj meri sastojala iz tekstova pisanih od strane samih arhitekata, a postmoderni teorijski diskurs sa sobom doneo je to da većinu eseja i tekstova o arhitekturi pišu teoretičari i kritičari iz drugih disciplina, sa težnjom da se prevaziđu granice uspostavljanja arhitekture kao discipline. U danšnjem heterogenom svetu u kome je neizbežno da različitosti koegzistiraju, osim ako finansijske režime i ekološku održivost ne posmatramo kao ideologije, u sferama društvenog delovanja nema dominantnog političkog, kulturnog, naučnog, filozorskog, a samim tim ni arhitektonskog obrasca. Međutim, što se arhitekture tiče, neophodno je

da u njoj uvek postoji sadržaj, jer ako on izostane svedena je na čisto građenje. Zbog toga se sva relevantna arhitektonska teorija pre svega bavi sadržajem arhitekture, idejama i sredstvima uz čiju pomoć on komunicira, sa jednako važnim ciljevima da uspostavi nove trendove unutar discipline i da izazove nove društvene odnose. U svom eseju „Ka novoj arhitkturi“ (“Towards A New Architecture“), kritičar i teoretičar arhitekture, Džefri Kipnis (Jeffrey Kipnis) iznosi svoj stav o heterogenom prostoru, kao jedinom demokratičnom prostoru podesnom za savremeni svet, koji se umnogome razlikuje od homogenog univerzalnog prostora modernizma, ali istovremeno i od nesaglasnosti i heterogenosti postmodernističkih kolaža. Kipnis zastupa stav da je privatni sektor u režimu ekonomije odavno nadvladao javni, te je i arhitektura, čiji je on jedan od ključnih pokretača, svoj fokus prebacila na efekat umesto na sadržaj. U tom svetlu, Kipnis arhitekte naziva „nemoralin i korumpiranim saveznicima kapitala“ [2], a takvu njihovu arhitekturu označava „proizvodom ispraznog egoizma samog arhitekte“ [3].

Slika 6 Ilustracija sa predavanja Rema Kolkasa o Dubaiju. Izvor: [internet] http://images.oma.eu/20150804143756-1462-agg3/2048.jpg

Slika 7 Kula Krik i kula BurĹž Kalifa u Dubaiju, foto (gore): Izvor: [internet] https://acdn.architizer.com/thumbnailsPRODUCTION/de/0d/de0d87973dff26e38ebf98953ae1d22a.jpg Santiago Calatrava architects & engeneers. foto (dole): Izvor: [internet] http://sites.psu.edu/thisandthat/wpcontent/uploads/sites/4615/2013/10/burj-khalifa-dubai-701.jpg

On međutim, ne kritikuje sve aktuelne arhitektonske prakse, posebno izdvajajući, još tada, Ajzenmana (Peter Eisenman), Libeskinda (Daniel Libeskind), Čumija (Bernard Tschumi), Kolhasa (Rem Koolhaas), Hadidovu (Zaha Hadid), i druge, koji svojim objektima, iako na prvi pogled plene spektakularnošću i neponovljivošću, zapravo nude i izvor novih principa i mehanizama za razvoj budućih dometa arhitektonske prakse. Kipnisova kritika modernizma polazi od kritikovanja metoda kojim ova ideologija odbacuje sve zatečene hijerarhije i uslovnosti, ustanovljavajući novi demokratizovani, homogeni prostor, strogom logikom brisanja postojećeg i njegovog zamenjivanja novim. Ova taktika oštro se suprotstavlja heterogenosti koju sa sobom postmodernizam donosi, ukazujući pre svega na nemogućnost izmišljanja tabula rasa-e kada je kontekst za stvaranje arhitekture u pitanju, a zatim i na slavljenje razlika koje je modernizam nameravao da ukine. U svojoj sopstvenoj potrazi za uspostavljanjem novih postulata postmodernizam se služio rekombinovanjem, preslaganjem, kolažiranjem i montiranjem, nasuprot herojskim potrebama modernizma da uspostavi hrabre nove prostorne modele. Sva ona arhitektonska istorija koju je modernizam ukinuo postala je izvor materijala za postmodernističko kolažiranje, podložno svojevrsnoj zloupotrebi, jer se na ovaj način javlja mogućnost ponovnog uspostavljanja istorijskih hijerarhija u kontekstu koji za njih nije prirodan. Kao primer u kome se prepoznaje potencijal novog načina razmišljanja u arhitektonskoj praksi, Kipnis izdvaja dekonstruktivizam, ističući način na koji su njegove nove intelektualne, estetske i institucionalne forme prezentovane u obliku novih socijalnih odnosa, i to ne uz pomoć uspostavljanja novih fizičkih formi, već na osnovu konstantne destabilizacije forme. Kipnis smatra da novu arhitekturu treba tražiti u polju kombinovanog delovanja modernizma i postmodernizma, izbegavajući pritom u jednakoj meri modernističku politiku brisanja i zamenjivanja, kao i postmodernističku tehniku kataloškog kombinovanja. Naime, on zastupa stav da nova arhitektura leži u projektovanju novih eksperimentalnih formi, u procesu čijeg se nastanka ispituju načini za mogućnost integrisanja heterogenosti koja se opire uspostavljanju novih hijerarhija. U ovim okvirima Kipnis uočava nekoliko projekata koje identifikuje kao vesnike nove arhitekture, jer se javljaju kao pomak od istaživanja na

planu značenja i kreću se ka istraživanju geometrije, topologije i prosotra događaja, i zbog različitih pristupa svrstava ih u dve struje: DeFormacija i InFormacija. Prema Kipnisu, DeFormacija teži tome da izazove nove veze koje će se odupreti stabilnim i očekivanim svrstavanjima, čineći to tako što presađuje apstraktne tipologije koje ne mogu biti jednostavno dekompomnovane niti biti analizirane postojećim jezikom arhitektonskog formalizma. InFormacija ima strategiju da formira nešto poput kalema za prikupljanje različitih formalnih i programskih elemenata u neutralni modernistički monolit, pri čemu se preostali slobodan prostor aktivira vizuelnom slojevitošću, programskim inovacijama i tehnološkim efektima. Iako obe strategije polaze iz istog problema i poseduju podudarne taktike, kao npr. eksploatisanje monolitnih formi, uočavaju se i jasne razlike među njima. Dok se DeFormacija bavi ulogom novih fizičkih formi, odnosno ulogom vizuelnog u proizvodnji novih prostora, InFormacija naglašava nove institucionalne forme kojima konstruiše program i događaj na račun uloge estetskog.

ZAKLJUČAK Kao što je u radu već pomenuto, namere sa kojima se arhitektura danas stvara umnogome se razlikuju od onih sa kojima je nastajala nekada. Za samo nekoliko decenija arhitektura je napravila svoj „prelaz od hrama ka Bilbau“ [4], i prema Kolhasu, što se pre pomirimo sa time i priznamo da je ekonomija danas postala vodeća ideologija, pre ćemo pronaći prostor za ostvarivanje promena. U ovom trenutku, neophodno je prema današnjoj arhitekturi koja kao da „mora biti krivolinijska i čudna i koja ne sme imati sadržaj, niti biti pravougaona“ [5] zauzeti strog kritički stav i u tom smislu potrebno je „prepoznati je kao egzotičnu, upravo sa namerom da se uguši njen doprinos novoj arhitekturi“ [6]. Kroz odabrane primere prikazan je način na koji se arhitektura materijalizuje kao proizvod krupnog kapitala i svoju ulogu sa različitim ciljevima ostvaruje isključivo kao instrument u sferama ekonomskog delovanja. Ovakva arhitektura više ne koristi svoje izvorne kapacitete, da utiče na društvo i da ga menja uspostavljajući nove odnose i principe za čitavu struku, već je isključivo projektovana da bude ikonička i podređena ostvarivanju kratkotrajnih efekata koji pripadaju domenu

spektakla. O novinama se najčešće govori samo na nivou dizajna jedinstvenih i začudnih formi, ili primene najsavremenijih tehnologija, čime se sav utilitarni potencijal arhitekture gotovo u potpunosti ukida. Oduzimanjem ideološke funkcije, arhitekturi ne preostaje ništa drugo osim praznog građenja, a arhitekti u tom slučaju postaju samo minorne figure čija je moć ograničena kapitalom. U okvirima arhitektonske struke i teorije postoje velike težnje za ponovnim uspostavljanjem autonomije koju je arhitektura nekada imala. Ovaj kvalitet najbolje se ogledao u njenoj instrumentalnosti, kojom je uspevala da uspostavi nove osnose unutar velikih društvenih ili političkih režima dvadesetog veka. Takva arhitektura, koja je nekada imala potencijal da modifikuje zatečene i uspostavi nove društvene odnose, danas je zamenjena arhitekturom čije je polje delovanja svedeno na pojedinačne slučajeve i zastupanje individualnih interesa. Prema tome, kako bi se uspostavili novi kvaliteti, arhitektura u današnjim uslovima nužno mora biti shvaćena kao proizvod kapitala, ali se uz neophodan kritički otklon mora i izmestiti iz domena spektakla, jer se samo na taj način može ostvariti potencijal za novi prostor sa mogućnošću eksperimentisanja, preispitivanja i razmene znanja, koji su jedini alati pomoću kojih se može uspostaviti ponovna autonomnost kako arhitekture, tako i samih arhitekata, unutar struke i društva.

REFERENCE [1] NUScast. „2009 Lee Kuan Yew School of Public Policy OMA*AMO; What Architecture Can Do?“. YouTube video, 1:18:19. 24. jul 2009. https://www.youtube.com/watch?v=UViIVN6pCJ0.

[2] Jeffrey Kipnis. “Towards A New Architecture“, AD Folding In Architecture, 63 (1993): 57.

[3] NUScast. „2009 Lee Kuan Yew School of Public Policy OMA*AMO; [4] What Architecture Can Do?“. YouTube video, 1:18:19. 24. jul 2009. https://www.youtube.com/watch?v=UViIVN6pCJ0.

[5] Ibid. [6] Ibid. [7] Jeffrey Kipnis. “Towards A New Architecture“, AD Folding In Architecture, 63 (1993): 57.

[8] Dadić-Dinulović, Tatjana. „Savremeni grad kao prostor spektakla pozornica ili scena“. Kultura, 126-1 (2010): 84-93.

[9] Gi Debor, Društvo spektakla, (Beograd: Blok 45, 2003). [10] Radivoje Dinulović. „Ideološka funkcija arhitekture u društvu spektakla sa prologom“. http://www.scen.uns.ac.rs/wpcontent/uploads/2013/03/Ideoloskafunkcija-arhitekture-u-drustvu-spektakla-sa-prologom.pdf, (preuzeto 4.10.2016).

[11] Venturi, Robert, Denise Scott Brown, Steven Izenour. Learning from Las Vegas. Kembridž, Masačusets i London: MIT Press, 1997.

[12] Urban center Books. „Peter Eisenman Interview“. YouTube video, 5:30. 18. jun 2009. https://www.youtube.com/watch?v=JvdDQzT56ks.

THE ROLE OF ARCHITECTURE IN THE PROCESS OF CREATING THE CITY OF SPECTACLE

ABSTRACT The dialogue on the issue of the relationship between modern architecture and the new tendencies of the city, is contextualized within the phenomena generated as a product of changes of the city in terms of consumerist society - the phenomenon of the city as a spectacle. Within this phenomenon significant changes arise in the relations between the society and architecture, and then between the architecture, public space and modern man. These changes originate primarily from the needs in which the new architecture defines itself and configures the resources that allow its realization, and can be noted within the ways in which that kind of architecture communicates with the city and its inhabitants. This paper explores the position in which almost all of the architecture created today is in the realm of spectacle and is a product of individual intentions and objectives of capital investors. The analysis of significant examples shows methods and needs which produce this kind of architecture, in order to show the importance of its true understanding, and not just its superficial observation. Architectural theory and practice are in a constant process of searching for new ways to exclude architecture out of the domain of the spectacle and to re-establish its autonomy in modern architecture. The research process points out, through several significant examples, the phenomenon of Bilbao effect, the phenomenon of generating the city as a collection of iconic objects, and efforts of architectural profession to detect and establish new significant trends in architecture. Keywords: architecture of spectacle, Bilbao effect, capital, city of spectacle, iconic architecture, landscape of capital, new architecture.

STVARANJE NACIONALNOG IDENTIETA MAKEDONIJE KROZ PROJEKAT “SKOPLJE 2014” AUTOR: JELENA VELJKOVIĆ

APSTRAKT Skoplje, glavni grad Republike Makedonije, je 1963. godine zadesio jak zemljotres koji je uništio približno 80% izgrađene površine. Prostori centralne gradske zone koja je tada uništena predstavljaju ogledalo političke ideološke rasprave u cilju stvaranja nacionalnog identiteta. Skoplje je potpalo pod radikalne promene koje su uticale na urbanističko planiranje i urbane procese proteklih decenija. Kao rezultat ovih promena, grad je bio transformisan u setovima različitih dinamika. Od kobnog zemljotresa, vladajući organi su radili na tome da razviju i promovišu nacionalni identitet kroz arhitekturu i urbanu matricu glavnog grada Makedonije. Ovaj rad se bavi analizom promena u planiranju i razvoju arhitektonskih i urbanističkih praksi u Skoplju u cilju stvaranja nacionalnog identiteta, sagledavajući najnoviji projekat vlade Makedonije – Skoplje 2014. Kako bi se bliže razumela raznovrsnost simbolike značenja različitih arhitektonskih poduhvata u cilju stvaranja nove nacionalne slike i duha, kao i usađivanja novog kolektivnog sećanja, u radu će detaljno biti razmotrena promena narativnosti u centralnoj zoni Skoplja. Glavni trg u Skoplju postalo je žižno mesto simboličke demarkacije u procesu stvaranja identiteta, kao i glavna tačka prepirke između različitih društvenih zajednica, koje iznova izazivaju neprijateljstvo i podele u jednom gradu koga je zadesilo mnogo konflikta u skorijoj istoriji. Ključne reči: Skoplje 2014, nacionalni identitet, narativnost, antikvizacija, rekonstrukcija, urbano jezgro, multikulturalnost

Slika 1 Centralna zona Skoplja – pozornica projekta “Skoplje 2014” Izvor: [Internet] http://www.exploringmacedonia.com/skopje.nspx

UVOD Nakon 1990. godine, veliki broj replika “Venecija” i “Pariza” se razvilo u bivšoj socijalističkoj regiji. Ni veličina grada, niti njegov značaj, nije bio bitan kada je dolazilo do preoblikovanja lokalne urbane memorije i identiteta. Od Suline, malog Rumunskog pograničnog grada do metropola poput Moskve, Sarajeva ili Beograda, suočavaju se sa procesom urbane restauracije, dinamične lokalne urbane politike i jednostavno preoblikovanja lokalne urbane topografije [1]. Čini se kao da se gradovi susreću sa ponovnim traženjem “izgubljenog” sećanja u istoriji društava centralne i istočne Evrope. Jedno od najbitnijih pitanja u ovom procesu jeste ono o budućnosti socijalističkih znakova u postsocijalističkim urbanim pejzažima, kao i potraga za novim urbanim identitetom koji će prekinuti vezu sa dotadašnjim nasleđem. Iako je sada prošlo više od 20 godina od početka nove ere nakon socijalizma u prethodno pomenutim regijama, društva se i dalje suočavaju sa tranzicijom. Urbano buđenje sa kojima se susreću pomenuti regioni imaju specifični politički okvir. Vlast koristi ovakvu tranziciju u cilju oblikovanja i implementiranja svoje vizije, istorije, memorije i tradicije [2]. Ono što je zajedničko svim ovim mestima je nostalgija koja se tumači kao čežnja za domovinom koja više ne postoji ili nikada nije ni postojala. U postsocijalističkim društvima, nostalgija je imperija – u slučaju Centralne Evrope, to je austrougarsko carstvo, u Rusiji – veliko rusko carstvo, dok je na Balkanu to najviše doba pre Jugoslavije [3]. Projekat koji obuhvata rekonstrukciju urbanog jezgra radi utemeljenja nove ideologije i novog identiteta jeste radikalna promena Skoplja u današnjoj Republici Makedoniji, obuhvaćena projektom „Skoplje 2014“. Problem rekonstrukcije Skoplja se može posmatrati iz konteksta veze sećanja i mesta u gradskom jezgru, kojim se bavio Maksimilian Hartmut (Maximilian Harmuth) kroz čitanje gradova i ispitivanje na koji način objekti, trgovi, ili spomenici mogu biti doživljeni van materijalnog sveta kada su povezani sa emocijama, pre svega nostalgijom [4]. Brajan S. Osborn (Brian S. Osborne) sa druge strane govori o otkrivanju/stvaranju nacije kroz pejzaže, spomenike i arhitekturu, kroz kreaciju identiteta određenog mesta [5]. “Konstruisanje mesta” je glavni alat istorijske imaginacije kroz nekoliko činova sećanja. Osborn ispituje društveno uređenje jednog mesta u (re)imaginaciji i (re)konstrukciji identiteta, kroz

Sl. 1

negovanje kolektivnog sećanja i društvene kohezije, kroz reprezentaciju nacionalnih narativa u formi spomenika, i kroz stvaranje simboličke topografije [6]. Projekat „Skoplje 2014“ negira više dimenzija stvarnosti u Skoplju, uključujući zapostavljanje kulturnih simbola albanske i muslimanske populacije, a negira i socijalističku prošlost Makedonije. Prvi deo rada biće posvećen analizi političkih okolnosti koje su zadesile Makedoniju i nakon kojih je usledilo raspisivanje konkursa za projekat „Skoplje 2014“. Drugi deo rada bavi se arhitekturom i stilom samog projekta koji direktno upućuje na stvaranje nove slike društva, dok je treći deo rada posvećen paralelnoj analizi multietničke stvarnosti Skoplja i monoetničkog karaktera projekta, dok treći deo rada opisuje postmoderni duh Skoplja kao posledicu nestalnosti projekta. Prekidi u dominantnim narativima u prošlosti i pokušaj utemeljivanja novog službenog diskursa posredstvom projekta „Skoplje 2014“, pokazuje odraz nezanemarive multikulturalne stvarnosti Makedonije. Kroz različite vidove kolektivnog sećanja i nostalgije, projekat otkriva stvaranje nove nacionalne svesti makedonskog vladajućeg organa i potrage za novim urbanim identitetom i njegovim vezama sa evropskim nasleđem. Ovaj projekat ciljano, kroz kolektivno sećanje i svoju prostornu integraciju rekreira makedonski identitet kroz stvaranje novog narativa i tekstualnosti u linearnosti herojskih istorijskih događaja i istaknutih ličnosti od antičkih vremena do današnjeg dana. Strategija implementacije sećanja i njene politike postoji u cilju promovisanja ideje veličanstvene i herojske prošlosti makedonskog naroda čije je glavno sredstvo arhitektura.

POLITIČKO – ISTORIJSKI KONTEKST Kada je 2006. godine desno orijentisana demohrišćanska politička partija Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija – Demokratska partija za makedonsko nacionalno jedinstvo, ili kraće VMRO-DPMNE (Внатрешно Македонска Револуционерна Организација – Демократска Партија за Македонско Национално Единство) došla na vlast, obećala je da će promeniti Makedoniju u modernu, kosmopolitsku, zapadu naklonjenu državu, kako bi uzdigla mladu republiku iz socijalističke i ratom iskidane prošlosti [7]. Ova politička strategija nagle modernizacije je bila poziv državljanima da ponovo oblikuju javnu sliku

društva kako bi ga međunarodna zajednica, tačnije Evropa, bolje prihvatila, i na taj način postala i članica Evropske Unije [8]. U širem smislu, Makedonija je morala da prevaziđe veće prepreke. Nju i dalje nisu u potpunosti prihvatile i priznale susedne države – Srbi nisu prihvatili autokefalnost makedonske pravoslavne crkve, Bugari su vodili raspravu oko makedonskog jezika; dok su Grci blokirali njen ulazak u Evropsku Uniju zbog verodostojnosti naziva “Makedonija” [9]. Sve tri susedne države su preispitivale autentičnost nove nezavisne Makedonije. Osporavanje i sumnje Grčke oko naziva rezultiralo je izgradnjom velikog broja spomenika posvećenih Filipu II, kao i samom Aleksandru Velikom u čitavoj zemlji [10], kao i punim nazivom Bivša jugoslovenska Republika Makedonija koji je rasprostranjen u dokumentima širom sveta, što je predstavljalo ponižavajući postupak za novu nezavisnu državu, iako je njen službeni naziv Republika Makedonija. VMRO-DPMNE je prva vladajuća partija koja je promovisala nacionalističku retoriku u modernoj Makedoniji i na aj način povezuje sadašnjost sa prošlošću. Narativi antičke Makedonije su dobili na značaju nakon raspada Jugoslavije. Novonastala nezavisna država je 1991. godine usvojila sunce Vergine, simbol koji je pronađen u kasnim sedamdesetim godinama prošlog veka u grobnici Filipa II, kao simbol na zastavi nove države [11]. Veliki broj istoričara, pisaca i novinara počeo je da promoviše antički narativ u svom radu. Sunce Vergine je postao ključni savremeni simbol antičkog makedonskog nasleđa. Iako su ga usvojili i Grci i Makedonci, u Makedoniji je on predstavljao “nezvanični nacionalni grb i simbol”. Tokom devedesetih godina prošlog veka ovo je bio simbol zastave novonastale nezavisne države, gde tim postupkom ona postaje i njen zvanični simbol [12]. Brojne političke rasprave i nesuglasice rezultirale su promenom simbola zastave Makedonije 1995. godine [13]. Sa tako jako ukorenjenom kontroverzom oko autentične kulture, Makedoniji je bilo jako teško da izgradi svoj nacionalni identitet kao nova Republika. Ovaj nacionalistički narativ je oslikan kroz veliki projekat rekonstrukcije urbane matrice glavnog grada Skoplja nazvan „Skoplje 2014“ [14]. Glavni investitor projekta je vlada Republike Makedonije, sa početnim budžetom od 80 miliona eura, i procenjenim ulaganjem od 560 miliona eura [15].

ARHITEKTONSKI SPEKTAKL “SKOPLJE 2014” I FORMIRANJE NACIONALNOG IDENTITETA MAKEDONIJE Makedonska vlast na čelu sa premijerom Nikolom Gruevskim, je 2009. godine najavila „Vizije Skoplja 2014“. U zvaničnoj kampanji, kroz promociju materijala i kratkih filmova, arhitekte Skoplja 2014 izjavile su da je glavni cilj projekta popularizacija prestonice i Makedonije za inostrane turiste [16]. Od tada, Skoplje dolazi u vezu sa modernom i kulturnom evropskom prestonicom. Drugi, manje vidljivi, cilj projekta predstavljalo je jačanje makedonskog identiteta kroz prikazivanje veze između države i antičke Makedonije, kroz proces „muzealizacije“ ili češće upotrebljavano, “antikvizacije” grada [17]. Celokupni projekat zapravo nije u javnosti predstavljen kao projekat, već kao YouTube video nazvan “Macedonia Timeless Capital Skopje 2014” ili kraće “Skoplje 2014” [18]. Ovim projektom je pravdana izgradnja novih javnih objekata, poput Muzeja makedonske borbe, zgrade Ustavnog suda, Državnog arhiva i Nacionalnog pozorišta. Objekti su bili osmišljeno postavljeni u strogom centru grada i izgrađeni u grandioznim razmerama, sa kupolama i velikim pijedestalima kako bi parirale objektima kulture u drugim evropskim prestonicama. Mnoge od ovih monumentalnih građevina su replike objekata građenih pre velikog zemljotresa koji je zadesio Makedoniju 1963. godine, pa čak i pre Drugog svetskog rata [19]. Konkurs je takođe bio raspisan i za preko 30 velikih skulptura koje su izvajane u različitim veličinama i materijalima. Savremena rekonstrukcija Skoplja reflektuje još jedan element postsocijalističkog urbanog buđenja [20]. U tom smislu, ponovna izgradnja Skoplja je povezana sa potragom za novim nacionalnim identitetom. Moderno Skoplje se može posmatrati kao borilište skrivenog simboličkog rata između različitih grupa. Ogledalo ove situacije je konflikt etničkih Makedonaca i manjinskih Albanaca, koji je javni diskurs Makedonije više od dvadeset godina. Projekat „Skoplje 2014“ predstavlja potragu za novom istorijom, kao i novim nacionalnim i urbanim sećanjem [21]. Epicentar najvećeg broja aktivnosti je na glavnom trgu koji se nalazi pored Kamenog mosta na reci Vardar. Tranformacijom je zahvaćen i deo

leve obale reke, “albanskog” dela grada, gde je planom predviđeno da se nađu, ne samo veći spomenici, već i pojedine administrativne zgrade i objekti kulture.

