Creating the new... Natural? Bio-Logic in Contemporary Architectural Expression _ DimitraChantzakou by DemChantzakou

Σχεδιάζοντας το νέο... Φυσικό;

Βι ο - λογική στησύγχρονη αρχι τεκτονική έκφραση: μήπωςπλέον εμείςείμαστε οιΔημι ουργοί τηςνέας Φύσης;

Εξώφυλλο: Collage Mythread pavillion - Jenny Sabin https://www.jennysabin.com/mythread-pavilion

Σχεδιάζοντας το νέο... Φυσικό; Δι άλεξηΣχολής Αρχι τεκτόνων Μηχαν ι κών ΕΜΠ_ Σεπτέμβρι ος 2021

Δήμητρα Χαντζάκου

Επιβλέποντες: Α. Σταυρί δου _ Ν. Κουρν ι άτης

Βι ο - λογικήστησύγχρονη αρχι τεκτονικήμορφή: μήπωςοιαρχι τέκτονεςείναιπλέονοι Δημι ουργοίτηςνέας Φύσης;

Ευχαριστώ ιδιαίτερα ην κυρία Σταυρίδου για τα σχόλια και την κριτική της, καθώς και τον κύριο Κουρνιάτη για την πολύτιμη καθοδήγηση καθ’όλη τη διάρκεια της συνεργασίας μας. Ευχαριστώ επίσης όλους όσους εξέφρασαν το ενδιαφέρον τους για το θέμα και συμμετείχαν στην έρευνα του ερωτηματολογίου, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων.

Περίληψη

λέξεις κλειδιά: αρχιτεκτονική, φύση, βιο-σχεδιασμός, βιολογία,βιομίμηση, βιομορφισμός,υλικότητα, υπολογιστικός, iv

ψηφιακός, σχεδιασμός

Η σύγχρονη παραμετρική αρχιτεκτονική πολλές φορές παραπέμπει σε φυσικά αντικείμενα, είτε εσκεμένα είτε όχι. Σήμερα όμως η βιολογικότητα ή η φυσικότητα που εκπέμπουν οι αρχιτεκτονικές μορφές είναι περισσότερο τεκμηριωμένη, αφού βασίζεται σε θεωρίες όπως ο Βιομιμιτισμός και κατ’ επέκταση ο Βιομορφισμός. Ακόμη, ο παραμετρικός σχεδιασμός και το μαθηματικό υπόβαθρο που εμπεριέχει δίνει ακόμα ένα σημαντικό τεκμήριο στην βιολογική όψη, εφόσον η μαθηματικότητα των μορφών αυτών, προκύπτει από αλγοριθμικό σχεδιασμό που αναπτύχθηκε από τη μελέτη φυσικών μορφών και μοτίβων. Οι μορφές αυτές όμως προκαλούν διαφωνίες στην αρχιτεκτονική κοινότητα σχετικά με την ουσία ύπαρξής τους, αφού οι λεγόμενοι αρχιτέκτονες των “κουτιών” τις χαρακτηρίζουν επιφανειακές και ασύνδετες με το κτισμένο περιβάλλον. Οι υποστηρικτές των οργανικών μορφών συγρκίνουν τις μορφές τους με τα “κουτιά” σε σχέση με τις σχεδιαστικές δυνατότητες που προκύπτουν καθώς και για θέματα ένταξης, υποστηρίζοντας πως η οργανικότητα υπερτερεί. Τα κτίριά τους όμως μοιάζουν εξίσου “τεχνικά” και ασύνδετα με το οργανικό περιβάλλον όσο και τα κουτιά. Διαπιστώνεται λοιπόν μέσω κολλάζ πως αν τα οργανικά κτίρια αποκτήσουν οργανική υλικότητα θα έχουν όντως τον χαρακτήρα που θέλουν να πρεσβεύουν. Επομένως, η υλικότητα είναι αυτή

που καθορίζει το πόσο κοντά στη φύση θα μοιάζει όντως ένα αρχιτεκτόνημα. Οι νέες τάσεις για σχεδιασμό της υλικότητας και την ουσιαστική χρήση των βιο-επιστημών στην αρχιτεκτονική μοιάζουν να προσπαθούν να καλύψουν αυτό το κενό στον βιομορφικό σχεδιασμό. Ο σχεδιασμός της υλικότητας εμπεριέχει διαφορετικές προσεγγίσεις ανάλογα με το πόσο έχει διεισδύσει η βιολογία στο σχεδιασμό της και άρα παράγει διαφορετικά αποτελέσματα, πάντα με τον ίδιο σκοπό. Κατά πόσο όμως τα αρχιτεκτονικά έργα που έχουμε συσχετίσει με τη φύση και τη βιολογία γίνονται αντιληπτά ως τέτοια στο ευρύ κοινό; Μέσω ερωτηματολογίου διαπιστώνουμε πως όντως η υλικότητα και σε δέυτερη θέση η μορφή είναι αυτές που επηρεάζουν την φυσική ή βιολογική εικόνα. Βασικότερο χαρακτηριστικό για την φυσικότητα των κτιρίων είναι η ένταξη στο περιβάλλον, η οποία προφανώς προκύπτει μέσω του υλικού και της μορφής. Καταλήγουμε, επομένως, πως για την ουσιαστική επαναφορά της αρχιτεκτονικής κοντά στη φύση οι νέες τακτικές του βιο-σχεδιασμού για τα υλικά, συνδυαζόμενες με τον βιομμορφισμό και τις τακτικές της βιομίμησης οφείλουν να βρίσκονται στο επίκεντρο. Η αρχιτεκτονική πρέπει να επαναπροσδιοριστεί ώστε να εξυπηρετεί τον άνθρωπο συνυπάρχοντας με το φυσικό περιβάλλον.

Abstract

key words: architecture, nature, bio-design, biology, biomimicry, biomorphism, materials, computation, digital, design vi

Modern parametric architecture often resembles natural objects, either intentionally or not. Today, however, the biologicality or naturality expressed by architectural forms is more justified, as it is based on theories such as Biomimicry and by extension Biomorphism. Moreover, parametric design with the mathematical background it contains justifies the biological appearance of its products even more, since its mathematics result from an algorithmic design developed from the study of physical forms and patterns. However, these forms are quite controversial in the architectural community regarding the necessity of their existence, since the so-called architects of “boxes” characterize them as superficial and unconnected with the built environment. Proponents of organic forms compare their forms with the “boxes” in relation to the design possibilities that arise, as well as for integration issues, arguing that organicity prevails. Paradoxically their buildings look just as “technical” and unconnected to the organic environment as the boxes. It is thus established through certain collages that if the organic buildings acquire organic materiality they will indeed have the character they want to represent. Hence, it is materiality that determines

how close to nature an architecture will actually look like. New trends in material design and the essential use of biosciences in architecture seem to be trying to fill this gap in biomorphic design. The design of materiality, or material computation, involves different approaches depending on how much biology has penetrated into its design strategies and accordingly produces different results, always with the same purpose. But to what extent are the architectural works we have associated with nature and biology perceived as such by the general public? Through a questionnaire we find that indeed firstly materiality, and secondly form are the ones that affect the physical or biological image. The most important feature for the naturality of a building is its integration in its environment, which obviously results through material and form. We conclude, therefore, that in order to achieve a substantial restoration of the relationship architecture has with nature, the new bio-design tactics for materials, combined with biomorphism and biomimicry, must be the center of focus. Architecture must be redefined in order to serve humans, while coexisting with the natural environment.

vii

Εισαγωγή �� 2 2. Φορμαλιστική Οργανικότητα �� 8 2. Ορισμός βασικών εννοιών �� 18 Ι. Φύση + Μαθηματικά ��18 ΙΙ. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ ��22

Περιεχόμενα

a. Κατηγοριοποίηση

b. Αρχιτεκτονική + Βιομίμηση

c. Βιοέμπνευση

d. Βιομιμητισμός VS Βιομορφισμός

ΙΙΙ. Παραμετρισμός + Μορφογένεση ��39 a. Παραμετρισμός

b. Ψηφιακή μορφογένεση

3. Blobs VS Boxes �� 47

viii

a. Τεκτονισμός

b. Ένα πείραμα...

4. Υλική Έκφραση �� 60 Ένθετο: Υλικό και Άνρθωπος - Ιστορικά 62

5. Σχεδιάζοντας την Υλικότητα �� 74 a. Material Computation _ Achim Menges

b. Programming matter Neri Oxman

c. Bio-receptive architecture Marcos Cruz

d. Bio-computation – David Benjamin

Ένθετο: Έμπνευση από τη φύση, με τεχνική όψη 98

6. Φυσικότητα στην αρχιτεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγιο �� 106 Συμπεράσματα ��120 Παράρτημα �� 133 Α. Ιστορικά Στοιχεία ��134 Β. Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου �� 162

Βιβλιογραφία �� 172

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εισαγωγή

Η αρχιτεκτονική ως βασικός παράγοντας για την επιβίωση του ανθρώπου, την προστασία του από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τη διαμόρφωση του πολιτισμού, συσχετίζεται με τη φύση από το ξεκίνημά της. Αρχικά η σχέση αυτή ήταν πιο έντονη, αφού οι άνθρωποι ζούσαν μέσα στη φύση, με την κατοίκηση της σπηλιάς και αργότερα την εκμετάλλευση των φυσικών υλικών και την εισαγωγή φυσικών στοιχείων στη διακόσμηση των κτιρίων τους, όμως σταδιακά άρχισε να χάνεται. Οι τεχνολογικές εξελίξεις και η λειτουργικότητα που παρείχε η ορθή γωνία έφεραν μια συνολική τυποποίηση όλων των αντικειμένων σχεδιασμού, κυριεύοντας έτσι το φυσικό κόσμο. Η αρχέγονη φύση πλέον έχει αντικατασταθεί από ένα σύνολο τεχνητών όγκων, την πόλη, δημιουργώντας ένα νέο δάσος, το αστικό. Οι όγκοι αυτοί στην πλειονότητά τους είναι άκαμπτοι και βασισμένοι σε ευθείες επιφάνειες και συγκεκριμένες γωνίες, συνήθως 90 μοιρών. Σ’ αυτήν τη νέα φύση, οποιοδήποτε καινούργιο στοιχείο δεν ακολουθεί τους κανόνες αυτούς ξεχωρίζει και μας θυμίζει την πρωταρχική εκείνη σύγκριση του φυσικού με το τεχνητό∙ τη ρήξη, δηλαδή, του τεχνικού με το οργανικό, του δάσους με την ορθοκανονική πόλη. Παρόλα αυτά ανάμεσα στα ορθοκανονικά «δέντρα» της πόλης εντοπίζουμε και ορισμένα κτίρια που μας θυμίζουν λίγο την πραγματική φύση. Ως παρατηρητής

Εικόνα 2

Εικόνα 1

Εικόνα 3

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 4

της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και ειδικότερα του παραμετρικού σχεδιασμού, ένιωθα πάντα πως τα «ροϊκά» κτίρια ή αντικείμενά του θυμίζουν φυσικά αντικείμενα. Χωρίς να μπορώ να προσδιορίσω γιατί, τα παραλλήλιζα στο μυαλό μου με δομές φυτών, κυτταρικές διαμορφώσεις, ή ακόμη και ζώα. Αφού λοιπόν αυτή η αρχιτεκτονική μοιάζει να προσεγγίζει βιολογικές δομές, μήπως τελικά οι νέες τάσεις μας οδηγούν πίσω στη βασική πηγή δημιουργίας μορφών και ζωής, τη φύση; Παραδόξως, η υλικότητα που χρησιμοποιείται στην πλειοψηφία των αρχιτεκτονημάτων αυτών όμως δεν φαίνεται να ενθαρρύνει τέτοιες σκέψεις. Έτσι, καταλήγουμε σε μια σειρά από ερωτήματα: Πώς προέκυψε αυτή η πρώτη «φυσική» εντύπωση για τις μορφές αυτές; Είναι άραγε προσχεδιασμένη; Ή μήπως η φύση λειτουργεί με την ίδια λογική; Κι αν είναι έτσι, γιατί χάνεται τελικά αυτή η φυσικότητα; Τι θα συνέβαινε αν αλλάζαμε αυτή την ψυχρή υλικότητα; Και εν τέλει, είναι πιθανός ένας ολικός επαναπροσδιορισμός του τεχνητού-αστικού δάσους ώστε να προσεγγίσει και πάλι τη φυσική του υπόσταση; Στις επόμενες σελίδες θα αναλύσουμε τους συσχετισμούς που δημιουργούνται μεταξύ αρχιτεκτονικής μορφής και φύσης, είτε είναι εσκεμμένοι από τους αρχιτέκτονες είτε όχι, καθώς και τις προθέσεις των αρχιτεκτόνων σε σχέση με τη φύση και τη φυσικότητα, όπου αυτές υπάρχουν. Ύστερα, αφού ορίσουμε τις βασικές θεωρητικές έννοιες που συνδέουν το σύγχρονο σχεδιασμό με τη φύση και τη βιολογία, δηλαδή το Βιομιμητισμό, τον Παραμετρισμό και την Ψηφιακή Μορφογένεση, καθώς και τη σχέση των Μαθηματικών με τη φύση, θα αναφερθούμε στη σημασία της Υλικότητας και το πώς αυτή λαμβάνει σήμερα εντελώς διαφορετικές διαστάσεις απ’ ό,τι έχουμε συναντήσει. Κυρίαρχο θέμα ανάλυσης θα αποτελέσει και μια νέα τάση της σύγχρονης ακαδημαϊκής κοινότητας αρχιτεκτόνων, η Υπολογισμένη Υλικότητα, η οποία δίνει μια νέα διάσταση στη σχέση του σχεδιαστή -αλλά και του ανθρώπου γενικότερα- με το φυσικό περιβάλλον. Καταλήγοντας, θα προσπαθήσουμε συγκεντρώνοντας δεδομένα μέσω της χορήγησης ενός ερωτηματολογίου, να κατανοήσουμε πώς γίνεται αντιληπτή από το ευρύ κοινό η έννοια της φυσικότητας στην αρχιτεκτονική. Θα προσπαθήσουμε μέσα από τη θεωρητική διερεύνηση, να ορίσουμε τι είναι τελικά η φυσικότητα, καθώς και να προβλέψουμε αν η νέα αυτή προσέγγιση της φύσης που υποστηρίζουν σύγχρονοι αρχιτέκτονες θα καταφέρει να επαναφέρει τη φύση ουσιαστικά στη ζωή και στις πόλεις μας ή αν και αυτή είναι απλώς μια μόδα που αναμένεται να ξεπεραστεί. 5

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

2. Φορμαλιστική Οργανικότητα

Αν και η φύση επηρέασε τη διαμόρφωση των ανθρώπινων κατασκευών από νωρίς, πρώτη φορά τη δεκαετία του ’60 βλέπουμε εμφανή φορμαλιστική μεταστροφή της αρχιτεκτονικής προς πιο οργανικές μορφές. Εκείνη την περίοδο εμφανίζονται παραδείγματα που δείχνουν μια πιο βαθιά μορφολογική και κατασκευαστική προσέγγιση των φυσικών μορφών. Ο Γερμανός αρχιτέκτονας και μηχανικός Frei Otto, μέσα από το έργο του προσπάθησε να προσεγγίσει την αρχή της οικονομίας στα υλικά που διέπει όλες τις κατασκευές της φύσης, βασιζόμενος σε μια αρχιτεκτονική της «μεμβράνης». Για το λόγο αυτό πολλοί σύγχρονοι αρχιτέκτονες τον αναγνωρίζουν ως έναν από τους «προφήτες» της βιωσιμότητας, αφού συνεχώς τόνιζε την αναγκαιότητα της οικονομίας στο σχεδιασμό, κρατώντας μόνο τα απολύτως απαραίτητα και φτιάχνοντας κατασκευές με χαμηλή περιβαλλοντική απόδοση. Ο ίδιος ήταν επηρεασμένος και από τις απόψεις μεταξύ άλλων, του Frank Lloyd Wright για την αρχιτεκτονική. Επικεντρώθηκε στη μελέτη «ευφελκιστικών» (tensile) κατασκευών, που βασίζονται στη δημιουργία χώρου από «τεντωμένα», ελαφριά υλικά, επιτυγχάνοντας

την κάλυψη μεγάλων διαστάσεων χώρου με τα ελάχιστα απαραίτητα εφόδια. Ο Otto έκανε πειράματα, δοκιμάζοντας φυσικές ιδιότητες και μορφολογικά χαρακτηριστικά για τη δομή και το υλικό συνδυαστικά. Βασική του παρατήρηση ήταν πως τα υλικά έχουν αυθόρμητες τάσεις να αναδιοργανώνονται όταν κάποιος εξωγενής παράγοντας διαταράξει την «ηρεμία» τους και από αυτή την υλική αυτό-(αναδι)οργάνωση προκύπτουν συνεκτικές μορφές με άλλες ιδιότητες ανάλογα με τον τύπο εξωγενούς επιρροής. Έτσι, σημαντική έμπνευση για τον Otto αποτέλεσαν φυσικές μορφές ή φυσικά φαινόμενα, όπως οι φούσκες, η συμπεριφορά των υγρών, αλλά και τα όστρακα, τα οποία παρατηρούσε και προσπαθούσε συνεχώς να μεταφέρει στοιχεία τους ή μαθηματικά μοτίβα που εντόπιζε σε αυτά στο σχεδιασμό, για να πετύχει ελαφρότερες και οικονομικότερες κατασκευές. Το γνωστότερο έργο του Otto είναι το Ολυμπιακό στάδιο του Μόναχου (1972), το οποίο βασίζεται στη λογική της «τέντας» και έχει φτιαχτεί με σκελετό μεταλλικών στοιχείων και καλωδίων έντασης, αντί δοκαριών, καλυμμένο από γυάλινο ακριλικό «ύφασμα». Ο Otto πίστευε πως σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 5

1. Φορμαλι στ ι κή Οργανικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

είναι να εναρμονίζεται με τη φύση και κάθε λεπτομέρειά της πρέπει να συμφωνεί με τους νόμους του σύμπαντος. Το έργο του έχει επηρεάσει σημαντικά μεγάλους σύγχρονους αρχιτέκτονες, όπως η Zaha Hadid και ο Norman Foster και θεωρείται εξαιρετικά πρωτοπόρο για την εποχή του. Πλησιάζοντας στη σύγχρονη εποχή, με την έντονη εξέλιξη των υπολογιστών κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’80, εμφανίστηκε η έννοια της «βιονικής» αρχιτεκτονικής, αυτής δηλαδή που συνδυάζει το τεχνολογικό με το «ζωντανό», δηλαδή το βιολογικό, παράγοντας εξπρεσιονιστικά κτίρια. Η βιονική αρχιτεκτονική περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές κατηγορίες κτιρίων, αφού αναφέρεται στην επιρροή που ασκεί η φύση στο σχεδιασμό τους, είτε είναι σε επίπεδο μορφολογικό είτε άλλο. Σε αυτό το σημείο όμως, θα επικεντρωθούμε αρχικά σε μια υποκατηγορία της, την blobitecture. Τα blobs -ή μορφώματα στα ελληνικά- είναι κτίρια με οργανικής φύσεως μορφή, μιας και έχουν τη λογική της ρέουσας φόρμας με ενιαία και έντονα τεχνητή υλική έκφραση. Τα blobs σχεδιάζονται αποκλειστικά σε υπολογιστή, σχετίζονται με φυσικές μορφές κατά κύριο λόγο μορφολογικά, αλλά και στην κατασκευαστική δομή σε ορισμένες περιπτώσεις και συνήθως είναι μονολιθικά, γι’ αυτό και σε κάποιες περιπτώσεις παραπέμπουν σε ζωντανά πλάσματα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα blobitecture είναι το Metropol Parasol των J. Mayer H. Architects στη Σεβίλλη, το Eden Project του Nicholas Grimshaw στην Κορνουάλη, το Kunsthaus των Peter Cook και Colin Fournier στη Γκρατς της Αυστρίας, αλλά και το εμπορικό Selfridges των Future Systems στο Birmingham. Στη γενικότερη κατηγορία της βιονικής αρχιτεκτονικής βλέπουμε ως παράδειγμα και το έργο του Santiago Calatrava, ο οποίος εμπνέεται από πτηνά και άλλα ζώα και μεταφράζει αυτή την έμπνευση σε χώρο, με τη χαρακτηριστική λευκή του υλικότητα. Αυτό το είδος του συσχετισμού με τη φύση εμφανίζεται και σε άλλα παραδείγματα και αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης συζήτησης που διεξάγεται σήμερα για την βιολογικότητα του σχεδιασμού, όπως θα δούμε παρακάτω.