Sl. 2

Još jedan od ciljeva rekonstrukcije gradskog centra je i pokušaj “brisanja” jugoslovenskih znakova socijalističke prošlosti, i njihova zamena znakovima druge prošlosti – od klasične antike i figure Aleksandra Makedonskog, do srednjeg veka i perioda prosvetiteljstva [22]. Rečenica “Grad zamišlja svoju budućnost kroz improvizaciju svoje prošlosti”, bliže objašnjava postupak promene naziva stadiona u Skoplju u naziv „Nacionalna arena Filip II“, dok su glavni autoput i aerodrom poneli ime „Aleksandar Makedonski.“ [23] Projektom se prenosi atmosfera koja konstruiše zajedničko sećanje sa kojim se ljudi poistovećuju. Njime se konstruiše narativ u kome je makedonska nacija bazirana na konstantnoj borbi za nezavisnost, dok antika predstavlja njenu “slavnu” prošlost kojoj su mnoge patriote, pa i čitave generacije, težile [24]. Ubedljivost ovog narativa se može postići kroz strategiju izgradnje prostora koji sa sobom nosi određeni identitet mesta i podizanjem spomenika herojskim ličnostima iz prošlosti, čime se prenosi “tačna” istorija i sećanje na nju, bez obzira na njen kontekst i validnost. Izbor arhitektonskog stila objekata duž obale reke Vardar, koji je pao na neoklasicizam i barok je istovremeno integralni deo (zapadno)evropske kulture, ali i antičke kulture zasebno [25]. Novi nacionalni duh i slika gradi se pod etiketom “antikvizacije”, koja je produkt kopiranja antičkog konteksta koji je stavljen u savremeno okruženje. Spomenici i statue koje su izlivene u bronzi ili isklesane u kamenu simbolizuju dugovečnost, bezvremenost i svetost osobe. Iako proces rušenja i podizanja spomenika nije isključivo postsocijalistički fenomen, budući da se to događa svuda u svetu, neki elementi tog procesa jesu svojstveni postsocijalizmu. Jedan od takvih elemenata je želja postocijalističkih država da rušenjem većine spomenika iz socijalističkog perioda uspostave diskontinuitet sa socijalističkom prošlošću.

Slika 2 Ratnik na konju – simbole antičke prošlosti; u pozadini – soliteri iz socijalističkog perioda Izvor: [Internet] http://www.gradnja.rs/kako-je-skoplje-postalograndiozni-istorijski-kic-pred-bankrotom/

Antički koreni nikada nisu dosegli dimenzije državne ideologije zbog dva ograničenja: - dokazanih slovenskih korena današnjih Makedonaca, koji su evidentirani u jeziku, religiji i kulturnim običajima Makedonaca; i istorija jedne nacije bez nezavisne države. Najveći znak antikvizacije je spomenik Aleksandra Makedonskog, čije je pravo ime u nazivu spomenika iščezlo i preimenovano u „Ratnik na konju“ [26]. Ovim arhitektonskim i skriveno političkim spektaklom, makedonski politički lideri ne žele samo da postave spomenike svojoj političkoj vladavini i autoritetu, već i da poboljšaju ekonomsku vrednost Makedonije na evropskoj sceni [27]. Dve najprepoznatljivije karakteristike grada pre „Skoplja 2014“ bile su Stara čaršija (turski bazar) i moderne socijalističke zgrade razdoblja između 1950. i 1970. godine. Nakon zemljotresa 1963. godine u Skoplju su se skupile arhitekte iz celog sveta, kako bi gradu bio pružen svež, moderan izgled, kao i objekti koji će moći da prime što više ljudi. Vidljiv primer procesa preobražaja moderne zgrade iz socijalističkog vremena jeste izgradnja “nove” barokne fasade na zgradi Vlade Makedonije, koju je 1970. godine dizajnirao Petar Muličkoski [28]. On je odbio ulogu konsultanta na projektu, pri čemu je eksplicitno izjavio da je menjanje dotične fasade protivzakonito i da su odgovorne osobe dužne da daju izjavu o tom procesu. U odgovoru vlade prvo je rečeno da je reč o poboljšanju estetike zgrade, da bi potom bilo izjavljeno da će nova fasada poboljšati sigurnost i energetsku efikasnost objekta [29]. Svi spomenici okružuju prethodno pomenutu centralnu scenu. Oni prikazuju važne istorijske ličnosti iz različitih perioda prošlosti tokom makedonske borbe za nezavisnost, od antičkih vremena, kroz srednji vek, period pod Osmanskim carstvom, prosvetiteljstvo i moderno doba. Ova kompilacija nacionalnih figura na glavnom trgu donosi sa sobom određeni osećaj kontinuiteta u stvaranju makedonskog identiteta kroz vreme i mesto. Osim spomenika, zadatak arhitekata je bio i konstruisanje nekoliko novih mostova, koji se nalaze na međusobno malim razdaljinama, zatim rekonstruisanje fasada, i izgradnja trijumfalnog luka Porta Makedonija, koji se nalazi blizu glavnog Trga Makedonije, čija je simbolika bila u komemoraciji dugačke borbe Makedonaca za nezavisnost. Mnogi kritičari projekta su se zapitali zašto je jednoj modernoj državi potreban trijumfalni luk [30]. Izbor simboličkih

Sl. 3

Sl. 4

arhitektonskih ostvarenja u novom projektu očigledno nije slučajan. Pored toga što Makedoniju statua Aleksandra Makedonskog i njegovog oca Filipa, kao i neoklasični stil, u izgradnji povezuje sa antičkom grčkom prošlošću, trijumfalna kapija Skoplje povezuje sa rimskom prošlošću, time stvarajući novo kolektivno sećanje na antički svet Makedonije. Prostorne koordinate u službi stvaranja identiteta vide se u rečenici “ljudi su određeni prostorom” u procesu interakcije između prostora i doživljaja, gde projekat „Skoplje 2014“ stvara doživljaje i time projektuje sliku prošlosti sa kojom moderna Makedonija želi da se identifikuje [31]. Događaj koji je vezan za kapiju Porta Makedonija, bliže je objasnio njegovu upotrebu koju je potrebno prikazati. Iako nisu osvojili prvo mesto na Evropskom prvenstvu u košarci, koje se 2011. godine održalo u Litvaniji, košarkaški tim Makedonije dočekan je u Skoplju sa velikim ovacijama. Četvrti tim u Evropi, dočekan je na aerodromu koji nosi naziv Aleksandar Veliki, a zatim je masa ljudi dočekala reprezentativce u centru grada gde su oni kao “pobednici” prošli kroz Porta Makedoniju [32]. Ovim postupkom stvoren je novi događaj u kolektivnom sećanju Makedonaca čime je slika o pobednicima ukorenjena u novonastalu nacionalnu svest i identitet. Osborn naglašava da “ljudi stvaraju slike mesta koje postaju centralne u svakodnevnom životu i društvenoj praksi.” Svaka promena izaziva rekonstrukciju prošlosti koja može da materijalizuje spomenike i arhitekturu svojom emocionalnom vezom i time brže prenese željeni narativ koji preslikava prošlost na sadašnjost. Ono što je interesantno u projektu zgrade Ustavnog suda i glavnih arhiva je da su locirane u istoj zgradi kao i Arheološki muzej. Ovim postupkom arhitekte „Skoplja 2014“ su želele da postave još jednu vezu između prošlosti i sadašnjosti, antičkog i modernog, starih plemena i moderne makedonske nacije. U Muzeju makedonske borbe svi materijali su spojeni tako da prave nacionalno zajedništvo sa ciljem nezavisnosti. Jedini način da se poseti muzej je organizovana grupna turistička tura koja se sprovodi na engleskom i makedonskom jeziku [33]. Smanjenje u prikazu artefakata jugoslovenskog perioda (koji predstavlja i skoriju istoriju Makedonije), ukazuje na to da prava funkcija Muzeja nije prikazivanje prošlosti države, već prikazivanje njene “ideološki ispravne prošlosti” [34]. Može se primetiti da je namera „Skoplja 2014“ bila i prekid sa socijalističkim i osmanskim nasleđem. Prekid sa socijalizmom predstavlja

ironični postupak, budući da je Republika Makedonija prvi put konstituisana 1944. godine upravo kao deo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije [35]. Prekid se takođe ogleda u zanemarivanju moderne, i futurističke vizije nedavne rekonstrukcije grada i plana arhitekte Kenza Tangea i Petra Muličkoskog. Suprotno tome, „Skoplje 2014“ uvodi barok i neoklasicizam, stilove koji su do tada bili potpuno nepoznati regiji. Drugi prekid vidi se u brisanju osmanskog nasleđa i deosmanizacije, i procesa stvaranja monoetničkog makedonskog pravoslavnog osećaja u kontekstu multietničke stvarnosti i nasleđa države. Projekat materijalizuje nostalgiju za presocijalističkim periodom, kako u pogledu izbora heroja, tako i stila rekonstrukcije [36]. Drugi primer koji se nalazi u sličnom kontekstu jeste statua prosvetitelja Ćirila i Metodija, koji su rođeni u IX veku u Solunu, Vizantijskom carstvu, kao i statua Majke Tereze, koja je rođena u Skoplju u ondašnjem Osmanskom carstvu i koja je albanskog porekla. Makedonski nacionalizam je izgrađen, ohrabren i implementiran sa dominantnom pomoći jugoslovenske vladajuće uprave. “Socijalistička republika Makedonija kao deo jugoslovenske federacije, bila je ohrabrena da razvije nacionalni identitet koji će je izdignuti od susednih republika” [37].

Slika 3 Slavlje koĹĄarkaĹĄa nakon Evropskog prvenstva u Litvaniji 2011. godine. Izvor: [Internet] http://sdk.mk/index.php/makedonija/od-porta-natriumfot-do-porta-na-otporot-simbolot-na-sharenata-revolutsija

MULTIETNIČKA REALNOST MONOETNIČKOG PROJEKTA U okvirima novoformirane države, njena etnička podeljenost ne dolazi u vezu sa politikom u Makedoniji i Skoplju, tako da je projektom slovenska etnička pripadnost stavljena u prvi plan, kroz upotrebu istorije i arheologije, radi stvaranja sveobuhvatnog nacionalnog i političkog narativa, koji predstavlja eho Helenizma. U podeljenoj političkoj i multikulturalnoj, multietničkoj klimi XXI veka, ovakva prezentacija kolektivnog mita nije uvek u velikoj meri uspešna. Pored veličanja antičke istorije, druga bitna dimenzija projekta je promovisanje pretežno makedonske slovenske etničke pripadnosti, iako je novonastala država multietnička u kojoj su Albanci najveća nacionalna manjina. Etničke borbe između Makedonaca i Albanaca kreću od 2001. godine i nastavljaju svoju provokaciju projektom „Skoplje 2014“. Prvi primer bila je planirana izgradnja crkve na glavnom trgu čiji će zvonik biti 50 metara viši od svih objekata koje je okružuju. Kao odgovor na ovu provokaciju, albanska vlast je podigla spomenik Skenderbegu, albanskom nacionalnom heroju iz XV veka u svojoj četvrti. Ovaj spomenik je skromnijih razmera u odnosu na većinu novih statua podignutih tokom projekta „Skoplje 2014“ [38]. U okviru projekta podignuti su spomenici u slavu velikana, kao što su figure Aleksandra Makedonskog, njegovog oca Filipa II, figure iz srednjeg veka poput Justinijana I, cara Samuila, boraca protiv Osmanlija – Dimitrija Čupovskog (pisac iz XIX veka), Goce Delčeva (revolucionar iz XIX veka), Dame Grueva (vođa revolucija iz XIX veka), pa i verske figure poput Majke Tereze i prosvetitelja Ćirila i Metodija. Druga, manje vidljiva strana projekta, ima za cilj da revitalizuje Staru Čaršiju i učini je otvorenom i za lokalne Makedonce i turiste. Oba zahvaćena dela grada čine glavne ose novonastalog scenskog prostora čiji je pokretač „Skoplje 2014“. Godina 2001. je bila godina etničkog sukoba koji je trajao 8 meseci i doveo do nestabilnosti u celom regionu, gde je konflikt iniciran nezadovoljstvom u marginalizaciji albanske zajednice u Makedoniji. Problem je okončan Ohridskim sporazumom potpisanim 13. avgusta 2001. godine čime je zaustavljena pobuna Albanaca i njihov položaj u društvu poboljšan. Sa ovom činjenicom iz prošlosti u vidu, Albanci i pripadnici ostalih etničkih manjina u

Makedoniji reagovali su na monoetnički profil projekta „Skoplje 2014“, koji je u suprotnosti sa multikulturalnim narativom u zemlji, koji je uspostavljen Ohridskim sporazumom [39]. Sa zakonom o državnoj decentralizaciji donetim 2005. godine, planom Skoplja su preuređene opštine Čair i Centar, kada je više moći dato lokalnim zajednicama, a manje gradskoj upravi Skoplja [40]. Ako je sudeći po novim granicama opština, ovo je takođe značilo da je preuređena i etnička segregacija i unutar grada. Kao etničke političke partije, od opštinskog do gradskog nivoa, Makedonci, Albanci i Romi su podeljeni ne samo po etničkoj osnovi, već i fizički po blokovima grada, gde svi imaju pojedinačne ekskluzivne identitete. Drugi projekat, koji nacionalni i internacionalni mediji nazivaju “odgovorom” albanske zajednice na „Skoplje 2014“, javnosti je prikazan septembra 2010. godine, a pokrenula ga je albanska opština Čair. Projekat je sadržao kompletno renoviranje čairskog glavnog trga, trga Skenderbega, nazvanog po albanskom vlastelinu iz XV veka i značajnom albanskom heroju, pri čemu je podizanje statue Skenderbegu 2006. godine izazvao komešanje među Makedoncima [41]. Novi trg je propraćen medijima, političarima i običnim građanima kao albanski kontranapad i akt otpora u ratu simbola između dve glavne etničke grupe – Makedonaca i Albanaca. Raspisivač konkursa i finansijer trga Skenderbega nije bila opština Čair, već vlada Makedonije. Oba konkursa su studije slučaja uticaja i uloge politike u konfliktima, naročito interetničkim. Projekat je kulminirao odbijanjem članova opštine Centar da razmotre predlog gradonačelnika Skoplja za obnovu najstarije džamije Burmali izgrađene 1495. sa obeležjima seldžučke arhitekture, mnogo pre postojanja Trga i grada na desnoj obali Vardara. Džamija je srušena 1925. da bi se podigao nekadašnji Oficirski dom, koji je srušen u zemljotresu 1963. godine [42]. Projektom „Skoplje 2014“ širi se makedonski pravoslavni nacionalni karakter i identitet usred sukobljenih namera susednih država i multikulturalnosti same države. Ovaj proces se odvija kroz razdiranje, fragmentiranje i stvaranje diskontinuiranih segmenata organskog tkiva istorije ove regije i države.

POSTMODERNI DUH SKOPLJA Termin “antikvizacija” ne objašnjava projekat u potpunosti, zbog toga što obuhvata, ne samo antičku istoriju, već i srednji vek, kao i savremeno doba, a u isto vreme i različite stilove, vođe i fenomene, koji nisu nužno povezani sa teritorijom nacije. Ovaj odabir je korišćen kako bi poslao ozbiljniju poruku svetu da je Makedonija na mapi buržujskih društava. Umetničke tendencije projekta se baziraju na megalomanijama XIX veka, i vraćanju postmodernoj glorifikaciji stilova. Po Slavoju Žižeku razlika između modernizma i postmodernizma jeste upravo arhitektura, gde se u modernizmu objekti povinuju jednom kodu, dok u postmodernizmu one multipliciraju te kodove. „Skoplje 2014“ pripada naširoko poznatom eklekticizmu XIX veka u arhitekturi. Zbog istorije koju koristi Skoplje 2014 njegov stil se može smatrati i postmodernim eklekticizmom, zbog kakofonije bezupotrebnog i neadekvatnog arhitektonskog simbolizma, popularnog u zemljama Istočne Evrope, naročito u poslednje dve decenije, nakon pada Čelične zavese i kraja modernizma u arhitekturi. Jedan od najupečatljivijih spomenika Projekta - Aleksadnra Makedonskog, koga su kritičari opisali kao “Kič” [43], ima veliku svrhu političkoj eliti: ljudi uvek doživljavaju spomenike sa dubokim emocijama. Valter Benjamin (Walter Benjamin) piše: “Kič je uvek iskren. U Makedoniji u skorijim godinama, slike Aleksandra Velikog su upotrebljivane da reklamiraju sve od turističkih brošura do raznovrsnih vina, koje ne čini samo njihov marketing, već predstavlja planirano ciljanje na emocije ljudi.” Slika 4 Izgled kapije Porta Makedonija danas, Izvor: [Internet] http://www.panoramio.com/photo/71407162

U kombinaciji sa odsustvom istorijske hronologije u svojoj reprezentaciji, urbanom pejzažu gradskog centra nedostaje odgovarajući pravac u arhitektonskom stilu gradnje.

ZAKLJUČAK Promena ideologija tokom rekonstrukcije Skoplja nije nova pojava u istoriji grada. Kada je arhitekta Antonio Petrov sa univerziteta u Harvardu posetio Skoplje 2010. godine istakao je da je “Skoplje 1963” vodilo ka “Skoplju 2014”[44]. On je aludirao na kobni zemljotres koji je zadesio Skoplje 1963. godine, kada je oko 80% grada bilo razrušeno. Naravno da se „Skoplje 2014“ ne može uporediti sa planom iz 1965. godine, gde je sadašnji plan raspisan samo na nivou države, a izvršenje projekta je predato do tada nepoznatim arhitektama i umetnicima, dok je Skoplje 1963. gradila svetska arhitektonska elita, iako potpuna implementacija glavnog plana koji je usvojen 1965. godine nije nikada izveden do kraja zbog nedostatka materijalnih uslova. Skoplje je osamdesetih godina prošlog veka, kada je rekonstrukcija završena, smatrano uspešnim potezom. Makedonija nikada nije imala jaku školu klasicizma, baroka i rokokoa, što znači da su umetnici učili svoj zanat isključivo za izgradnju, dok su istovremeno dostavljali svoja dela za „Skoplje 2014“.

Sl. 5

Cilj projekta poput „Skoplja 2014“ jeste da nizom javnih spektakla na jedan način uputi na prošlost, a zatim preslika istu tu prošlost na sadašnjost, kroz niz sportskih događaja, motivaciju članova određenih zajednica da sebe vide kao “pobednike” u kontinuitetu, od vojnih pobeda Aleksandra Makedonskog iz antičke prošlosti, do savremenih sportskih pobeda i time konstruiše novo kolektivno sećanje. Projekat je rezultirao sa više mesta neslaganja, koje predstavljaju tačke društvene dezintegracije [45]: -

Neslaganje oko interetničkih problema koje projekat izaziva, oslikan pravima Albanaca u Republici Makedoniji koja nisu ravnopravno predstavljena, što pokazuje da projekat ne reflektuje multietničku stvarnost Makedonije;

Neslaganje oko verskih problema koje izaziva, provocirano odlukom građenja crkve na trgu gde se nekada nalazila džamija sve do 1917. godine;

Neslaganja oko negativnih reakcija susednih država naročito Grčke i Bugarske, koje veruju da su spomenici sredstvo za uzurpaciju međusobnih nacionalnih istorija [46];

Slika 5 Pogled na centar grada i sadašnji izgled "Projekta Skoplje 2014" Izvor: [Internet] https://commons.wikimedia. org/wiki/File:View_over_Mo dern_Town_from_Fortress_Ra mparts_-_Skopje__Macedonia.jpg

Neslaganje unutar makedonske nacije koje je izazvano pokušajem da se redefiniše identitet od slovenskog do identiteta ukorenjenog u antičkim vremenima, i istorije koja iznosi u javnost samo junačke figure koje su povezane sa herojskim podvizima hronološki linearno prikazane prošlosti.

Projektom je iniciran put ka utopiji i univerzalnom sećanju koje ga čini, čime se stvara novi politički, urbanistički, arhitektonski i istorijski narativ. „Skoplje 2014“ se manifestuje kao borba za kreiranje novog regionalnog identiteta i novog kosmopolitskog mesta, koja će plasirati novu sliku današnje Makedonije u svetu, ali istovremeno neće prenostiti realnu multietničku stvarnost njenog glavnog grada.

REFERENCE [1] Karolina Koziura, “The struggle over memory hidden in the contemporary cityscape: the example of Skopje 2014, Macedonia”, Journal of Urban Ethnology 2014, 12 (2014): 104. [2] Ibid. [3] Ibid. [4] Maximilian Hartmuth, “History, identity and urban space – Towards an agenda for urban research”, u Reading the City: Urban Space and Memory in Skopje, ured. Stephanie Herold, (Berlin, 2010): 19. [5] Loreta Georgievska-Jakovleva, “The Project “Skopje 2014”: between social cohesion and social desintegration”, Култура/Culture 2014, 8 (2014): 44. [6] Brian S. Osborne, “Landscapes, Memory, Monuments, and Commemoration: Putting Identity in Its Place”, Department of Canadian Heritage for the Ethnocultural, Racial, Religious, and Linguistic Diversity and Identity Seminar 1, 2 (2001): 5, url: http://canada. met-ropolis. net/ events/ethnocultural/publications/putinden. Pdf [7] Andrew Graan, “On the politics of Imidz: European integration and the trials of recognition in postconflict Macedonia”, Slavic Review 69, 4 (2010): 835-858. [8] Lauren Bulka, Cynthia A. Lintz, “Skopje, Macedonia, 1965 to 2014: In Search of a Modern European Capital”, Planning Forum 2015, 16, (2015): 28. [9] Ibid. [10] Milena Dragićević-Šešić, “Cultural policies, identities and monument building in Southeastern Europe”, Cultural identity politics in the (post-)transitional societies, ured. Milohnić, Aldo, Nada Švob-Đokić (Zagreb, 2011): 40. [11] Karolina Koziura, “The struggle […]”, 113. [12] Rosalind MacDonald, “Alexander, my forefather: Nationalism and Archaeology in the Greek Macedonia and the Former Yugoslav Republic of Macedonia”, Constellations 6,1 (2014): 4, url: https://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/constellations/articl e/viewFile/24106/17907 [13] Ibid, 5. [14] Lauren Bulka, Cynthia A. Lintz, “Skopje, Macedonia […]”, 29.

[15] Maja Muhić, Aleksandar Takovski, “Redefiniranje nacionalnog identiteta u Makedoniji: Analiza suprotstavljenih mitova o postanku i interpretacija kroz hegemonijske reprezentacije”, Etnološka tribina: Godišnjak Hrvatskog etnološkog društva 44, 37 (2014): 126. [16] Karolina Koziura, “The struggle […]”, 109. [17] Ibid. [18] “Macedonia timeless capital Skopje 2014”, YouTube (2010), url: https://www.youtube.com/watch?v=iybmt-iLysU [19] Karolina Koziura, “The struggle […]”, 109. [20] Ibid, 105. [21] Ophelie Veron, “Contesting the Divided City Arts of Resistance in Skopje”, Antipode 48, 5 (2016): 10. [22] Karolina Koziura, “The struggle […]”, 104. [23] Ibid, 109. [24] Loreta Georgievska-Jakovleva, “The Project “Skopje 2014” […]”, 46. [25] Ibid, 47. [26] Jasna Koteska, “Troubles with History: Skopje 2014”, ArtMargins (2012), url: http://jasnakoteska.blogspot.rs/2012/02/jasnakoteska-troubles-with-history.html [27] Andrew Graan, “Counterfeiting the nation? Skopje 2014 and the politics of nation branding in Macedonia”, Cultural Anthropology 28, 1 (2013): 162. [28] Maja Muhić, Aleksandar Takovski, “Redefiniranje nacionalnog […]”, 128. [29] Ibid. [30] Rosalind MacDonald, “Alexander, my forefather […]”, 6. [31] Loreta Georgievska-Jakovleva, “The Project “Skopje 2014” […]”, 50. [32] Ibid. [33] Alina Zubkovych, “No place for Yugoslavia: memory politics in Macedonian museums”, RSC 3,6 (2014): 261. [34] Ibid, 263. [35] Maja Muhić, Aleksandar Takovski, “Redefiniranje nacionalnog […]”, 130. [36] Andrew Graan, “Counterfeiting the nation? […]”, 169. [37] Alina Zubkovych, “No place for Yugoslavia […]”, 256. [38] Lauren Bulka, Cynthia A. Lintz, “Skopje, Macedonia […]”, 29. [39] Maja Muhić, Aleksandar Takovski, “Redefiniranje nacionalnog […]”, 130.

[40] Ophelie Veron, “Contesting […]”, 10. [41] Ibid. [42] “Država i Islamska verska zajednica na jugu”, Peščanik (2013), url: http://pescanik.net/drzava-i-islamska-verska-zajednica-na-jugu [43] Jasna Koteska, “Troubles with […]”, url: http://jasnakoteska.blogspot.rs/2012/02/jasna-koteska-troubleswith-history.html [44] Ibid. [45] Loreta Georgievska-Jakovleva, “The Project “Skopje 2014” […]”, 51. [46] Ibid.

CREATING OF NATIONAL IDENTITY OF MACEDONIA THROUGH THE MAKING OF THE PROJECT “SKOPJE 2014”

ABSTRACT Skopje, a capital of Republic of Macedonia, was hit by a large earthquake in 1963. Which caused demolition of nearly 80% of built area. Spaces of central city zone, which was ruined, represent the reflection of political ideological polemics which all ha cause of forming a new national identity. Skopje fell under radical changes which had an impact on urban planning and processes in the last few decades. As a result of these changes, the city was transformed in the sets of different dynamics. From the fatal earthquake, government worked on developing and promoting national identity through architecture and urban matrix of Macedonian capital. This paper analyses changes in planning and developing of architectural and urban practices in Skopje with a goal of making a national identity, with perceiving the newest project of Macedonian goverment – Skopje 2014. In order to understand the diversity of symbolics of meanings of different architectural undertakings in order of making the new national picture and spirit, as well as implementing the new colective memory, this paper will consider changing of narrativity in the central part of Skopje. The main square became the focal place of simbolic demarcation in the proces of identity making, which again provoke hostility and divisions in the city which survived a lot of conflicts in its closest history. Keywords: Skopje 2014, national identity, narrativity, antiquisation, reconstruction, urban core, multiculturality

CENTRALNA ZONA NOVOG PAZARA: PROGRAMSKE OSNOVE KONCEPATA U PERIODU OD 1956. DO 1968. GODINE AUTOR: DANILO DRAGOVIĆ

APSTRAKT U periodu posle drugog svetskog rata, na prostoru Jugoslavije se pristupa masovnoj izgradnji objekata porušenih u ratu i gradnji novih, u skoro svim gradovima zemalja Jugoslavije. Gradnja objekata se izvodi u stilu Modernizma sa izmenjenim programskim osnovama. U tom periodu u gradovima širom Jugoslavije je bila zastupljena izgradnja objekata kako društvenog standarda, tako i stambenih objekata jednoporodičnog i kolektivnog karaktera. Ovaj rad posvećuje pažnju razvoju arhitektonskih i urbanističkih koncepcija iz perioda jugoslovenskog modernizma na području Novog Pazara. Rad ima za cilj da prikaže modernističko delovanje tokom šezdesetih godina XX veka na teritoriji Novog Pazara i prikaže uticaje, činioce i faktore na osnovu kojih je proizvedeno funkcionalno rešenje centralne gradske zone Novog Pazara. S obzirom na uslove i kontekst gradnje, problem istraživanja predstavlja istraživanje uticaja koji su proizveli rešenje centralne zone Novog Pazara. Studijom slučaja varijantnih rešenja centralne zone grada, njihovom analizom i tumačenjem dolazi se do zaključka da rešenje predstavlja značajno delo modernizma u Jugoslaviji, ali sa promenjenim opštim karakteristikama, nastalim tokom projektovanja. Ključne reči: Jugoslavija, Modernizam, Novi Pazar, Gradski centar, Tomislav Milovanović

UVOD Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, na prostoru Jugoslavije se u većini gradova vrši izgradnja objekata kako društvenog standarda, tako i stambenih objekata jednoporodičnog i kolektivnog karatkera. Nakon Prvog savetovanja arhitekata i urbanista u Dubrovniku održanog novembra 1950. godine, stil izgradnje je usmeren na arhitektonski izraz blizak modernizmu zapadnog modela [1], imenovan jugoslovenskim modernizmom. Na osnovu toga, izgradnja novih naselja, delova grada, pa i novih gradova, ovog perioda, se najpre ogledala u “gradnji stambenih zgrada gigantskih razmera visine između četiri i deset spratova i stambenih kula visine do dvadeset spratova, organizovanih u stambene zajednice s obdaništem, osnovnom školom i samouslugom u središtu“, što predstavlja sažimanje urbanih matrica novih naselja kako to navodi Perović (citirano u [2]). U odnosu na nova naselja u gradovima (naselja poput Novog Beograda), gradovi u Srbiji, nakon izrade (u nekim slučajevima i prvih) urbanističkih planova se transformišu u skladu sa zatečenom morfologijom grada, kao i infrastrukturom. Kao specifičan primer grada u Srbiji, u radu se analizira Novi Pazar, zbog svojih geografskih, sociopolitičkih i morfoloških karakteristika, u kome je jugoslovenski modernizam bio prisutan već od druge polovine XX veka. Kako je jugoslovenski modernizam obeležio mnoge gradove tadašnje Jugoslavije i podario im specifičan identitet, posmatran kroz arhitektonsko-urbanističku artikulaciju prostora, postavlja se pitanje jezika arhitekture i urbanizma Novog Pazara koji je takođe obeležen modernističkim potezima. U tom smislu, osnovni ciljevi ovog rada jesu: Da se kroz istraživanje i analizu prikaže modernističko delovanje u arhitekturi i urbanizmu, tokom šezdesetih godina XX veka na teritoriji Novog Pazara Da se istraže i prikažu uticaji i elementi koji su doprineli razvoju ideje gradskog centra u Novom Pazaru Sagledavajući problem u širem kontekstu, u navedenom periodu građenja, nameće se osnovno hipotetičko polazište: Gradski centar

Novog Pazara predstavlja značajno arhitektonsko-urbanističko delo, koje u vizuelno-estetskom i funkcionalnom smislu ne predstavlja tipično obeležje jugoslovenske arhitektonske produkcije, već njenu varijaciju koja zadržava osnovna programska načela gradnje urbanih celina u gradovima Jugoslavije. U metodološkom smislu, ovaj rad se oslanja na produktivnu sintezu kao osnovnu naučnu metodu, kojom se vrši pozicioniranje Novog Pazara u kontekst građenja u periodu jugoslovenskog modernizma, potom na metodu istraživanja kroz projekat, gde se analizom projektne dokumentacije i arhivske građe želi odgovoriti na postavljene ciljeve. Za razliku od literature koja se bavi paradigmom socijalističkog modernizma u Jugoslaviji, u kojoj je obuhvaćena velika većina socijalističkog nasleđa u gradovima (Srbije), samo nekoliko novinskih članaka o arhitekturi Novog Pazara i članaka u zbornicima i to o arhitekturi tradicionalnih kuća, karakterističnih građevina i jednim manjim delom, centralnom gradskom zonom, se bave modernizmom na ovom prostoru. U tom smislu ovo istraživanje predstavlja izvestan doprinos temi modernizma u arhitekturi i urbanizmu na prostoru Srbije. Osnovnu teorijsku pozadinu ovog rada čine opsežna istraživanja na temu modernizma u Jugoslaviji, prikazana kroz doktorske disertacije Mihaila Lujaka i Dragane Konstantinović. Pored toga, istraživanje se zasniva na analizi primarnih izvora, projektne dokumentacije i razgovora sa Tomislavom Milovanovićem, jednim autorom rešenja gradskog centra u Novom Pazaru (drugi autor je preminuo 2009.g.), bibliografskih izvora, a potom sekundarnih izvora iz zbornika, na prvom mestu članaka relevantnih za mesto istraživanja, tačnije za Novi Pazar i arhitekturu Novog Pazara. Rad se sastoji iz tri celine: prva celina predstavlja uvođenje i pozicioniranje arhitekture i urbanizma Novog Pazara u kontekst jugoslovenskog arhitektonskog stvaralaštva. Druga celina se odnosi na faktore koji su uslovili plansku gradnju Novog Pazara. Treća celina se odnosi na analizu projektne dokumentacije gradskog centra u Novom Pazaru. Strukturno, rad se sastoji iz četiri dela: 1. Prvi deo, Uvod, u kome su dati područje istraživanja, ciljevi istraživanja, osnovne hipoteze, metod rada i struktura rada, 2. Drugi deo: Arhitektura i urbanizam Novog Pazara u kontekstu Jugoslavije 3. Treći deo, uticaji koji su uslovili plansku

regulativu Novog Pazara, kao i faze implementacije planova, 4. Četvrti deo, zaključna razmatranja i Literatura.

SOCIOPILITIČKE PRILIKE RAZVOJA NOVOG PAZARA ISTORIJSKI I SOCIOPOLITIČKI KONTEKST Nakon drugog svetskog rata, u novim društvenim i političkim uslovima dolazi do značajnih promena teorije i prakse modernog pokreta u odnosu na period izmeđe dva svetska rata. Moderni pokret je postao potpuno dominantan pravac sa potpuno novim programskim osnovama obnove i izgradnje nove države, što je potvrđeno na Prvom savetovanju arhitekata i urbanista FNRJ, održanog u Dubrovniku od 23 - 25. novembra 1950. godine [1]. U posleratnom periodu koji je usledio nakon okončanja ratnih sukoba 1945. godine, kako to navodi Milan Prosen [3] bio je “prvenstveno period u kome je u Srbiji i Jugoslaviji bilo neophodno obnoviti porušeni graditeljski fond, bio je to istovremeno i trenutak kada su se pokušala uspostaviti nova idejna ustrojstva koja bi odredila politiku i smer ne samo društveno-političkog već i umetničkog delovanja“. S obzirom da je na prostoru Jugoslavije u ranim godinama oslobođenja delovala grupa arhitekata orijentisanih ka modernom pravcu [3], graditeljstvo je u mnogo čemu vezano za dostignuća moderne arhitekture, čime je na neki način ostvareno “prenošenje formi predratne moderne u posleratni modernizam” [3]. Međutim, pošto je bilo neophodno demonstrirati ideologiju novog društva, modernističko nastojanje da se svi oblici svedu na apstraktne, učinilo je taj arhitektonski pristup neprikladnim za prezentovanje državne moći i ideologije. U tom smislu, “arhitektonska produkcija Jugoslavije iskazivala je svoju relevantnost na dva nivoa: snažnim priklanjanjem evropskom modernom pokretu, s jedne strane, i iskrenom privrženošću socijalističkim idejama, s druge. Odabir modernog jezika arhitekture je i u okviru jugoslovenskog projekta reflektovao istu dijalektiku evropskog modernizma: principe univerzalnosti i partikularnosti objedinjene u istom arhitektonskom sistemu, gde se jedan ostvarivao kroz pitanja nacionalne kulture (programa), a drugi, kosmopolitski, u pripadanju evropskoj civilizaciji” [4].

Iako je državna politika bila usmerena na demonstraciju moći novog društva, putem kulturne politike, koja je našla svoj put kroz arhitektonski i urbanistički izraz, dela nastajala u periodu razvoja Jugoslavije, su nailazila na svoje uspone i padove, kako zvog ekonomske zavisnosti od velikih svetskih sila, tako i zbog promenljive politike države. Osnovna ideja – demonstracija moći novog društva – je u suštini ostala nepromenjena. Sredinom šeste decenije, kada su se ekonomske prilike u društvu znatno popravile, vlast je promenila i koncepciju kulturne politike, okrenuvši se “demokratičnijim oblicima arhitekture i urbanizma“ [5]. Ovaj period društvenog procvata, karakteriše izgradnju većine gradova u Srbiji, a pogotovu izgradnju i planski razvoj Novog Pazara koji je poput većine gradova doživeo drastičnu urbanu transformaciju zahvaljujući upravo tim promenjenim društvenim i ideološkim premisama [6].

RAZVOJ CENTRALNE ZONE NOVOG PAZARA Novi Pazar, petnaestovekovni grad pozicioniran na putu za Carigrad, kao glavna veza Bosne sa Otomanskim carstvom, formiran kao značajan trgovačko zanatski centar, tokom svog razvoja se transformisao u tradicionalno orijentalno naselje sa karakterističnim stambenim mikrourbanističkim celinama i objektima, poznatijim kao “mahale“. U doba slabljenja Otomanske carevine, Novi Pazar konstantno doživljava padove u razvoju, sve do drugog svetskog rata i Revolucije, kako to navodi Amir Ćorović u monografiji Novog Pazara [7] kada doživljava transformaciju i značajno utiče na promenu slike grada. Preoblikovanje jugoslovenskih gradova uglavnom je bilo bazirano na modelima modernističkog, internacionalnog urbanizma, koji su često u gradskom tkivu proizvodili oštar raskid sa tradicionalnim graditeljstvom, proizvodeći svojevrsnu vizuelnu uniformnost. Međutim, novopazarska 'urbana revolucija', počev od šezdesetih godina XX veka, dobila je svoj specifičan izraz inicijalno zasnovan na morfologiji terena i karakterističnom kulturnom nasleđu, ali pre svega na ”modernistički neortodoksno postavljenoj koncepciji urbane matrice” [6].

U posleratnom periodu Novi Pazar sa nasleđenom morfologijom, dobija prvi Generalni urbanistički plan, koji je uradio beogradski arhitekta Jozef Kortus, 1956. g. “Ovaj plan, (…), predstavlja sintezu urbanističke misli, u uslovima i mogućnostima Novog Pazara“ [7]. Kortusov plan predvideo je i definisao poligonalnu – pravilnu matricu grada, sa najznačajnijom novinom, izmeštajem gradskih funkcionalnih zona. Međutim, ovaj plan je doživeo niz problema, prvenstveno zbog prevelike migracije stanovnika (od planiranih 13 hiljada, grad naseljava 30 hiljada, a ubrzo 40 hiljada). Tempo urbano-populacijskog rasta određen je dimnamikom opšteg društvenog razvoja grada i povećanjem stepena njegove ekonomske razvijenosti. U savremenom periodu od završetka Drugog svetskog rata do danas demografski porast ima karakteristike urbanog razvoja [8]. Nagli demografski rast grada je doveo do intezivnije neplanske gradnje. Tek 1963. godine, kada je osnovan Zavod za urbanizam, grad počinje da se planski gradi. Među graditeljima Novog Pazara ističu se arhitekti Tomislav Milovanović i Amir Ćorović, koji “ oslonjeni na sopstvena istraživanja aktuelne urbanističke prakse kao i na tumačenja graditeljskog nasleđa Novog Pazara, te kritički reagujući na dotadašnje često stereotipne planove za urbanističko oblikovanje jugoslovenskih gradova, (…), proizvode veoma karakterističnu urbanističku viziju ‘novog gradskog rejona’, koji vrši sintezu svih javnih funkcija u gradu“ [6]. Prema detaljnim urbanističkim planovima koji su urađeni za Novi Pazar, predviđeno je reprogramiranje funkcionalnih gradskih zona, čime je stambena zona individualnog stanovanja izmeštena van granica gradskog centra, [9] odvajanjem jasnom ‘demarkacionom linijom’ [6], koja predstavlja kolektivno stanovanje. To je značilo da se “u prostoru grada mora konstituisati takva arhitektonsko-urbanistička struktura čiji će vizuelni identitet prevazilaziti dotadašnje modernističke recepte koji su, pokazalo se, vodili ka uniformnosti, konfekcijskoj izgradnji i likovnoj standardizaciji“, kako to navodi Popadić [6]. U krajnjem ishodu, autori proizvode rešenje koje, mada nedovršeno, odstupa od uobičajenih modernističkih ortogonalnih koncepcija, odnosno, rešenje zasnovano na radijalnoj šemi gradske matrice, koja, oivičena kompleksom zgrada visoke spratnosti sjedinjuje sve osnovne

gradske funkcije javnog karaktera (opština, sud, banka, ...). Ovi markeri u gradskoj sredini su u najvećoj meri obeležili sliku današnjeg Novog Pazara, s obzirom da se u kontekstu objekata male spratnosti, pojavljuju kao izrazite dominante u prostoru, doprinoseći u najvećoj meri identitetu i slici grada Novog pazara. Kako bi se prikazali uticaji koji su doveli do formiranja ovakve koncepcije, nestandardne za to vreme, neophodno je istražiti i izvršiti analizu svih činilaca koji su proizveli ovakav prostorni odgovor. Pitanje narativa i vizije rešenja centralne gradske zone Novog Pazara je veoma kompleksno, s obzirom da su kristalisani kroz duži vremenski period, tačnije od donošenja Generalnog plana 1956. g., pa sve do usvajanja konačne varijante, 1968.g., prema kojoj je i izrađen Detaljni urbanistički plan centralne zone grada.

PLANSKA REGULATIVA NOVOG PAZARA FAKTORI KOJI SU USLOVILI PLANSKU REGULATIVU U posleratnim godinama, u Jugoslaviji se pristupa realizaciji prvog petogodišnjeg plana obnove zemlje porušene ratom. Tim planom se aktivno sprovodi u delo industrijalizacija društva, što dovodi do drastičnih promena struktura urbane matrice, velikog broja gradova Jugoslavije. Govoreći o faktorima koji su uslovili i podstakli rukovodstvo ‘Deževskog sreza’ – Novog Pazara, na potrebu o unapređenju gradske infrastrukture i osnovnih gradskih funkcija, Muradija Kahrović Jerebičanin kaže: “U toku socijalističke izgradnje, talas urbanog razvoja se intezivno širio. Od siromašnog i nerazvijenog grada, Novi Pazar je prerastao u novi, veoma značajan privredni centar, u kome su uslovi za život pružali građanima uspešan rad i solidan život. Zidane su nove kuće, stambene zgrade, hoteli, bolnica, škole i razne druge ustanove. Tada su izgrađene razne fabrike i poslovna preduzeća: Tekstilni kombinat ‘Raška’, Fabrika obuće ‘Ras’, Drvno industrijsko preduzeće ‘Deževa’, Fabrika građevinskog materijala “Sloga“, Preduzeće za proizvodnju ukrasnog kamena ‘Ukras’, Preduzeće za proizvodnju i distribuciju električne energije ‘Elektroras’, Štamparija ‘Jedinstvo’, Zemljoradnička zadruga

‘Vojin Popović’, Ugostiteljsko preduzeće ‘Lipa’, Trgovinska preduzeća ‘Sloboda’ i ‘ Jošanica’ i dr. “ [9]. Nagla ekspanzija i transformacija grada, osnivanjem navedenih preduzeća, zahteva i prostorne kapacitete kako bi funkcionisala i bila sposobna za brzu eksploataciju. Period od oslobođenja pa sve do donošenja Generalnog plana 1956. Godine, karakteriše izgradnju objekata industrijske i privredne namene, u zonama grada gde je morfologija terena to dozvoljavala. Međutim, pored toga, Zehra Škrijelj navodi da“ brojne državne institucije nisu imale svoje zgrade, već su svoju funkciju obavljale u privatnim kućama koje su došle u državno vlasništvo nacionalizacijom. Bez obzira na dotadašnju neplansku izgradnju, u tom periodu počinje implementacija Generalnog urbanističkog plana, pa je tada izgrađeno nekoliko objekata materijalne vrednosti “ [10]. U ovom naletu gradnje, od 1946. g. pa do 1959. g., sagrađeni su: Upravna zgrada Zavoda za socijalno osiguranje, Vatrogasni dom, Dom kulture sa Radničkim univerzitetom, Privredna zgrada Elektrorasa, škole i nekoliko drugih objekata (manje državne važnosti).

IMPLEMENTACIJA GENERALNOG URBANISTIČKOG PLANA IZ 1956.GODINE Princip tadašnje gradnje “izgradi gde možeš” je veoma brzo doveo način odvijanja gradskih procesa do kolapsa, s obzirom da se nije vodilo računa o prostornim potrebama novih objekata u gradskoj matrici, čija dimenzija i infrastrukturna opremljenost nije bila na zadovoljavajućem nivou. Želja za povezivanjem starog dela grada – stare čaršije, sa brzo nastalim gradom na levoj obali reke Raške, nameće potrebu za iznalaženjem najboljeg funkcionalnog rešenja urbanističkog plana grada. Osnovni i polazni problem jeste saobraćaj u gradu, koji zbog već planiranog Doma kulture sa Radničkim univerzitetom, zahteva veliki broj rušenja objekata u samom centru grada. Kako je rušenje starih objekata bilo prihvatljivo rešenje, u tom trenutku, zarad „evropeizacije grada, integracije i prerastanja klasičnih čaršija u savremen gradski centar, napuštanja levantinske spontanosti u korist zapadnoevropskog shematizma, unošenja pravilnih ortogonalnih poteza u orijentalni sistem krivudavih ulica” [11], na snagu stupa ideja o dobijanju uređenog centra grada, sa jasno definisanim sadržajima društvenog standarda, formom i obimom. Prvu viziju gradskog centra sa reprezentativnim trgom,

Sl. 1,2

uređenom infrastrukturom, sadržajima društvenog standarda i ostalih pratećih sadržaja donosi Generalni urbanistički plan, donet 1956. godine, koji je uradio Jozef Kortus, arhitekta beogradskog projektnog biroa „Srbija”.

Sl. 3

Ovaj plan predviđa poligonalnu matricu grada, koja zadržava veliku većinu osnovne saobraćajne infrastrukture, tačnije, zadržava glavne pravce ulaska u grad, korigovane saobraćajnice prvog reda, kao i većinu saobraćajnica drugog i trećeg reda. Najveća izmena u planu, tiče se centralne gradske zone, kao i reprogramiranja ostalih funkcionalnih zona grada. Centar grada se formira na levoj obali reke Raške, a čini ga novoplanirani gradski trg, koji do tog trenutka nije postojao. Trg je nepravilnog oblika, a uslovljen je dvema glavnim saobraćajnicama, tj. ulicom Stevana Nemanje i ulicom 28. Novembar, koje se račvasto prostiru od mosta, prema stambenoj gradskoj zoni. Trg je oivičen i formiran objektima javne namene: Domom kulture sa Radničkim univerzitetom sa istoka, Hotelom sa zapada, Stambeno poslovnim objektima u zatvorenom gradskom bloku sa severa, Zaštićenim objektima – Amir-aginog hana sa severozapada i rekom Raškom sa juga. U nešto kasnijoj fazi, ispred Ateljea Srbija, arhitekta Miodrag Milićević, proizvodi rešenje za novu upravnu zgradu Deževskog sreza, koja je planirana sa severne strane trga, kojim je takođe bliže definisana regulacija i uređenje centralne gradske zone i trga. Nova zgrada Sreza je projektovana kao monumentalno zdanje, sa prilično dinamičnom formom modernističkih poteza. Na objektu dominira vertikalni kubus veće spratnosti koji je izduženog pravougaonog oblika, i zauzima centralno mesto u osi saobraćajnica, čime čini primarni element u kompletnoj kompoziciji trga. Koncept ovog rešenja sa ovakvim elementima činiće osnovne ulazne parametre prilikom kristalisanja konačne varijante rešenja kroz kasnije faze rada.

Slike 1 i 2 Odnos novosagraÄ&#x2018;enih objekata i starih objekata namenjenih ruĹĄenju (Gore: Hotel Vrbak, Dole: Dom kulture sa RadniÄ?kim univerzitetom)

Slika 3 Situacioni prikaz gradskog trga, sa pozicijom novoplaniranog objekta gradskog Sreza (objekat 1). Miodrag Milićević, uz GUP 1956.g. (IARNP)

Slika 4 Projektna šema 1, gradskog centra Novog Pazara, T.Milovanović i A.Ćorović (Iz elaborata)

Projektna šema 1 centralne zone Novog Pazara 1956. - 1963. Prema nasleđenim parametrima iz koncepcije predviđene generalnim planom iz 1959.g., sve do formiranja Zavoda za urbanizam 1963.g., arhitekti Tomislav Milovanović i Amir Ćorović rade na uobličavanju rešenja centralne gradske zone, s obzirom da je u kasnijim godinama implenmentacije GUP-a, sa konstantnim razvojem grada i dalje postojala

potreba za reprezentativnim centrom, a posebno za trgom kao obeležjem gradskog centra. Ovakav stav najbolje se čita u varijantnom rešenju prema šemi 1 (Fig. 3), prema kojoj se u najvećoj meri zadržava urbanistička matrica grada, a kojoj se dodaju novi sadržaji, pozicionirani i komponovani prema postojećoj infrastrukturi. Objekti su oblikovani i projektovani potpuno modernistički, što govori jezik volumena objekta, kolorit i uopšte materijalizacija celog kompleksa. Rešenje predviđa centralizaciju javnih objekata neposredno uz trg (Dom kulture, Radnički univerzitet., Hotel, Robnu kuću, Administraciju), dok objekti utilitarne namene (Autobuska stanica, Pijaca, i dr.), kao i državni administrativni objekti (MUP, Sud, i dr.) se nadovezuju neposredno uz njih. Stanovanje kao zona je sledeća po redu i predstavlja prelaz između centralne gradske zone i manjih stambenih blokova koji su ili nasleđeni ili planirani za gradnju. Ovo rešenje je na samom početku razrade, usmerilo ideju razrade na centralizaciju funkcija u centru, kao i prstenasto zoniranje, koje će kasnije biti razmatrano i kroz ostala rešenja. Zbog loše fukncionalnosti, od ove koncepcije se vrlo brzo odustalo, s obzirom da je gradski centar ‘pocepan' saobraćajnim tokovima, te je u kombinaciji sa zadržanim objektima proizvodilo znatne probleme koji su u tom trenutku bili neprihvatljivi.

PROJEKTNA ŠEMA 2 CENTRALNE ZONE NOVOG PAZARA 1963. - 1965. S obzirom da se u periodu od 1963. do 1965. radilo na drugim poslovima, tačnije na izradi planova drugih delova grada, aktivno se razmatrao problem gradskog centra, koji je svakim daljim korakom iziskivao nov ugao sagledavanja, samim tim i rešavanja. Od 1965. se aktivno radi na daljem kristalisanju rešenja centralne gradske zone. Od koncepta sadržaja u gradskom centru, koji poseduje centralni gradski trg se ne odstupa, već se radi na dispoziciji svih objekata kako bi formirali reprezentativnu celinu. Razlika u odnosu na prvu iteraciju jeste zanemarivanje postojeće urbane matrice, što je omogućilo primenu uopštenih postupaka urbanog planiranja tog perioda – negiranje nasleđa. Prema ovoj šemi, centralni gradski trg zauzima longitudinalan položaj uz reku Rašku, kojim se prelaz preko reke planira putem

Sl. 4

Sl. 5

uređenog parka u nivou sa trgom, a povezan je sa parkom u gradskoj tvrđavi koja dominira nad trgom. Ova šema je omogućila znatno veći kapacitet objekata u centralnoj zoni grada, raspoređenih po ortogonalnoj matrici. Gradski trg je oivičen objektima javne namene, zbog kojih je osnovni saobraćajni tok uz reku morao proći severno, što je otvorilo vrata za dalje razmatranje. Prema autorima rešenja, “iako je već u šemi 2. gradski centar shvaćen daleko šire, kao kontinualan sklop raznih funkcija i trgova, ipak je u njegovom krugu ostao samo centralni manifestacioni trg, dok su poslovni i trgovački centar ostali van tog kruga...” [9]. Opšti zaključak je bio da je šema veoma zadovoljavala tadašnje potrebe centralne zone grada, ali se zbog mogućnosti etapne i fazne gradnje tražilo adekvatnije rešenje. Slika 5 Projektna šema 2, gradskog centra Novog Pazara, T.Milovanović i A.Ćorović (Iz elaborata)

Slika 6 Projektna šema 3, gradskog centra Novog Pazara, T.Milovanović i A.Ćorović (Iz elaborata)

Slika 7 Projektna šema 4, gradskog centra Novog Pazara, T.Milovanović i A.Ćorović (Iz elaborata)

Projektna šema 3 centralne zone Novog Pazara 1965 – 1968. Sa konceptom ‘opasanog’ trga, novom gradskom saobraćajnicom, dolazi se do ideje za ograđivanje centralne gradske zone od stambenih naselja van centra. To se postiglo pravilnom polukružnom saobraćajnicom, koja zadire dublje u tkivo grada. Ovaj potez doveo je do povećanja prostornih mogućnosti za većinu javnih gradskih funkcija, za koje se i dalje smatra da treba da budu centralizovane. Rešenju je data prednost kako to autori rešenja navode, s obzirom da je eliminisano stanovanje iz samog centra grada. Time je ‘očišćen’ prostor za planiranje javnih funkcija grada i to u ortogonalnoj matrici, koju je nametnula pozicija i oblik Doma kulture. Pored ovoga, šema 3 donosi dodatnu novinu u odnosu na prethodne dve šeme, koja predstavlja značajan iskorak u odnosu na dotadašnju praksu projektovanja. Naime, autori su šemom 3 ponudili sasvim novi koncept artikulisanja prostora, koji će se provlačiti nadalje sve do usvajanja konačnog rešenja. Reč je o konceptu razbijanja centralnog manifestacionog trga, u sistem više povezanih trgova, od kojih svaki za sebe čini posebnu ambijentalnu celinu sa objektima koji ih definišu. Ostvaren je takozvani ‘pešački prospekt’, koji za autore ispunjava lični stav, da centralna gradska zona postane ‘carstvo pešaka’. Nametnuti pristup je zahtevao uvođenje delova stare čaršije u obim novog gradskog centra zbog isključenja saobraćaja, što je dovelo do velike pešačke površine, koja je bila neodrživa kao rešenje, s obzirom da je opsluživanje samih objekata bilo nemoguće, ali i ekonomski i tehnički aspekt gradnje. Dodatni razlog zbog koga se nakratko odustalo od ovog rešenja jeste problem koncipiranja prelazne zone između centra i stambenih naselja. Pokušaj da se prelaz izvede putem stambenih blokova ortogonalnih formi, koji tangiraju kružnicu su proizvodili mnogo više funkcionalnih problema nego beneficija. Konačno usvojena šema 3 (od više varijantnih rešenja u ovoj šemi), sadrži rešenje stambenih blokova veće spratnosti u pravilnoj poligonalnoj formi, koji tangiraju kružnicu u tri lamele (Fig. 5.) Ovime je formiran ‘zid – bedem’, koji jasno odvaja stambena naselja i blokove grada od samog gradskog centra. Sva nova rešenja proizvedena kroz šemu 3. Biće osnovna polazišta prilikom projektovanja konačne varijante usvojene 1968. godine.