Εικόνα 8

Εικόνα 7

Εικόνα 6

Εικόνα 9 Εικόνα 10

Εικόνα 13

Εικόνα 11

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 1. Φορμαλι στ ική Οργανικότητα

Εικόνα 14

Εικόνα 12

Εικόνα 15

Όλα τα παραπάνω έργα, αν και εμφανώς επηρεασμένα μορφολογικά από δομικές πρακτικές της φύσης, δεν παρουσιάζουν σχεδόν καθόλου οργανικότητα και εξακολουθούν να εκπέμπουν σχεδόν την ίδια μορφολογική και υλική καθαρότητα με τα έργα του μοντερνισμού. Το φάσμα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής όμως περιλαμβάνει κτίρια των οποίων η υπόσταση προσεγγίζει τη φυσική σε πολλαπλά επίπεδα. Βλέπουμε κτίρια με μορφή εμπνευσμένη από ή βασισμένη στη φύση, κτίρια με βιοκλιματικό χαρακτήρα, κτίρια με «φυσική» όψη, αλλά και κτίρια με φυσική υλικότητα. Στη φάση όπου βρισκόμαστε σήμερα, η παρουσία της φύσης στο σχεδιασμό έχει αποκτήσει μια δυναμική να μεταλλάξει πιο καθολικά το χαρακτήρα του σχεδιασμού και αυτό ακριβώς είναι που θα αναλύσουμε παρακάτω.

Εικόνα 16

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 1. Φορμαλι στ ική Οργανικότητα

Ο David Benjamin, καθηγητής στο Columbia GSAPP σε μια διάλεξή του (2018) είπε χαρακτηριστικά πως η βιολογία είναι η επιστήμη του 21ου αιώνα. Σήμερα, η πιο ενδελεχής μελέτη του φυσικού κόσμου, δηλαδή της βιολογίας και των βιο-επιστημών γενικότερα, αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο για το σχεδιασμό και την βιώσιμη εξέλιξη των κατασκευών σε όλες τις κλίμακες, γι’ αυτό και ο σχεδιασμός αντιμετωπίζεται ως διεπιστημονικό πεδίο. Πολλοί είναι οι αρχιτέκτονες που πλέον μπαίνουν στη διαδικασία να σχεδιάσουν με γνώμονα τη φύση, είτε αυτό είναι εμφανές στα κτίριά τους είτε όχι. Στις επόμενες σελίδες θα αναλύσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι σύγχρονοι σχεδιαστές συσχετίζονται με τη φύση, καθώς και τις διαφορές μεταξύ των συσχετισμών αυτών.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

2. Ορισμός βασικών εννοιών Ι. ΦΥΣΗ + ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

Ο άνθρωπος ανέκαθεν προσπαθούσε να βρει εξηγήσεις για το φυσικό περιβάλλον και τις αρχές οργάνωσής του. Η επιστήμη με τη φύση συνδέονται άρρηκτα, αφού η μελέτη της φύσης ήταν αυτή που έδωσε την αφορμή για την ανάπτυξη θεωριών και την επεξήγηση φαινομένων. Τα μαθηματικά, ως επιστήμη που ασχολείται κυρίως με τη διαμόρφωση σχέσεων και συνδυασμών μεταξύ διαφορετικών μονάδων μέσα από την επεξήγηση φυσικών φαινομένων, μας έχουν δώσει έτοιμους συσχετισμούς τους οποίους σε δεύτερο χρόνο αξιοποιούμε, είτε με ακρίβεια είτε προσεγγιστικά. Η ενασχόληση με τα φυσικά μοτίβα ξεκίνησε από την αρχαία Ελλάδα, με τους μεγάλους φιλοσόφους Πλάτωνα, Πυθαγόρα και Εμπεδοκλή που έθεσαν το φιλοσοφικό υπόβαθρο και συνεχίστηκε μετά από αιώνες από μαθηματικούς, όπως ο Fibonacci με την ακολουθία του, φυσικούς και βιολόγους, οι οποίοι χρησιμοποιώντας τη γνώση που είχαν παράγει οι προηγούμενοι εμβάθυναν όλο και περισσότερο στην επεξήγηση της φύσης. Μάλιστα, ο μεγάλος μαθηματικός και πατέρας της πληροφορικής Alan Turing δημοσίευσε μια έρευνα που περιέγραφε πως το φυσικό μοτίβο των γραμμών και τον στιγμάτων (βούλες) μπορεί να εξηγηθεί μέσω της εξίσωσής του.1 Επόμενες μελέτες στον τομέα της βιολογίας συνέδεσαν τα fractals2 με το αναπτυξιακό μοντέλο των φυτών. Μοτίβα στη φύση ονομάζονται εμφανείς κανονικοποιήσεις μορφών που παρατηρούνται σε μέρη του φυσικού κόσμου. Υπάρχουν μοτίβα συμμετρίας, σπειροειδή, μοτίβα στιγμάτων και γραμμών, μαίανδροι, δενδροειδή και fractals, τα οποία είναι ευρέως διαδεδομένα στη φύση. Η θεωρία του χάους δείχνει επίσης να εμφανίζεται στα φυσικά μοτίβα. Μελετώντας τα φυσικά μοτίβα κανείς μελετά παράλληλα και τους αλγορίθμους. Εκεί έγκειται και η σύνδεση των φυσικών μοτίβων με τα μαθηματικά, 1 Turing, A. M. (1990). The chemical basis of morphogenesis 1953 (Vol. 52, pp. 153-197). Bull Math Biol. 2 fractals = μαθηματικό μοντέλο επεξήγησης επαναλαμβανόμενων γεωμετρικών σχημάτων

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

τα οποία προσπαθούν να εξηγήσουν διάφορα αφηρημένα μοτίβα και κανόνες της φύσης. «Τα οπτικά μοντέλα της φύσης βρίσκουν εξηγήσεις σε λογαριθμικές σπείρες, στα fractals, στην τοπολογία, στη θεωρία του χάους και άλλα κομμάτια των Μαθηματικών, τα οποία έχουν θεμελιώσει και τον παραμετρικό σχεδιασμό».3 Στην αρχιτεκτονική και το σχεδιασμό γενικότερα εντοπίζονται ορισμένα μοτίβα περισσότερο από άλλα. Η σπείρα -και κατ’ επέκταση η χρυσή τομή- τα fractals καθώς και το μοτίβο Voronoi, είναι ορισμένες πολύ βασικές φυσικές γεωμετρίες που αξίζει να αναφέρουμε. Η λογαριθμική σπείρα για παράδειγμα -γνωστή και ως ισομετρική σπείρα- είναι μια σπειροειδής καμπύλη που συναντάται πολύ συχνά στη φύση, με το πιο γνωστό παράδειγμά της να είναι ο Ναυτίλιος και είχε μελετηθεί ιδιαίτερα από τον Bernoulli. Το κουκουνάρι,

Εικόνα 18

Εικόνα 17

3 Li, X., &amp; Su, J. (2018, January 1). Research on Parametric Form Design Based on Natural Patterns. MATEC Web of Conferences. Retrieved October 19, 2020.

20 Εικόνα 22

Εικόνα 21

Εικόνα 19

Εικόνα 24

Εικόνα 23

Εικόνα 20

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

δημιουργούνται πολυγωνικές περιοχές με κέντρα-«σπόρους» (seeds) τα σημεία αυτά. Έχει αποδειχθεί μαθηματικά πως οποιοδήποτε νέο σημείο διαλέξουμε μέσα σε κάποια από τις περιοχές Voronoi θα απέχει τη λιγότερη δυνατή απόσταση από το «σπόρο» της περιοχής οπού ανήκει συγκριτικά με τους «σπόρους» των διπλανών περιοχών. Στη φύση, το μοτίβο Voronoi εντοπίζεται στην κατανομή των στιγμάτων της καμηλοπάρδαλης, στο «κρακελάρισμα» του ξηρού εδάφους, καθώς και σε μοντέλα ανάπτυξης γενικότερα. Στο σχεδιασμό, πέραν της μορφολογικής αξιοποίησής του, πλέον χρησιμοποιείται και για μελέτη ή/και κατανομή χρήσεων σε πολεοδομικά σχέδια. Τα φυσικά μοτίβα έχουν διευρύνει το σχεδιαστικό ορίζοντα καθώς λειτουργούν ως σχεδιαστικά μοντέλα με μαθηματική λογική και παράλληλα ως πηγή έμπνευσης για τους σχεδιαστές. Είναι ακριβώς αυτή η τέλεια υλοποιημένη και εκτελεσμένη γεωμετρία που βλέπουμε μπροστά μας, ήδη δοκιμασμένη από τον δημιουργό του κόσμου μας (όποιος και αν είναι αυτός) που μας δίνει την αφορμή να δοκιμάσουμε κι εμείς και μας κινεί την περιέργεια για το πού μπορούμε να φτάσουμε ως σχεδιαστές. Πλέον, όμως η σχέση του σχεδιασμού με τη φύση έχει εξελιχθεί ώστε να περιλαμβάνει ένα μεγαλύτερο φάσμα στοιχείων της και να συνδυάζει επιστήμες που τη μελετούν σε άλλο επίπεδο εμβάθυνσης και λεπτομέρειας.

| Ι. ΦΥΣΗ + ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

4 Museum of Science and Industry. (2021, September 03). Voronoi pattern. Retrieved April 25, 2021, from https://www.msichicago.org/ explore/whats-here/exhibits/numbers-in-nature/the-patterns/voronoi-pattern/

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

ο ανανάς ή ακόμα και ένας ανεμοστρόβυλος αποτελούν υλοποιημένες σπείρες στη φύση. Η κεφαλή του ηλιοτροπίου είναι επίσης σπείρα, αφού οι σπόροι της τοποθετούνται με βάση την σπείρα του Fibonacci και η διάταξή τους μπορεί να περιγραφεί και από άλλες σπείρες όπως αυτή του . Επιπρόσθετα, η σπείρα του Fibonacci είναι η λεγόμενη χρυσή σπείρα από την οποία προκύπτει και η χρυσή τομή που χρησιμοποιείται στην τέχνη και το σχεδιασμό και η οποία συντελεί στη δημιουργία αναλογιών που ικανοποιούν το ανθρώπινο μάτι και βελτιώνουν το οπτικό αποτέλεσμα. Τα fractals είναι επίσης ένα πολύ διαδεδομένο φυσικό μοτίβο που συναντάται στη φύση και περιλαμβάνουν μια συνεχή επανάληψη διακλαδώσεων σε ό,τι κλίμακα και αν παρατηρήσει κανείς τις μορφές.4 Είτε δηλαδή κοιτάμε το δέντρο είτε απλά ένα κομμάτι του, ο τρόπος με τον οποίο γίνονται οι διακλαδώσεις θα είναι ακριβώς ο ίδιος. Έτσι προκύπτει μια τεράστια πολυπλοκότητα στις μορφές μέσω της επανάληψης, που –αν και φαίνεται τυχαίαείναι απόλυτα υπολογισμένη και συνεπής στο «σχεδιαστικό κανόνα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα μοτίβου fractals στη φύση είναι η χιονονυφάδες. Τέλος, το μοτίβο Voronoi ορίζει περιοχές γύρω από σημεία, οριοθετώντας τις με τρόπο ώστε οι διαχωριστικές γραμμές να ισαπέχουν από κάθε γειτονικό σημείο. Έτσι

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

ΙΙ. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Nature and natural processes are the guiding principles or the main metaphors of the design approach. – Frank Lloyd Wright

Ο Patrik Schumacher, καθηγητής στην Architectural Association και διευθυντής του γραφείου Zaha Hadid Architects, χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική ως «δεύτερη φύση» και υποστηρίζει πως ο χαρακτηρισμός αυτός τη συνοδεύει από το ξεκίνημά της. Κατά την εξέλιξή της, το μόνο που εκείνος βλέπει να αλλάζει είναι ο τρόπος σύγκρισης και παραλληλισμού φύσης-αρχιτεκτονικής. Η έννοια της αρμονίας και της ομορφιάς πάντοτε συσχετιζόταν με αναλογίες και γεωμετρικές σχέσεις των οποίων η γενέτειρα ήταν η φύση. Ακόμη, ο παραλληλισμός του κτιρίου με οργανισμό είχε εισαχθεί ως ένα βαθμό στην θεωρία της αρχιτεκτονικής, όπως είδαμε, αφού οι αρχές οργάνωσής ενός κτιρίου, με τα στατικά στοιχεία του και τα λειτουργικά του «όργανα» μπορούν με μια πρώτη ανάγνωση να ταιριάξουν με αυτές ενός οργανισμού. Όπως είπε χαρακτηριστικά και ο Wright «η φύση και οι φυσικές διαδικασίες είναι οι καθοριστικές αρχές ή οι βασικές μεταφορές της σχεδιαστικής αντιμετώπισης». Η βασικότερη έννοια που συνδέει το σχεδιασμό με τη φύση είναι η Βιομίμηση, ή αλλιώς Βιομιμητισμός. «Ο Βιομιμητισμός στην αρχιτεκτονική είναι η μελέτη των οργανωτικών και λειτουργικών μηχανισμών της φύσης και η διαδικασία αντιγραφής ή/και μίμησης/προσομοίωσης διαδικασιών, μορφών ή λειτουργιών της φύσης με σκοπό την επίλυση ενός σύνθετου ανθρώπινου προβλήματος.»1 Ο Βιομιμητισμός χρησιμοποιεί τη φύση ως «εγχειρίδιο οδηγιών», ενθαρρύνει την αντιμετώπισή της ως πηγή έμπνευσης και ατέρμονη βάση δεδομένων, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης, αφού πολλές φορές αξιοποιείται σε προβλήματα μηχανικής. Η Βιομίμηση εμφανίστηκε πιο έντονα στο προσκήνιο το 1997, όταν η βιολόγος Janine Benyus δημοσίευσε το βιβλίο της Biomimicry: Innovation Inspired by Nature2. Με το βιβλίο αυτό, η Benyus σύστησε το Βιομιμητισμό στον κόσμο ως την 1 Mortice, Z. (2021, July 31). Nature does it better: Biomimicry in architecture and engineering (1471682332 1064556704 D. Turney, 1471682333 1064556704 S. Frank, & 1471682334 1064556704 K. Bernhardt, Eds.). Retrieved February 25, 2021, from https://redshift.autodesk.com/biomimicry-in-architecture/ 2 Benyus, J. M. (2009). Biomimicry: Innovation inspired by nature. HarperCollins e-books.

Εικόνα 25

Εικόνα 26

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 2. Ορι σμός βασικώνεννοιών |

Εικόνα 27

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

επιστήμη που μελετά τις «καλύτερες ιδέες της φύσης» για να λύσει τα δυσκολότερα προβλήματα του 21ου αιώνα. Η φύση είναι «τεμπέλα και έξυπνη»3, όπως αναφέρει ο Sigrid Adriaenssens, καθηγητής μηχανικής και ερευνητής της Βιομίμησης στο πανεπιστήμιο Princeton. Στη φύση, η μοναδικότητα της γεωμετρίας και της δομής σε συνδυασμό με τις ιδιότητες των υλικών είναι αυτές που συντελούν στην επίλυση ενός προβλήματος. Αντιθέτως, οι ανθρώπινες λύσεις σε προβλήματα είναι προσθετικές και βασίζονται στη χρήση περισσοτέρων υλικών και ενέργειας για την επιτάχυνση των λειτουργιών, τονίζει ο βιολόγος Peter Niewiarowski. Με τη μείωση των πρώτων υλών και την έντονη καταστροφή του περιβάλλοντος που εκδηλώνεται τα τελευταία χρόνια λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας, είναι πλέον αναγκαία η επαναφορά της φύσης ως σχεδιαστικό πρότυπο. Έτσι λοιπόν, βλέπουμε πως η Βιομίμηση έχει συνδεθεί και με την έννοια του βιώσιμου σχεδιασμού, αφού «η φύση χρησιμοποιεί την ελάχιστη δυνατή ποσότητα υλικών και τα τοποθετεί στα σωστά σημεία». Όπως αναφέρει ο Adriaenssens, «οι πιο αποτελεσματικές λύσεις στα προβλήματα της μηχανικής μοιάζουν με φυσικά αντικείμενα»4. Στη φύση, οι οργανισμοί προσαρμόζονται σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον μέσω της εξέλιξης συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τους, διαδικασία που θα μπορούσε να παραλληλιστεί 3 Mortice, Z. (2021, July 31). 4 Mortice, Z. (2021, July 31).