Sl. 6

Projektna šema 4 centralne zone Novog Pazara 1965. – 1968. Sl. 7

Projektna šema 4. u odnosu na prethodnu predstavlja suštinski pokušaj integracije stambenih objekata u tkivo gradskog centra i u projektnom smislu predstavlja “izlet“ kružnom saobraćajnicom, koja prodire još dublje u stambeno tkivo grada, formirajući tako jedan kompleksan urbanistički potez. Ovako dobijena celina, prema autorima rešenja, mogla se u najvećoj meri karakterisati kao stambena, (s obzirom na kapacitet i procenat stanovanja kao zone) što je u odnosu na programske zahteve predstavljalo paradoks. Rešenje koje je usvojeno kao šema 4. je donelo jednu novu viziju, koja je, može se reći, bila presudna za projektovanje konačne varijante. Tendencijom da se u najvećoj mogućoj meri zadrže dve jake saobraćajnice u gradu (ul. Stevana Nemanje i ul. 28. Novembra), dolazi se do poligonalnih oblika blokova i objekata, aproksimacijom i uklapanjem ortogonalne i nepravilne matrice grada i gradskog centra. (Fig. 6.)

Projektna šema centralne zone Novog Pazara – Detaljni urbanistički plan – 1968. godine

Sl. 8

Konačno usvojeno rešenje gradskog centra je nastalo sintezom svih ideja, generisanih kroz šemu 3 i 4. Suštinski koncept konačnog rešenja leži u gradskom centru shvaćenom kao “širi gradski rejon“, definisan kružnom saobraćajnicom prema šemi 3, programiran javnim gradskim funkcijama ,stambenim zgradama, urbanizmu slobodnog oblikovanja, nezavisnim ambijentalnim celinama, takođe prema šemi 3, dok je obim, funkcija i oblikovanje objekata nastalo na osnovu pomenute aproksimacije rađene kroz šemu 4. U programskoj studiji kroz analizirana varijantna rešenja, autori su za projektovanje konačnog plana gradskog centra uveli modularno projektovanje u triangulisanoj i heksagonalnoj matrici, što je omogućilo bolje uklapanje novih objekata sa postojećom infrastrukturom i matricom grada, a u projektnom smislu, prema autorima rešenja, “tako dobijeni gabariti, usaglašavaju se sa gabaritom gradskih bedema i kule, koji su centralni objekti centra grada. To je osnovni element kontinuiteta između starog i novog u gradskom centru, kontinuiteta koji je jedan od

najdelikatnijih problema elaborata o planu centralne zone Novog Pazara “ [9]. Zbog kompleksnih odnosa arhitekture i urbanizma ovako projektovanog gradskog centra u Novom Pazaru, potrebno je napraviti opsežnu analizu, kako bi se najbolje prikazao doprinos gradu ovim rešenjem. Gradski centar nikada nije izgrađen do kraja, zbog mnogih uticaja u društvu i politici tog perioda, ali objekti koji su izgrađeni na osnovu ovog plana detaljne regulacije su u najvećoj meri obeležili sliku Novog Pazara kakav je danas.

Slika 6 Makete konačne varijante rešenja, prema kojoj je izrađen plan detaljne regulacije 1968. g. T.Milovanović i A.Ćorović (Iz elaborata)

ZAKLJUČAK Nakon pokazanih uticaja koji su doveli do konačnog rešenja za centralnu zonu Novog Pazara, može se zaključiti da rešenje gradskog centra iz 1968.g. u svom jeziku zadržava mnoge reference na arhitektonskourbanističke prakse jugoslovenske arhitektonske produkcije, ispunjavajući osnovna programska načela, odnosno ono što Oliver Minić definiše kao “osnovna načela urbane transformacije (organizovana decentralizacija grada, sa lokalnim grupisanjem određenih funkcija, u cilju što veće dostupnosti tih centara aktivnosti pojedincu i njegovom mestu stanovanja)“, kako to navodi Konstantinović [4]. Ono što je rešenjem u krajnjem ishodu proizvedeno jeste zaokret ili čak iskorak u odnosu na uobičajenu tadašnju praksu, poput ideje o dekomponovanju jednog trga u više međusobno nezavisnih, ali fizički povezanih trgova, reprogramiranja saobraćajnih nivoa i tokova, i sl. Prilikom kristalisanja arhitektonskog izraza Jugoslavije predložena su načela od strane Nevena Šegvića tokom definisanja skice osnovnih karakteristika i propozicija projektovanja monumentalnih zdanja, odrednica za novu jugoslovensku monumentalnost. Ta načela su: Standard i namena objekta, Prostorna pozicija, Dominacija, Forma, Uklapanje u ambijent, Detaljnost i trajnost objekta [1]. Ako se pozovemo na ta načela, možemo utvrditi da rešenje centra Novog Pazara, programski i funkcionalno svakako predstavlja značajno obeležje jugoslovenske arhitektonske i urbanističke produkcije, ali da u vizuelnom jeziku predstavlja paradoks projektantskoj praksi jugoslovenskog modernizma. Ovo otvara pitanje stila, oblikovanja, materijalizacije i ostalih elemenata koji su obeležje arhitekture gradskog centra Novog Pazara, ali to zahteva opsežniju analizu, koja može biti značajno polazište za dalja istraživanja.

REFERENCE [1] Lujak Mihajlo, "Promena paradigme arhitektonsko-urbanističkih koncepata na objektima kulture u procesu konstituisanja jugoslovenskog kulturnog prostora u periodu 1947-1974", Beograd: Doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet u Beogradu, 2012.

[2] Milan Popadić, "Novi ulepšani svet-socijalistički estetizam i arhitektura," u Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, ured. Aleksandar Kadijević (Novi Sad: Marica Srpska, 2010): 247-260.

[3] Milan Prosen, "O socrealizmu u arhitekturi i njegovoj pojavi u srbiji," Nasleđe, 2007, 8 (2007): 95-118.

[4] Dragana

Konstantinović, Programske osnove jugoslovenske arhitekture: 1945 - 1980, Novi Sad: Doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka, 2013.

[5] Aleksandar Kadijević, "Problemi istraživanja i tumačenja socrealizma u srpskoj arhitekturi", u Novopazarski zbornik, ured. Dragica Premović-Aleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 2007): 211-216.

[6] Milan Popadić, "Arhitekt Amir Ćorović i projekat gradskog centra u Novom Pazaru", u Novopazarski zbornik, ured. Dragica PremovićAleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 2009): 209-225.

[7] A.Ćorović, Urbanizam Novog Pazara u Novi Pazar i okolina, Novi Pazar: Nip Književne novine, 1969, p. 403.

[8] Selim Šaćirović, Ivan Filipović, "Demografski razvoj i urbanizacioni tokovi novog pazara", u Novopazarski zbornik, ured. Dragica Premović-Aleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 2009): 177-200.

[9] T. Milovanović and A. Ćorović, Projektna dokumentacija gradskog centra u Novom Pazaru, IARNP SO NP IPS, 1968.

[10] Muradija Kahrović-Jerebičanin, "Istorijsko oblikovanje urbanizma i arhitekture u Novom Pazaru," u Novopazarski zbornik, ured. Dragica Premović-Aleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 2014): 56.

[11] Zehra Škrijelj, "Arhitektura javnih objekata Novog Pazara između prvog (1956) i detaljnog urbanističkog plana (1968)," u Novopazarski zbornik, ured. Dragica Premović-Aleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 2014): 221.

[12] Aleksandar Kadijević, "O proučavanju i vrednovanju graditeljskog nasleđa novijeg doba u Novom Pazaru", u Novopazarski zbornik, ured. Dragica Premović-Aleksić (Novi Pazar: Muzej “Ras”, 1995), 193-202.

CENTRAL ZONE OF NOVI PAZAR: PROGRAM BASES OF THE CONCEPT IN THE PERIOD FROM 1956. TO 1968.

ABSTRACT In the period after the Second World War in Yugoslavia, the first fivezear plan State decision leads to mass reconstruction of structures destroyed in the war and to the construction of new ones, in almost all cities of the countries of former Yugoslavia. Construction of buildings is carried out in the style of Modernism with altered conceptual and style program basis. In that period in many cities across Yugoslavia there has been present the construction of buildings from the ones of social standard, to the single-family housing units and also the collective caracter units as well. This paper focuses to the development of architectural and urban concepts of Yugoslav modernism on the territory of Novi Pazar. This paper aims to show the modernist impact during the sixties on the territory of Novi Pazar and to shows influence, elements of factors and factors, which produced the final solution of the city center of Novi Pazar. Due to the conditions of building and the given context, the problem of this research is to explore the influence that produced the final solution of the central zone of Novi Pazar. Using the case study of alternative solutions of central zone of the city, with their analysis and interpretations, we can conclude that the solution is a significant work of modernism in Yugoslavia, but with altered general characteristics which have emerged during the proces of design. Keywords: Yugoslavia, Modernism, Novi Pazar, City Center, Tomislav Milovanovic

JEZIK NOVOG CENTRA UTICAJA: SLUČAJ FORMIRANJA NOVOG URBANISTIČKOG CENTRA KOMUNISTIČKE PARTIJE JUGOSLAVIJE U KRAGUJEVCU AUTOR: BOJANA PAŠAJLIĆ

APSTRAKT Tekst rada problematizuje poruku koju šalje komunistička partija Jugoslavije u Kragujevcu formiranjem novog središta grada, izgradnjom aministrativnih i kulturnih objekata i spomenika koji su bili namenjeni službi ove vlasti. Cilj rada je da ukaže na jednu od mnogobrojnih funkcija arhitekture kao prenosioca poruke i sredstva komunikacije vladajućeg režima sa stanovnišvom. Ovo ''novo'' središte grada formirano oko Palate oblasnog narodnog odbora, biće sagledano kroz prizmu perioda u kojem je nastalo i ideologije koju je ovaj režim plasirao. Kroz sistematičnu analizu biće moguće doneti zaključak kakav je bio jezik novog ''centra uticaja'' i koju poruku je tadašnji režim slao koristeći arhitekturu kao jedan od elemenata komunikacije sa stanovništvom. Kroz rad su analizirani i sistematski obrađeni tekstualni dokumenti, studije, monografije, izveštaji I tekstovi koji se odnose na projekat ,,Prodor’’ kao i druga dokumentacija pribavljena u Šumadijskom istorijskom arhivu i JP Direkciji za urbanizam Kragujevac. Ključne reči: Centar uticaja, administrativni i kulturni objekti, centar grada, komunistički režim, internacionalni stil, Kragujevac.

UVOD Pedesete i šezdesete godine prošlog veka bile su obeležene obnovom i izgradnjom novih objekata u državi koja je bila razrušena ratnim okolnostima. Gradili su se stanovi za one koji su bez njih ostali u ratu dok je paralelno sa ovim jačala i industrija koja je pokretala izgrađivanje industrijskih i privrednih objekata. Prioritet su bile administrativne zgrade koje su trebalo da budu sedište novonastale socijalističke vlasti. Nakon Drugog svetskog rata u arhitekturi javnih objekata i dalje je bio prisutan zahtev za monumentalnim izrazom koji je bio podupret uticajem tadašnje arhitekture sovjetskog saveza pa je tako ovaj stil dominirao arhitektonskom scenom Srbije 1950-tih godina. Le Korbizje značajno utiče na srpsku arhitekturu i urbanizam [1]. Arhitektura je bila razmatrana kao disciplina koja mora da bude funkcionalna i da zadovoljava ljudske potrebe. Godine 1949. Srbija je posedovala šest oblasti i dve pokrajine. Kragujevac je bio centar Šumadijsko - Raške oblasti koja je pokrivala centralni deo republike. Nakon Drugog svetskog rata Kragujevac ide ka intenzivnom razvoju počevši sa otvaranjem fabrike automobila što dovodi do privrednog i demografskog razvoja grada. Po dolasku komunističkog režima Jugoslavije na vlast, Kragujevac je bio jedan od gradova koji je prednjačio u raskidanju veza sa prošlošću, uklanjanju prethodnih vrednosti i vizuelno - ideoloških simbola pa je tako stekao epitet ''crvenog'' radničkog grada koji zadržava sve do smene pomenutog režima [2]. Ovakve promene su se projektovale na različite aspekte vizuelnog identiteta grada. U ovom periodu napušta se ideja o tradicionalnom gradskom centru pa se tako stvaraju planovi za ''novi'' centar ''Prodor'' dok se u okolini grada razvijaju prigradska naselja. Paralelno sa ovim nastaju objekti visokog školstva (Mašinksi i Ekonomski fakultet), zdravstva, fizičke kulture i administracije [3]. Nazivi ulica postaju preimenovani što je dovelo i do promene izgleda samih tabli. Postavljene su crvene table sa nazivima ulica i brojeva jedine takve vrste u zemlji, a glavna ulica u gradu dobija naziv ''Ulica Maršala Tita''. Cilj ovog rada je da ukaže na jednu od mnogobrojnih funkcija arhitekture kao prenosioca poruke i sredstva komunikacije vladajućeg režima sa stanovništvom. Putem arhitekture moguće je izraziti određene stavove, ideje, ideologije, odnose itd. Kao predmet analize biće sagledan ''novi''

Sl. 1

centar Kragujevca formiran oko Palate oblasnog narodnog odbora kroz tekstualnu funkciju arhitekture i grada. Formiranje ovog ,,novog’’ dela grada upravno na ''stari'' centar Kragujevca govori o težnji tadašnjeg režima za raskidanjem sa baštinom prethodne vlasti i kreiranjem novog jezičkog identiteta koji govori o novoj ideologiji i praćenju novih političkih struja. Kroz rad će sistematično biti sagledani i analizirani najznačajniji objekti ovog prostora koji će ujedno predstavljati i osnovu rada.

ISTORIJAT KRAGUJEVAČKOG ,,STAROG’’ CENTRA GRADA Za vreme druge austrijske okupacije severne Srbije 1718-1739. godine izgrađeno je kragujevačko utvrđenje kao centar distrikta kragujevačkog, ali i kao komandantura srpske milicije za ceo južni front. Iz tog perioda potiče i prvi plan Kragujevca. Nakon Drugog srpskog ustanka Kragujevac u periodu od 1818. do 1841. godine postaje prestonica oslobođene Srbije. Od tada se u kontinuitetu uređuje za potrebe srpskog stanovništva. Knez Miloš Obrenović, zasnivajući novu državu osniva i novi centar Kragujevca koji sadrži dvorski kompleks, skupštinu, mitropoliju, arsenal, teatar, školu, kasarne, apoteku i bolnicu kao najznačajnije objekte ove države. Od sredine XIX veka, prostorni razvoj grada usmeravaju školovani stručnjaci koji teže da Kragujevac dobije izgled evropskog grada. Taj proces kulminira u osamdesetim i devedesetim godinama, kada se priprema i donosi ''Regulacioni plan varoši Kragujevac'' (1891. godine) i gradi niz značajnih objekata: železnica, putna mreža, nova zgrada Gimnazije, Nova crkva, Topolivnica, železnička stanica i dr. Početak XX veka obeležen je donošenjem programa ''Za unapređenje Kragujevca'' 1910. godine. Program je predviđao niz intervencija u prostornom razvoju: izgradnju infrastrukturnih mreža (ulica, vodovoda, rasvete, kanalizacije, tramvajske pruge), zgradu Opštine, niz opštinskih lokala, dom milosrđa itd. Balkanski ratovi, a nakon toga i Prvi svetski rat omeli su ralizaciju ovog plana i programa. Period između dva svetska rata karakterističan je po obnovi i razvoju Vojnotehniškog zavoda. Neposredno pre Drugog svetskog rata Zavod je spadao u najveća preduzeća u zemlji zapošljavajući 12 000 radnika. Razvoj ove industrije odražava se i na razvoj grada pa se tako planski grade nova naselja Stara i Nova radnička kolonija dok se Vojnotehnički zavod znatno proširuje. U centru grada se izgrađuju novi objekti, a zatim

i okružna bolnica, zgrada učiteljske škole, stadion, reguliše se korito Lepenice i grade novi mostovi [4].

NOVI CENTAR UTICAJA Dve decenije nakon Drugog svetskog rata Kragujevac karakteriše period obnove. U ovom periodu napušta se koncept tradicionalnog centra grada formiranjem novog plana i izgradnjom prvih naselja, Stanovo, Beloševac i Bresnica [5].

Slika 1 Table sa nazivima ulice i brojevima crvene boje iz doba komunističkog režima Izvor: [Lična arhiva autora]

Prvi posleratni generalni urbanistički plan Kragujevca rađen je u period od 1949-1954. godine u Urbanističkom zavodu NR Srbije i ''Projektbirou'' iz Beograda, isti je usvojen 1961. godine [6]. Pokušaj stvarnaja originalnog jugoslovenskog socijalno - ekonomskog sistema samoupravljanja svoj izraz imao je u aktuelnom prostrornom i urbanističkom planiranju. U ovom period javlja se potreba za formulom integralnog planiranja društveno - ekonomskog i prostornog razvoja. Ovaj pokušaj svoje posledice odražava i na zakon o prostornom planiranju iz 1961. godine. U proces planiranja grada uvodi se fraza ''Urbanistički program'' kroz koju se sagledavaju različite dugoročne smernice socijalno - ekonomskog razvoja i uporedno se nastavlja trend progresivnog projektovanja grada. Urbanizam prostorno fizički razvoj grada temelji na osnovama kasnomoderne arhitekture koja je pragmatična i tehnokratska po svojoj socijalnoj ideologiji [7]. Zbog naglog razvoja grada Skupština opštine Kragujevac donela je odluku o izgradnji novog Urbanističkog plana, koji je urađen 1965. godine, čiji je prvi deo ''Urbanistički program za grad Kragujevac'' usvojen 1966. godine [8].

Slika 2 Detaljni urbanistički plan kompleksa ,,Prodor’’, Kragujevac, jul 1971. god.

Ovim programom stvara se intenzivan socijalno - ekonomski razvoj čiji se prostorni rast segragira dok se centralno naselje planira za potpunu rekonstrukciju. Prigradska naselja pripremaju se kako bi primila migracione struje orjentisane prema Kragujevcu [9]. S obzirom na to da Generalni urbanistički plan Kragujevca nije urađen, gradnja u periodu od 1966-1973. godine odvijala se bez postojećeg plana. Za naredni period od 1974-1976. god. Skupština opštine Kragujevac 12. jula 1974. godine donosi odluku o izmenama i dopunama Generalnog urbanitičkog plana sa datumom važenja do 30. juna 1976. godine [10].

PRODOR Godine 1949. na mestu stočne pijace u Kragujevcu gradi se ''Trg Avnoja'' današnji ''Trg slobode''. U period od 1947-1957. godine po obodu trga su sagrađeni srednjoetažni stambeni objekti: Palata oblasnog narodnog odbora, Dom kulture i Dom samoupravljača. Naspram navedenih objekata izgrađen je tržni prostor Robna kuća. Prvi sagrađeni objekat bila je Palata oblasnog narodnog odbora Šumadijsko - Raške oblasti koja je predstavljala početak revolucionarne realizacije ''novog'' gradskog jezgra i time je zasnovan posleratni administrativni centar Kragujevca [11]. Pripremajući novi generalni urbanistički plan koji je razradila arhitekta Jovanka Jeftanović grad je bo podeljen u reone razdvojene ,,zelenim pojasevima’’ od kojih je jedan ''zeleni pojas'' činio i novi centar grada. U početku projekat za novi centar grada nosio je naziv ,,Zeleni prodor’’ koji je proizašao iz pomenute šeme da bi kasnije bio skraćen na naziv ''Prodor'' [12]. Arhitekta Jovanka Jeftanović pokušava da projekat ''Prodor'' projektuje prema idealističkoj slici koju je 20-tih godina prošlog veka formirao Le Korbizje projektom ''Savremeni grad za tri miliona stanovnika'' gde dominiraju fasade izvedene kao zid - zavese i slobodne zelene površine [13].1 U daljem tekstu razmotrićemo tri glavna objekta novog centra.

II Detalj/ Detaljni urbanistički plan kompleksa ,,Prodor’’, Kragujevac, jul 1971. god. Projektanti: Mitić Radmilo, dipl. ing. arh. Debović Milivoje, dipl. ing. arh. Trifunović Veroljub, dipl. ing. arh. Popović Dragan, dipl. ing. saobraćaja,

Sl. 2

PALATA OBLASNOG NARODNOG ODBORA Na mestu stare stočne pijace godine 1949. gradi se novi objekat delo arhitekte Đorđa Ristića za svrhe Oblasnog narodnog odbora. Lokacija objekta određena je od strane Urbanističkog instituta NR Srbije. Zbog potrebe za objektom koji bi obezbedio prostor za 20 kancelarija Palata oblasnog narodnog odbora locirana je na pomenutom prostoru nekadašnje stočne pijace.

Sl. 3

Objekat je projektovan po ugedu na Centrosojuz (Centrosoyuz Building) u Moskvi ali fasada nije završena jer su oblasti bile prekinute. Palata oblasnog narodnog odbora služila je za potrebe sreza2 sve do 50-tih i 60tih godina prošlog veka [14]. Nakon Drugog svetskog rata arhitektura teži ka tome da bude monumentalna, pa tako svoju reprezentativnost ostvaruje masivnim korpusima, centralnom kompozicijom, mermernim stubovima, naglašavanjem ulaznog dela objekta, stepeništem i sl. Palata oblasnog narodnog odbora je upravo projektovana prema ovim postulatima, sa namerom da bude reprezentativna, centralno orjentisana i simetrična. Godine 1961. objekat dobija oređene izmene prema projektu arhitekte Miladina Prljevića na fasadi ali i u svom gabaritu. Na fasadi objekta dadati su brisoleji po uzoru na zgradu UNESKO-a u Parizu koji oslikavaju internacionalnu arhitekturu moderne dok je gabarit objekta povećan nadogradnjom dva sprata [16]. U enterijeru objekta, tačnije u Skupštinskoj Sali, nalaze se sedišta preuzeta iz jednog od nekadašnjih industrijskih simbola grada Kragujevca popularnog automobila ''Fiće''. Sala za skupove oslikana je od strane Đorđa Andrejevića Kuna.

Milenković Ljubiša, dipl. ing. geod. Mojsić Danilo, dipl. ing. građ. Sotirović Vera, dipl. ing. šum. 2 Srez Kragujevački, samoupravna jedinica, osnovana 1837. godine izdvajanjem sela iz Lepeničkog i Gružanskog sreza. Srezovi kao administrativno - teritorijalne jedinice, ukinuti su 1967. godine, a njihovi poslovi prelaze u nadležnost sekretarijata, odnosno ministarstva.

Do palate oblasnog narodnog odbora dolazi se dugom stazom centralno orjentisanom prema ulazu koja spaja objekat i ulicu. Ulica je u to vreme nosila naziv prema istaknutom funkcioneru SFRJ, Moši Pijadi. Sa leve strane staze nalaže se simetrične uređene zelene površine.

Slika 3 Izgled Palate oblasnog narodnog odbora 60-tih godina prošlog veka [15]

Sl. 4

Dom kulture Sa desne strane Palate oblasnog narodnog odbora nalazi se Dom kulture delo arhitekte Momčila Perišića građen u periodu od 1961-1963. godine. Objekat Gradskog doma bio je predviđen da zadovolji kulturne potrebe stanovništva grada Kragujevca pa je tako posedovao biblioteku, hol za sastanke i različite manifestacije, galerije, atrijum, sale, čajdžinicu... Dom kulture je izgubio mnoge pomenute namene zbog komercijalnih funkcija, administracije, kancelarija još za vreme izgradnje usled promenljivih ekonomskih i investitorskih uslova. Prema njegovim arhitektonskim karakteristikama Gradski dom pripada modernoj arhitekturi internacionalnog stila koja je projektovana prema postulatima arhitekte Le Korbizjea [17]. Dom kulture je u pogledu visine objekta predstavljao dominantnu tačku tadašnjeg ''Trga Avnoja''.

Sl. 5

Objekat je komponovan iz dva dela sa jasnim funkcionalnim masama i kvadratnom osnovom. Pri projektovanju objekta korišćena je armirano betonska konstrukcija. Prednji deo objekta, okrenut prema Palati narodnog oblasnog odbora karakteriše izduženo prizemlje u kome se nalazi Gradska dvorana prekrivena karakterističnim rebrastim krovom. U prizemlju Doma kulture prvobitno se nalazio restoran, a nakon toga i trgovački centar [18]. Kasnije naziv objekta Dom kulture biva promenjen na ime Gradski upravo zbog promene prvobitnih namena objekta usmerenih sa kulturnih potreba pretežno na komercijalne.

Dom samoupravljača

Sl. 6

Sa leve strane Palate oblasnog narodnog odbora nalazi se objekat pod nazivom Dom samoupravljača. Dom samoupravljača sagrađen je sredinom 70-tih godina XX veka prema idejnom rešenju arhitekata kragujevačkog zavoda za urbanizam, Branka Milosavljevića, Veroljuba Trifunovića i Milivoja Debljovića. Objekat karakteriše brutbetonska fasada [19]. Objekat je otvoren 14. februara 1976. godine povodom stogodišnjice manifestacije ''Crveni barjak'' [20]. Dom samoupravljača poseduje dva ulaza u objekat jedan orjentisan prema ''Trgu slobode'' koji je ujedno i glavni ulaz u objekat i jedan sa suprotne strane. U prizemlju objekta nalazi se prostrani hol koji sa svoje

Slika 4 Palata oblasnog narodnog odbora Izvor: [LiÄ?na arhiva autora]

Slika 5 Dom Kulture Izvor: [LiÄ?na arhiva autora]

leve strane poseduje stepenište koje vodi ka spratnom delu objekta. Sa desne strane hola nalazi se sala za skupove i različite manifestacije (danas Pozorište za decu). Ispred objekta Doma samoupravljača nalazi se amfiteatar u okviru čije površine dominira spomenik ''Crveni barjak''. Spomenik dimenzija 500 x 50 cm delo je vajara A. Kraljevića i V. Petrovića izliven u bronzi 1977. godine. Na spomeniku se nalaze različite predstave ljudi i motivi Kragujevca, dok su na postamentu istaknuti natpis ''Crveni bajrak'', petokraka i datum 15-II-1876.

Sl. 7

Kroz navedene objekte i ostale elemente dolazi do utvrđivanja novog vizuelnog sistema koji raskida sa tradicionalnim okvirima u koje je grad Kragujevac bio smešten. Iako je projekat ''Prodor'' formiran upravno na ''stari'' centar grada, koji je u značajnom delu ostao autentičan, Starom centru grada, odnosno glavnoj ulici daje se novo značenje postavljanjem spomenika ''Devojke pobede'' na početak iste. Spomenik ''Devojka pobeda'' podignut 22. maja 1977. godine delo je vajara Matije Vukovića i postavljen je na mestu odakle je krenula prva štafeta iz bivše SFRJ. ,,Devojka pobeda’’ predstavlja žensku figure sa štafetnom palicom na postamentu u obliku kvadrata, dimenzija 0,3 x 1 m na kome se nalazi natpis koji govori o polasku prve štafete [21]. „22. maj 1945: Sa ovog mesta, sa ovog izvora, krenula je prva štafeta mladosti i ljubavi prema čoveku koji je sve reke slio u reku bratsta, jedinstva i budućnosti.'' 22. maj 1977. [22] Prema pisanju ''Politike'' od 23. maja 1977. godine, nekoliko desetina hiljada građana okupilo se dan ranije kako bi prisustvovalo otkrivanju spomenika. Isti list opisuje ovaj događaj kao ''veoma svečan'' i da su njemu prisustvovali članovi delegacija SSO iz svih republika i pokrajina, kao i predstavnici JNA. Slobodan Palalić, predsednik Republičke konferencije DZS, istakao je da ''se svake godine od prve štafete odvija svojevrstan dijalog Tita i mladih, te da je kao granit čvrsta veza između Tita i omladine.'' [23].

Sl. 8

Slika 6 Dom samoupravljača Izvor: [Lična arhiva autora]

Slika 7 Spomenik ,,Crveni barjak’’, autori A. Kraljević i V. Petrović Izvor: [Lična arhiva autora]

Slika 8 Spomenik ,,Devojka pobeda’’, autor Matija Vuković Izvor: [Lična arhiva autora]

ZAKLJUČAK Prostor predstavlja jednu od bitnih formi komunikacije koja može da se projektuje na više platformi. Arhitektura je kroz različite istorijske periode imala podjednako bitnu ulogu u prenošenju poruke vladajućeg režima kao i pisana ili verbalno prenesena reč. Prostor odnosno arhitektura ne samo da prenose određenu poruku već i govore korisnicima kako da se ponašaju i odnose prema istoj i njenom okruženju. Svojim vizuelnim karakteristikama arhitektura može da dobija korisnike ili da ih poziva na intervenciju. ''Uspostavljanje likovnog i arhitektonskog jezika, kao i urbana pozicija objekta oređuju vrednost gradske sredine i grade jasan jezik društvene i perceptivne komunikacije u gradu [24].'' Poruka koju arhitektura šalje može biti protumačena na različite načine, kao posledica naše percepcije koja se menja pod uticajem različitih faktora. Iako mnogi arhitektonski objekti nastaju iz funkcionalnih potreba oni i dalje u sebi sadrže koncepte i odnose koji ih definišu i iz kojih su protekli [25]. Nakon Drugog svetskog rata, arhitektura je projektovana tako da prati novo socijalističko društveno uređenje. Revolucionarne promene društva i promene prostornih obrazaca tekle su paralelno. Internacionalni pravac zasnivao se na uverenju da umesto revolucije arhitektura može da reši društvene probleme. Ključna tačka koja je uticala da se dalji tok urbanizacije Kragujevca i njegovog ''novog'' centra provede dešava se u period od 1949-1952 kada je grad Kragujevac dobio novu upravno administrativnu funkciju. U kasnijem period Kragujevac postaje središte Sreza Kragujevac sa 12 opština i 500 000 stanovnika [26]. Urbanistička celina ''Prodor'' značajna je tačka sagledavanja jezika novoformiranog režima i njegovog uticaja upravo preko arhitekture kao jednog od značajnih sredstava. Kao što se vidi iz prethodnog teksta ''Prodor'' se razvijao kao zasebna struktura koja je imala za svrhu da zadovolji veliki deo različitih potreba grada ali i da formira novi centar koji će reprezentovati na pravi način ideologiju vladajućeg režima. Period izgradnje ''novog centra'' predstavlja značaju promenu u izgledu urbane strukture Kragujevca koji prelazi iz jedne tradicionalno kodirane structure u nešto drugačije. Glavne karakteristike prvog posleratnog Generalnog urbanističkog plana su izraženi napori urbanista da usmere

izgradnju Kragujevca u pravcu modernog grada. Ova rešenja se temelje na doktrinama moderne arhitekture i vode ka raskidanju sa tradicijom dotadašnjeg razvoja. Kada posmatramo arhitekturu centralnih objekata ''Prodora'' možemo da pratimo tendencije režima prema ideološki familijarnim zemljama odnosno ideologijama. Tako prvi objekat koji je rekonstruisan u okviru ovog projekta, Palata oblasnog narodnog odbora projektovana je prema ugledima na Centrosojuz (Tsentrosoyuz) u periodu kada je vladajući režim podržavao ideje SSSR-a. Ove ideje uočavamo i na generalnom planu koji kao svoje osnovne karakteristike ima odlike sovjetskih eksperimenata iz 30-tih godina XX veka. Ideje o ''zelenim pojasevima'' i gradskom jezgru kao ,,zelenom prodoru’’ u skladu su sa načelima sovjetskih dezurbanista za rekonstrukciju Moskve [27]. U period 60-tih godina prošlog veka uviđamo tendencije okretanja vladajućeg režima prema zapadu. Ovo se manifestuje i na arhitekturi koja biva preorjentisana na obrasce moderne. Pomenute tendencije se uočavaju na rekonstruisanom objektu Palate oblasnog narodnog odbora koji sada biva preoblikovan po uzoru na zgradu UNESCO-a sa brisolejima kao glavnim arhitektonskim elementima. Slične karakteristike uočavamo i kod Doma kulture čiji je projekat orjentisan upravo prema postulatima zapadne arhitekture. Fasada kao deo objekta u ovim slučajevima nije samo prostorna granica fizičke strukture objekta već je i mesto susreta spoljašnjeg i unutrašnjeg pa kao takva predstavlja idealnu platformu koja govori o idejama objekta u čijoj je službi. Sa druge strane izmeštanjem ''novog'' centra na lokaciju pogodnu da prihvati sve potrebne sadržaje, postignuto je očuvanje starog jezgra grada odnosno očuvanje nasleđa ali i širenje sadržaja na nove prostore. U jeziku arhitekture postoji više značajnih segmenata koji utiču na poruku koju ista šalje. U ovu grupu spadaju dispozicija i korelacija arhitektonskog objekta, dispozicija elemenata u okviru jednog arhitektonskog objekta ali i upotreba materijala, boja, osvetljenja itd. Kada posmatramo arhitekturu ''Prodora'' uočavamo centralnu orjentaciju Palate oblasnog narodnog odbora kao najznačajnijeg objekta ,,Prodora’’ i ostalih objekata koji su orjentisani prema njoj i koji ukazuju na nju. Arhitektura ovog dela nosi isti vizuelni kod materijala koji je povezan paletom zemljanih tonova pa tako u vizuelnom smislu objekti

čine jedinstvenu celinu. Samim postavljanjem administrativnog sedišta u centar ''Prodora'' obezbeđeno je ''oživljavanje'' ovog prostora. Kasnijim dopunjavanjem prostora ''Prodora'' različitim sadržajima stanovništvo je usmereno na veće kretanje u ovom delu grada čime je paralelno obezbeđeno i usmerenje na drugačiji sistem vrednosti. Vremenom objekti ''Prodora'', posebno Palata oblasnog narodnog odbora i Gradski dom postaju prihvaćeni kao simboli Kragujevca jednaki onima iz perioda pre njih pa u duhu toga bivaju plasirani kroz različite sadržaje kao što su motivi razglednica. Cilj rada bio je da ukaže na upotrebu javnog prostora i arhitekture, kao mesta sa koga se različitim sredstvima, materijalima, kompozicijom elemenata komunicira odnosno šalje poruka stanovništvu. Kroz rad su sagledani i analizirani elementi prostora odakle se može zaključiti koja je bila primarna uloga projekta ''Prodor'' i na koji način je on plasiran javnosti. Možemo da zakljulimo da je arhitektura ovog projekta potpuno ispunila svrhu predviđenu prvobitnom idejom o nameri i potrebi nastanka ''novog'' centra grada. Projekat ''Prodor'' bio je potčinjen ideologiji tadašnjeg režima i predstavlja njegov svojevrsni omaž. Stvaranje nove arhitektonske i urbanističke strukture grada, koji je u to vreme bio značajan centar komunističke partije, govori da je preoblikovanje prostora bio još jedan oblik socijalističkih projekata koji je definisao nove forme društva. Analizirani arhitektonski objekti ovog projekta sagledavani su kao kodovi jednog novog prostora i novi punktovi društva.

REFERENCE [1] Slobodan Maldini, Leksikon arhitekture i umetničkog zanatstva (Beograd: Službeni glasnik, 2010), 400.

[2] Lela Vujošević, ''Zaborav kao zajednički imenitelj,'' Koraci, XLV (2011): http://koraci.yolasite.com/3-4-2011-vujosevic.php.

[3] Grad Kragujevac. ''Prva prestonica moderne Srbije,'' 2017, http://www.kragujevac.rs/Prva_prestonica_moderne_Srbije-54-1.

[4] Ibid. [5] Ibid. [6] Živadin Stepanović, ''Teritorijalno - urbanistički razvitak Kragujevca (1476-1976),'' Geografski godišnjak, 12 (1976): 27.

[7] Veroljub Trifunović, Urbanizam Kragujevca 20. Vek, Knjiga prva: Period od 1878. do 1974. godine (Kragujevac: Direkcija za izgradnju i urbanizam Kragujevac, 2004), 284.

[8] Milivoje Stefanović i dr., Kragujevački leksikon, (Beograd: JP Službeni glasnik i Grad Kragujevac, 2013), 27.

[9] Trifunović, Urbanizam Kragujevca 20. Vek, Knjiga prva: Period od 1878. do 1974. godine, 288.

[10] Živadin Stepanović, ''Teritorijalno - urbanistički razvitak Kragujevca (1476-1976),'' Geografski godišnjak, 12 (1976): 27.

[11] Milivoje Stefanović i dr., Kragujevački leksikon, 446. [12] Trifunović, Urbanizam Kragujevca 20. Vek, Knjiga prva: Period od 1878. do 1974. godine, 282.

[13] Ibid, 284. [14] Milivoje Stefanović i dr., Kragujevački leksikon, 163-164. [15] Ziko Ryden, ''Stari Kragujevac,'' Ziko

(blog), http://www.zikoline.com/_/Mina_album/Sidor/Stari_Kragujevac.ht ml#29.

[16] Veroljub Trifunović, Arhitektura o Kragujevcu, (Kragujevac: Direkcija za urbanizam i izgradnju Kragujevac, 1995), 96.

[17] [18] [19] [20] 84

Veroljub Trifunović, Arhitektura o Kragujevcu, 98. Milivoje Stefanović i dr., Kragujevački leksikon, 113. Ibid, 446. Živadin Stepanović, ''Teritorijalno - urbanistički razvitak Kragujevca (1476-1976),'' Geografski godišnjak, 12 (1976): 27.

[21] Gradska Turistička Organizacija Kragujevac. ''Devojka pobeda’’ spomenik Titovoj štafeti.'' http://www.gtokg.org.rs/sr/vest.php?id=1353.

2016.

[22] Glas

javnosti. ''Spomenik srpskom podaništvu.'' 2013. http://arhiva.glasjavnosti.rs/arhiva/2000/07/12/srpski/R0007110.sht m.

[23] Ibid. [24] Tatjana Dadić Dinulović, ''Kuća kao ekran: Transformacije medijske funkcije u savremenoj arhitekturi,'' SCEN Centar za scenski dizajn, arhitekturu i tehnologiju, februar 2017, http://www.scen.uns.ac.rs/wp-content/uploads/2013/03/DadicDinulovic-Tatjana_-Kuca-kao-ekran_KULTURA.pdf. I – 90

[25] Kristina Medić, ''Poruka u arhitetkuri - Jezik arhitekture kao sredstvo uticaja na percepciju kod posmatrača, '' Nauka + praksa, 12.1 (2009): 109.

[26] Živadin Stepanović, ''Teritorijalno - urbanistički razvitak Kragujevca (1476-1976),'' Geografski godišnjak, 12 (1976): 27.

[27] Trifunović, Urbanizam Kragujevca 20. Vek, Knjiga prva: Period od 1878. do 1974. godine, 164.

THE LANGUAGE OF THE NEW CENTER OF INFLUENCES: CASE OF FORMING OF THE NEW URBANISTIC CENTRE OF THE YUGOSLAV COMMUNISTIC PARTYIN KRAGUJEVAC

ABSTRACT The paper questions the message sent by the Communist Party of Yugoslavia in Kragujevac through forming a new center of the city with new administrative and cultural buildings and monuments which had a role to serve this authority. The aim of the paper is to draw attention to one of many functions of architecture as a messenger which serves authority to communicate with populace. This ''new'' city center formed around the Palace of the People's County Committee, will be seen through the prism of the period in which it was created, and through the ideology presented by the regime. By systematic analysis it will be possible to deduce the language of the new ''Center of Influence'' and what message was sent by the regime which used architecture as an element of communication with the population. Through this work, systematically processed textual documents, studies, monographs, reports and the texts related to the project ''Prodor'' were analyzed, together with other documentation provided by Sumadija Historical Archive and JP Directorate of Urbanism in Kragujevac. Key Words: Center of influence, Administrative and Cultural Buildings, City Center, Communist Regime, International style, Kragujevac.

STARO SAJMIŠTE – KOLIZIJA ČITANJA PROŠLIH VREMENA I NJEGOVE SADAŠNJOSTI AUTOR: DRAGANA KOCIĆ APSTRAKT Staro sajmište u Beogradu je istorijski kompleks koji predstavlja pars pro toto prostora u Beogradu, zbog činjenice da je u svojoj istoriji menjalo sliku od savremenog centra, do stratišta, a nakon rata dobija sliku života Srbije i njenu nebrigu o prostoru prepunom simbolike. Kolizija čitanja prostora Starog sajmišta je u tome da je vreme Holokausta najdominantniji period i sećanje na nemile događaje, zbog čega je spomenički status dodeljen njegovoj srednjoj fazi. U radu će biti sagledani narativi koje je sajmište menjalo u svojoj istoriji, u cilju očitavanja novog narativa, po kome će sajmište kao memorijalni prostor biti prepoznatljivo. Prvi je Predratni, sajmište, u periodu od 1937. do 1941. godine u kojem prednjače arhitektnonske vrednosti sajmišta, njegovi paviljoni i svo umeće njegovih mladih tvoraca, koji su pokazali novi duh grada Beograda. Ovaj period pokazuje uspon građanskog Beograda i simbol njegovog sjaja pre rata ali i veliki domet urbanizma srpske moderne tridesetih godina. Drugi period je Ratni, kada sajmište postaje surovi prostor pod okupacijom nemačke vojske. Treći period Posleratni predstavlja preporod i nastavak života na ovom prostoru. Korišćen je od strane umetničkih kolonija nakon rata, a zatim su paviljoni dobili stambenu namenu. Sadašnjost, možemo okarakterisati kao četvrti, koji pokazuje svu nebrigu države o ovom prostoru. Trojstvo sadržaja i funkcija predstavlja fenomen Staro sajmište, odnosno, njegov život, uništavanje, ponovno rađanje, stvarajući na taj način okosnicu za buduće uređenje ovog prostora. Ključne reči: Staro sajmište, arhitektura, Holokaust, sećanje, identitet, višeslojnost, regeneracija, nasleđe, memoralizacija.

Slika 1 Fotografija iz vazduha novosagraÄ&#x2018;enog sajma sa Beogradom u pozadini, 1937. Izvor: [internet] http://www.forensic-architecture.org/case/living-deathcamps/

UVOD Na severnoj obali Save deo atara koji je do 1918. godine pripadao Austrougarskoj, a u kasnijoj istoriji Jugoslaviji, za vreme Drugog svetskog rata bio pod fašističkom kontrolom od nacista stvorene marionetske „Nezavisne Države Hrvatske“, danas je na prostoru Novog Beograda [1]. Pored toga što Novi Beograd predstavlja jedan od najvažnijih delova u pogledu urbanističkih intervencija u Srbiji, jedan je od najvažnijih „instanci u procesu generisanja sadržaja srpskog nacionalnog identiteta” [2]. Kreiranje identiteta srpske nacije je prolazilo kroz različite istorijske periode i promene ideologija. O identitetu kao takvom svedoče i prostori koji su ključni za sećanja na vreme Drugog svetskog rata. U topografiji Srbije se izdvaja nekoliko ključnih prostora koji na dobar način oslikavaju promenu narativnosti, tekstualnosti i posledice svoje složene prošlosti. Primer Starog sajmišta u Beogradu oslikava složenu relaciju i simptomatičnu prirodu odnosa pre svega prema problemu žrtava, ali i prema prihvatljivom narativu nacionalnih i društvenih standarda. Ovaj vezni prostor starog i novog Beograda, leži na poslednjem luku reke Save i specifičnih je ambijentalnih, stilskih, prostornih, i ekoloških vrednosti. Od istorijskog i memorijalnog značaja za grad, Staro beogradsko sajmište je bilo primer novog urbanog sistema, organizovanog na racionalan i funkcionalan način. Nasipanje terena prema Malom ratnom ostrvu bilo je povereno jednoj preduzetničkoj grupi iz Danske. Uporedo je urađen Urbanistički plan [3]. Tokom svog nastajanja bilo je velika socijalistička spavaonica dok je vlast početkom 20. veka sve više izražavala težnju da bude moderan komercijalni centar upravo zbog svog položaja. Par godina pre početka Drugog svetskog rata, tačnije 1937. godine to je i ostvareno. Podignuto je ambiciozno sajmište za održavanje velikog sajma uzoraka. Predviđeni paviljoni bili su pravi izazov za mlade i moderne beogradske arhitekte. Gradili su prepoznatljivi kompleks koji je oličavao želju građanstva i tadašnjih preduzetnika da se pridruže najvažnijim tokovima svetske kulture i privrede. Sa dominantnom konstruktivističkom kulom, delovao je kao primer koncepta grada urbanističke avangarde dvadesetih godina 20. veka, gde ni za tren nije zaboravljen bogati izražajni rečnik tradicionalnog grada (trg, ulica, blok) [4]. Ovu fazu koja je bila pravi pokazatelj ekonomskog i

Sl. 2

kulturnog razvoja Beograda i zemlje, ali i usvajanja vrednosti zapadnog demokratskog sveta, prekinuo je rat. Brutalna politika koja je uzela maha u to vreme stvorila je nepromenljive posledice. Danas je broj Jevreja u Beogradu znatno manji u odnosu na period pre rata. Tragična sudbina hiljada mučenih, ponižavanih i ubijanih nije časno ni označena na Starom sajmištu. Njegov arhitektonski sklop je dosta izmenjen, većim delom porušen tokom rata i devastiran. Njegova izvorna arhitektonska celovitost danas je u prirodi gotovo neprepoznatljiva i može se sagledati samo na snimcima sačuvanim u fondovima gradskih institucija. Sačuvana konstruktivnistička kula Starog beogradskog sajmišta i danas je prelomna tačka ambijenta na aksijalnom potezu, od trga kraj reke, ka Muzeju savremene umetnosti. Sve oko nje je zapušteno, stihijski se koristi i krajnje je degradirano. Slika Starog sajmišta je u javnosti bila zasnovana na kompleksnom sistemu sećanja, često zaboravljanja i supstituisanja memorije. Njegova sudbina, kao logora namenjenog Jevrejima je pravo svedočanstvo o rigidnom, tendenciozno isključivom i totalizujućem konceptu društvenog identiteta [5]. Jevrejska patnja je bila pomešana u svim spomenobelžjima, sa žrtvama koje su izgubile život u borbi protiv fašizma, tako da je specifičnost njihove borbe umanjena i zaboravljena [6].

Slika 2 Situacioni prikaz Sratog Sajmišta 1944. godine nakon bombardovanja Izvor: [internet] http://www.forensicarchitecture.org/wpcontent/uploads/2014/ 05/FA2-1-sajmiste-1937e1400206191786.jpg

PREDRATNO STARO SAJMIŠTE Kada su sajamski grad sna petnaest godina pre njegove izgradnje predvideli poznate bečke arhitekte Perko, Ilc i Bek, oni su govorili o promeni parkovski tretirane površine rečnog ostrva u budući Beogradski sajam. Njihov predlog ne samo da je opčninio članove žirija, već je pred iznenađene oči beogradskih opštinara i i urbanista postavio sliku sajma od koje više nisu mogli da se otrgnu [7]. Kompleks Starog beogradskog sajmišta nalazi se na levoj obali Save između mosta iz Brankove ulice tzv. „Brankovog mosta”, starog „Savskog mosta” i centra Novog Beograda. Zajedno sa mostom Gazela, ova dva mosta povezuju sremski i šumadijski deo Beograda, podižu nivo komunikativnosti i daju poseban akcenat ovom delu grada. Kada je 6. Juna 1937. [8] godine u deset časova, svečano udaren kamen temeljac najvećeg paviljona Starog beogradskog sajmišta, događaj je odjeknuo u zemlji. Građani su sa pravom očekivali sajam koji će im konačno dati

Slika 3 Izgled sajmišta 1937. godine Izvor: [internet] http://www.katrinlechler.de/holocaust-in-serbien-ein-nischenthema/

priliku da idu u korak sa dešavanjima u Evropi. Nakon što su završeni pripremni radovi na 126.000 m2 zemljišta, u narednih šest meseci završeno je pet velikih paviljona koji su nosil naziv Jugoslovenski paviljoni (1-5) ukupne površine oko 13.500 m2, zatim je završena i Centralna kula kao i tri međunarodna paviljona. Kao deo prve faze, izgrađen je i paviljon koji je finansirala zadužbina poznatog beogradskog veletrgovca Nikole Spasića (1838–1916), koji je po njemu i dobio ime, zatim nekoliko manjih zgrada u kojima je bila smeštena uprava sajma. Postavljeno je 13.500 m2 puta, 4.750 m2 staza, a zasađeno je i 1.200 različitih sadnica [9]. Projekat Beogradskog sajmišta poveren je trojici mladih arhitekata Tehničke direkcije beogradske opštine Rajku Tatiću, Milivoju Tričkoviću i Đorđu Lukiću. Njima je poveren ovaj projekat nakon neuspešnog jugoslovenskog konkursa, koji je poništen nakon što je prvu nagradu dobio rad u čiju izradu je bio uključen predsednik žirija [10].