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

με την προσαρμογή ενός κτιρίου στο περιβάλλον του. «Οι λύσεις της βιολογίας είναι αποτέλεσμα εκατομμυρίων αποτυχημένων πρωτοτύπων».5 Στη φύση η καθαρή χρηστικότητα, πρακτικότητα και λειτουργικότητα είναι οι βασικοί σκοποί, με την ομορφιά, την αισθητική ικανοποίηση ή τη συμμετρία να έρχονται ως αποτελέσματα, χωρίς να είναι στόχοι. Ακόμη, μέσω της Βιομίμησης, εισάγονται ζητήματα διαχείρισης πόρων και οικονομίας στην κατασκευή αλλά και στην απόδοση του κτιρίου. Η έννοια της κυκλικής οικονομίας, όπου π.χ. τα απορρίμματα μετατρέπονται σε τροφή/λίπασμα και επανατροφοδοτούν το σύστημα είναι ένα χαρακτηριστικό που ο σχεδιασμός έχει αγνοήσει και που εντάσσεται σταδιακά στη σχεδιαστική διαδικασία. Πώς όμως μπορεί κανείς να προσεγγίσει το σχεδιασμό μέσω της βιομίμησης και των αρχών που πρεσβεύει; Ο Carl Hastrich, ιδρυτής του Bouncing Ideas, σχεδιαστής και Biomimicry fellow, αναφέρει ορισμένα βήματα για την επίτευξη βιομιμητικού σχεδιασμού6. Αρχικά, πρέπει να καταγραφούν τα επιθυμητά χαρακτηριστικά του κτιρίου. Ύστερα, τα χαρακτηριστικά αυτά πρέπει να μεταφραστούν σε βιολογικούς όρους, δηλαδή να σκεφτούμε 5 Mortice, Z. (2021, July 31). 6 Arch2o. (2021, June 19). How biomimicry Enhances creativity in architecture. Retrieved September 15, 2021, from https://www.arch2o. com/biomimicry-enhances-architecture/

πώς η φύση επιτυγχάνει τον στόχο που επιθυμούμε να κατακτήσουμε και μετά να βρούμε ποιος οργανισμός πραγματοποιεί τις επιθυμητές λειτουργίες ή έχει τα χαρακτηριστικά που απαιτούνται. Στη συνέχεια, οφείλουμε να επαναπροσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά αυτά και να τα αντιμετωπίσουμε αφαιρετικά ώστε να τα ανάγουμε σε αρχιτεκτονικούς όρους. Τέλος, καταλήγουμε σε μία αρχιτεκτονική λύση βασισμένη στις στρατηγικές που ακολουθήσαμε και την αξιολογούμε με βάση τους αρχικούς μας στόχους και τους φυσικούς κανόνες που ακολουθήσαμε για να ολοκληρώσουμε τη διαδικασία. Ορισμένα παραδείγματα γενικής εφαρμογής του Βιομιμητισμού και της παραπάνω διαδικασίας είναι τα φωτοβολταϊκα πανέλα, τα οποία μιμούνται τη λογική της φωτοσύνθεσης στα φυλλώματα των φυτών, όπου μια πρώτη ύλη μετατρέπεται σε ενέργεια, οι μεταβαλλόμενες όψεις κτιρίων, όπου τοποθετούνται πανέλα που κινούνται ανάλογα με το φως του ηλίου, όπως ακριβώς τα φυτά – και κυρίως τα άνθη, που κατευθύνονται προς τον ήλιο ή απομακρύνονται από αυτόν και τέλος, συστήματα αερισμού για κτίρια με βιοκλιματική λειτουργία, που εμπνέονται από φωλιές ζώωνπαράδειγμα που θα αναλυθεί και παρακάτω.

Εικόνα 30

Εικόνα 29

Εικόνα 28

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

a. Κατηγοριοποίηση

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Η Βιομίμηση μπορεί να αναλυθεί σε πολλές υποκατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο προσέγγισής της. Καταρχήν, μπορούμε να τη διαχωρίσουμε ανάλογα με το τί μιμείται σε κάθε περίπτωση, εντοπίζοντας τη μίμηση λειτουργίας, μορφής ή κατασκευής –με τις δύο τελευταίες να συνυπάρχουν σε αρκετές περιπτώσεις. Σε λειτουργικό επίπεδο, ο Βιομιμητισμός σχετίζεται άμεσα και με τις αρχές του Βιώσιμου και Βιοκλιματικού σχεδιασμού όπως αναφέραμε και προηγουμένως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα λειτουργικού βιομιμητισμού αποτελεί το κτίριο East gate Center του Mick Pearce σε συνεργασία με μηχανικούς της Arup Associates, στη Zimbabwe, το οποίο έχει τη δομή της φωλιάς τερμιτών. Οι τερμίτες δημιουργούν τρύπες - καμινάδες σε διαφορά σημεία στη φωλιά, φτιάχνοντας έτσι ένα σύστημα παθητικού αερισμού που διατηρεί σταθερή τη θερμοκρασία, ενισχύοντας την ανάπτυξη μυκήτων εξασφαλίζοντας τροφή για τους τερμίτες. Με τον ίδιο τρόπο, η εξωτερική επιφάνεια του East gate Center περιλαμβάνει πολλαπλά ανοίγματα τα οποία μειώνουν την θερμότητα που απορροφά το κτίριο και επιτρέπουν την «αναπνοή» του. Παράλληλα, το σκυρόδεμα και το χώμα από τα οποία δομείται το κτίριο λειτουργούν ως συλλέκτες θερμότητας κατά τις πρωινές ώρες, διατηρώντας το εσωτερικό δροσερό, ενώ η θερμότητα που αποθηκεύεται εκπέμπεται μέσα στη νύχτα, μειώνοντας τη συνολική ενεργειακή κατανάλωση. Σε μορφολογικό επίπεδο, η βιομίμηση μετονομάζεται σε

Εικόνα 31

Εικόνα 32

Εικόνα 33

Εικόνα 34

Εικόνα 35

Εικόνα 36

Εικόνα 37

Βιομορφισμό, αφού η μίμηση περιορίζεται στο οπτικό αποτέλεσμα και την χωρική οργάνωση του σχεδιασμένου αντικειμένου. Η έννοια του Βιομορφισμού σχετίζεται άμεσα με την Ψηφιακή Μορφογένεση και τον Βελτιστοποιητικό Σχεδιασμό τα οποία θα αναλυθούν περεταίρω στη συνέχεια. Σε κατασκευαστικό επίπεδο, η βιομίμηση μπορεί να λειτουργήσει αυτόνομα ή και συνδυαστικά είτε με λειτουργική βιομίμηση είτε με μορφολογική για την επίτευξη βέλτιστης απόδοσης και οικονομικού σχεδιασμού. Ο Βιομιμητισμός μπορεί ακόμα να κατηγοριοποιηθεί και με βάση την πρακτική εφαρμογή του, διαχωρίζοντας δύο προσεγγίσεις: την προσομοίωση βιολογικών διαδικασιών -π.χ. διαδικασία φωτοσύνθεσης- και τη χρήση «ζωντανού» υλικού στο σχεδιασμό, ή αλλιώς βιοχρηστικότητα (bio-utilization)1. Η δεύτερη αναφέρεται στη χρήση βιολογικών υλικών βάσει των διαδικασιών, αντιδράσεων και χαρακτηριστικών τους, ή και με τροποποίηση ορισμένων από αυτά για την εξυπηρέτηση της εκάστοτε λειτουργίας. Αποτέλεσμα αυτού είναι η βελτίωση της απόδοσης σε κατασκευαστικό, οικονομικό, ή επίπεδο βιωσιμότητας και περιβαλλοντικού αποτυπώματος ή για την επίλυση κάποιου προβλήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα Βιοχρηστικού κτιρίου αποτελεί το “Algae House” ή BIQ building στο Αμβούργο, το οποίο εντάσσει microalgae στο σχεδιασμό του εξωτερικού του κελύφους. Τα microalgae

(μικροφύκη) τοποθετούνται μέσα σε ειδικά πανέλα όψης γεμάτα με νερό και θρεπτικές ουσίες για τη συντήρηση και την ανάπτυξη τους. Καθώς τα microalgae αντιδρούν με το φως του ήλιου, πολλαπλασιάζονται και αυξάνουν τον πληθυσμό τους με την έντονη ηλιοφάνεια και αραιώνουν με την έλλειψη φωτός, δημιουργώντας έτσι καλές συνθήκες σκιασμού ή ηλιασμού όταν απαιτείται. Για το λόγο αυτό η όψη αυτού του κτιρίου ονομάστηκε «Βιο-αντιδραστική» («bioreactor façade»). Έτσι βλέπουμε πως σταδιακά η φύση πράγματι διεισδύει στις κατασκευές αφού πλέον εντάσσονται και συντηρούνται σε αυτές πραγματικά ζωντανοί οργανισμοί. Ο τελευταίος διαχωρισμός της Βιομίμησης αναφέρεται στο επίπεδο οργάνωσης της φύσης που μιμούμαστε κάθε φορά, δηλαδή αναφέρεται σε μίμηση στο επίπεδο του οργανισμού, της συμπεριφοράς ενός οργανισμού ή ακόμη και ενός ολόκληρου οικοσυστήματος2. Σε επίπεδο οργανισμού, αναφερόμαστε σε μίμηση διαδικασιών ή χαρακτηριστικών ενός οργανισμού. Παράδειγμα τέτοιου κτιρίου αποτελεί το Gherkin των Foster+Partners στο Λονδίνο, το οποίο έχει βασίσει το σύστημα αερισμού του σε αυτό των θαλάσσιων σφουγγαριών και των ανεμόνων. Όπως τα σφουγγάρια έχουν αναπτύξει ένα σύστημα διοχέτευσης των υγρών μέσα από το σώμα τους, έτσι και το Gherkin περιλαμβάνει ανοιχτούς χώρους σε όλο το μήκος του στους

1 Mortice, Z. (2021, July 31).

2 Mathew, A. (2020, November 21). The history of BIOMIMICRY and architecture - RTF: Rethinking the future. Retrieved December 22, 2020, from https://www.re-thinkingthefuture.com/fresh-perspectives/ a1284-the-history-of-biomimicry-and-architecture/

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 2. Ορι σμός βασικώνεννοιών |

οποίους διοχετεύεται ο αέρας, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν σαν κοινόχρηστοι χώροι για το κτίριο. Το επίπεδο συμπεριφοράς αναφέρεται σε αντιγραφή/μίμηση συμπεριφορών των οργανισμών, όπως για παράδειγμα της συμπεριφοράς των τερμιτών για την κατασκευή της φωλιάς στο κτίριο East gate Center που αναφέραμε προηγουμένως. Τέλος, σε επίπεδο οικοσυστήματος, μιλάμε για κτίρια που εντάσσουν έννοιες όπως η κυκλική οικονομία και κατανάλωση στο σχεδιασμό τους και επικεντρώνονται σε πρακτικές βιωσιμότητας. Τέτοια κτίρια βρίσκουν τρόπους τα απόβλητα που παράγουν να αξιοποιούνται με κάποιο τρόπο και να συμμετέχουν στο κυκλικό σύστημα στο οποίο εντάσσονται, να χρησιμοποιούν ενναλακτικούς τύπους ενέργειας και το περιβαλλοντικό αποτύπωμά τους να είναι όσο το δυνατόν μικρότερο, αν όχι θετικό για το οικοσύστημα.

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Βλέπουμε λοιπόν πως ο Βιομιμητισμός αναφέρεται σε ένα αρκετά ευρύ φάσμα αντικειμένων και λειτουργιών και στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής μπορούμε να επιλέξουμε την κατηγοριοποίηση που επιθυμούμε ανάλογα με την εφαρμογή του. Η θεωρία γύρω από το Βιομιμητισμό αναπτύχθηκε εντονότερα τα τελευταία χρόνια λόγω και της παγκόσμιας έμφασης στη βιωσιμότητα και το σεβασμό στο περιβάλλον, καθώς και της τάσης για βέλτιστη σχεδιαστική απόδοση. Η Βιομίμηση απαιτεί πολυ-τομεακή συνεργασία μεταξύ ειδικοτήτων, όπως βιολόγων, μηχανικών, αρχιτεκτόνων, σχεδιαστών, ερευνητών των υλικών και άλλων. Στην αρχιτεκτονική είναι πιο συχνή η σύνδεση με τη Βιοέμπνευση ή το Βιομορφισμό και όχι τόσο το Βιομιμητισμό, αφού ο τελευταίος στο σύνολό του αναφέρεται περισσότερο σε λύσεις μηχανικής παρά αρχιτεκτονικής όπως τονίζει και ο Patrik Schumacher, και δεν αφορά μόνο τη μίμηση της μορφής, όπως μπορεί να πιστεύαμε αρχικά. Ο Schumacher υποστηρίζει πως η μεγάλη διαφορά μεταξύ της φύσης και της αρχιτεκτονικής έγκειται στην κλίμακά τους, αφού η αποδοτικότητα των φυσικών λειτουργιών και δομών όταν μεταφέρεται κατ’ αναλογία στη μακρο-κλίμακα μπορεί, εν τέλει, να χαθεί. Προσθέτει επίσης πως τα στοιχεία που αντιστοιχίζονται με φυσικά κατά τη βιομίμηση είναι τεχνικά και όχι κοινωνικά, επομένως δεν έχουν άμεση σχέση με την αρχιτεκτονική αφού εκείνη προσεγγίζει κυρίως την κοινωνική λειτουργικότητα. Ο σχεδιασμός των τεχνικών χαρακτηριστικών των κατασκευών είναι κατά κύριο λόγο δουλειά των μηχανικών και άρα η Βιομίμηση έχει περισσότερο νόημα για αυτούς. Ο Schumacher αναφέρεται και στο παράδειγμα των παραδοσιακών οικισμών, οι οποίοι απασχολούν ιδιαίτερα την αρχιτεκτονική κοινότητα τα τελευταία χρόνια, ως προσαρμοστική οικιστική μορφή, με εξελικτικές δυνατότητες όμοιες με αυτές της φύσης. Οι οικισμοί αυτοί αποτελούν αρχέτυπα κατοίκησης, πηγή μόρφωσης και έμπνευσης, όπως και η φύση, αφού κατάφεραν να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν, παρά

Εικόνα 38

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

b. Αρχιτεκτονική + Βιομίμηση

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

34 Εικόνα 39

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 2. Ορι σμός βασικώνεννοιών Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

c. Βιοέμπνευση

τις δυσκολίες που μπορεί να είχαν λόγω των υλικών κατασκευής ή των περιβαλλοντικών συνθηκών που αντιμετώπισαν. Για τον Schumacher όμως και σε αυτή την περίπτωση τα στοιχεία που μπορεί να δανειστεί ένας σχεδιαστής από αυτούς είναι καθαρά σε επίπεδο κατασκευαστικής λογικής, και άρα μηχανικής, αφού τα κοινωνικά δεδομένα και οι ανάγκες του σήμερα λογικά είναι εντελώς διαφορετικές σε σχέση με αυτά των οικισμών. Παρόλα αυτά, οι αρχιτέκτονες δεν παύουν να χρησιμοποιούν ορισμένα χαρακτηριστικά των οικισμών αυτών στο σχεδιασμό τους, κρατώντας βασικές αρχές οργάνωσης που μπορεί να έχουν επιβιώσει και να λειτουργούν και για τις σύγχρονες κοινωνίες.

Για τον Stanislav Roudavski, καθηγητή αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης, ο όρος Βιο-έμπνευση περιγράφει καλύτερα τη σχέση που έχει αναπτυχθεί μεταξύ αρχιτεκτονικής και βιολογίας, αφού αναφέρεται σε πιο άμεσο και πολυδιάστατο δανεισμό στοιχείων.1 Διαχωρίζει τη βιοέμπνευση σε τρεις σχεδιαστικές κατηγορίες: την οπτική, την εννοιολογική (conceptual) και την υπολογιστική. Η οπτική βιοέμπνευση αναφέρεται σε όψη ή γλυπτική έκφραση που παραπέμπει σε κάποια φυσική μορφή. Η εννοιολογική – συλληπτική βιοέμπνευση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο σχεδιαστής χρησιμοποιεί ή επανερμηνεύει τις αρχές που εντοπίζονται στην οργάνωση της φύσης. Τέλος, η υπολογιστική ή γενετική βιοέμπνευση αναφέρεται στη μεταφορά λειτουργικών μηχανισμών της φύσης σε υπολογιστικά περιβάλλοντα. 1 Roudavski, S. (2009, September). Towards Morphogenesis in Architecture. International Journal of Architectural Computing, 3(7), 345-374.

d. Βιομιμητισμός VS Βιομορφισμός

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

Ι Ι. ΒΙΟΜΙΜΗΣΗ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Όπως είδαμε παραπάνω, ο Βιομορφισμός αποτελεί -κατά μία έννοια- υποκατηγορία της Βιομίμησης, επικεντρωμένη στη μορφή. Βιομορφισμός κατά τον Schumacher είναι «η προσπάθεια ανάπτυξης ενός επίσημου ρεπερτορίου ή «σχεδιαστικής γλώσσας» εμπνευσμένης από τα γενικά επίσημα χαρακτηριστικά φυσικών ή οργανικών μορφών.» Στο πεδίο της συσχέτισης της αρχιτεκτονικής με τη βιολογία, οι έννοιες του βιομιμητισμού και του βιομορφισμού διαχωρίζονται έντονα, αφού ο πρώτος αναφέρεται στην αποδοτικότητα και τη λειτουργία, ενώ ο δεύτερος επικεντρώνεται στο οπτικό αποτέλεσμα και γι’ αυτό χαρακτηρίζεται από πολλούς ως επιφανειακός και ανούσιος. Ο Schumacher υποστηρίζει πως από την οπτική ενός μηχανικού, οι χαρακτηρισμοί αυτοί μπορούν να θεωρηθούν βάσιμοι, αφού οι μηχανικοί επικεντρώνονται στην απόδοση και τα κατασκευαστικά στοιχεία, όμως από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής, η απαξίωση του βιομορφισμού είναι λανθασμένη και άδικη. Ο ίδιος αναφέρει πως βασικός σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι η «κοινωνική απόδοση» , δηλαδή το πώς επηρεάζει, διαμορφώνει και ανταποκρίνεται στην κοινωνική ζωή, οπότε το πώς αυτή «αποδίδει οπτικά» και «διαβάζεται» μέσα στην αστική πολυπλοκότητα αποτελεί κυρίαρχο χαρακτηριστικό της. Για τον Schumacher, ο βιομορφισμός μπορεί κατά περίπτωση να είναι πιο εύκολος στην κατανόηση, πιο «καθαρός», και άρα πιο προσιτός, συγκρινόμενος με άλλες σχεδιαστικές κατευθύνσεις, όπως ο μινιμαλισμός, ο μεταμοντερνισμός ή ο αποικοδομητισμός.

Εικόνα 40

38 Εικόνα 41

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

Για την επίτευξη μορφών που προσεγγίζουν τη φύση, σε όποιο επίπεδο και αν συμβαίνει αυτό, απαιτείται μεγάλη ακρίβεια και όπως αντιληφθήκαμε στην αρχή του κεφαλαίου, πολλά μαθηματικά. Εδώ λοιπόν μπαίνει στο προσκήνιο ο υπολογιστικός σχεδιασμός και συγκεκριμένα ο παραμετρικός. Η πρώτη του επίσημη εμφάνιση ως όρος έγινε το 1960 από τον Luigi Moretti, με το βιβλίο του Architecttura Parametrica στο οποίο ορίζει τον παραμετρικό σχεδιασμό ως «τον καθορισμό σχέσεων μεταξύ διαστάσεων εξαρτώμενων από διάφορες παραμέτρους»1, όμως ο πρώτος που εφάρμοσε ένα είδος παραμετρικής σχεδίασης ήταν ο Gaudi. Ο Moretti χρησιμοποίησε ως παράδειγμα το σχεδιασμό ενός σταδίου, εξηγώντας με ποιο τρόπο η μορφή του θα μπορούσε να προκύψει μέσω δεκαεννέα παραμέτρων, από την οπτική γωνία θέασης από τις κερκίδες μέχρι και το κόστος του σκυροδέματος για την κατασκευή. Σκοπός του παραμετρικού σχεδιασμού είναι η δημιουργία ενός αυτοματοποιημένου γενεσιουργού συστήματος του οποίου τις παραμέτρους μπορούμε να τροποποιούμε όποτε επιθυμούμε2. Ο παραμετρικός σχεδιασμός έχει αλλάξει τη σχεδιαστική διαδικασία, τον τρόπο σκέψης και αντιμετώπισης των σχεδιαστικών προκλήσεων και φυσικά τα εργαλεία σχεδιασμού και άρα έχει επηρεάσει ριζικά την πνευματική διαδικασία του σχεδιασμού. Ορισμένοι αρχιτέκτονες μάλιστα, όπως ο Schumacher θεωρούν τα παραμετρικά σχεδιασμένα κτίρια κομμάτι ενός νέου ρεύματος, του Παραμετρισμού.

a. Παραμετρισμός

ΙΙΙ. ΠΑΡΑΜΕΤΡΙΣΜΟΣ + ΨΗΦΙΑΚΗ ΜΟΡΦΟΓΕΝΝΕΣΗ

1 Davis, D. (2013, August 07). A history of parametric. Retrieved September 30, 2020, from https://www.danieldavis. com/a-history-of-parametric/ 2 Li, X., &amp; Su, J. (2018, January 1). Research on Parametric Form Design Based on Natural Patterns. MATEC Web of Conferences. Retrieved October 19, 2020.

Ι Ι Ι. ΠΑΡΑΜΕΤΡΙΣΜΟΣ + ΨΗΦΙΑΚΗ ΜΟΡΦΟΓΕΝΝΕΣΗ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

Για να έχει κανείς παραμετρικό τρόπο σκέψης στο σχεδιασμό, θα πρέπει να κατέχει καλά τρία γνωστικά πεδία: σχεδιασμό, προγραμματισμό και μαθηματικά. Ο σχεδιασμός με παραμετρικά συστήματα δεν αντιμετωπίζει απευθείας μορφολογικά ζητήματα, αλλά ξεκινά μελετώντας σε βάθος τη μαθηματική λογική πίσω από αυτά. Στην αρχή λοιπόν θα πρέπει ο σχεδιαστής να μεταφράσει τις ιδέες του σε δεδομένα και να εστιάσει στη λογική και τη γεωμετρία που θέλει να πετύχει. Το εκάστοτε πρόγραμμα επεξεργάζεται τις παραμέτρους με βάση τους κανόνες που του εισάγει ο σχεδιαστής, αφού έχει στο μυαλό του τον τελικό σχεδιαστικό στόχο και παίρνει αποτελέσματα τα οποία συμμορφώνονται με τη λογική που αυτός έθεσε. Στην ουσία, με τη σωστή γνώση γεωμετρίας και μαθηματικών καθώς και σχεδιασμού, προσπαθούμε να φτάσουμε στο σχεδιαστικό στόχο μας μέσω των αλγορίθμων, οι οποίοι με τη σειρά τους θα μας δώσουν ένα μεγάλο φάσμα από επιλογές που υποτάσσονται στους δικούς μας κανόνες. Όλα τα παραπάνω περιγράφουν μια πειραματική διαδικασία, κατά την οποία η μορφή συνεχώς τροποποιείται μέσω της προσαρμογής των παραμέτρων που την επηρεάζουν για να επιτευχθεί το βέλτιστο αποτέλεσμα. Ο παραμετρικός σχεδιασμός λοιπόν συνδυάζει την αφηρημένη σκέψη, αυτή δηλαδή που ο αρχιτέκτονας κάνει σε επίπεδο concept (σύλληψης ιδέας), με μαθηματική και αλγοριθμική σκέψη. «Ο Παραμετρισμός είναι το μόνο αρχιτεκτονικό στυλ που συστηματικά επενδύει σε

υπολογιστική ενδυνάμωση των σχεδιαστικών διαδικασιών του, προσπαθώντας να αξιοποιήσει στο μέγιστο τις ευκαιρίες που του δίνονται από την υπολογιστική νοημοσύνη η οποία πυροδοτεί και τις εξελίξεις στη μηχανική, που ιδανικά πρέπει να εντάσσονται στις αρχιτεκτονικές επιλογές και σκέψεις»3. Ως διαδικασία, ο παραμετρικός σχεδιασμός μπορεί εύκολα να συνδυαστεί με τη βιομίμηση, αφού τα βήματα που πραγματοποιεί κανείς για να σχεδιάσει παραμετρικά είναι αντίστοιχα με αυτά που προτείνει ο Hastrich (όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα) για την βιομιμητική σχεδίαση: εντοπισμός της επιθυμητής γεωμετρίας-αποτελέσματος, μελέτη υλοποιημένου παραδείγματος από τη φύση –σε μαθηματικό και γεωμετρικό επίπεδο και αφαιρετική αντιμετώπιση των βασικών οργανωτικών αρχών του και τέλος χρήση των μαθηματικών σχέσεων που εντοπίστηκαν για τον ακριβή σχεδιασμό του αντικειμένου. Η θεωρία του χάους και τα υπολογιστικά εργαλεία προσομοίωσης κατέστησαν εφικτή την αναπαραγωγή πολύ πιο περίπλοκων και δυναμικών φυσικών μορφών. Κατά τον Schumacher οι φυσικές διαμορφώσεις γίνονται πλέον αντιληπτές ως αυτό-οργανούμενα δυναμικά συστήματα και υπό αυτό το πρίσμα βλέπουμε πλέον την αρχιτεκτονική ως δεύτερη φύση. 3 Schumacher, P. (2018). Design As 2nd Nature [PDF]. Mexico City: El Museo Universitario Arte Contemporaneo, Mexico City.

Διάγραμμα: Παραμετρική Διαδικασία Σχεδίασης

Πηγή: Li, X., &amp; Su, J. (2018, January 1). Research on Parametric Form Design Based on Natural Patterns. MATEC Web of Conferences. Retrieved October 19, 2020.

b. Ψηφιακή μορφογένεση

Κατά μία έννοια, παράγωγο της παραμετρικής σχεδίασης είναι η ψηφιακή μορφογένεση, η οποία από την ονομασία της και μόνο συσχετίζεται άμεσα με βιο-λογική στο σχεδιασμό. Η μορφογένεση στην αρχιτεκτονική είναι η διαδικασία σχεδιασμού μέσω της δημιουργίας εκδοχών και της σταδιακής προσαρμογής. Ψηφιακή Μορφογένεση ή Υπολογιστική Μορφογένεση, ονομάζουμε μία ομάδα σχεδιαστικών μεθόδων, που χρησιμοποιούν τα ψηφιακά μέσα ως γενεσιουργά εργαλεία για τη δημιουργία και τροποποίηση μορφών, οι οποίες συχνά εκφράζουν θεωρητικές έννοιες. Η ψηφιακή μορφογένεση συνδέεται αναλογικά ή μεταφορικά με την διαδικασία της μορφογένεσης στη φύση, αφού και οι δύο βασίζονται στη σταδιακή ανάπτυξη. Στην ουσία η ψηφιακή μορφογένεση ακολουθεί τη λογική της βιολογικής. Η καλύτερη κατανόηση της έννοιας της βιολογικής μορφογένεσης μπορεί να συνεισφέρει στην αρχιτεκτονική δημιουργία, αφού πολλές φορές ένας αρχιτέκτονας καλείται να επιλύσει προβλήματα τα οποία η φύση μπορεί να τα έχει ήδη αντιμετωπίσει.1 Η σύνδεση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με τη βιολογία είναι σήμερα ακόμα πιο θεμιτή, καθώς οι νέες τεχνικές και μεθοδολογίες σχεδιασμού χρησιμοποιούν εκτεταμένα την έννοια της ανάπτυξης και της προσαρμογής, βασικά χαρακτηριστικά της φυσικής δημιουργίας, όπως είδαμε και παραπάνω. Κατά τον Stanislav Roudavski, η βιολογία και η αρχιτεκτονική ως επιστήμες έχουν κοινή γλώσσα αφού και οι δύο προσπαθούν να μοντελοποιήσουν την ανάπτυξη και την προσαρμογή μορφών σε υπολογιστικά περιβάλλοντα. Πολλοί οπαδοί αυτής της σχεδιαστικής αντιμετώπισης υποστηρίζουν επίσης πως οι μορφές που σχεδιάζονται με βάση κάποια φυσική δομή μπορεί να έχουν και χαρακτηριστικά που λειτουργούν θετικά από στατική άποψη. Σήμερα υπάρχουν μελέτες που, εξετάζοντας κάποιες βασικές έννοιες, παραθέτουν πρακτικά παραδείγματα ήδη εφαρμοσμένων υπολογιστικών λύσεων στον τομέα της φυτολογίας, οι οποίες θα 1 Roudavski, S. (2009, September). Towards Morphogenesis in Architecture. International Journal of Architectural Computing, 3(7), 345-374.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 2. Ορι σμός βασικώνεννοιών

Εικόνα 42

| Ι Ι Ι. ΠΑΡΑΜΕΤΡΙΣΜΟΣ + ΨΗΦΙΑΚΗ ΜΟΡΦΟΓΕΝΝΕΣΗ

μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είτε αυτούσιες, είτε ως «οδηγίες» σχεδιασμού για τους αρχιτέκτονες. Ο Roudavski είναι δημιουργός του «Παράσιτου» (“The Parasite project” 2009) μιας εφαρμοσμένης μελέτης που χρησιμοποιεί ως βάση της την κυτταρική δομή των οργανισμών, μέσω τεχνικών που βασίζονται σε προγράμματα υπολογιστή και που βρίσκονται υπό συζήτηση από τους αρχιτέκτονες σήμερα. Ο Roudavski μέσω του παραδείγματος του δικού του έργου προσπαθεί να αναδείξει τις δυνατότητες της μορφογένεσης και της σχεδιαστικής λογικής της φύσης, ως εργαλείο παραγωγής χώρου.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 44

Εικόνα 43

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

3. Blobs VS Boxes

Η Βιομίμηση και ειδικότερα ο Βιομορφισμός παράγουν κτίρια με οργανική όψη ή χαρακτήρα που πολλές φορές επιδέχονται κριτική και σχολιασμό. Ο Aaron Betsky, διευθυντής της Αρχιτεκτονικής σχολής του Virginia Tech, σχολιάζει το δίλημμα «blobs VS boxes» («μόρφωμα εναντίον κουτιού»), το οποίο μετά την υλοποίηση κτιρίων από γραφεία όπως οι Zaha Hadid Architects (ZHA) ή το Heatherwick Studio, κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική κοινότητα. Πολλοί είναι αυτοί που κατακρίνουν αυτήν την αρχιτεκτονική ως «εικονική», επιφανειακή, ως μη οικολογική και οικονομική, ως «αρχιτεκτονική του εντυπωσιασμού», χωρίς ουσία και με μοναδικό σκοπό την αυτό-ικανοποίηση και αυτό-προβολή των αρχιτεκτόνων και των εργοδοτών τους, οι οποίοι αφήνουν ένα διακριτό στίγμα στο εκάστοτε τοπίο που χτίζουν. Επιπρόσθετα, οι δημιουργοί τέτοιων έργων υπόκεινται αρνητική κριτική για την τάση τους (που ερμηνεύεται ως ανάγκη) να τεκμηριώνουν τις μορφές που προκύπτουν, βασιζόμενοι συνήθως σε κάποιο συμβολισμό πολιτιστικό ή και φυσικο-οικολογικό. Οι «κατηγορίες» προς αυτά τα κτίρια, όπως αναφέρει ο Betsky, εντοπίζονται σε θέματα ηθικής και αισθητικής. «Τι πρόβλημα υπάρχει λοιπόν με αυτά τα κτίρια; Οι περιστρεφόμενες μορφές τους παράγουν όντως ενδιαφέροντα σχήματα και χώρους. Και οι αρχιτέκτονες συνήθως έχουν τεκμήρια για τις πράξεις τους, είτε ισχυριζόμενοι πως μεγιστοποιούν τον οικοδομούμενο χώρο και τις θεάσεις είτε το αντίστροφο, ελαχιστοποιώντας το σχεδιασμό ως προς τον αντίκτυπο που έχει στους γείτονες. Πολλές φορές τα σχέδια αυτά αναμειγνύουν διαφορετικές χρήσεις, χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό εξωτερικά […], και συνήθως είναι «πράσινα» σχεδόν με την κυριολεκτική έννοια του όρου, είτε με το να σβήνουν πάνω στο οικόπεδό τους μέσω φύτευσης και να χάνονται, είτε μέσω έντονης φύτευσης δέντρων και θάμνων πάνω στις όψεις.»1 Ο Schumacher αναφέρει πως για να αντιληφθεί κανείς την λογική και τον τρόπο ένταξης του βιομορφισμού στην πόλη δεν μπορεί να βασιστεί σε παρατήρηση 1 Betsky, A. (2021, February 17). Is architecture having another expressive moment? Retrieved April 20, 2021, from https:// www.architectmagazine.com/design/is-architecture-having-another-expressive-moment_o

3. Blobs VS Boxes

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

ενός οποιουδήποτε οργανικού μοντέλου. Μόνο με τη συνολική μελέτη και την αναγνώριση γενικών χαρακτηριστικών των φυσικών-οργανικών μοντέλων που έχουν χρησιμοποιηθεί και τη σύγκρισή τους με πιο «παραδοσιακά» αρχιτεκτονικά μοντέλα μπορεί κανείς να καταλάβει τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζονται. Ο Schumacher μέσω αυτής της σύγκρισης παρουσιάζει κάποιες γενικές αρχές για «παραγωγικό» βιομορφισμό: «Η δυνατότητα αναδίπλωσης και η ήπια παραμετρική ποικιλία των μορφών που προκύπτει από τις κατά περίπτωση συνθήκες, συγκρίνεται με τις άκαμπτες μορφές και την αυστηρή επανάληψη στοιχείων που χαρακτηρίζει την κλασική και μοντέρνα αρχιτεκτονική. Η σταδιακή, ομαλή μετάβαση μεταξύ ζωνών ή μοτίβων που βρίσκουμε στα φυσικά τοπία ή στο δέρμα ζώων, αντιτίθεται στις «σκληρές» γωνίες και τις αιχμηρές διαχωριστικές γραμμές της κλασικής και μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Τέλος, ο συντονισμός ριζικά διαφορετικών μορφών και οι συσχετισμοί μεταξύ διαφορετικών και εσωτερικά διαφοροποιημένων υποσυστημάτων ή στρωμάτων, δηλαδή αλληλεξαρτήσεις βάσει κανόνα, υπονοούν ότι τα διαφορετικά στοιχεία και κτίρια που αποτελούν το αστικό περιβάλλον, σε αντίθεση με τα τρέχοντα αστικά συμπλέγματα, δεν παραμένουν ποτέ αδιάφορα, άσχετα, ή μέρη μιας τυχαίας αντιπαραβολής και συσσωμάτωσης. Όλες οι συνθέσεις δράσης προκαλούν ή απαιτούν αντίστοιχες αντιδράσεις στο δίκτυο αλληλεξαρτήσεων. Δεν υπάρχουν περιορισμοί

Εικόνα 45

Εικόνα 46

Εικόνα 47

50 Εικόνα 48

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

που δημιουργήθηκε με λιγότερο εξελιγμένα μέσα, όπως επίσης δεν είναι απαραίτητο πως η ποιότητα και η ουσία του έργου αυτού θα είναι η ίδια με εκείνη οποιουδήποτε άλλου έργου του ίδιου στυλ. Κατά τον Schumacher οφείλουμε να εκπαιδευτούμε στην αναγνώριση των υψηλής απόδοσης έργων και το διαχωρισμό τους από τα πιο χαμηλής ποιότητας, επιφανειακά έργα. Οι «ανώτερες» μορφές θα πρέπει να μιλούν στο ένστικτό μας και να τις ξεχωρίζουμε αυτόματα ως πιο όμορφες από τις άλλες. Ο Betsky αναφέρει συγκριτικά τους αρχιτέκτονες των «κουτιών» και τους περιγράφει ως «καλούς πολίτες», οι οποίοι εντάσσονται στο ήδη υπάρχον χτισμένο περιβάλλον με διακριτικότητα, η οποία ορισμένες φορές -και ειδικά σε ανθρώπους που δεν έχουν σχέση με την αρχιτεκτονική ως αντικείμενο, μπορεί να τα καθιστά αδιάφορα. «Τα κτίρια αυτά τεκμηριώνουν την κοινοτοπία (έλλειψη έμπνευσης/πρωτοτυπίας) τους ως ένδειξη καλών τρόπων. Αυτό όμως δε σημαίνει πως οι εξπρεσιονιστικοί αντίπαλοί τους είναι απαραίτητα καλύτεροι, παρόλο που σχεδιαστές όπως ο Heatherwick ισχυρίζονται πως η δουλειά τους είναι ανώτερη από άποψη βιωσιμότητας».3 Το οξύμωρο σε αυτές τις συζητήσεις, κυρίως από την πλευρά των «επικριτών», είναι πως οι ίδιοι μπορεί να υποστηρίζουν προτάσεις οι οποίες από οικονομικό-οικολογική άποψη είναι εξίσου «σπάταλες» ή και περισσότερο. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν πολλές φορές είναι ακριβώς αυτά που χρησιμοποιούν και οι «νέο-

2 Schumacher, P. (2018). Design As 2nd Nature [PDF]. Mexico City: El Museo Universitario Arte Contemporaneo, Mexico City.