Slika 4 Nemački paviljon na Starom sajmištu Izvor: [internet] http://www.forensic-architecture.org/case/living-death-camps/

Ovaj projekat su pratile brojne političke afere. Nije prestajalo upoređivanje srpskih i hrvatskih elita, ono je podrazumevalo i njihova stalna nadmetanja – počev od Muzeja kneza Pavla koji je trebalo da zaseni Štrosmajerovu galeriju u Zagrebu, pa do Beogradskog Sajma uzoraka osmišljenog kao pandan tradiciji Zagrebačkog sajma – ovaj čin bio je posebno važna instanca u procesu konstrukcije identiteta [11]. Odabrani tim arhitekata Tatić, Tričković i Lukić su sajmište koncipirali kao jednu arhitektonsku celinu, koji je ličio na mali grad– grad trgovine. „Paviljoni su raspoređeni oko prostranog trga kojim dominira visoka kula, izgrađena na preseku ortogonalno postavljenih, dijagonalnih osovina kompleksa. Kula je predstavljala centralni motiv, vidljiv s najudaljenijih tačaka grada, pogotovo noću kada je celo sajmište bilo jarko osvetljeno. Objekti sajmišta, izgrađeni u stilu moderne predratne arhitekture, činili su jednu skladnu, planski izgrađenu, urbanističku kompoziciju, prvu te vrste u predratnom Beogradu” [12]. Ovakav projekat je bio od velikog značaja za tada nerazvijeni grad. Iako je postao rečno pristanište i železnička raskrsnica, administrativni, kulturni, trgovački i industrijski centar Kraljevine Jugoslavije, Beograd, po veličini, po uređenju i broju stanovnika, još nije bio dostigao odgovarajući stepen razvoja. U predviđenom roku, „Prvi jesenji Beogradski sajam”, svečano je otvoren, a potom i održan od 11-23. septembra 1937. godine. Za održavanje Prvog sajma „Društvo za priređivanje sajma i izložbi” izgradilo je pet velikih paviljona kao i paviljon Spasićeve zadužbine. Osim izložbenih prostorija, ovaj paviljon je obuhvatao i galeriju sa koje se prilazilo sali za izlaganje slika. Taj paviljon je izgrađen po projektu Aleksandra Sekulića, koji je kasnije postavljen za tehničkog direktora Sajma (1938-1941. godine). Za vreme njegovog mandata, ujedno i jedinog, završeni su preostali planirani radovi. Pripisuje mu se i realizacija centralnog paviljona zajedno sa svojim studentima – kule koja je bila i ostala izuzetni primer konstruktivističke arhitekture u Jugoslaviji. U istom periodu su otvorena i četiri strana paviljona i to: Italijanski (604 m2), Mađarski (529 m2), Rumunski (458 m2) i Čehoslovački (391m2). Pored njih je izgrađen i izvestan broj privatnih paviljona [13]. Po završetku Prvog sajma, održavani su redovno međunarodni sajmovi dva puta godišnje: „Prolećni međunarodni sajam” i „Jesenji međunarodni sajam.” Za potrebe prolećnjeg i jesenjeg sajma 1938. godine, izgrađen je prvi deo i započeta je izgradnja na drugom delu

Sl. 3

terena. Na njemu je izgrađen Nemački paviljon površine 3000 m2. On je podignut 1939. godine na novom proširenom delu sajmišta, preko puta Italijanskog paviljona. Italijanski paviljon je projektovao profesor Dante Petroni, načelnik odeljenja za sajmove Nacionalnog fašističkog zavoda za spoljnu trgovinu iz Rima, rumunski je delo arhitekte Viktora Smigelšia iz Bukurešta, čehoslovački, arhitekta Vaclav Girsa iz Praga a mađarski, Žorža Lehotskog iz Budimpešte. Izgrađen je i niz manjih paviljona, kao što su Ribarski I Philips u kojem je tada po prvi put u Beogradu prikazan televizijski program [14]. Pored pompeznog otvaranja monumentalnog paviljona Nemačke, došlo je istovremeno i preimenovanje Čehoslovačkog u paviljon „Češko-moravskog protektorata”. Nije samo upadljivi nedostatak paviljona drugih velikih država svedočio o političkoj dimenziji čitavog kompleksa. „Ograđeni prostor, čija je pozicija naspram Beograda koji ga je gledao kao na dlanu bila esencijalna u reprezentaciji politike poznih tridesetih godina, nalazio se u senci nadolazećeg rata. Nije samo paviljon Italije bio taj koji je imao postavku koja je kombinovala poljoprivredne mašine sa protivavionskim mitraljezom, rovovskim topom ili gasnim maskama već je i prostor sajmišta postao operativni mehanizam propagandne industrije promocije rata” [15]. Tako je najznačajniji događaj koji se održao na Sajmištu i koji je ujedno privukao najviše pažnje bila velika izložba „Neue deutsche Baukunst”, održana u oktobru 1940. godine koje je bila pod neposrednim pokroviteljstvom režima [16]. Organizovanost i masovne posete sajma su pokazivale način na koji je funkcionisao njegov internacionalizam, vidljiva propagandna kampanja kao i politički kontekst kraja četvrte decenije. Pokušavajući da prikažu krajnje neutralan domen sajamskih izložbi, skup je bio u potpunosti politizovan. U Evropi je rat uveliko trajao, kada je na sajmu predstavljena nova i raskošna umetnost građenja Alberta Špera i pokazano prihvatanje upravo takvog modela građenja. Ubrzo, zemlja biva uvučena u rat, a sajmište uzoraka, se odriče svoje slave i blistave budućnosti, menjajući je za tužnu i disonantnu budućnost.

Sl. 4

MESTO STRADANJA Početak Drugog svetskog rata u okupiranoj Srbiji donosi nove granice. Reka Sava ponovo postaje granica, a Zemun i Novi Beograd 11. oktobra 1941. godine postaju deo samoproglašene NDH. Logor je tako bio na teriroriji NDH, makar formalno jer su nemačke vlasti nastojale da zadrže kontrolu nad granicom (posebno zbog blizine srpske prestonice). Okupacioni režim je dugo tražio mesto za formiranje logora, govorilo se i o njegovoj izgradnji ali se ubrzo od toga odustalo. Odluka da se sajam pretvori u logor je doneta u oktobru, a u decembru 1941. godine sajmište biva pretvoreno u koncentracioni logor [17]. Logor je nosio naziv „Judenlager Semlin, Jevrejski logor Zemun”, bio je jedan od prvih logora u Evropi, namenski otvoren za internaciju Jevreja i jedini koncentracioni logor sa rasnim imenom [18]. Adaptaciju paviljona za potrebe koncentracionog logora izvodila je nemačka državna građevinska firma Tot (Todt). Tokom novembra 1941, grupa od oko 200 Jevreja koja se u to vreme još uvek nalazila u logoru Topovske šupe kod današnje Autokomande, radila je na pretvaranju paviljona u logorski smeštaj [19]. Logorski smeštaj je podrazumevao nizove drvenih ležaja na tri do četiri sprata, što je bio slučaj i u ostalim nacističkim logorima. Postavljenjem skela do plafona, a potom zakucavanjem dasaka koje su služle kao podloga za spavanje, izložbeni prostori paviljona su pretvarani u sobe za spavanje logoraša. Takođe su postavljane i vanjske slavine, a po celom obodu logora je bila postavljena bodljikava žica. Komanda koje je vršila nadzor nad logorom, ustoličila je svoj štab u centralnoj kuli [20]. Tako je prostor namenjen napretku, u kome se inovativnost na momentima činila kao subverznija od politike, postao prostor u službi zlokobne politike koja je zauvek promenila sudbinu sajmišta ali i sudbinu njegovih zarobljenika. Jevreji koji su dočekali zimu u Beogradu, dobili su 7. decembra 1941. godine pozive da se okupe ispred zgrade Specijalne policije za Jevreje, u današnjoj ulici Džordža Vašingtona 23, kako bi bili internirani u Logor Zemun. Smešteni su u jugoslovenske nacionalne paviljone, koji su nosili brojeve 1, 3 i 5, dok su romske žene i deca smešteni u paviljon broj 2. Turski paviljon je pretvoren u kupatilo i mrtvačnicu, dok su u paviljon Nikole Spasića smeštena logorska bolnica i apoteka. Komanda logora, kao i jevrejska uprava, bili su smešteni u sajamskoj kuli, koja je

Sl. 5

predstavljala centralni objekat sa kojeg se vijorila nacistička zastava. Pored građana koji su se odazvali pozivu, u logor je već 9. decembra prebačena i grupa Jevrejki iz banjičkog logora, kao i Jevreji koje su bugarske vlasti kao izbeglice vratile u Srbiju [21]. U logor je tokom zime 1941/42. godine smešteno sedam hiljada beogradskih Jevreja, većinom žene i deca, kao i preostali muškarci koji nisu likvidirani u logoru Topovske šupe. U uslovima stravične zime u logoru, gde su uslovi bili katastrofalni, umiralo je oko 100 ljudi dnevno. „Posmatrajući svoj grad sa suprotne strane Save, logoraši su bili u prilici da mu se približe samo kada bi preko zaleđene reke prenosili tela svojih mrtvih rođaka kako bi bila sahranjena na jevrejskom groblju Jajinci. (…) Za stanovnike Beograda oni su bili tako daleko da su predstavljali samo crne tačkice na zaleđenoj površini reke. Potpuna otvorenost logora pogledima grada, tog mesta koje ne ponižava samo svojom neljudskošću, već i potpunom izloženošću Beogradu koji ih, sa druge obale reke, nemo posmatra” [22]. Još jedan upečatljiv simbol sa predratnog sajmišta je sajam automobila održan 1938. godine, gde je posebnu pažnju izazvao novi motor nemačke firme Saurer koji je prikazan u okviru revije nemačke industrije. To je proizvođač kamiona, čije će vozilo četiri godina kasnije, tačnije u martu 1942. godine biti pretvoreno u gasni kamion čiji će izduvni gasovi usmrtiti Jevreje zatočene na sajmištu. Njega su vozila dva niža SS oficira Gec i Majer [23]. Za ovaj kamion je u nacističkim dokumentima često korišćen eufemizam „vozilo za uništavanje vaški” [24]. Za samo četiri Slika 5 Sajmište za vreme koncentracionog logora Izvor: [internet] http://www.vreme.com/gallery/1192200_65_06.jpg

meseca (decembar 1941-mart 1942) u logoru je stradalo preko sedam hiljada Jevreja, a Srbija je bila prva zemlja u Evropi u kojoj je „jevrejsko pitanje rešeno”. Nakon što su jevrejski zatočenici sistemski ubijeni u poznatim kamionima, koje su još nazivali i Dušegupkama, u proleće 1942. godine, u logor na Beogradskom sajmištu su dovedene prve grupe zarobljenih partizanskih i četničkih boraca kao i civila uhvaćenih na području ratnih dejstava. Sajmište je pretvoreno u „Anhaltelager, Prihvatni logor“ za političke zatvorenike, zarobljene partizane i prinudne radnike koji su većinom dalje transportovani u radne logore širom Trećeg rajha. Logoraši su bili smešteni u petom paviljonu, koji je bio ograđen žicom i tako izolovan [25]. Za vreme savezničkog bombardovanja, u proleće 1944. godine, veliki broj zgrada Starog beogradskog sajmišta je porušeno. Na ovome mestu je Srbija izgubila oko 7.000 života svojih građana jevrejske nacionalnosti (za vreme Judenlager), a zatim oko 33.000 građana srpske i drugih nacionalnosti različitih političkih orijentacija (za vreme Anhaltelager). Logor na Starom sajmištu bio je najveći nemački logor ne samo na teritoriji današnje Srbije, već i u Jugoistočnoj Evropi kroz koji je prošlo oko 90.000 a ubijeno čak 40.000 ljudi [26]. Budućnost će pokazati jasnu promenu interpretacije logora i žrtava, kako bi se izgradio duh nacije koji je odgovarao tadašnjem, vladajućem režimu, pokazujući nepoštovanje recentne prošlosti.

STAZAMA REVOLUCIJE, STARO SAJMIŠTE – NOVA IDEOLOGIJA Prostor Starog sajmišta je pretrpeo znatne promene i svakodnevno se stihijski uništava. Pet velikih paviljona, čak i onih pet u kojima su bili zarobljeni logoraši srušeni su posle rata. Srušeni su Ribarski i Filipsov paviljon, a u novije vreme i Rumunski. Na temeljima Jugoslovenskih paviljona podignute su barake omladinskih radnih brigada za izgradnju Novog Beograda. Sačuvani su samo strani paviljoni: Italijanski, Čehoslovački, Turski, Mađarski, Spasićev, Kula i zgrada uprave sajma. Mađarski je skoro potpuno izmenjen [27].

Svetlost obnove prevladala je mrak uništavanja. Obziran odnos prema nerazrušenom delu predratnog ansambla uspostavila je kolonija likovnih umetnika, koja je postala sledbenik izvorne misije sajmišta. Vremenom, preostale zgrade i slobodni prostori devastirani su nepodesnim funkcijama, neodržavanjem i profanizacijom. Nastavljeno je sa idejama koje su duboko sporile istoriju koju je imalo sajmište, njegove žrtve se stavljaju u drugi plan a veličaju se isključivo borci koji su svoj život dali u narodnooslobodilačkim borbama. Tako je u središtu idejnih sukoba krajem 20. veka ponovo dospeo komunizam [28]. Arhitektonske planove i predloge za razvoj Novog Beograda, koje su usvajane decenijama nakon Drugog svetskog rata, koncipirali su vodeći arhitekti posleratne Jugoslavije. O ravnodušnosti prema Sajmištu kao mestu sećanja govori i Ljiljana Blagojević iako su objekti predratnog sajma bili u stalnoj upotrebi u posleratnom periodu, „ni planovi postojećeg stanja kompleksa, ni planovi pojedinačnih objekata sajmišta, nisu uneseni ni u jedan posleratni urbanistički plan Novog Beograda, a ni sam kompleks Beogradskog sajma nije bio predmet urbanističkih ili arhitektonskih razmatranja. Lokacija sajma je faktički bila tretirana kao prazan teren, na kojem se slobodno, bez zaštite ili rekonstrukcije kompleksa, može planirati novi sadržaj novog grada. Ona dalje navodi da je ovakav stav „posledica nastojanja da se zaborave ratni zločini i da se na mestu zločina usreći narod” [29]. Ovakav stav su uveliko podržavali i svi zvaničnici državnog vrha, pažljivo su nadgledali izgradnju Novog Beograda i ideološki je usmeravali, tretirajući Sajmište kao običnu zemljišnu parcelu Slika 6 Novi Beograd 1978. „Radimo i stvaramo za našu srećniju budućnost“. Izvor: [internet] http://beograd.esy.es/index.php/istorijat/10-istorija

Sl. 6

Blok 17, koja će zbog svoje lokacije biti namenjena za važne javne objekte [30]. Sedište omladinskih radnih akcija organizovano je upravo tu, u paviljonima koji su preživeli saveznička bombardovanja. Izgradnja novog grada podrazumevala je rušenje uspomena i građenje nove ideologije zaborava. Kao što je pisalo u jednom od manifesta Omladinskih radnih brigada: „Ovaj prostor i ove reke, koji su nekad razdvajali, počeće da spajaju. Zaboraviće se dani ratni, užasi sajmišta (...) i graditi na dotada močvarnom, peskovitom i praznom prostoru, Manifest pokazuje grandioznu epsku narativnost u prikazu radnog entuzijazma u izgradnji socijalističke otadžbine. Od nekadašnjeg prinudnog mučenja tela, ovaj topos je transformisan u paradigmu voljnog žrtvovanja tela i izgradnje kulture zaborava” [31]. Ideja Novog Beograda ne samo kao prestonice već i kao najvećeg projekta nove, socijalističke Jugoslavije zasnovane na novom sistemu vrednosti tada je postala centralna politička fikcija i glavna urbanistička ideja. Međutim, niti u jednom od brojnih planova Novog Beograda prostor Starog sajmišta gotovo da nije tretiran, ne kao mesto Holokausta već uopšte kao memorijalno mesto. Ova lokacija bila je svojevrsna terra incognita, prazan prostor bez značenja i memorije na kome se slobodno moglo graditi. O tome svedoči podatak da je upravo za taj prostor izabran 1948. godine da se na njemu izgradi galerija savremene umetnosti, zatim usled promene odluke 1950. namenjena mu je zgrada od kulturnog značaja, Veliki vojni muzej [32]. Stiglo se čak do ideje da se čitavo sajmište poruši kako bi se na njemu izgradila opera koja je nedostajala gradu Beogradu, 1971 godine [33]. Tokom pedesetih godina, na prostor Sajmišta dolazi umetnička kolonija. Prostor kreće da se posmatra kroz prizmu nostalgije, kao dobrodošla transformacija prostora, koja je dala pozitivnu vrednost mestu. Sajmište dobija svoj prvi, mada veoma skroman spomenik 20. oktobra 1974, na tridesetu godišnjicu oslobođenja Beograda. Do kraja sedamdesetih Sajmište nije posmatrano kao mesto koje je suštinski povezano sa stradanjem Jevreja već je povezano pre svega sa simbolom jugoslovenskog stradanja [34]. Sedmog jula 1984, u okviru obeležavanja 43. godišnjice od početka partizanskog ustanka u Srbiji, gradonačelnik Beograda Bogdan Bogdanović otkrio je na Starom sajmištu novi spomenik žrtvama logora. Na sednici Skupštine grada 2. jula 1987. godine, na inicijativu Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada

100

Beograda, donesena je odluka da se Staro sajmište upiše u zvanični registar značajnih istorijskih lokacija u gradu. Dugoročni plan za Sajmište obuhvatao je očuvanje preostalih paviljona, rušenje zgrada izgrađenih nakon rata i transformaciju celokupnog kompleksa u memorijalno mesto koje bi sadržalo parkove i veliki muzej posvećen tragičnoj istoriji logora. Međutim, ovaj ambiciozni plan predstavljao je kasniju fazu uređenja. U nedostatku finansijskih sredstava, Skupština grada je odlučila da kao kratkoročno rešenje podigne novi, veći i reprezentativniji spomenik u znak sećanja na žrtve, bez posebnog pominjanja jevrejskih žrtava. Tako je rad beogradskog vajara Miodraga Popovića koji je bio drugonagrađen na konkursu za Jajince proglašen za u potpunosti skladan sa temom za memorijal na sajmištu (tema je bila Logori, stradanja, pobeda – sloboda). Pošto je spomenik bio previše velik da bi bio smešten među paviljonima nekadašnjeg sajma, postavljen je između kule i reke Save, obeležavajući liniju duž koje je, navodno, oko logora bila postavljena bodljikava žica. Popovićeva skulptura je konačno otkrivena sa šest godina zakašnjenja, tek 1995. godine [35].

101

Sl. 7

Slika 7 Spomenik žrtvama logora na Sajmištu, rad vajara Miodraga Popovića Izvor: [internet] http://mapio.net/pic/p-31825677/

102

Skupština grada Beograda je 1992. godine usvojila Detaljni Urbanistički plan spomeničkog kompleksa Staro beogradsko sajmište kako bi se stvorili uslovi za rekonstrukciju i izgradnju spomen obeležja. Osnovna ideja rekonstrukcije temeljila se na trajnom čuvanju i restauraciji postojećih, autentičnih objekata, izgradnji novih zgrada na mestima i u gabaritima porušenih sajamskih paviljona i obnovi prvobitnog urbanističkog rešenja. Tako bi se rekonstruisala nekadašnja urbanistička celina, dok bi se očuvanim paviljonima obezbedio prostorni kontekst u kome su nastali. U pogledu novih namena, predloženo je da Spasićev paviljon i još neki od očuvanih paviljona budu memorijalni, dok ostala površina sajmišta mestimično i na prikladan način treba da se obeleži rekonstrukcijom ili interpolacijom elemenata koji bi na određeni način asocirali na period logora. U nekim od ostalih sačuvanih paviljona planirano je da se na prikladan način sačuvaju i održe ateljei i izložbeni prostori [36].

IZMEĐU REALNOSTI SLAMA I UTOPIJE EUROPOLISA, UČITAVANJE BUDUĆEG NARATIVA Godine 1995, Darko Tatić, profesor FDU i čuveni reditelj, sin jednog od trojice arhitekata sajmišta je otpočeo samostalnu kampanju za Staro sajmište, izneo je i obrazložio predlog rekonstrukcije arhitektonskourbanističkog kompleksa Staro sajmište, njegovu revitalizaciju kao starog jezgra Novog grada na levoj obali Save i njegovo funkcionalno uklapanje sa predlogom novih namena i sadržaja u okviru projekta EUROPOLISBEOGRAD NA SAVI [37]. Njegove akcije su nastavljene bez rezultata sve do 2007. godine, kada organizuje trodnevnu konferenciju posvećenu ovoj „simboličkoj perjanici beogradskog modernizma u arhitekturi”, ali takođe i Holokaustu i socijalističkoj kulturnoj politici. Željenih rezultata nije bilo jer jedna konferencija ne može da donese željene rezultate i da kao lobistička alatka ubedi političke autoritete o neophodnosti da se ovaj problem reši jer predstavlja ključni projekat kulture sećanja. U međuvremenu, različite organizacije vodile su svoju „bitku” za Staro sajmište, od SUBNOR-a 2008. do Opštine Novi Beograd [38]. Ambivalentna formulacija, u kojoj se zapravo ne može razlučiti šta je prioritet rekonstrukcije u pogledu vrednosti (a to je po planu iz 1992. godine, „vraćanje celovitog izgleda prostoru Starog beogradskog sajmišta, kakav je on bio u momentu pretvaranja u logor i istovremeno

103

pruža mogućnost da se kompleks obnovi i u funkciji sajma uzoraka”), ponovljena je u Generalnom urbanističkom planu Beograda, koji je Skupština grada Beograda usvojila u septembru 2003. godine. Generalni plan Beograda 2021. godine ima za osnovno polazište stvaranje urbanog kontinuiteta, tokom kojeg se graditeljsko nasleđe posmatra kao neobnovljiv resusrs i stimulans razvoja. Planom se štite svi spomenici kulture, sa svim vizurama i siluetama, sa ciljem da se očuva duh i karakter urbanog prostora, trajno naznače i prezentuju svi vrednovani elementi gradske strukture i njihovo povezivanje sa drugim aspektima grada [39]. Komisija treba da uzme u obzir i navalu zbog atraktivnosti lokacije u izgradnji šoping molova, organizovanja svakojakih zabava plesnih klubova unutar Sajmišta i sličnih dešavanja. Na taj način se stvaraju novi razlozi za zaboravljanje od strane konzumerističkog društva opsednutog sadašnjošću, zabavom i simulakrumom luksuza [40]. Ne samo pri projektovanju već posebno pri rekonstrukciji ovakvog dela grada moramo imati na umu da je istorija ovakvih prostora u gradu njegova smernica za budući razvoj, posebno u evropskoj urbanoj praksi. Planeri i arhitekte treba da pokušavaju da sačuvaju istorijske zgrade i okolinu, navike i vrednosti stanovnika, svakodnevni život, kao i prostorno vremenski koncept u cilju očuvanja urbane strukture [41]. Stoga je Staro sajmište postavljeno u srž posmatranja politike identiteta spram prikazivanja istorije Drugog svetskog rata. Kao ključni izazov u tome, nameće se ukrštanje narativa, narativa koji treba da se stvori ili da se odabere neki od postojećih, marginalizovanih narativa iz ove višeslojnosti sajmišta, narativ modernog Beograda, narativ Holokausta, odgovornost političara u čestoj promeni narativa. Na taj način treba da se prodre u centrali deo srpskog kulturnog života, da to postane deo kolektivne svesti i kolektivnog sećanja svih genaracija. Kako navodi Milena Šešić, drugi problem bi trebao da bude reprezentacijski narativ, narativ namenjen turistima, Evropi, koji će postati nalik većini Muzeja holokausta i memorijalnih mesta koja su stvorena u novim demokratskim društvima. Zid plača, ili bilo koji drugi fragmenti iz prošlosti razaranja, su sigurno jači arhitektonski simbol jevrejskog iskustva nego što bi bio bilo koji drugi hram. Obnavljanje arhitekture nikada ne može da reši konflikte, ali kako se priznaje krivica ili kajanje od koje zavisi pomirenje ako nema sećanja na zločin [42]?