3 Betsky, A. (2021, February 17).

3. Blobs VS Boxes

που επιβάλλονται στη δημιουργική εφεύρεση των κανόνων αντίδρασης ή εξάρτησης εκτός από την εξασφάλιση ότι οι καθιερωμένοι συσχετισμοί είναι ευανάγνωστοι.» Με αυτή την τελευταία φράση, ο Schumacher τονίζει πως τα βιομορφικά αρχιτεκτονικά συστήματα δεν προκύπτουν τυχαία όπως μπορεί να υποστηρίζουν κάποιοι, αλλά μέσω μίας σχέσης – ενός κανόνα, ορισμένου από τον σχεδιαστή, που συνδέει το αρχιτεκτόνημα με το περιβάλλον και τη λειτουργία του και ο οποίος οφείλει να είναι ευδιάκριτος ως σχεδιαστική αρχή. Ο Schumacher αναφέρεται στην αρχιτεκτονική της Zaha Hadid και του γραφείου του ως «γεω-μορφική» αρχιτεκτονική, μιας και η πλειοψηφία των έργων τους εμπνέεται από τοπιακές μορφές και διαμορφώσεις του εδάφους. Τα έργα της Zaha Hadid και του παραμετρισμού γενικότερα «αποσκοπούν στο να προσδώσουν στο τεχνητό περιβάλλον την περίπλοκη διαφοροποιημένη τάξη, ομορφιά και αναγνωσιμότητα που συναντάμε στο φυσικό περιβάλλον».2 Σε κάθε περίπτωση όμως, θεωρεί πως τα γενικά χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν προηγουμένως προσφέρουν σημαντικά προτερήματα στο σχεδιασμό και την επίλυση σχεδιαστικών προβλημάτων σε σύγκριση με κλασσικά ή μοντέρνα κανονιστικά συστήματα. Εννοείται πως η χρήση «ανώτερων», πιο εξελιγμένων αρχιτεκτονικών εργαλείων με την υπακοή στο αντίστοιχο σχεδιαστικό στυλ, δεν είναι απαραίτητο να γεννήσει έργο ανώτερο από κάποιο άλλο

3. Blobs VS Boxes

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

εξπρεσιονιστές» για να υποστηρίξουν τις δικές τους προτάσεις. Επομένως, είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς μήπως εν τέλει αυτό που χωρίζει τα δύο «στρατόπεδα» είναι απλώς τα αισθητικά τους κριτήρια και η αντίστοιχη φυσικο-βιολογική ή μη- τεκμηρίωση είναι απλώς μια δικαιολογία. Ο Betsky αναφέρει επίσης πως οι νέες εξπρεσιονιστικές μορφές παρατηρείται να είναι πιο δημοφιλείς και πιο εύκολα αποδεκτές στην Ασία ή στον Αραβικό κόσμο, γεγονός που εγείρει το ερώτημα μιας πιθανής πολιτιστικής προκατάληψης. Προσθέτει ακόμη, την πιθανότητα της απόρριψης του σύγχρονου «κύκλου καινοτομιών» στον κτιριακό σχεδιασμό από μια γενιά αρχιτεκτόνων. Η τελευταία άποψη μας παρακινεί να θυμηθούμε και παλαιότερες περιπτώσεις στην ιστορία όπου η αρχιτεκτονική κοινότητα αντέδρασε ως προς το «καινούργιο» που προέκυψε ως επακόλουθο των τεχνολογικών εξελίξεων. Ο Le Corbusier για παράδειγμα, στην αρχή της καριέρας του έχτιζε λευκά και ύστερα απογυμνωμένα, υπερυψωμένα κουτιά στην Ελβετία και τη Γαλλία του νεοκλασικισμού. Το νέο αρχιτεκτονικό στυλ που πρέσβευε, βασίστηκε στην επανάσταση που έφερε το οπλισμένο σκυρόδεμα στην κατασκευή και τα έργα του ξεχώριζαν έντονα, ειδικά όταν συγκρίνονταν με άλλα της ίδιας εποχής. Κατακρίθηκε από πολλούς σύγχρονούς του μέχρι τη στιγμή που η αισθητική του κυρίευσε τον αρχιτεκτονικό κόσμο. Ο Betsky αναρωτιέται: Θα είναι άραγε τα σημερινά κατακριτέα έργα, τα αγαπημένα έργα για κάποια επόμενη γενιά; Οι μορφές αυτές μας δίνουν ήδη την

a. Τεκτονισμός

Συμπωματικά, πολλά είναι τα αποτελέσματα έρευνας στο βιομιμητισμό που καταλήγουν σε οργανωτικές αρχές αντίστοιχες με αυτές του Schumacher για τον παραγωγικό βιομορφισμό, οπότε και συνδέουν το «φαινομενικά οργανικό» με το «λειτουργικά οργανικό». Στο πεδίο των κατασκευαστικών μελετών και στη μηχανική γενικότερα είναι εμφανές πως αξιοποιούνται λογικές βιομορφισμού και παραμετρισμού, γεγονός που κατά τον Schumacher δεν είναι τυχαίο. Η εφαρμογή των νέων μορφολογιών στην αρχιτεκτονική και η συνεχής συσχέτιση και σύνδεσή τους με τις νέες κατασκευαστικές μεθόδους χαρακτηρίζεται από τον Schumacher ως μια νέα υποκατηγορία του Παραμετρισμού, Τεκτονισμός. Ο Τεκτονισμός λειτουργεί όντως σαν «δεύτερη φύση» αφού εξελίσσεται βελτιστοποιητικά και αναφέρεται παράλληλα σε μορφή, κατασκευή και λειτουργία. Η σύνδεση με την κατασκευή και τις νέες μεθόδους ψηφιακής υλοποίησης, προσφέρουν δυνατότητες πειραματισμού με μη παραδοσιακές μορφές και παράλληλης εξέλιξης της κατασκευαστικής λογικής και της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Οι πειραματισμοί αυτοί πρωτίστως ξεκινούν μέσα από αρχιτεκτονικές σχολές και σταδιακά περνούν στον «πραγματικό κόσμο». «Ο Τεκτονισμός

περιλαμβάνει τη στυλιστική αναβάθμιση της μηχανικής και των κατασκευαστικά ορμώμενων μεθόδων εύρεσης μορφής και διαδικασιών βελτιστοποίησης. Σε αντίθεση με προγενέστερες μορφές Παραμετρισμού, όπως είναι ο «αναδιπλωτισμός» («foldism») και οι «άμορφες μάζες» («blobism»), ο τεκτονισμός περιλαμβάνει μια σειρά από τεχνικές λογικές που επιτυγχάνουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και μορφολογικό ενδιαφέρον, διατηρώντας παράλληλα αρκετά μεγάλη σχεδιαστική ελευθερία για την αντιμετώπιση των λειτουργικών και προγραμματικών ζητημάτων.» Μέσα από τον Τεκτονισμό επομένως αρχίζει να φαίνεται η πρόθεση παράλληλης επιλογής σχεδιαστικής και κατασκευαστικής τακτικής, και άρα ο συνυπολογισμός της υλικότητας ήδη από τα αρχικά στάδια σχεδιασμού, φέρνοντας έτσι την αρχιτεκτονική πιο κοντά στη λογική της φύσης. Το γεγονός αυτό έρχεται να απαντήσει στις «κατηγορίες» περί μη ένταξης στο περιβάλλον που δέχεται ο παραμετρισμός και οι συναφείς σχεδιαστικές προσεγγίσεις, αφού αλλάζοντας την υλικότητα των κτιρίων αυτών και αντιμετωπίζοντάς τα ως εξ ολοκλήρου φυσικά μπορεί ίσως να επιτευχθεί όντως η φυσικότητα που πρεσβεύεται από τους δημιουργούς τους.

Εικόνα 49: εμπορικό Selfridges

Εικόνα 51: όπερα Harbin

Εικόνα 50: σταθμός Oculus

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

b. Ένα πείραμα...

3. Blobs VS Boxes

Εικόνα 52: Villa Savoye

Ακολουθώντας αυτήν την πορεία σκέψης στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, κρίθηκε ενδιαφέρουσα η δοκιμή αλλαγής της υλικότητας ορισμένων αρχιτεκτονικών έργων, ώστε να διαπιστωθεί αν όντως η αλλαγή αυτή θα τα κάνει να μοιάσουν περισσότερο «φυσικά». Τα έργα που επιλέχθηκαν ήταν κυρίως έργα με έντονα τεχνητή υλικότητα και οργανική μορφή. Στην πρώτη περίπτωση, επιλέχθηκε το εμπορικό Selfridges στο Birmingham, των Future Systems, που αναφέραμε και προηγουμένως ως παράδειγμα blob αρχιτεκτονικής. Το κτίριο αυτό, «ντυμένο» με πράσινη όψη μοιάζει αρκετά πιο κοντά στην οργανικότητα που πρεσβεύει. Η επόμενη περίπτωση αναφέρεται στον σταθμό του World Trade Center στη Νέα Υόρκη, το Oculus, του Santiago Calatrava. Το κτίριο αυτό, βρίσκεται σε μια άκρως αστική περιοχή, γεγονός που επηρεάζει την

Εικόνα 53: ξενοδοχείο Morpheus

3. Blobs VS Boxes

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

«φυσική» απόδοση του υλικού στην εικόνα. Η πέτρα με την οποία ντύθηκε το κτίριο για τους σκοπούς αυτής της εργασίας, το κάνει να θυμίζει ίσως κάποιον περίεργο αρχαίο ναό ή κάποιο τεράστιο άγαλμα που έχει «ξεμείνει» μέσα στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Στην περίπτωση ξενοδοχείου Morpheus των ZHA στο Macau της Κίνας, η πράσινη υλικότητα που τοποθετείται κάνει το δίκτυο του σκελετού να μοιάζει με αναρριχόμενο φυτό και το κτίριο δένει περισσότερο με το περιβάλλον του, τονίζοντας την οργανικότητα της μορφής του. Τέλος, στην όπερα Harbin των MAD architects τοποθετήθηκε γρασίδι, μετατρέποντάς την σε ένα τεράστιο σύμπλεγμα λόφων, λόγω του σχήματός του. Σκεπτόμενοι την κριτική που ασκείται στα «blobs», όπως αναφέραμε παραπάνω, ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μετατροπή της υλικότητας έργων του μοντερνισμού για τη σύγκρισή τους με τα «μεταλλαγμένα» blobs. Η Villa Savoye «ντυμένη» με πράσινους τοίχους μοιάζει να εντάσσεται σχεδόν εξίσου καλά με τα υπόλοιπα παραδείγματα. Επομένως, η φυσικότητα που προκύπτει από αυτή την αλλαγή στο υλικό φαίνεται πως εξαρτάται λιγότερο από τη μορφή και περισσότερο από το υλικό, αν και η οργανική φύση των blobs τα κάνει να φαίνονται περισσότερο φυσικά όταν συνδυάζονται με το πράσινο. Ακόμη, αντιλαμβανόμαστε πως όντως και τα δύο «στρατόπεδα» έχουν ως στόχο την προσωπική ικανοποίηση της αισθητικής τους, ανεξαρτήτως φυσικής ή μη τεκμηρίωσης, εφόσον η υποτιθέμενη πρόθεση των «οργανικών» αρχιτεκτόνων για φυσικότητα μπορούσε να είχε ενισχυθεί με την φυσική υλικότητα, που όμως δεν επιλέχθηκε από αυτούς.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

4. Υλική Έκφραση

Η υλικότητα παίζει βασικό ρόλο στην αναγνώριση ενός αρχιτεκτονήματος ως «φυσικό». Η σχέση της αρχιτεκτονικής και κατ’ επέκταση του ανθρώπου με την ύλη έχει εξελιχθεί σε βάθος χρόνου, παράλληλα με την τεχνολογία και αποτελεί βασικό τμήμα της αρχιτεκτονικής φιλοσοφίας και σχεδιαστικής αντιμετώπισης. Ο Frank Lloyd Wright για παράδειγμα, τοποθετώντας τη φύση στο κέντρο της αρχιτεκτονικής του, ονομάζοντάς την «οργανική», χρησιμοποιεί υλικά όπως η πέτρα, το τούβλο, το ξύλο και το μάρμαρο, καθώς και γήινα χρώματα στο εσωτερικό για να εντείνει την φυσική αίσθηση του χώρου. Με το σχεδιασμό του αποσκοπεί στην επανένωση του ανθρώπου με τη φύση. Θεωρεί πως η αρχιτεκτονική μορφή δεν πρέπει να πηγαίνει κόντρα στη δυναμική της φύσης αλλά να ρέει μαζί της και προσπαθεί να επιτύχει αυτό το αποτέλεσμα μέσα από την υλική έκφραση των έργων του και τη γενικότερη αίσθηση της εισροής του εξωτερικού χώρου στο εσωτερικό μέσω των μεγάλων ανοιγμάτων. Σήμερα η σχέση του πνευματικού με το υλικό, δηλαδή η σχέση του υπάρχοντος (δοσμένου από τη φύση) και του κατασκευασμένου (από τον άνθρωπο) έχει αλλάξει, αφού τα όριά τους

Εικόνα 54 Εικόνα 55

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Ένθετο: Υλικό και Άνρθωπος - Ιστορικά “Architecture undertook to create a body with material substance to embody its thinking.” - Voyatzaki, M. (2018) Η σκέψη των ανθρώπων περιλάμβανε πάντοτε ένα διαχωρισμό μεταξύ της ζωής και της ύλης, της ψυχής και του σώματος, του πνευματικού και του απτού. Η ύλη ήταν κάτι «νεκρό», που ο άνθρωπος το χειραγωγούσε όπως επιθυμούσε για να δημιουργήσει αυτά που χρειαζόταν για να καλύπτει τις ανάγκες του, ενώ το πνεύμα ήταν προϊόν της φύσης. Η ύλη ήταν πάντα η «γήινη» πλευρά του ανθρώπου, αυτή που τον καθιστά θνητό και τον επιβαρύνει. Αυτά τα στοιχεία αντικατοπτρίζονται και στην αρχιτεκτονική, αφού αυτή συνδέεται άμεσα με τον πολιτισμό και την ανθρώπινη νόηση. Η Μαρία Βογιατζάκη, στο κείμενό της στο βιβλίο Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity1, ισχυρίζεται πως η αντιλήψεις για την αρχιτεκτονική στην εκάστοτε εποχή βρίσκονται σε άμεση αναλογία με την αντίληψη για τον άνθρωπο, δηλαδή τη σχέση πνεύματος/ψυχής και σώματος. Ο Manuel DeLanda2 διαχώριζε δυο φιλοσοφικές προσεγγίσεις για την ύλη και το σχεδιασμό3: Η μια αντιλαμβάνεται τη φόρμα ως κάτι εγγενώς πνευματικό, μια «πούρα σκέψη» απομονωμένη από τον ανάκατο κόσμο της ύλης και της ενέργειας. Στην άλλη προσέγγιση, τα υλικά δεν είναι απλώς υποδοχείς μιας «πνευματικής» φόρμας που επιβάλλεται από κάποιον τρίτο, αλλά ενεργοί συμμετέχοντες στη γέννηση της μορφής. Οι αρχιτέκτονες, αν και ξεκίνησαν ως συνολικοί τεχνίτες, αναλαμβάνοντας και το σχεδιασμό και την κατασκευή του έργου, μετά την Αναγέννηση διαχωρίστηκαν από την ύλη και επικεντρώθηκαν στην πνευματική εργασία του σχεδιασμού. Βλέπουμε λοιπόν πως η ύλη, όπως πάντα, έλαβε υποδεέστερο νόημα, αφού η δουλεία της υλοποίησης που γίνεται πλέον από τεχνίτες, θεωρείται κατώτερη του σχεδιασμού. Η αρχιτεκτονική επομένως άρχισε να λαμβάνει πιο έντονο κοινωνικό ρόλο, αφού ήταν αυτή που κατασκεύαζε τα «πρότυπα ζωής» και άρα και τα ανθρώπινα κοινωνικά πρότυπα. Τα υλικά θεωρούνταν ως βοηθητικά στοιχεία της μορφής, απλοί υποδοχείς μιας φόρμας και συνδέονταν άμεσα με τη στατική υποστήριξή της. Κατά την περίοδο του μοντερνισμού, λόγω των καινοτομιών στη τεχνολογία, της τυποποίησης και 1 Voyatzaki, M. (2018). Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity. In 1472468247 1065038147 M. Voyatzaki (Ed.), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-21). Edinburgh University Press. 2 Cf. also Manuel DeLanda, ‘Material Complexity’, in N. Leach, D. Turnbull and C. Williams (eds), Digital Tectonics (London: Wiley Academy Editions, 2004), p. 19. 3 Voyatzaki, M. (2018).

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 4. Υλική Έκφραση

μαζικής παραγωγής αρχιτεκτονικών στοιχείων, η σχέση με την υλικότητα άλλαξε. Τα στοιχεία των κατασκευών διαχωρίστηκαν σε φέροντα και μη και η σχεδιαστική λογική επικεντρώθηκε στη λειτουργία και στην καθαρότητα. Αργότερα, η αντίληψη μεταστράφηκε, θεωρώντας πως η αρχιτεκτονική είναι τρόπος έκφρασης και μεταφέρει μηνύματα. Η ύλη σε αυτή την περίπτωση ενσαρκώνει το μήνυμα και μπορεί και η ίδια να «λέει» κάτι. Πλέον η μορφή και η υλικότητα συντάσσονται ταυτόχρονα για τη δημιουργία ενός κτιρίου. Η όψη αποκτά άλλη ταυτότητα, ανεξάρτητο χαρακτήρα και πολλές φορές λαμβάνει και πιο χρηστικό χαρακτήρα όπως ηχομόνωση, ηλιακή προστασία κλπ. Έτσι καταλήγουμε στο σήμερα, όπου τα υλικά των όψεων έχουν μεγάλη σημασία για την αρχιτεκτονική έκφραση και για τη λειτουργία τους, αφού μπορεί να περιλαμβάνουν συστήματα φύτευσης, ή να αποτελούνται από υλικά που αλληλοεπιδρούν με το περιβάλλον τους, δηλαδή «έξυπνα» υλικά. Οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες στρέφονται περισσότερο στην έννοια της βιωσιμότητας της κατασκευής και προσπαθούν να χτίζουν με υλικά που να συμμετέχουν στην «κυκλική οικονομία» της φύσης, όπως το ξύλο. Εδώ αξίζει να σημειωθεί η άποψη ενός από τους πλέον σημαντικούς αρχιτέκτονες της εποχής μας, του Kengo Kuma για την υλικότητα4: «Δε χρησιμοποιώ το ξύλο για αισθητικούς λόγους, αλλά για περιβαλλοντικούς∙ το ξύλο είναι μέρος του φυσικού κύκλου των υλικών, αφού μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί ή και να αποσυντεθεί στη φύση. Το μπετόν δεν είναι μέρος της φύσης, δεν ανήκει στον «κύκλο». Επίσης, το ξύλο δεν περικλείει το χώρο, αφήνει τον αέρα να κυκλοφορήσει μέσα στο χώρο και τα φυσικά φαινόμενα να το διαπεράσουν. Με το ξύλο το έργο γίνεται μέρος της φύσης, ρέει μέσα σε αυτήν.» Αυτή η τελευταία φράση περιγράφει με σαφήνεια αυτόν τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης με την υλικότητα και την πρόθεση επανένταξης της αρχιτεκτονικής στο φυσικό περιβάλλον, είτε με πιο παραδοσιακά μέσα, όπως είναι το ξύλο, είτε με νέα, κατασκευασμένα υλικά που προσπαθούν να μιμηθούν τα φυσικά. 4 Parametric Architecture (Director). (2020, December 26). A Talks 21 – Kengo Kuma / Kengo Kuma And Associates [Video file]. Retrieved September 15, 2021, from https://www.youtube.com/watch?v=VFyl_mXOCy4

4. Υλική Έκφραση

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 56

μοιάζουν αρκετά θολά. Δύσκολα ξεχωρίζει κανείς τι είναι φυσικό και τι τεχνητό. Οι αντιλήψεις πλέον έχουν αρχίσει να μεταστρέφονται από ανθρωποκεντρικές σε γεωκεντρικές και επομένως και ο σχεδιασμός απομακρύνεται σταδιακά από την απόλυτη εξυπηρέτηση του ανθρώπου και την αντιστοιχία της ύλης και της ιδέας με το πνεύμα και το σώμα. Οι άνθρωποι πλέον αναγνωρίζουν πως δεν είναι εκείνοι οι κυρίαρχοι της ζωής στη Γη, παρά οι αβιοτικοί παράγοντες πάνω στους οποίους δομείται όλη η ζωή στον πλανήτη. Έτσι και η αρχιτεκτονική οφείλει να βασίζεται σε αυτή τη λογική και όχι εξ ολοκλήρου στον άνθρωπο, όπως συνέβαινε μέχρι πρόσφατα και άρα να αντιμετωπίζεται ως «ζωντανή» και εξελισσόμενη. Η αρχιτεκτονική υλικότητα δεν θεωρείται πλέον στατική, προκαθορισμένη και απόλυτα ελεγχόμενη από τον δημιουργό της, αφού αλληλοεπιδρά μη γραμμικά και δυναμικά με το περιβάλλον της και «ζει», συμβάλλοντας ενεργά στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής μορφής. Το αρχιτεκτόνημα θεωρείται ως νέος κατασκευασμένος οργανισμός, που αυτόοργανώνεται και προσαρμόζεται στο συνεχώς εναλλασσόμενο περιβάλλον μας και ο αρχιτέκτονας είναι υπεύθυνος για την επιλογή της υλικότητας, τον προγραμματισμό του και τις «ρυθμίσεις» του ώστε αυτός να λειτουργεί αποτελεσματικά. Η μορφή προκύπτει ως αποτέλεσμα δεδομένων που εισάγονται, και τροποποιείται έτσι ώστε να προκύπτει η βέλτιστη εκδοχή της για το εκάστοτε περιβάλλον, όπως ακριβώς και με έναν ζωντανό οργανισμό. Λόγω των μέσων που υπάρχουν σήμερα, είναι δυνατή η προσομοίωση κτιρίων-οργανισμών με μεγάλη ακρίβεια, γεγονός που φέρνει τέτοιου είδους σενάρια πιο κοντά σε πραγματικά δεδομένα. Με λίγα λόγια, αυτή η οπτική για την αρχιτεκτονική μας λέει πως οποιοδήποτε αρχιτεκτόνημα θα μπορεί να προκύπτει ως παράγωγο του εκάστοτε φυσικού, κοινωνικού και πολιτισμικού οικοσυστήματος στο οποίο θα ενταχθεί. Στο σημείο αυτό θα αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα αρχιτεκτονικής

4. Υλική Έκφραση

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

που ενώ συμφωνεί ιδεολογικά με την παραπάνω άποψη, δημιουργείται με αρχέγονο τρόπο και μέσα, και υλοποιείται χωρίς τη χρήση σύγχρονων κατασκευαστικών και σχεδιαστικών μεθόδων. Ο λόγος για τον καλλιτέχνη-αυτοδίδακτο αρχιτέκτονα Roth, ο οποίος ξεκινώντας με την κατασκευή του ξενοδοχειακού του συγκροτήματος στην πόλη Tulum στη ζούγκλα του Μεξικού, έχει πλέον δημιουργήσει τη δική του αρχιτεκτονική πρακτική και προσελκύει πολλούς νέους αρχιτέκτονες οι οποίοι διατίθενται να κάνουν στροφή 180 μοιρών στον τρόπο που σχεδιάζουν και να μάθουν τη δική του «τέχνη». Ο Roth αντιμετωπίζει το αρχιτεκτόνημα σαν ένα είδος γλυπτού, το οποίο κατασκευάζεται χωρίς συγκεκριμένα σχέδια και τροποποιείται in situ. Η φιλοσοφία του περιστρέφεται γύρω από την έννοια της επανασύνδεσης με τη φύση και της επιστροφής στις «ρίζες» της ανθρώπινης ύπαρξης. Με αυτό το μότο στο νου, κατασκευάζει την αρχιτεκτονική του με φυσικά υλικά, χώμα και ξύλο, με τη βοήθεια τοπικών ξυλουργών και τεχνητών, με σεβασμό προς τον πολιτισμό και την κουλτούρα των ιθαγενών πληθυσμών και χωρίς να μεταποιεί καθόλου το δάσος γύρω από τα κτίσματα, εντάσσοντας τη φύση στο χώρο. Η αρχιτεκτονική αυτή είναι συνεχώς μεταβαλλόμενη αφού τροποποιείται ανάλογα με το περιβάλλον και τις ανάγκες που προκύπτουν και δημιουργεί αυτή τη «ροή» μεταξύ φύσης και κτίσματος που αναφέρει και ο Kuma (βλ. ένθετο). Στην πράξη ο Roth έχει εντάξει όλες αυτές τις «αρχές» που ορίζει η νέα τάση της αρχιτεκτονικής για την υλικότητα, την προσαρμοστικότητα και την αλληλεπίδραση της αρχιτεκτονικής με το περιβάλλον. Η μεγάλη διαφορά είναι όμως πως λόγω και της τοποθεσίας στην οποία δραστηριοποιείται –η οποία είναι πολύ πιο «παρθένα» σε επίπεδο ανθρώπινης παρέμβασης από τις αστικοποιημένες πόλεις του δυτικού

Εικόνα 58 Εικόνα 59

Εικόνα 57

67 60 Εικόνα

Εικόνα 61

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 4. Υλική Έκφραση

κόσμου, οι τακτικές του Roth είναι πολύ πιο «φυσικές» και δεν κάνουν χρήση κανενός τεχνολογικού μέσου για να πετύχουν το σκοπό τους. Παρόλα αυτά το πνεύμα της αρχιτεκτονικής του Roth εντοπίζεται και στις «αστικές ζούγκλες» που καλούμαστε να σχεδιάσουμε, με τη μορφή μιας τάσης που ονομάζεται Βιοφιλία. Η Βιοφιλία αναφέρεται στην επαναφορά της φύσης στο ανθρώπινο περιβάλλον κυρίως προς όφελος του ανθρώπου, αφού η επαφή με αυτήν και τα διάφορα χαρακτηριστικά της έχει αποδειχθεί ότι συνεισφέρει στην ευημερία και την καλή υγεία. Ουσιαστικά μιλάμε για την ένταξη ή την προσομοίωση στοιχείων από την εμπειρία της φύσης, είτε αυτό αναφέρεται σε φύτευση, είτε σε υλικά, σε συνθήκες φωτισμού ή αερισμού ή και διακοσμητικά ή μορφολογικά στοιχεία στον εσωτερικό και στον εξωτερικό χώρο του κτιρίου. Εάν η πραγματική επαφή με φυσικό περιβάλλον δεν είναι δυνατή, η βιοφιλία προσπαθεί να την δημιουργήσει με τη χρήση φυσικών υλικών ή με τεχνικά μέσα, συντελώντας έτσι στην σταδιακή επαναφορά του φυσικού στοιχείου στην πόλη. Η αρχιτεκτονική του Wright που αναφέραμε προηγουμένως μπορεί να θεωρηθεί πρόγονος αυτής της τάσης, αφού και εκείνος σχεδίαζε με αντίστοιχη λογική, προσπαθώντας να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ τεχνητού και φυσικού κόσμου. Ακόμη, με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί κανείς να πει πως και η αρχιτεκτονική του Roth εντάσσεται στη Βιοφιλική αρχιτεκτονική, με τη διαφορά πως δεν επικεντρώνεται μόνο στην ανθρώπινη επαφή με τη φύση, αλλά προσθέτει και το στοιχείο του σεβασμού στο φυσικό περιβάλλον και τη ζωή που υπάρχει μέσα σ’αυτό.

Για να επιτευχθεί αυτό το τελευταίο σκέλος σε ένα άκρως τεχνικό περιβάλλον όπως είναι οι δυτικές πόλεις, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ανάγκη ένταξης υπολογιστικών προγραμμάτων για την «βιολογικοποίηση»/φυσικοποίηση των υλικών με τα οποία χτίζουμε. O υπολογιστικός σχεδιασμός (computational design) και η κατασκευή του ήταν πάντα συνυφασμένα με την έννοια της συνέχειας, της ροϊκής μορφής. Επομένως, λογικό επακόλουθο είναι να σκεφτούμε πώς το computation θα συνεισφέρει στη ροϊκότητα των υλικών και των τρόπων κατασκευής. Η υπολογισμένη υλικότητα (material computation) είναι ένας καινούργιος όρος στην αρχιτεκτονική, που ανοίγει ένα νέο πεδίο δυνατοτήτων για ένα πιο βιώσιμο μέλλον στο σχεδιασμό. Με αυτό, όπως υποστηρίζει η Βογιατζάκη, η αρχιτεκτονική μπορεί να εντάξει την ανθρώπινη δραστηριότητα στην αρμονική ζωή όλων των ζωντανών οργανισμών στη γη, απομακρυνόμενη από τον πρωταρχικό της ρόλο ως μέσο προστασίας από τη φύση και μετατρεπόμενη σε μέσο συμβίωσης και συνύπαρξης. Μπορεί να επαναπροσδιορίσει την κλασική έννοια του «ωραίου» και της αισθητικής ικανοποίησης και να την προσεγγίσει στη διάρκεια του χρόνου, μέσω της συνεχούς και δυναμικής αλληλεπίδρασής της με το περιβάλλον της. Μπορεί να απελευθερωθεί από τους γεωμετρικούς και σχεδιαστικούς περιορισμούς και να απομακρυνθεί από την τυποποίηση και την επαναληψημότητα, δημιουργώντας μια ποικιλία μορφών που προσεγγίζει αυτή της φύσης.

Εικόνα 62

Εικόνα 63

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 4. Υλική Έκφραση

Τι είναι όμως το material computation;

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

5. Σχεδιάζοντας την Υλικότητα

Η Σχεδιασμένη Υλικότητα αναφέρεται στη χρήση ή κατασκευή των ιδιοτήτων των υλικών για την επίτευξη μιας αρχιτεκτονικής αποδεσμευμένης από τους περιορισμούς που επιβάλλει η ύλη και οι κατασκευαστικές λογικές που ξέρουμε μέχρι σήμερα και που εν τέλει, σέβεται το περιβάλλον. Περιλαμβάνει την Υπολογιστική Υλικότητα, την Προγραμματισμένη Ύλη, την Αρχιτεκτονική ως Βιο-υποδοχέα και τον Βιο-υπολογισμό1. Αυτοί οι όροι, αν και βασίζονται σε μια κοινή γενική αντίληψη για το σχεδιασμό και το μέλλον των κατασκευών, δηλαδή το σχεδιασμό της ύλης, έχουν διαφορετικούς εκπροσώπους, με εντελώς διαφορετικά σχεδιαστικά αποτελέσματα. Οι εκπρόσωποι αυτοί είναι ακαδημαϊκοί και ερευνητές της αρχιτεκτονικής, όπως ο Achim Menges, με την Υπολογισμένη Υλικότητα (Material Computation), η Neri Oxman με την Προγραμματισμένη Ύλη (Programming Matter), ο Marcos Cruz με την Bio-receptive αρχιτεκτονική του, καθώς και ο David Benjamin με το Bio-computation. Μέσω της επεξεργασίας δεδομένων για τα υλικά και τις ανάγκες του σχεδιαστικού έργου και μέσω της ένταξης των δεδομένων

αυτών στη σχεδιαστική διαδικασία, το computation, χρησιμοποιείται πλέον σε όλο το φάσμα της αρχιτεκτονικής έρευνας προσπαθώντας να επαναπροσδιορίσει το χαρακτήρα των ανθρώπινων κατασκευών. Οι αρχιτέκτονες αυτοί έχουν αρχίσει να σκέφτονται τα αρχιτεκτονήματα όχι απλά ως μορφές που εξυπηρετούν τον άνθρωπο, αλλά ως πολυπαραγoντικά «παρα-υλικά» (paramaterial)2 αντικείμενα. Πρεσβεύουν την άποψη πως οι σχεδιαστές οφείλουν να τοποθετούν την υλικότητα στο επίκεντρο και να την εισάγουν στη σχεδιαστική διαδικασία από την αρχή, καταρρίπτοντας την υπάρχουσα φορμαλιστική αντίληψη. Οι ίδιοι επικεντρώνονται στην υλικότητα, και αυτή, μαζί με τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τις ανάγκες, καθορίζει τη μορφή. Σε συνεργασία με βιολόγους, χημικούς, βιοχημικούς μηχανικούς και τεχνικούς υλικών, δοκιμάζουν τις ιδιότητες των υπαρχόντων υλικών αλλά και νέα υλικά, που εκείνοι κατασκευάζουν. Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά τις διαφορετικές εκφάνσεις της Σχεδιασμένης Ύλης.

1 Cogdell, C. (2018). Material Computation. In 1472501463 1065059273 C. Cogdell (Ed.), Toward A Living Architecture (pp. 69-95). University of Minnesota Press.