104

ZAKLJUČAK Ovaj kratak istorijski pregled Starog sajmišta na Novom Beogradu, pokazuje koliko je teško da se donese odluka o budućim planovima upravo zbog spornih političkih odluka i prikazivanja narodu čestu promenu slike sajmišta na način koji je svaki put vršio marginalizaciju žrtava ovog najznačajnijeg i najvećeg logora na teritoriji Srbije. Problem je kompleksan i poseduje mnoštvo različitih aspekata: socijalni, ekonomski, politički, ali ključne tačke koje bi trebale da prate ovaj prostor su kulturni i etički. Iako je Staro sajmište kao disonantno nasleđe prepuno istorije, ono je u samoj koncepciji oživljavanja novobeogradske razvojne vizije, tretirano takođe kao disonantno, poput prostora bez istorije ili prostora u kome je bitnija njegova predratna istorija. Pri memorijalizaciji Sarog sajmišta, pored ideloških previranja koja su se javila nakon Drugog svetskog rata, i želje da se sajmište pokaže kao mesto stradanja narodnih oslobodilaca a da se u drugi plan stavi činjenica o Holokustu, javio se joše jedan razlog. On se pojavio sredinom osamdesetih godina, kada arhitekte i urbanisti sve više potenciraju na arhitektonskoj i urbanisitučkoj vrednosti predratnog sajmišta, njegovog značaja za iskorak Beograda u Evropu, dostignuće mladih arhitekata, pokazatelj progresa, modernizacije, emitovanja prvog tv signala, prostora koji je postao pokazatelj puta kojim je Jugoslavija krenula. To je bila glavna smernica svih budućih planova za Staro sajmište, gde se insistiralo na njegovoj troslojnosti (njegova predratna istorija, zatim logor i na kraju likovne kolonije na sajmištu). Neki od tih planova su pomenuti, među njima se izdvajaju: Projekat „III milenijum”, koji je prikazan na izložbi koju je 1985. godine organizovala SANU arhitekte Mihajila Mitrovića, zatim Detaljni Urbanistički plan spomeničkog kompleksa iz 1992. godine, 1995. godine predložena je izgradnja „Europolisa“ u Savskom amfiteatru, projekat televizije B92 koji su podržali Opština Novi Beograd kao i Savez jevrejskih opština Srbije da se na Sajmištu otvori „Muzej tolerancije“ 2008. godine, kao i Generalni plan Beograda 2021, usvojen u septembru 2003. godine. Stvari su međutim ostale nepromenjene. Pored svih inicijativa, koje su sprovodili stručnjaci, čak i neke medijske kuće, pa i nove vlasti, rešenja nije bilo. Jedina novina koju je sajmište dobilo jeste da se sagledava celokupno savsko priobalje, kao okosnica budućeg kulturnog, ali pre svega privrednog razvoja. Kao što je već pomenuto, svaka vlast potencira na značaju same lokacije,

105

njenom povoljnom položaju, njenoj atraktivnosti, pa se samim tim smatra da je memorijalizacija bloka 17 u tom smislu nezadovoljavajuća. Sve više se predlaže rekonstrukcija jedne zgrade sajmišta koja bi bila muzej žrtvama genocida, sa izgradnjom novih predviđenih zgrada. Možda se odustalo od skandaloznih zamisli rušenja sajmišta i izgradnje opere ali se nije odustalo od zamisli da se mesto logora ipak komercijalizuje. Još jedan od bitnih problema koji se javljao prilikom iznošenja planova o revitalizaciji sajmišta jesu potpuno neodrđeni planovi, bez detalja, sadržaja, konkretnih planova i bez zamisli šta zaista treba da predstavlja budućnost ovog zaštićenog prostora. Pominjan je muzej žrtava genocida, muzej logora, muzej Holokausta, čak i srpski Jad Vašem, memorijalni centar i slično, što je dobar pokazatelj da je tema stradanja na ovom prostoru uvek bila u drugom planu, dok je sajmište kao prostor postalo gotovo preokupacija svih režima.

106

Međutim, reč je o prostoru koji je od suštinskog značaja za kulturu sećanja koji je svoju simboliku menjao zahvaljujući različitim zajednicama, koje su mu prepisivale različita značenja u zavisnosti od svojih interesa i svoji potreba. Ova kolizija i nemogućnost stvaranja jasnog narativa značajnog zaštićenog prostora, dovela je do toga da je sajmište prepuno simbolizma lišeno stvarnog i istinitog značaja. Ovakav način ophođenja doveo je do nejasnog stava o tome, šta je to važno na sajmištu čega se treba sećati. U Srbiji postoji saglasnost da Staro sajmište treba sačuvati od zaborava, ali svakako ne postoji jasan stav o tome kako se sećati ovo prostora. Da li je reč o njegovom urbanom karakteru, da li je ono mesto stradanja civila u Drugom svetskom ratu, mesto Holokausta, sistem logora Jasenovac, još jedan logor u nizu NDH ili je simbol odlučnog srpskog naroda da bude oslobođen? Pravi odgovor na ovo pitanje treba da bude njegova budućnost.

Slika 8 Izgled Starog Sajmišta danas Izvor: [internet] http://www.forensicarchitecture.org/case/living-death-camps/

107

Kada su budući sadržaji starog Sajmišta u pitanju, treba praviti razliku između njegove prvobitne namene i namene koju treba da ima. Ono je projektovano kao prostor kaomercijalnog karaktera, njegova izgradnja, ne samo da je unapredila modernu sliku nekadašnjeg Beograda, već je označila i početak evropeizacije Beograda, na svim urbanim nivoima. Danas, ono mora da bude uspostavljeno kao stalna smotra duhovnih vrednosti. Time bi se postigla komplementarnost, a izbegla kolizija uloga starog i novog sajmišta. Skup promena narativnosti koju je imalo kroz svoju istoriju ne treba da stvori dodatnu zbrku, već da izgradi jasan stav o njemu kao o memorijalnom prostoru koji kao takav treba zaštititi od daljeg propadanja, iseliti ljude koji tamo žive, organizovati programe kroz različite tematske cikluse, tribine, predavanja, izložbe i slično. Jedino na taj način može da se pokaže pijetet prema žrtvama i da se bitno urbano jezgro, na atraktivnoj lokaciji u gradu konačno upristoji. Nadamo se da će ovaj prostor prepun simbolike i istorije kreiranja identiteta u Srbiji posle Drugog svetskog rata, a nekadašnji rasadnik ideja o modernom prostoru, uskoro biti uzdignuta na kulturni nivo koji mu pripada.

108

Sl. 1

Sl. 8

REFERENCE [1] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja (Beogrda: Beogradski centar za ljudska prava, 2011), 7. [2] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori selektovanih memorija: Staro sajmište u Beogradu i sećanje na Drugi svetski rat,” u Kultura sećanja 1941, ured. Sulejman Bosto, Tihomir Cipek, Olivera Milosavljević (Zagreb: Friedrich Ebert Stiftung, 2008), 95. [3] Svetislav Vučenović, “Revitalizacija Starog sajmišta Beograda,” Nasleđe, 7 (2008): 208. [4] Marta Vukotić Lazar, „Staro beogratsko sajmište”, u Staro beogratsko sajmište, 70 godina od otvaranja Prvog beogradskog međunarodnog sajma uzoraka, ured. Marta Vukotić Lazar (Beograd: Javno urbanističko preduzeće, Urbanistički zavod Beograda, 2007): 6. [5] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori[…]”, 95. [6] Robert Bevan, The Destruction of Memory Architecture at War (London: Reaktion Books Ltd, 2006), 200. [7] Ljiljana Blagojević, Novi Beograd: Osporeni modernizam (Beograd: Zavod za udzbenike, 2007), 255. [8] Marta Vukotić Lazar, „Staro beogratsko sajmište”,6. [9] Marta Vukotić Lazar, “Staro beogratsko sajmište: Osnivanje i izgradnja”, u Godišnjak grada Beograda, urd. Tatijana Korićanac (Beograd: Muzej grada Beograda, 2004), 143-168. [10] Aleksandar Sekulić, “Prvi beogradski sajam između Prvog i Drugog svetskog rata”, u Godišnjak grada Beograda, urd. Tatijana Korićanac (Beograd: Muzej grada Beograda,1957), 590. [11] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori[…]” ,103. [12] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja, 25. [13] Marta Vukotić Lazar, „Staro beogratsko sajmište”, 6. [14] Ljiljana Blagojević, Novi Beograd: Osporeni modernizam, 256. [15] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori[…], 103. [16] Ibid, str. 104. [17] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja (Beogrda: Beogradski centar za ljudska prava, 2011), 34. Videti još: Christopher Browning, Konačno rešenje u Srbiji – Judenlager na Sajmištu – Studija slučaja (Beograd, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, 1992), 407-428.

109

[18] Jovan Bajjford, Katedra za društvene nauke Otvorenog univerziteta (The Open University) u Velikoj Britaniji, “Jevrejski logor na Beogradskom sajmištu“, [pristupljeno 25. septembar 2016], http://www.semlin.info/. [19] Milan Koljanin, Nemački logor na beogradskom sajmištu, (Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1992), 52. [20] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja, 35. [21] Olga Manojlović Pintar, Milan Radanović, Milovan Pisarri, Nenad Lajbenšperger, Enzo Traverso, “Drugi krug terora” u Mesta stradanja antifašističke borbe u Beogradu 1941 – 44. Priručnik za čitanje grada, urd. Milovan Pisarri i Rena Radle (Beograd: Pekograf, 2013), 182. [22] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori[…], 95-112. [23] David Albahir, Gec i Majer, (Beograd: Stubovi kulture, 1998), 18. [24] Christopher Browning, Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution, istorija gasnog kamiona opisana je u poglavlju: “The development and production of the Nazi gas van”, (New York, Holmes & Meier Pub, 1991), 57–67. [25] B92 (2009). Oprosti ali ne zaboravi. B92. [online]. 27. februar. Dostupno na: http://www.b92.net/zivot/antitabu.php?nav_id=347315 [pristupljeno 25. septembar 2016] [26] Milan Koljanin, Nemački logor na beogradskom sajmištu, str.56 [27] Marta Vukotić Lazar, „Staro beogratsko sajmište”,15. [28] Todor Kuljić, Prevladavanje prošlosti - uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka (Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava, 2002), 421. [29] Ljiljana Blagojević, Novi Beograd: Osporeni modernizam, 261. [30] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja, 77. [31] Olga Manojlović – Pintar i Aleksandar Ignjatović, “Prostori[…]”, 95112. [32] Ibid. [33] Marta Vukotić Lazar, „Staro beogratsko sajmište”, 15. [34] Jovan Bajford, Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja ,110. [35] Ibid. str. 119. [36] Aleksandra Fulgosi, “Information on the Cultural Monument – “Old Fairground – A Gestapo Concentration Camp”, u If Not Now, When?, ured. Maria Glišić, Milan Bogdanović, Wolfgang Klotz, James May (Beograd: Savez jevrejskih opština Srbije, 2010), 65.

110

[37] Ibid. str. 66. [38] Milena Dragićević Šešić, Ljiljana Rogač Mijatović, “Od sporne prošlošti do zanemarene sadašnjosti: kulturna politika sećanja beogradskog Starog sajmišta”, [pristupljeno 20. septembar 2016], http://www.protivzaborava.com/wallpaper/od-sporne-proslosti-dozanemarene-sadasnjosti-kulturna-politika-secanja-beogradskogstarog-sajmista/. [39] Aleksandra Fulgosi, “Information on the Cultural Monument[…], 68. [40] Milena Dragićević Šešić, Ljiljana Rogač Mijatović, “Od sporne prošlošti do zanemarene sadašnjosti[…]. [41] Marta Vukotić Lazar, Jasmina Djokić, “Complex history as a source of planning problems: Old Belgrade Fairground”, [pristupljeno 20. septembar 2016], http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/1450569X/2006/1450-569X0614034V.pdf, 36. [42] Robert Bevan, The Destruction of Memory Architecture at War (London: Reaktion Books Ltd, 2006), 201.

111

OLD FAIRGROUND AREA â&#x20AC;&#x201C; CLASH IN READING ABOUT THE PAST TIMES AND ITS PRESENT ABSTRACT The Old Fairground Area in Belgrade is a historical complex which represents the pars pro toto of the space in Belgrade, due to the fact that throughout its history it has changed its image from a modern center to an execution site, whereas after the war it acquires the image of the life in Serbia and its disregard of the space full of symbolism. The clash in reading the space of the Old Fairground lies exactly in the fact that the Holocaust represents the most dominant period and memory of the unfortunate events, and its status of a monument has due to this reason been assigned to its middle stage. The paper explores all the narratives which the old fairground area has gone through in its existence, with the aim of preserving a new narrative, which will make the old fairground recognizable as a memorial space. First period is the Pre-war period, the fairground area, in the period between 1937 and 1941, which emphasizes the architectural values of the fairground, its pavilions and all the craft of its young creators, who demonstrated the new spirit of the city of Belgrade. This period shows a rise of urban Belgrade and the symbol of its splendor before the war but at the same time the rise of the modern Serbian urbanism in the 30s. The second period is the War period, when the fairground area becomes raw space under military occupation of the German army. The third Post-war period represents rebirth and continuation of life in this area. After the war it was used by the art colonies, and later on the pavilions were used for housing purposes. The present time can be seen as the fourth period which shows the disregard of the state of this ĂĄrea. Trinity of the content and the functions represents the phenomenon of the Old Fairground area, i.e. its life, destruction, rebirth, thus creating a framework for the future arrangement of the space. Key words: old fairground area, architecture, Holocaust, memory, identity, multilayered quality, regeneration, heritage, memorialization.

112

MEĐUZAVISNOST VREDNOSTI UPISANIH U PROSTOR I STEPENA INTERVENCIJE JAVNOG SEKTORA - PRIMER MODERNISTIČKOG NASELJA „PROZIVKA“ U SUBOTICI AUTOR: NEBOJŠA JANJIĆ

APSTRAKT Naselje „Prozivka“ u Subotici jedno je od tipičnih modernističkih stambenih naselja podignutih za vreme SFRJ. Rad se bavi promenom percepcije ovog naselja u očima Subotičana, kako samih žitelja Prozivke, tako i žitelja drugih delova grada. Percepcija naselja je u međuzavisnosti sa vrednostima koje građani Subotice učitavaju u ovaj prostor tokom tri sasvim različita vremenska perioda. Period izgradnje, period propadanja tokom 90-ih godina prošlog veka i period urbane obnove. Svaki od ovih vremenskih perioda karakteriše i drugačiji odnos gradskih vlasti prema ovom prostoru u pogledu projektovanja, planiranja i pre svega ulaganja u ovaj prostor. Način na koji građani percipiraju naselje značajno se menja upravo u međuzavisnosti od intervencije javnog sektora. Knjučne reči: modernističko naselje, propadanje, urbana obnava, gradske vlasti, percepcija javnosti

113

UVOD Naselje „Prozivka“ u Subotici je jedno od tipičnih stambenih naselja podignutih širom bivše SFRJ. Podignuto je na južnom delu „Mlake“, udoline koja se pruža od središta Subotice, linijom nekadašnjih prirodnih nadzemnih vodotokova ka ulivu u jezero Palić. Od začetaka savremene Subotice, što je period koji je usledio posle opsade Beča i progona Turaka, kao i prvih naseljavanja na ove prostore, prostor Mlake je slovio za najnezdraviji deo grada. U 19. veku tu se smeštaju sanitarno i higijenski najopasaniji fabrički pogoni: kožare, klanice, livnice, fabrike tutkala, strugare, deponije otpada, stočno groblje, itd. U okolini ovih pogona naseljava se najjeftinija radna snaga koja živi u vlažnim nezdravim kućama od naboja. Ovaj prostor se percipira kao „kloaka grada“ (i simbolički i funkcionalno, pošto centralni kanalizacioni nadzemni kolektor otpadnih voda ovuda protiče ka jezeru Palić). Ovakvo stanje opstaje do kraja 60-ih godina 20. veka kada partijsko i gradsko rukovodstvo donosi odluku da se Mlaka isuši, proizvodni pogoni i nezdrave kuće uklone, a na mestu „Mlake“ podigne savremeno stambeno naselje. Rad se bavi promenom percepcije ovog naselja u očima Subotičana, kako samih žitelja Prozivke, tako i žitelja drugih delova grada. Percepcija naselja je u međuzavisnosti sa vrednostima koje građani Subotice učitavaju u ovaj prostor tokom tri sasvim različita vremenska perioda. Svaki od ovih vremenskih perioda karakteriše i drugačiji odnos javnog sektora (vlasti) prema ovom prostoru u pogledu projektovanja, planiranja i pre svega ulaganja u ovaj prostor. Prvi period možemo vezati za doba socijalističkog društvenog uređenja, odnosno od početka 70-ih godina do kraja 80-ih i početka 90-ih godina; drugi period, od početka 90-ih do sredine 2000-ih za koji odlikuje deteorizacija zgrada i javnih prostora, pauperizacija radničke klase kao dominantnog stanovništva; i konačno period od 2005. do 2012. u kom gradske vlasti preduzimaju program obnove javnih prostora u naselju.

114

Sl. 1

U prvom periodu, stanovništvo grada čita ovaj prostor i ceo poduhvat izgradnje novog naselja kao deo sveobuhvatnih pokušaja na emancipaciji i poboljšanju uslova života radnika i nižeg činovništva. Čak i samo ime „Prozivka“, kao i centralni simbol naselja, spomenik palim borcima Osme vojvođanske udarne brigade , predstavljaju pokušaj Saveza komunista da u ovaj prostor „upiše“ simbole (dopisane) revolucionarne i ratničke prošlosti grada. U odnosu na, i tada još, dominantan stambeni fond u Subotici koji čine individualne kuće bez vodovoda i kanalizacije, često od naboja i zahvaćene vlagom, novi stanovi na „Prozivci“ predstavljaju radikalno poboljšanje životnih uslova radničkih i činovničkih slojeva. Upravljački sloj, međutim, ne naseljava se ovde, naselje, ipak, ima predznak „manje prestižnog“ u odnosu na druga nova naselja u gradu. Naselje u periodu od početka 90-ih do sredine 2000-ih, kako usled opšteg ekonomskog stanja, tako i apsolutne nebrige lokalnih vlasti propada ubrzanim tempom. Pridaju mu se odlike naselja nepoželjnog za život, osiromašenog, mračnog, nebezbednog i opasnog, čak. U javnom mnenju grada Prozivka je „socrealistička“, nepoželjno mesto za život, čak su i njeni stanovnici „manje vredan“ sloj ljudi. Od 2005. do 2012. usled političkih promena u organima gradske vlasti, Prozivka postaje predmet programa urbane obnove, zamišljenog i spovedenog pre svega putem izgradnje novih i rekonsrukcije i sanacije postojećih javnih sadržaja. Već krajem 2007, početkom 2008., zahvaljujući ovim akcijama, naselje koje je njegova omladina doskora zvala „Pekam“ postaje poželjno mesto za život, od svih stambenih naselja u Subotici, možda čak i najprestižnije. Ono više nije „socrealističko“, ono je sad „moderno“, „savremeno“, „komforno“. Može se reći da se urbanički koncept naselja, u duhu Atinske povelje, umesto nedostatka, sad iščitava kao njegov kvalitet: slobodne zelene površine, osunčanost, vazduh, zelenilo, stanovnici naselja i celoga grada čitaju u potpuno drugačijem ključu. Navedene tvrdnje dokumentuju se izjavama samih žitelja Prozivke ali i diskusijama na forumu najposećenijeg subotičkog sajta www.subotica.com.

115

FAZE RAZVOJA NASELJA PLANIRANJE I IZGRADNJA NASELJA (1970 - 1990) Naselje "Prozivka" izgrađeno je na krajnje južnom delu grada, na području nekadašnje "Mlake"-zemljišta natopljenog vodom koje se nalazi na stecištu podzemnih, a u prošlosti i nadzemnih vodotokova, koji se sa severa grada gravitacionim padom slivaju prema jugozapadnom delu Palićkog jezera koje je recipijent svih vodotokova. (Nije zgorega naglasiti da i savremena kanalizacija grada Subotice, odnosno kolektorska mreža prati ove vodotokove). Bivajući u depresiji, natopljena močvarnim vodama, "Mlaka" je bila najnezdraviji deo grada, njegova "kloaka". Ovde se u vreme prve industrijalizacije Subotice, od 70-ih godina 19. veka smeštaju i delatnosti sa najvećim negativnim uticajem po životnu sredinu. Ovde se grade kožare, klanice, livnice, fabrike tutkala, strugare, deponije otpada, stočno groblje, itd. Po sredini Mlake teku zabareni otvoreni kanali, legla komaraca i bolesti. Prostor ispunjavaju smrad i buka Međutim, Mlaka nije samo industrijsko predgrađe grada. Deo Mlake je i naseljen. Stambeni fond je najlošijeg kvaliteta koji karakterišu nabijanice, odnosno kuće izgrađene od nabijene nepečene gline. Ovaj deo grada naseljavaju njegovi najsiromašniji stanovnici. Ceo prostor nije samo urbanistički već i zdravstveni i socijalni problem. Posle Prvog svetskog rata tadašnji gradski planeri su imali nameru da se taj nezdravi prostor kultivišu izgradnjom “Velikog narodnog parka“. Međutim, od tadašnjih planova, prvenstveno usled tadašnje ekonomske krize koja je početkom tridesetih pogodila i tadašnju Kraljevinu, realizovana je samo izgradnja Sokolskog sletišta, danas Gradskog stadiona. Tzv. Mlaka je sve do početka sedamdesetih močvara na čijim obodima leže nabijenice ugrožene vodom i vlagom, kožare, drvare, fabrike tutkala, izgrađene pre ratova, koristivši se pogodnostima jeftinog zemljišta i jeftine radne snage koja živi u neposrednom okruženju. Sa socijalističkom revolucijom, međutim, uspostavljaju se novi odnosi u gazdovanju prostorom, građevinskim zemljištem i stambenim fondom. Zakonom o nacionalizaciji građevinskog zemljišta i najamnih zgrada s kraja pedesetih uspostavlja se pravni okvir za režim državne svojine na

116

građevinskom zemljištu koji omogućava izgradnju velikih stambenih naselja planiranih u skladu sa tada vladajućim urbanističkim načelima koja su se temeljila na Atinskoj povelji. Stambeno pitanje postavljeno je kao jedno od prioritetnih ne samo sa stanovišta kvantiteta, odnosno broja izgrađenih stambenih jedinica, nego i sa stanovišta kvaliteta stanovanja. Kako je već napomenuto, ubrzana industrijalizacija dovodi seosko stanovništvo u gradove. Zajednica postavlja sebi za zadatak ne samo da stambeno obezbedi novopridošlo stanovništvo već i da značajno popravi uslove stanovanja pre svega radničkog sloja. Suboticu nije karakterisao tako buran priliv novog stanovništva kao druge gradove na području SFRJ, ali se ipak u periodu od četvrt veka, od početka pedesetih do sredine osamdesetih stanovništvo naselja Subotica uvećava sa oko 65.000 na 100.000 stanovnika.

Slika 1 Mlaka šezdesetih Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

117

Da bi odgovorili na problem porasta broja stanovnika, gradski planeri, kao i političke strukture donose odluku o izgradnji nekoliko zona masovne stambene izgradnje odnosno kolektivnog stanovanja. Zamisli urbanista i politička volja pretočeni su prvo u Direktivni urbanistički plan iz 1952. godine,a potom i u Generalni urbanistički plan 1963. godine koji, između ostalog, predviđa i zonu kolektivnog stanovanja na području tadašnje Mlake. Za zone kolektivnog stanovanja predviđaju se prostor severno i prostor južno od istorijskog jezgra grada. Planirano je da ove nove zone kolektivnog stanovanja koje su trebale da zamene vlažne nabijenice i partaje budu povezane avenijama u zelenilu u pravcu severjug. „Jedna avenija je široki , zelenilom ispunjeni šetališni put koji polazi iz gradskog centra prema severu i parku „Dudova šuma“, a druga planirana avenija ide na jug, u veliki Narodni park i sportska igrališta“ [1]. (Napomene radi, taj veliki Narodni park na jugu gradu je, koncepcijski, isti onaj park planiran još dvadesetih godina XX veka.) Sa realizacijom prvog dela plana počelo se sredinom pedesetih početkom izgradnje Aleje Maršala Tita, takozvanog „Radijalca“ dok je pravac prema Narodnom parku na jugu (danas deo naselja Prozivka“, stao na pola puta do centra. Značajno je naglasati da stanovi na Radijalcu, sa čijom se izgradnjom počelo 1957. godine nisu bili namenjeni radničkoj klasi već stanove zauzimaju viši državni službenici, rukovodioci u privredi, pripadnici JNA i milicije. Zapravo, do početka izgradnje Prozivke pitanje stanova za radnike nije bilo prioritetno, a stambeno zbrinjavanje ruralnog stanovništva koje pristiže u grad u potrazi za poslom rešava se prećutnim dopuštanjem nelegalne individualne izgradnje na peskovitom tlu na severu grada, na zemljištu koje su do tada zauzimali voćnjaci i vinogradi. Donošenje političke odluke, na nivou vladajućeg SKJ, početkom sedamdesetih da se krene u izgradnju naselja „Prozivka“ predstavlja prvi pokušaj da se pitanje stanovanja radničke klase, koja je nominalno na vlasti, rešava u skladu sa načelima modernog urbanizma i odgovarajućeg stambenog komfora.

118

Sl. 2

Slika 2 Projekat Velikog narodnog parka iz 20-ih godina 20. Veka Izvor: Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

Istorijski, ovo je u gradu turbulentan period, SKJ se obračunava kako sa tzv. pripadnicima Maspoka (koji se javlja i u Subotici, s obzirom na brojno stanovništvo hrvatskog porekla), tako sa tzv. pripadnicima „tehnokratske elite“, uz pokušaj naknadnog stvaranja lokalne revoluvcionarne prošlosti u vidu slavljenja, čak i mitologizacije VIII vojvođanske udarne brigade i uloge stanovnika Subotice u njoj. Takođe, period koincidira i sa donošenjem Ustava iz 1974. i Zakona o udružanom radu.

119

Slika 3 DUP Prozivke iz 1973. - maketa naselja Izvor: [Lična arhiva autora]

Slika 4 "Prozivka" Modernističko ostrvo u "ruralnom" okruženju Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

120

Može se govoriti da SKJ pokušava da se jače instalira u tada već brojnom radničkom sloju i njemu učvrsti svoje uporište. Otuda je i predviđeno da se u više hiljada komfornih stanova nasele upravo radnici i, u manjem obimu, niže činovništvo.

Sl. 3

1973. godine donosi se prvi Detaljni urbanistički plan za područje „Prozivke“, kako je tada prostor i buduće naselje i nazvano (Po izvesnom stihu:“ Slobodom prozvani i mrtvi žive“).. Delove teksta DUP-a preneti su kao svedočenje o nameri da naselje od samog početka sadrži sve neophodne prateće sadržaje: „Skupština opštine Subotica-broj 226/73“-donosi odluke o detaljnom urbanističkom planu kompleksa spomen aleje Osme vojvođanske udarne brigade „Prozivka“: „Članom 1. Odluke precizira se da se Detaljnim urbanističkim planom izgradnje kompleksa Spomen-aleja osme vojvođanske udarne brigade „Prozivka“ određuju urbanistički uslovi za izgradnju i uređenje ovog kompleksa i detaljnije razrađuju rešenja utvrđena Odlukom o generalnom urbanističkom planu grada Subotice iz 1963. Članom 3. Ove Odluke u smislu odredaba tadašnjeg Zakona o eksproprijaciji utvrđuje se opšti interes za izgradnju i uređenje kompleksa „Spomen-aleja Osme vojvođanske udarne brigade „Prozivka“ u Subotici. Članom 4. Predviđeno je: „Svi predviđeni objekti u oba stambena dela moraju se istovremeno graditi uz jednovremeno uređenje prilaza, parkirališta, svih zelenih površina, blokovskog zelanila i dečijih igrališta kao i ostalih objekata infrastrukture.“ Generalnim urbanističkim planom grada Subotice predviđena je izgradnja višespratnih stambenih objekata (kolektivno stanovanje) sa pratećim funkcijama stanovanja. Između ulica Braće Radića i ul. Lajoša Joa GUP-om je predviđen zeleni pojas koji veže centar grada sa sportskorekreacionim centrom u jugoistočnom delu grada. U skladu sa donetim politikim odlukama pretočenim u Detaljni urbanistički plan od 1974. izvodi se obimna eksproprijacija i počinje izgradnja naselja za tadašnju radničku klasu . Jedan od prvih objekata je

121

upravo spomenik Osmoj vojvođanskoj udarnoj brigadi u obliku apstrahovanog snoplja, vajara Otoa Loga na kome su uklesani stihovi „Slobodom prozvani i mrtvi žive“-po čemu i celo naselje dobija ime „Prozivka“. Naselje počinje da se gradi sa istočne i zapadne strane velikog močvarnog prostora koji će biti isušen tek početkom osamdesetih, ali će i posle melioracionih radova prostor ostati nedefinisana pustopoljina. Pravni, ekonomski i politički okvir u kome se poduhvat realizuje je definisan donošenjem Zakona o udruženom radu (ZUR) 1974., formiranjem samoupravnih interesnih zajednica (SIZ), kao i spoljnim zaduživanjem države što je rezultiralo oživljavanjem investicija, naročito u građevinarstvu. „Najveći investitor u gradu postao je SIZ za stambenu izgradnju, koji je, počev od 1975. do 1982. godišnje finansirao izgradnju 400-700 stanova u društvenom vlasništvu, tj. u „vlasništvu“ pojedinih radnih organizacija koje su po posebnim kriterijumima te stanove delile svojim radnicima. Novac za stambenu izgradnju obezbeđivali su sami radnici iz čijih ličnih dohodaka je izdvajano 6,5% za stambeni fond. Iz tako prikupljenih sredstava 3% je uplaćivano na račun SIZ-a za stambenu izgradnju, 3% su delile radne organizacije kao dugoročne kredite, a 0,5% uplaćivano je u poseban fond za tzv. solidarnu stambenu izgradnju. Iako su urbanistički planovi predviđali i potrebne prateće ustanove-škole, obdaništa, opskrbne centre, centralne garaže, itd., praktično za finansiranje tih objekata nije bilo novaca, pošto su drugi siz-ovi koji su trebali da finansiraju ovakve objekte bili mnogo finansijski i politički slabiji od SIZ-a za stanovanje te nisu mogle da prate tempo stambene izgradnje.“[2] Tako je došlo do apsurda da se, iako je bilo u sumi dovoljno sredstava ona nisu objedinjavala kako bi izgradnja bila efikasnija. Tako, npr.prizemlja objekata nisu iskorišćena za prateće trgovačko-uslužne ili ugostiteljske sadržaje već samo za zajedničke ostave. Ti prateći sadržaji tek su kasnije izgrađeni. Škola i vrtić, konkretno, tek krajem osamdesetih, pijaca u drugoj polovini devedesetih.

122

PERIOD DEGRADACIJE NASELJA (1991 - 2006)

Sl. 4

Stambena arhitektura Prozivke je arhitektura evropskog modernizma dok je urbanizam naselja zasnovan na principima Atinske povelje. Atinska povelja zahteva da, između ostalog, stambene jedinice imaju barem dva sata direktnr izloženosti sunčevoj svetlosti u zimskom periodu, da stambeni blokovi budu odmaknuti od glavnih saobraćajnica zbog buke, zagađenja i bezbednosti, kao i da stambeni objekti budu odmaknuti jedni od drugih da bi se izbegle fasade u senci i kako bi se prostor između organizovao za potrebe zajednice. Problemi koje koncept funkcionalnog grada donosi su danas poznati i istraženi. Poznat je problem otuđenja stanovnika novog modernističkog naselja, jer je „osećaj pripadnosti jedna od osnovnih emocionalnih potreba čoveka“, dok iz „osećaja pripadnosti izrasta bogat osećaj susedstva“, kako su formulisali Alison i Peter Smitson na poslednjem kongresu CIAM-a, u Dubrovniku 1956. Problem otuđenja stanovnika naselja „Prozivka“ koji egzistira sve vreme,, slično kao i u drugim modernističkim naseljima nije, dakle, atipičan. Iako je u međuvremenu, od sredine sedamdesetih do početka devedesetih, kada gradnja i staje izgrađeno više hiljada stanova, odgovarajući prateći i uslužni sadržaji nisu. Sve vreme „Prozivka „ egzistira kao spavaonica. U anketama koje su sprovođene veliki procenat žitelja Prozivke izražavao je želju za preseljenjem, po mogućnosti u porodičnu kuću. Stanovištvo, potpuno, doduše, pogrešno, naselje naziva „socrealističkim“ što podrazumeva izrazito negativnu konotaciju. Kako kaže Nan Elin u svojoj knjizi „Postmoderni urbanizam“: „Omalovažavanje modernog pokreta je bilo veliko, delom zbog samih načela, ali uglavnom zbog rezultata tih načela, koja nisu ispunila obećanja. Umesto da se industrijski način proizvodnje i maštovotije korišćenje mašina za stvaranje opšte zadovoljavajućeg urbanog dizajna...ovi urbani prostori su po rečima Lijane Lefevr (Liane Lefaivre) „postali sinonim usamljenosti i pustoši“...dok nemački arhitekt Klod Šnajd tužno obaveštava da je „moderna arhitektura, koja je želela da odigra svoju ulogu u oslobađanju čovečanstva stvarajući novo okruženje za život, pretvorena u ogroman poduhvat za degradaciju humanog stanovanja...“[3]

123

Problem eskalira posebno tokom devedesetih godina. Ne samo usled opšte ekonomske krize već i usled složenih lokalnih političkih odnosa Opština ne investira u Prozivku. Urbanom mobilijaru i zelenilu ne posvećuje se praktično nikakava pažnja. Od početka devedesetih dolazi do procesa „getoizacije“, socijalne i fizičke devastacije. Prozivka je, tada, prostor nepoželjan za život, što se ogleda i u cenama stanova u odnosu na ostale delove grada. Prostor se degradira sam od sebe ali se i uništva u vandalskim akcijama. Odnos lokalne samouprave prema Prozivci, odnosno izostanak bilo kakvog ulaganja pa čak i tekućeg održavanjaima specifične korene i uzrokovan je komplesnom političkom scenom. Naime,od početka višestranačja pa sve do 2005, 2006., zahvaljujući kako napetim međunacionalnim odnosima, tako i većinskom izbornom sistemu koji ide na ruku Savezu vojvođanskih Mađara, ova partija je bila politički suveren na nivou Opštine. Sa druge strane, SPS je devedesetih imao punu kontrolu nad privredom i državnim organima u gradu, legitimišući se kao zaštitnik slovenskog stanovništva. Kako u većinskom izbornom sistemu koji je bio na snazi, zahvaljujući nacionalnoj strukturi, u izbornim jedinicama na području Prozivke kandidati SVM-a nisu imali šanse, za sve vreme političke dominacije SVM-a, do 2004. u Prozivku se skoro ništa ne ulaže. Jedino se krajem devedesetih, na insistiranje SPS-a, od 1996. do 2000., manjinskog aktera u lokalnoj vlasti, čija je Prozivka, zahvaljujući i nacionalnom sastavu, bila izborna baza, donosi novi Regulacioni plan čija je osnovna namera upravo aktiviranje središnjeg pustog prostora, ali do njegove realizacije u nešto izmenjenom obliku dolazi tek u periodu od 2006. do 2008. godine.

124

Slika 5 Spomenik pre (gore desno) i posle sanacije (dole desno) Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

125

OBNOVA NASELJA (2006 - 2012) Projekat urbane obnove naselja „Prozivka“ započet je 2007. I njegova realizacija je trajala u dve faze, prvoj od 2007. do 2008.kada je podignut cetralni park i uređeno naselje, i drugoj, od 2010. do 2012. kada su izgrađeni pešačka promenada i zatvoreni bazen. Prvi korak u procesu urbane regeneracije naselja bila je sanacija spomenika VIII vojvođanskoj udarnoj brigadi kao centralnom motivu i simbolu Prozivke. U kolektivnoj memoriji stanovništva, treba reći, potpuno je izbledelo značenje spomenika, odnosno kome i čemu je posvećen.U kolektivnoj svesti figurira prosto kao „spomenik na Prozivci“. Stanje u kome je spomenik pre sanacije zatečen bilo je mizerno: svi elementi od granita, kamena bili su počupani i izvaljeni, oko spomenika se parložio korov , a čitav objekat bio je išaran sprejevima. Upravo se u odnosu stanovnika Prozivke prema simbolu celog naselja na najbolji način moglo sagledati otuđenje od prostora u kome se obitava. Stoga je upravo sanacija spomenika bila prvi korak u procesu urbane regeneracije naselja. Obnovljen spomenik „Revoluciji“, dovoljno apstraktne forme da na revoluciju ne podseća, postaje spomenik samom naselju, odnosno zajednici. Odluka da se prvo sanira ključni „označitelj“, simbol, reper, marker jednog prostora, odnosno jedne urbane zajednice pokazao se kao efikasna strateška odluka. Saniran, spomenik više nije bio predmet devastacije, što slikovito govori i o rekonstrukciji identiteta i vraćanju digniteta stanovnicima.

126

Sl. 5

Drugi, ključni korak koji čak nije iziskivao ni veća finansijska sredstva bila je sanacija osnovnih elemenata urbanog mobilijara, farbanja klupi, zamene propalih dasaka, postavljanje kanti za otpad, zamene pregorelih sijalica javne rasvete, korodiranih sobraćajnih znakova, itd.čime je podignut komfor u naselju, ali i ne manje bitno, podignut opšti stepen bezbednosti i osećaj sigurnosti stanovnika Prozivke.

Slika 6 Urbanistički projekat uređenja parka Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

127

Pored intenzivnih ulaganja u ozelenjavanje, urbanu opremu, javno osvetljenje ,centralna akcija je usmerena na izgradnju parka (sledeći koncepciju iz dvadesetih godina XX veka o velikom Sl. 6 Narodnom parku), odnosno aksijalne promenade sa poprečnim stazama koje povezuju istočnu i zapadnu stranu naselja. Osnovna intencija je bila da se definiše i kultiviše novi javni prostor sa koji će postati više trg, nego tek park, odnosno mesto za rekreaciju i socijalnu interakciju. Zahvaljujući dobrom projektnom rešenju, obraćanju pažnje na detalje, park-trg je čim je izgrađen i otvoren postao je središte života u naselju. U projektovanju i realizaciji centralne parkovske površine primenjen je multifokalan pristup. Prostor ima više žižnih tačaka, odnosno mesta okupljanja, centralnu osu koja se prostire u pravcu severjug, kružnu stazu namenjenu džogingu i rekreaciji i poprečne staze koje povezuju istočnu i zapadnu stranu naselja. Ove staze, međutim, nisu zamisao urbaniste već su samo popločane „staze slonova“, pravci koje se stanovnici Prozivke prethodnih decenija utabali, koji su geodetski snimljeni i kao takvi uneti u Urbanistički projekat parka. Takođe, unutar parka predviđeni su i izgrađeni su sportski tereni i dečija igrališta, zadržano staro nasuto brdo za sankalište i izgrađena i velika fontana/bazen opet kao podsećanje na tzv. Gabrić ćupriju preko koje su nekad u bunjevačkim svatovima mladoženje prenosile mlade, ali i kao velika vodena površina koja doprinosi mikroklimi prostora posebno u letnjim mesecima. Sama materijalizacija nije iziskivala znatnija finansijska sredstva, s obzirom da su za popločavanje primenjene najednostavnije (i najjeftinije) sive i crvene betonske kocke. Efekat „oneobičavanja“, odnosno poigravanja sa kolektivnim reminiscencijama ipak je postignut primenom stare (prektično neuništive) žute klinker opeke-„žute kocke“, za oivičavanje, kojom su nekad bile popločane sve glavne ulice i putevi u Subotici, te stoga, kao motiv, predstavlja konekciju sa istorijom celog grada. (Mora se reći da su sa pojavom asfalta, klinker opeke uklonjene sa gradskih ulica s obzirom da su bile izuzetno klizave i opasne) U drugoj fazi aksijalan parkovski pravac nastavljen je pešačkom promenadom u pravcu centra grada. Promenada predstavlja memento

128

na konstantnu nit u zamislima subotičkih urbanista o jedinstvenom pešačkom pravcu koji se pruža sa severa na jug grada. Za razliku od parka kojii je otvoren prostor, pešačka promenada je vrlo brzo aktiviranjem prizemlja okolnih objekata postala malo poslovno i ugostiteljsko središte Prozivke sa svim neophodnim pratećim sadržajima: restoranima, kafeima, poštom, apotekom, kladionicama i sl. od kojih neki, npr. ugostiteljski sadržaji privlače klijentelu iz celog grada a ne samo iz naselja. Uz samu promenadu 2011.-2012. izgrađen je i jedini zatvoreni bazen u Subotici tako da i ovaj sadržaj privlači ne samo stanovnike Prozivke nego i stanovnike celoga grada. Bazen, originalno nije bio planiran za izgradnju, ali, kako je bio pokrenut državni program „pomoći građevinskoj industriji“ sa akcentom na izgradnju sportskih objekata, ispostavilo se da je parcela na kojoj je bazen izgrađen praktično jedina u celom gradu koja je bila opremljena adekvatnom infrastrukturom. Paralelno, prateći akcije javnog sektora, privatni sektor ulaže u nove stanove, prateće sadržaje, supermarkete, igraonice, kuglane, poslovne prostore, itd.

PERCEPCIJA FAZA RAZVOJA PROZIVKE – PERSPEKTIVA ŽITELJA PROZIVKE I ŽITELJ DRUGIH DELOVA SUBOTICE VESTI I KOMENTARI Vesti i komentari korišćeni kao materijal za rad objavljivani su u periodu od 2011. do 2016. na najposećenijom subotičkom sajtu „Subotica.kom“. Sajt prenosi vesti iz lokalnih medija, najčešće lokalne televizije JU Eko i Subotičkih novina. Vesti sa komentarima mogu se naći na sajtu www.subotica.com. (Sajtu je za potrebe ovog rada pristupano tokom avgusta i septembra ove godine. ) Tipičan je npr. sledeći tekst: „PROZIVKA-GRAD U GRADU“ Postavljeno: 07.08.2013 u 15:17h | Izvor: RTV JU eko/ Sandra Iršević Pregleda: 11290 Komentara: 64

129

„Što je nekada bio Radijalac danas je naselje Prozivka. Od kada se izgradila pijaca, ovaj deo grada je postao sve življi i u poslednjih 10 godina toliko je izgrađen da je među najpoželjnijim naseljima za život. Uređen je park, izgradnja ćuprije, bazena i šetalište, zbog koji svako veče mnogi Subotičani umesto da se prošetaju Korzom izaberu Prozivku. Poseban ugođaj daju i novootvoreni kafići i drugi sadržaji za decu. U Mesnoj zajednici “Prozivka” kažu da je im je neophodna ambulanta i da se zatvori otvoreni kanalizacioni kolektor u Bajnatskoj ulici. Stanovnici Prozivke kaže da ništa ne bi menjali. Smatraju da sada žive u najlepšem delu Subotice. Tvrde da im je neophodno da imaju više zelenila i ambulanta. U Mesnoj zajednici “Prozivka” ističu da od 2001.godine naselje je počelo da se gradi i uređuje. Veliki ekološki problem im je otvoreni kanalizacioni kolektor u Bajnatskoj koji spada u prioritete za rešavanje, kao i gradnja ambulante, asfaltiranje dve ulice i uvođenje kanalizacione mreže. U planu je da se izgradi Pravoslavna crkva, multifuncionalni objekat, kao i izgradnja rampi za prilaz sa invalidskim kolicima u naselju kod svih zgrada. Bez obzira, da li je prepodne ili predveče naselje je puno dece, koja se igraju na igralištu ili šetaju. Naselje koje je pre 15 i više godina bio uglavnom spavaonica bez ikakvog sadržaja, dana predstavlja “mali grad” sa svim neophodnim sadržajima.“ Drugi karakteristični tekstovi sa komentarima na pomenutom sajtu su i:

130

„PROZIVKA USKORO DOBIJA NOVO ŠETALIŠTE?“ (https://www.subotica.com/vesti/prozivka-uskoro-dobijanovo-setaliste-id8433.html)

„MALI KORZO NA PROZIVCI“ (https://www.subotica.com/vesti/mali-korzo-na-prozivciid9462.html)

„MZ PROZIVKA: GRAD U GRADU ILI JOŠ JEDAN CENTAR?“ (https://www.subotica.com/vesti/mz-prozivka-grad-u-graduili-jos-jedan-centar-id25543.html)

Sl. 7

IZJAVE GRAĐANA Izjave građana, žitelja Prozivke date su tokom 2011. godine u video obliku i objavljene su 30.09.2011. na sajtu „Subotica.info“, odnosno na adresi: https://www.subotica.info/2011/09/30/prozivka, gde se mogu pogledati i u originalu. Za potrebe ovog rada sajtu je pristupljeno tokom septembra ove godine. „Trideset pet godina živim na Prozivci i ogromne su promene od tih 70-ih naovamo. Tad su postojale te prizemne kuće. Prodavnica jedna, nije bilo pijace, nije bilo sportskih terena. Zaista nije bilo ničega tih godina, zaista je ovo bila jedna velika spavaona. Dugo se ovde nisam osećala kući pošto sam pre toga živela u velikoj kući u centru grada. Ali sad se ne bih menjala ni za kakvu kuću. Ovde je zaista život sadržajan i zaista za jednu porodicu koja npr. ima malu decu ima mogućnosti. Ima mogućnosti da se ta deca igraju. Ima tri četiri igrališta. Deca se igraju, mamice sede. Kad sam ja bila mlada mamica nije bilo gde da se igra. Sad ima jedno veliko igralište iza Pazinske gde je bila jedna velika poljana. I tada je trebalo, ali nije bilo. Tako da je današnjim mamicama mnogo lakše. Ja uvek gledam sa ženske strane. I zaista i mogućnosti za snabdevanje i veliki marketi i pijacasve je to sada mnogo bolje.“ Agata Basta, penzionerka, stanovnica Prozivke.

Slika 7 Panorama promenade, parka i zatvorenog bazena. Bazen je zaista i završen u rekordnom roku od šest meseci od donošenja odluke o izgradnji Izvor: [Internet] www.gradsubotica.rs

131

„Prozivka, mesna zajednica, dugo je bila zapuštena, bile su samo zgrade, a ljudi koji žive, njih 9000 tamo, zaslužuju bolju okolinu. U zadnjih nekoliko poslednjih godina nešto se dešava, počeli su da grade nešto, napravili su divan park.“ Maria Kern Šolja, službenica, stanovnica Prozivke

„Doselio sam se na Prozivku pre trideset tri godine. Tada je to bila jedna velika spavaonica, bilo je puno novih stanova, dosta mladih ljudi, dosta sitne dece. I uglavnom nismo imali nikakve sadržaje koji se smatraju da su potrebni za tako jedno veliko naselje. Razvijala se Prozivka dosta brzo ali je infrastruktura nije pratila. Sada mogu da kažem da je Prozivka zaista jedno od najlepših naselja u gradu u kome se možda živi i najkvalitetnije. Počev od divnog velikog parka, pijace, zatim od sadržaja koje sam pomenuo u smislu nabavke. Na Prozivci je lepo živeti i stanovnici Prozivke sigurno mogu da kažu da kvalitetno žive.“ Rodoljub Đurić, lekar specijalista, stanovnik Prozivke

„Zovem se Dražen Marić, od rođenja živim na Prozivci i pretpostavljam da sam te 75. predstavljao dodatne bodove roditeljima da dobiju veći stan i da se presele sa Radijalca na Prozivku. Od kad znam za sebe žitelj sam ovog dela Subotice i ne bi sebe mogao da zamislim da živim bilo gde drugde. Ja volim Prozivku iako je svi karakterišu kao previše betona, previše zgrada, premalo topline. Mislim da je Prozivka ipak pogotovo u poslednjih par godina nabolje promenila svoj izgled. Imamo prelep park, prelepu fontanu. Imamo školu, imamo neki mini tržni centar, imamo pijacu. Sebe bih jako teško mogao da zamislim da živim bilo gde drugde osim na Prozivci. Mislim da je najurbaniji deo Subotice. Zaista mislim da Prozivka polako postaje ono što bi trebalo da bude, jedan mali grad unutar grada Subotice.“ Dražen Marić, predavač na Ekonomskom fakultetu, stanovnik Prozivke

ZAKLJUČAK Iz komentara na vesti i izjava građana može se izdvojiti nekoliko zajedničkih stavova. Prvu podgrupu čine komentari i izjave koje se kritički osvrću na prošlost naselja („spavaonica bez sadržaja“)propraćene pozitivnim stavom o intervencijama koje su u okviru projekta urbane obnove vršene na

132

Prozivci. („lep, veliki park, dečija igrališta, sportski tereni, fontana, trgovine, kafići“ i sl.). Iz komentara i izjava se može zaključiti da je pozitivno mišljenje o naselju „Prozivka“ uzrokovano upravo intervencijom gradskih vlasti u periodu od 2007. do 2012. godine. Tim pre, jer se uslovi stanovanja u stambenim zgradama i stanovima nisu izmenili (niti grad ima zakonska ovlašćenja da vrši intervencije ni na spoljašnosti ni na unutrašnjosti stambenih zgrada koje su od donošenja Zakona o stanovanju 1992. postale svojinom samih stanara). Drugu podgrupu komentara čine suprotstavljeni stavovi prvenstveno žitelja Prozivke i stanovnika ostalih delova grada objavljeni na forumu„Subotica.kom.“ kao rekcija na vesti objavljene na sajtu. Najjače je negodovanje zbog ulaganja u Prozivku stanovnika nelegalno izgrađenih naselja („na Prozivci se gradi a mi nemamo ni asfalt ni kanalizaciju“), gde je ulaganje grada u startu onemogućeno činjenicom da u najvećem broju slučajeva čak ni ulice prevno-formalno ne postoje već se zemljište i dalje vode na fizička lica. Ako i grad izrazi nameru da izasfaltira neku ulicu isti ti stanovnici nelegalnih naselja postavljaju pred grad neprihvatljive uslove u vezi odštete i sl. Treba reći da u apsolutnim ciframa sredstva uložena u uređenje javnih površina na Prozivci bi bila dovoljna za asfaltiranje desetak prosečnih subotičkih ulica. A neasfaltiranih ulica, pogotovo u nelegalno izgrađenim delovima grada ima mnogo više. Treba napomenuti da je izgradnja i uređenje javnih površina na Prozivci sa formalno-pravnog stanovišta bilo lako, pošto je svo zemljište koje nije pod zgradama u javnoj svojini Grada Subotice, te se prethodno ne moraju rešavati nikakvi imovinsko-pravni problemi. Vidljivo je, dakle, da se novi kvaliteti „učitavaju“ i pripisuju naselju upravo zahvaljujući intervencijama gradskih vlasti.

133

REFERENCE [1]

Dejan Mrkić, „Radijalac (Aleja Maršala Tita)“, Ex Pannonia 2012, 15,16 (2012): 26

[2] [3]

Nan Elin, Postmoderni urbanizam, 2004: 33

134

Sabo Žombor, Stepski grad, 2002: 128

THE INTERDEPENDANCE OF THE VALUES ENROLLED IN THE AREA OF THE 1ST LEVEL OF THE PUBLIC SECTOR – THE EXAMPLE OF THE MODERN NEIGHBOURHOOD „PROZIVKA“ IN SUBOTICA

ABSTRACT The „Prozivka“ settlement in Subotica, Serbia is one the typical modernist housing developments built during the period of Socialist Federal Republic of Yugoslavia. The paper deals with changing the perception of this settlement in the eyes of citizens of Subotica, as of the inhabitants of Prozivka themselves as of the residents of other parts of the city. The perception of the settlement. Perception of the settlement is in interdependence with the values that the citizens of Subotica loaded in this area during the three completely different periods: construction period, period of decay during the 90-ies of the last century and the period of urban renewal. Each of these periods is characterized by a different attitude of city authorities to this area in terms of design, planning and above all investment in this area. The way in which people perceive the settlement is changing precisely in the interdependence of the intervention of the public sector. Key words: modernist settlement, decay, urban renewal, local government, public perception

135

CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад 711.43(497.11+497.7)(082) TEKST grada [Elektronski izvor] / [uredila Dragana Konstantinović]. Novi Sad : Fakultet tehničkih nauka, Departman za arhitekturu i urbanizam, SCEN-Centar za scenski dizajn, arhitekturu i tehnologiju, 2018 Način dostupa (URL): www.issuu.com. - Opis zasnovan na stanju na dan 15.3.2018. - Nasl. s naslovnog ekrana. - Reč urednika: str. 6-7. Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz svaki rad. ISBN 978-86-7892-947-2 a) Архитектура - Град - Србија - Зборници b) Архитектура - Град Македонија - Зборници

136