2 Cruz, M. (2018). Paramateriality: Novel Biodigital Manifolds. In 1472480884 1065046104 M. Voyatzaki (Author), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-16). Edinburgh University Press.

a. Material Computation _ Achim Menges

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Ο Achim Menges καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης και διευθυντής του Institute for Computational Design and Construction, είναι ένας από τους βασικούς εκπροσώπους και μελετητές της Υπολογιστικής Υλικότητας. Αν και δεν δημιουργεί εξ ολοκλήρου καινούργια υλικά για τις κατασκευές του, ο Menges με το εργαστήριό του προσπαθεί να βρίσκει νέους τρόπους κατασκευής, οι οποίοι να μην βασίζονται στη συμβατική κατασκευαστική λογική που κυριαρχεί, δηλαδή της απλής οργάνωσης προκατασκευασμένων, τυποποιημένων στοιχείων. Ξεκινώντας με αφετηρία το υλικό ταυτόχρονα με το σχεδιαστικό του στόχο, οραματίζεται την κατασκευή ως ένα σύνολο μοναδικών δομικών στοιχείων, τα οποία συνεργάζονται μεταξύ τους για να δημιουργήσουν το κτίσμα, χωρίς να διαχωρίζουν την κατασκευή και το υλικό από τη μορφή. Αυτή η λογική του τεράστιου παζλ, όπου τα μοναδικά κομμάτια συνεργάζονται και διαμορφώνουν το σύνολο, έχει αφορμές από τη φυσική κατασκευαστική διαδικασία της συσσωμάτωσης και σύνδεσης στοιχείων μόνο μέσω της γεωμετρίας τους και με τη βοήθεια των νόμων της φύσης –δηλαδή μέσω της τριβής και της βαρύτητας. Τα περίπτερα που

Εικόνα 65

76 Εικόνα 64

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

κατασκευάζονται με το εργαστήριό του στη Στουτγάρδη έχουν πειραματικό χαρακτήρα και αποσκοπούν στο να τεστάρουν όλες αυτές τις κατασκευαστικές λογικές στην πράξη. Πολλές φορές για την υλοποίηση μιας ιδέας ο Menges στρέφεται σε φυσικές κατασκευές και μορφές, όπως τα κελύφη ζώων ή και σε πιο μικροσκοπικά παραδείγματα, όπως κυτταρικές δομές –κάνει δηλαδή βιομίμηση. Ο Menges αντιμετωπίζει το Material Computation με διαφορετικό τρόπο από άλλους μελετητές, καθώς δεν προσπαθεί να κατασκευάσει νέα, προγραμματιζόμενα υλικά, που να έχουν τις ιδιότητες που χρειάζεται, αλλά μελετάει τις ιδιότητες των ήδη υπαρχόντων και τις αξιοποιεί για να πετύχει το αποτέλεσμα που επιθυμεί. Για τον Menges η Υπολογισμένη Υλικότητα αναφέρεται κυρίως στη διαδικασία ψηφιοποίησης της πληροφορίας που εμπεριέχει ένα υλικό και την ένταξη αυτής της πληροφορίας στην διαδικασία της παραμετρικής σχεδίασης. Χρησιμοποιεί κατά κόρον το ξύλο, ως υλικό με αμέτρητες κατασκευαστικές δυνατότητες -λόγω της σύστασής του και της ανισοτροπίας3 που παρουσιάζει, τις οποίες προσπαθεί να εκμεταλλεύεται όσο το δυνατόν περισσότερο χωρίς τη χρήση τεχνολογίας και την αλλαγή των φυσικών ιδιοτήτων του. Ταυτόχρονα το γεγονός ότι το ξύλο εντάσσεται στον κύκλο της ζωής των υλικών, αφού ανακυκλώνεται πλήρως και ανανεώνεται φυσικά, καθώς και το ότι η παραγωγή ξύλινων στοιχείων έχει αποδειχθεί πως καταναλώνει έως και 500 φορές λιγότερη ενέργεια από ότι η παραγωγή των αντίστοιχων μεταλλικών στοιχείων4, δίνει στον Menges ένα επιπλέον κίνητρο να το προωθεί ως κατασκευαστικό μέσο. 3 “Το ξύλο, είναι ένα βιολογικό σύνθετο υλικό που αποτελείται κυρίως από κυτταρίνη και λιγνίνη, που δημιουργείται μέσω ετήσιων συσσωρεύσεων διαφορετικών ειδών κυττάρων με διαφορετικές χημικές συνθέσεις σε πολυεπίπεδες διατάξεις. Η διαφοροποίηση ιστού οδηγεί στην ιδιότητα του ξύλου γνωστή ως ανισοτροπία, πράγμα που σημαίνει ότι έχει διαφορετικές ικανότητες όταν μετριέται και κόβεται σε διαφορετικές κατευθύνσεις.” ( Cogdell, C. 2018) 4 Cogdell, C. (2018). Material Computation. In 1472501463 1065059273 C. Cogdell (Ed.), Toward A Living Architecture (pp. 69-95). University of Minnesota Press.

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Ο Menges, λοιπόν, επενδύει στην ενδελεχή έρευνα για ξύλινες κατασκευές, δοκιμάζοντας τις διάφορες κατασκευαστικές αποδόσεις που μπορεί να έχει το ξύλο και στοχεύοντας στην ολική αξιοποίησή του στην κατασκευή. Όπως ακριβώς συμβαίνει με τις παραμετρικά σχεδιασμένες μορφές, έτσι και με τις παραμετρικές υλικότητες παράγονται πολλαπλές εκδοχές του ίδιου υλικού, με διαφορές στις ιδιότητές τους, τις οποίες ο αρχιτέκτονας μπορεί να εκμεταλλευτεί, συνδυάζοντάς τις στο ίδιο έργο. Με βάση τη λογική της διαβάθμισης που εντοπίζεται στη σύσταση του ξύλου, μπορεί να πετύχει διαφορετική συμπεριφορά ανάλογα με την επεξεργασία που θα κάνει, χρησιμοποιώντας τελικά μόνο ένα υλικό για όλες τις κατασκευαστικές ανάγκες. Έτσι, το ίδιο ξύλο που χρησιμοποιείται για να παραλάβει εφελκυστικές δυνάμεις, χρησιμοποιείται και για τις θλιπτικές, καθώς και για στοιχεία πλήρωσης κ.ά., με άλλη επεξεργασία σε κάθε περίπτωση, η οποία προκύπτει μετά από υπολογιστική μελέτη και προγραμματισμό. Πολλές φορές δεν προσθέτει ούτε συνδετικά υλικά για τα κατασκευαστικά μέρη, σχεδιάζοντας έτσι την κατασκευή ώστε να βασίζεται σε συνδέσεις που «κουμπώνουν». Αξιοσημείωτα είναι τα παραδείγματα του Landesgartenschau Exhibition Hall καθώς και του Meteorosensitive Pavilion - HygroSkin. Το πρώτο είναι ένα εξ ολοκλήρου ξύλινο κτίριο, στο οποίο όλα τα απαραίτητα κατασκευαστικά στρώματα είναι ενσωματωμένα στο κατασκευαστικό κέλυφος, και το δεύτερο είναι ένα περίπτερο που αλληλοεπιδρά με τις κλιματικές συνθήκες, χρησιμοποιώντας τις ιδιότητες συστολο-διαστολής του ξύλου, δημιουργώντας ένα είδος πανέλου που ανοιγοκλείνει χωρίς μηχανισμό. Τα πολυάριθμα pavilions που έχει κατασκευάσει με το εργαστήριό του για τη διερεύνηση νέων κατασκευαστικών τεχνικών περιλαμβάνουν και πειραματισμούς με υλικά και πέραν του ξύλου, όπως με χρήση ινών και

Εικόνα 68

Εικόνα 66

Εικόνα 67

Εικόνα 69

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

«προσθετικής» λογικής κατασκευές, βασισμένες σε ένα είδος «πλεξίματος». Απώτερος σκοπός των πειραματισμών του Menges είναι να εντάξει χαρακτηριστικά των υλικών σε επίπεδο μικροκλίμακας, καθώς και συναφή χαρακτηριστικά τους σε επίπεδο κατασκευαστικής κλίμακας ως «γενεσιουργούς οδηγούς στον υπολογιστικό σχεδιασμό.»5 «Η αντίληψη της μικροκλίμακας της σύστασης ενός υλικού και της μακροκλίμακας του υλικού συστήματος ως συνέχειες που αλληλοεπηρεάζονται, ανοίγει ένα νέο πεδίο για το σχεδιασμό, αφού τα περισσότερα υλικά έχουν περίπλοκες δομές και παρουσιάζουν μη γραμμικές συμπεριφορές όταν έρχονται σε επαφή με δυναμικές περιβαλλοντικές επιρροές και δυνάμεις», αναφέρει χαρακτηριστικά. Επομένως, δικαίως ο Menges αναφέρεται στην συσσωματική αρχιτεκτονική του ως προγραμματισμένη «μακρο-ύλη».

b. Programming matter Neri Oxman

5 Cogdell, C. (2018).

H Neri Oxman, καθηγήτρια αρχιτεκτονικής στο MIT και επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας Mediated Matter του MIT Media Lab, σε μια κατά μία έννοια εξέλιξη της υπολογισμένης υλικότητας του Menges μιλά για τον προγραμματισμό της ύλης και την κατασκευή νέων υλικών που βασίζονται στα φυσικά. Τονίζει πως η ύλη αποτελεί βασικό σχεδιαστικό στοιχείο και δεν έρχεται απλώς να ενσαρκώσει την μορφή που επέλεξε ο εκάστοτε αρχιτέκτονας. Στην ουσία, υποστηρίζει μια σχεδιαστική διαδικασία που πηγάζει από την φυσική δημιουργική διαδικασία. Όπως δηλαδή η φύση δεν προκαθορίζει την μορφή με αισθητικά κριτήρια, παρά η μορφή προκύπτει από την ανάγκη και την πρώτη ύλη που υπάρχει, έτσι και τα ανθρώπινα δημιουργήματα οφείλουν να λειτουργούν με την ίδια ταπεινότητά και σεβασμό. Μέσω της πληροφορίας που υπάρχει πλέον για τα υλικά, σε επίπεδο δομής και ιδιοτήτων καθώς και μέσω του επιπέδου ανάλυσης της πληροφορίας αυτής, μπορούμε να τα αντιγράψουμε με εξαιρετική ακρίβεια

και επομένως σε δεύτερο χρόνο μπορούμε και να μεταποιήσουμε τη δομή τους ώστε να παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με την ανάγκη που πρέπει να εξυπηρετηθεί. Με τον τρόπο αυτό έχουμε πλέον τη δυνατότητα να σχεδιάσουμε την υλικότητα και να δημιουργήσουμε συγκεκριμένες υλικές συμπεριφορές μέσω της συνεργασίας και του συγχρονισμού στοιχείων μακρο-κλίμακας, όπως είναι ένα υποστύλωμα ή ένα πάνελ πλήρωσης και ταυτόχρονα μίκρο-κλίμακας, σε επίπεδο σωματιδίου και χημικής σύστασης. Η Oxman επικεντρώνεται στην παρατήρηση πως τα υλικά στη φύση δεν είναι ποτέ ομοιόμορφα, αλλά εμφανίζουν διαβαθμίσεις οι οποίες δημιουργούν άλλες ιδιότητες ανάλογα με τη θέση τους και την κλίμακα που εξετάζουμε και μέσω αυτής της λογικής προκύπτουν και οι σχεδιαστικές προτάσεις της. Υποστηρίζει πως είναι απαραίτητη η απομάκρυνση από τα ομοιογενή και ομοιόμορφα κατασκευαστικά υλικά που χρησιμοποιούνται στις οικοδομές, αφού από τη φύση τους είναι εντελώς αντίθετα με την έννοια της διαβάθμισης. Ακόμη, τονίζει πως στους φυσικούς οργανισμούς είναι δύσκολο πολλές φορές να διαχωριστούν τα υλικά σε φέροντα-κατασκευαστικά και λειτουργικά, κάτι που φυσικά συμβαίνει κατά κόρον στις ανθρώπινες κατασκευές. Η τάση για χρήση προκατασκευασμένων -και κατά συνέπεια τυποποιημένων στοιχείων στις σύγχρονες κατασκευές που έχει διαμορφωθεί από την εκβιομηχάνιση, κάνει αυτό το διαχωρισμό εξ αρχής, αφού τα τυποποιημένα στοιχεία χωρίζονται σε στατικά και λειτουργικά προτού καν έρθουν στο εργοτάξιο. Αντιθέτως, αρκετά 82

Εικόνα 70

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Εικόνα 71

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

είναι τα φυσικά υλικά που έχουν και στατικό και λειτουργικό χαρακτήρα σε μια δομή, όπως το ξύλο, το σφουγγάρι και το κόκκαλο, ανάλογα με την κλίμακα στην οποία τα εξετάζουμε και τη θέση τους στον οργανισμό. Πρόταση της Oxman αποτελεί η δημιουργία λειτουργικά διαβαθμιζόμενων υλικών μέσω τεχνολογιών ψηφιακής κατασκευής, όπως τρισδιάστατη εκτύπωση και βασίζεται στην ανάμιξη διαφορετικών αναλογιών υλικού σε τρισδιάστατα αντικείμενα, ώστε να αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες ιδιότητες, όπου αυτό απαιτείται από τη χρήση ή τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Με αυτό τον τρόπο εκτός από τη μορφολογική βελτιστοποίηση που προσφέρει ο υπολογιστικός σχεδιασμός, πραγματοποιείται και βελτιστοποίηση στη χρήση των υλικών, αφού κάθε σημείο του αντικειμένου έχει φτιαχτεί με το καταλληλότερο υλικό για να αποδίδει στο μέγιστο απέναντι στα εξωτερικά ερεθίσματα που δέχεται, καταρρίπτοντας έτσι την πλέον ξεπερασμένη λογική της συναρμολόγησης τυποποιημένων στοιχείων. Σε επόμενο στάδιο, προτείνει και την αντιμετώπιση των υλικών ως υβρίδια (“Hybrid materials”) τα οποία έχουν γενότυπο και φαινότυπο, όπως οι ζωντανοί οργανισμοί, που μπορούν να ρυθμιστούν για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών και

λειτουργιών. Ξεκινώντας δηλαδή με την ίδια γενετική αφετηρία (γενότυπος), ενεργοποιείται κάθε φορά άλλο κομμάτι της και δημιουργούνται άλλες ιδιότητες (φαινότυπος). Η δουλειά της Oxman προς το παρόν παραμένει σε ερευνητικό επίπεδο, με κατασκευές μικρής κλίμακας σε 1:1, όπως είναι περίπτερα, καθίσματα και έπιπλα καθώς και αντικείμενα-αξεσουάρ ένδυσης. Τα αντικείμενα, είτε αυτά είναι κτίρια είτε μικρότερης κλίμακας, σχεδιάζονται με την υλικότητα και τη μορφή να συνεργάζονται εξ αρχής και να εξελίσσονται παράλληλα. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί το ίδιο αντικείμενο να αποτελείται από ένα «κράμα» υλικών, ανάλογα με την θέση στην οποία τοποθετείται το ίδιο υλικό. Για παράδειγμα, σε μια καρέκλα με ενιαία υλικότητα στο σύνολο, μπορεί το ίδιο υλικό στο κάθισμα να έχει μια διαφορετική επεξεργασία για να εξυπηρετεί καλύτερα την χρήση του κ.ο.κ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της δουλειάς της αποτελούν α) η σειρά από ανάκλιντρα «Monocoque», η κατασκευαστική δομή των οποίων έχει βάση το μοτίβο voronoi, που πυκνώνει και αραιώνει ανάλογα με τα φορτία που δέχεται, β) το ακουστικό ανάκλιντρο Gemini, που μέσω του σχήματός του και της διαβάθμισης των 44 συνολικά υλικών που χρησιμοποιούνται επιτυγχάνει την απόλυτη απομόνωση από το

Εικόνα 72

περιβάλλον6, γ) το Silk Pavillion, ένα περίπτερο εξ ολοκλήρου πλεγμένο από μεταξοσκώληκες, δοκιμές εφαρμογών 3D εκτύπωσης με γυαλί, και δ) το Βιοπολυμερές και βιοδιασπώμενο περίπτερο Aguahoja για το MoMa, η κατασκευή του οποίου έγινε εξ ολοκλήρου με οργανικά υλικά. Εν κατακλείδι, η Neri Oxman προτείνει την «παραγωγή συνεχειών αντί της συναρμολόγησης τμημάτων». Επικεντρώνεται σε μια «στρατηγική σχεδιασμού που απομακρύνεται από την ψηφιακή εύρεση μορφής και μεταλλάσσεται σε εύρεση επιθυμητών χαρακτηριστικών και στην προοπτική προγραμματισμού της φυσικής ύλης». Με την πρακτική που υποστηρίζει, παροτρύνει την αρχιτεκτονική κοινότητα να σταματήσει τους «ναρκισσισμούς» και να σχεδιάσει ουσιαστικά και οικολογικά με την πλήρη έννοια του όρου. Κατά την Oxman η συνεργασία σχεδιασμού, επιστημών και τεχνολογίας είναι ήδη γεγονός∙ από κει κι ύστερα είναι στο χέρι του αρχιτέκτονα να αντιληφθεί την βαθιά ανάγκη για αλλαγή σχεδιαστικής νοοτροπίας.

Εικόνα 73

6 Chow, M. (Director). (2015, May 29). Commercial ProductsVocal Vibrations Neri Oxman’s Gemini Acoustic Chaise created with Stratasys 3D P [Video file]. Retrieved September 15, 2021, from https://www. youtube.com/watch?v=JOIvudLm9Oc

86 Εικόνα 75

Εικόνα 76

Εικόνα 74

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Εικόνα 77

Εικόνα 78 Εικόνα 79

c. Bio-receptive architecture Marcos Cruz

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Από αριστερά προς τα δεξιά:

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Όπως η Neri Oxman με το εργαστήριό της, ο Marcos Cruz καθηγητής αρχιτεκτονικής στην Bartlett του University College London και στο Institute for Advanced Architecture of Catalonia και επικεφαλής του προγράμματος Bio-integrated design (Βιο-ενταγμένος σχεδιασμός) και του BiotaLab, αναφέρεται και αυτός σε αντίστοιχες νέες προσεγγίσεις της υλικότητας στην αρχιτεκτονική. Ο Cruz μιλά για τις επιφάνειες -και τα αρχιτεκτονήματα γενικότερα, ως βιο-υποδοχείς (bioreceptive design). Τονίζει πως η συμβίωση με άλλους οργανισμούς, όχι απαραίτητα ορατούς σε εμάς, είναι απαραίτητη για την επιβίωση του πλανήτη μας, επομένως ο σχεδιασμός με γνώμονα όχι μόνο την ανθρώπινη ύπαρξη αλλά και αυτή των υπολοίπων φυσικών όντων είναι απαραίτητος. Ο Cruz, μαζί με την βιολόγο Brenda Parker, μέσω της δουλειάς του προωθεί την κατασκευή υλικών που δημιουργούνται για να υποδέχονται και να φιλοξενούν τη ζωή και να ενισχύουν την ανάπτυξή της. Πρεσβεύει την ιδέα πως η φύση μαζί με το τεχνητό περιβάλλον πρέπει να εξελιχθούν ως ένα ενιαίο σύνολο. «Ο αυτοσκοπός της κατασκευής αντικειμένων και χώρων που να μοιάζουν καινούργια και καθαρά μέσα στους αιώνες δεν βγάζει πλέον νόημα. Ο σκοπός μεταλλάσσεται υπέρ μιας μη αγνής, μη πούρας αισθητικής, αυτής της ανάπτυξης, στην οποία η βιο-δεκτικότητα (bio-reciptivity) αντιμετωπίζεται ως προστατευτική αντί καταστροφική διαδικασία για την αρχιτεκτονική.» Η αρχιτεκτονική που προτείνει ο Cruz επομένως είναι ένα είδος υβριδίου μεταξύ βιολογίας –και γενικότερα φυσικών επιστημώνκαι αρχιτεκτονικής, μια «χτισμένη οικολογία».

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Την οικολογία αυτή την απαρτίζουν τα «παρα-υλικά» όπως τα ονομάζει, τα οποία θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε ως μια μίξη του τεχνητού με το φυσικό. Για την επίτευξη βιο-δεκτικού σχεδιασμού, απαιτείται φυσικά ένας μεγάλος αριθμός ψηφιακών προσομοιώσεων υψηλής ευκρίνειας, οι οποίες στη συνέχεια θα περάσουν σε φυσική δοκιμή, πάντοτε με τη χρήση ψηφιακών μέσων κατασκευής. Λόγω αυτού, τα αποτελέσματα έχουν ιδιαίτερα υψηλές περιβαλλοντικές αποδόσεις και οι κατασκευές που προτείνονται μπορούν να είναι αρκετά περίπλοκες γεωμετρικά7. Μέσω αυτών των σχεδιαστικών μεθόδων ο Cruz αποσκοπεί στη δημιουργία μιας συνεχώς εξελισσόμενης σύνθεσης και σύνδεσης μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού, δημιουργώντας αυτή την «Παραυλικότητα». Παραδείγματα υλοποιημένης δουλειάς του εντοπίζουμε μέσα από το εργαστήριό του στην Bartlett, μέσω του οποίου έχουν κατασκευαστεί πληθώρα πρωτοτύπων βιο-δεκτικών τοίχων ή πλακακίων, τα οποία είναι σχεδιασμένα ώστε να δημιουργούν χώρο για την ανάπτυξη ζωής πάνω τους8, είτε λόγω της μορφής τους και μόνο είτε συνδυαστικά με την υλικότητά τους9. Ο Cruz αναφέρεται σε αυτές τις κατασκευές ως «καλούπια» μέσα στα οποία θα αναπτυχθεί η ζωή. Το πιο γνωστό έργο τέτοιου τύπου είναι τα Indus, πλακάκια σχεδιασμένα για τον καθαρισμό μολυσμένου νερού, βασισμένα στη φυσική λειτουργία της βιο-αποκατάστασης (bioremediation), κατά την οποία μικροογρανισμοί όπως μύκητες ή φύκια (algae) καταναλώνουν και αποσυνθέτουν ρυπογόνες ουσίες του περιβάλλοντος. Τα πλακάκια έχουν διαμορφωθεί με τρόπο ώστε να δημιουργούν αυλακώσεις μέσα στις οποίες τοποθετείται ένα υδρο-gel με βάση το φύκι, που λειτουργεί σαν υποδοχέας για τον μικροοργανισμό micro-algae (μικροφύκος). Το micro-algae αφαιρεί τις μολυσματικές ουσίες από το νερό της βροχής που διασχίζει τις αυλακώσεις στον κατακόρυφο τοίχο που δημιουργείται και το καθαρό πλέον νερό που 7 Cruz, M. (2018). Paramateriality: Novel Biodigital Manifolds. In 1472480884 1065046104 M. Voyatzaki (Author), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-16). Edinburgh University Press 8 Cruz, M. (2013). Algae-cellunoi. Retrieved April 20, 2021, from http://marcoscruzarchitect.blogspot. com/2014/03/algae-cellunoi.html 9 Hahn, J. (2021, February 17). Bio-ID lab designs Diy algae-infused tiles that can extract TOXIC dyes from water. Retrieved April 18, 2021, from https://www.dezeen.com/2019/09/21/bio-id-lab-indus-algae-tiles-water/

Εικόνα 82

Εικόνα 81

Εικόνα 80

προκύπτει απορρέει από τις απολήξεις των πλακών για να αποθηκευτεί. Η κατασκευή των πλακών αυτών γίνεται in situ, με τσιμέντο ή οποιοδήποτε άλλο εύπλαστο υλικό, με τη χρήση προκατασκευασμένων καλουπιών και την επί τόπου δημιουργία του gel με ανάμιξη ειδικής σκόνης με νερό. Σκοπός είναι η κατασκευή αυτή να είναι εύκολη και δυνατή σε όλα τα μέρη όπου υπάρχει η ανάγκη καθαρισμού του νερού και βασικό σημείο της πρότασης είναι τα πλακάκια αυτά να μπορούν να επαναχρησιμοποιούνται και το gel να αντικαθίσταται μετά από ένα διάστημα. Ο Cruz βέβαια τονίζει πως η νέα μέθοδος που προτείνει στο σύνολό της δεν είναι ακόμα βιώσιμη ως προς την κατασκευή, ούτε και οικονομικά συμφέρουσα. Υποστηρίζει όμως πως η μεταστροφή προς την παρα-υλικότητα είναι απαραίτητη για την συμβίωση και την επιβίωση της ζωής στον πλανήτη. Παρόλα αυτά, αν σκεφτούμε πως τα τελευταία χρόνια, συνεχώς πληθαίνουν τα παραδείγματα κατασκευών πράσινων δωμάτων και τοίχων, που τοποθετούν την αρχιτεκτονική σε μια θέση αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον της, ίσως η προσέγγιση του Cruz να μην είναι πολύ μακριά από την ευρύτερη υλοποίησή της. 92

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Εικόνα 83

Εικόνα 84

d. Bio-computation – David Benjamin

Σε αντίστοιχο πνεύμα με τον Cruz, ο David Benjamin καθηγητής στο Columbia GSAPP και επικεφαλής του γραφείου The Living, συνεργάζεται με τον φυτοβιολόγο Fernan Federici και διερευνά το πως η αρχιτεκτονική μπορεί να «έρθει στη ζωή», κυρίως μέσα από τη βιολογία. Συγκεκριμένα, μελετά τις δυνατότητες που προκύπτουν από τις εφαρμογές της Συνθετικής βιολογίας σε συνδυασμό με τον υπολογιστικό σχεδιασμό για την επίλυση σχεδιαστικών προβλημάτων. Η Συνθετική βιολογία είναι μια νέα προσέγγιση στη μηχανική που βασίζεται στην επεξεργασία DNA και την δημιουργία βάσεων δεδομένων «τυποποιημένων» βιολογικών μερών-κομματιών, τα οποία μπορούν να συναρμολογηθούν με διάφορους τρόπους ανάλογα με το επιθυμητό αποτέλεσμα10. Αξιοσημείωτη είναι η έρευνά του για τα κύτταρα xylum που βρίσκονται στα στελέχη των φυτών και τα οποία είναι δυνατό να εξαχθούν από τα φυτά, να καλλιεργηθούν ανεξάρτητα και να αναπτυχθούν σε ό,τι σχήμα επιλέξουμε, μέσα σε μικρές γυάλινες πλακέτες. Προφανώς το μέγεθός τους δεν επιτρέπει μεγάλες κατασκευές, όμως ο Benjamin μεταφέρει την αναπτυξιακή διαδικασία που ακολουθήθηκε από τα xylum σε ηλεκτρονική μορφή και έτσι μπορεί να την αναπαράγει επακριβώς. Δουλεύει με μικροοργανισμούς όπως βακτήρια, τα οποία τοποθετεί στις κατάλληλες συνθήκες για να παράγει αυτό που επιθυμεί. Τα βακτήρια λειτουργούν σαν μικρά «εργοστάσια» παραγωγής υλικών, αφού μπορούν να δημιουργήσουν ελαστικές, σαν ύφασμα επιφάνειες, αλλά και άκαμπτες επιφάνειες, σαν τούβλα. Ορισμένα δημιουργούν επίσης περίπλοκα μοτίβα αυτοοργάνωσης. Για το λόγο αυτό, ο Benjamin συνδυάζει διαφόρων ειδών βακτήρια, με διαφορετικών ειδών επεξεργασίες, σε δοκιμαστικά πλακίδια και τα αφήνει να αναπτυχθούν ώστε να προκύψουν υλικά που συνδυάζουν όλα τα παραπάνω 10 Myers, W. (2011, April 14). Q&A: David Benjamin. Retrieved August 11, 2021, from https://www.metropolismag.com/architecture/qa-david-benjamin/

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Εικόνα 85

Εικόνα 88 Εικόνα 89

96 Εικόνα 87

Εικόνα 86

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

χαρακτηριστικά και μπορούν να αποβούν πολύ χρήσιμα στις σύγχρονες κατασκευές. Στην ουσία, ο Benjamin με το bio-computation, χρησιμοποιεί τα βιολογικά συστήματα σαν σχεδιαστικά εργαλεία, παρατηρώντας περίπλοκες κυτταρικές συμπεριφορές και χρησιμοποιώντας τις στην αρχιτεκτονική. Προφανώς υπάρχουν όρια στο κατά πόσο μπορούν οι μηχανισμοί που παρατηρούνται σε επίπεδο μικροσκοπίου να μεταφερθούν σε αρχιτεκτονική κλίμακα και εκεί ακριβώς είναι που η συνεργασία αρχιτέκτοναεπιστήμονα είναι απαραίτητη. Από τα γνωστά του έργα στα οποία έχουν εφαρμοστεί τέτοιου τύπου τεχνολογίες είναι το περίπτερο Hy-Fi για το MoMA, καθώς και το Subculture: Microbial Metrics and the Multi-Species City, μια εγκατάσταση στο Storefront for Art and Architecture. Το Hy-Fi φτιάχτηκε από τούβλα που δημιουργήθηκαν από το συνδυασμό βιοαποβλήτων από αγροτικές παραγωγές και το mycelium (μυκήλιο), ενός είδους μύκητα που αναπτύσσεται με διακλαδώσεις. Αφήνοντάς το «μείγμα» αυτών των δύο σε καλούπια με το επιθυμητό σχήμα για πέντε μέρες, σκληραίνουν και έτσι προκύπτουν τα τούβλα. Η κατασκευή είναι απόλυτα ανακυκλώσιμη και εντάσσεται στον κύκλο της ζωής, αφού επαναχρησιμοποιεί απόβλητα. Το Subculture αποσκοπούσε στην αποκάλυψη και οπτικοποίηση μικροοργανισμών που συνυπάρχουν με τους ανθρώπους στις πόλεις και των οποίων η ύπαρξη μάς περνάει απαρατήρητη, τονίζοντας την έννοια της συμβίωσης με όλα τα ζωντανά όντα. Πρόκειται για τη μετατροπή τμήματος της

όψης του κτιρίου με τοποθέτηση πλακιδίων, τα οποία αλληλεπιδρούν με διάφορους τύπους μικροοργανισμών. Η εγκατάσταση βασίστηκε στη δημιουργία βιο-δεκτικών (bio-receptive) επιφανειών, με βάση το ξύλο λόγω της σύστασής του, για την φιλοξενία των μικροοργανισμών. Τα πλακάκια εκτέθηκαν σε διαφορετικού επιπέδου διαβρωτικές διαδικασίες ώστε να δημιουργηθούν διαφορετικού τύπου «υποδοχείς» και έτσι μεταμορφώνονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με την αλληλεπίδραση που προκύπτει, αποδίδοντας μια συνεχώς εναλλασσόμενη οπτική ποικιλομορφία. Ο Benjamin είναι πολύ αισιόδοξος σχετικά με την διείσδυση της βιολογίας σε όλα τα σχεδιαστικά πεδία και ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική και πιστεύει πως η περίοδος που διανύουμε, καθώς και τα επόμενα χρόνια θα παραλληλίζονται ιστορικά με την βιομηχανική επανάσταση. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο ίδιος, κυκλοφορούν ήδη στο εμπόριο desktop DNA εκτυπωτές, οι οποίοι δίνουν τη δυνατότητα στον οποιονδήποτε να δημιουργήσει ένα ψηφιακό αρχείο με μια αλληλουχία βάσεων (αλληλουχία A, C, T, and G του γενετικού κώδικα) και μετά να εκτυπώσει το βιολογικό τμήμα που δημιούργησε επί τόπου. «Η βιολογική κατασκευή στην ουσία γίνεται προέκταση της ψηφιακής κατασκευής. Αυτές οι δυνατότητες οδηγούν ήδη σε garage biology («βιολογία του υπογείου»), που μπορεί να δημιουργήσει μια έκρηξη καινοτομίας όμοια με αυτή του garage computing.» 11 11 Myers, W. (2011, April 14).

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Ένθετο: Έμπνευση από τη φύση, με τεχνική όψη Πέραν όλων των παραπάνω, όπου η φύση βρίσκεται στην καρδιά των προτάσεων, εντοπίζουμε και κάποιες προσεγγίσεις, εξίσου ερευνητικές, οι οποίες όμως ορμώνται από τη λογική της φύσης, χωρίς να προσπαθούν να ενταχθούν απαραίτητα σε αυτήν. Ο Κώστας Γρηγοριάδης, επίσης καθηγητής στην Bartlett του UCL, μιλά για πολυ-υλικά (multi materials), δηλαδή την ανάμιξη και το συνδυασμό διαφόρων τεχνικών υλικών με διαφορετικές ιδιότητες για τη δημιουργία πιο αποδοτικών κατασκευών, με μη διακοπτόμενη υλικότητα σε όλα τα μέρη του κτιρίου. Αντίστοιχα με την Oxman, μιλάει για προγραμματισμό των υλικών, με τη διαφορά ότι αυτός αναφέρεται στον επαναπρογραμματισμό των ιδιοτήτων τους και την πρόσμιξη άλλων υλικών σε αυτά μέσω χρήσης μονάδων voxel (3D pixel), τα οποία περιέχουν όλη την απαραίτητη πληροφορία για την επιθυμητή υλικότητα, από το χρώμα, την αντοχή, τη διαπερατότητα, την ελαστικότητα κ.ο.κ.. Μέσω αυτής της λογικής, υποστηρίζει πως οι σχεδιαστικές λύσεις θα γίνουν πολύ πιο αποδοτικές και θα απομακρυνθούν από τα τυποποιημένα στοιχεία. Ο Γρηγοριάδης ωστόσο δεν κάνει καμία ουσιαστική σύνδεση με το βιοσχεδιασμό, παρά μόνο σε επίπεδο λογικής και τρόπου σκέψης. Αντίστοιχα, ο Skylar Tibbits, καθηγητής στο MIT και επικεφαλής του Self-Assembly Lab, επικεντρώνεται στην λογική της αυτό-

οργάνωσης, σχεδιάζοντας επιμέρους στοιχεία τα οποία υπό συγκεκριμένες συνθήκες και εξωτερικά ερεθίσματα συναρμολογούνται από μόνα τους και δημιουργούν άλλα αντικείμενα. Ο Tibbits καταφεύγει σε αυτή τη λογική μιμούμενος και πάλι τη λογική της φυσικής κατασκευής. Η κατασκευαστική διαδικασία στη φύση έχει την έννοια της ad hoc δημιουργίας, κατά την οποία η πρώτη ύλη μετατρέπεται απευθείας σε αντικείμενο και άρα υπάρχει μηδενική απώλεια ενέργειας για την κατασκευή. Έχοντας αυτό στο μυαλό, απώτερος σκοπός του είναι ο ολικός επαναπροσδιορισμός της σύγχρονης κατασκευής, για περισσότερο περιβαλλοντικά αποδοτικές διαδικασίες, με λιγότερη τυποποίηση και μαζικότητα στην παραγωγή. Τα σύγχρονα εργοτάξια είναι πλέον απαρχαιωμένα για τον Tibbits, αφού καταναλώνουν υπέρογκα ποσά ενέργειας για την κατασκευή τεχνητών υλικών, πηγαίνοντας κατά μία έννοια «κόντρα» στη φύση της πρώτης ύλης που χρησιμοποιούν, αφού την περνούν από μηχανήματα και επεξεργασίες για να την χειραγωγήσουν όπως επιθυμούν κατά περίπτωση. Αν αντί να «καταπιέζουμε» τη φύση των υλικών (των πρώτων υλών) εκμεταλλευόμαστε τις ιδιότητές τους προς όφελός μας, μέσω του εκ των προτέρων προγραμματισμού/πρόβλεψης της συμπεριφοράς τους σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, μπορούμε να προσεγγίσουμε τη φυσική λογική δόμησης και να εξοικονομήσουμε

Εικόνα 90 Εικόνα 91

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

100

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Εικόνα 92

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

υλικά και ενέργεια. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο Tibbits. Άλλωστε, οι λογικές αυτό-οργάνωσης των υλικών και των δομών δεν είναι κάτι καινούργιο, αφού όπως ήδη έχει αποδείξει ο Frei Otto με τα μοντέλα του με τις φούσκες για προσομοίωση κατασκευών με μεμβράνες, τα υλικά «υπολογίζουν» αποτελεσματικές μορφές και αυτό-οργανώνονται σε μορφές λόγω εξωτερικών επιρροών. Με αντίστοιχη λογική λειτούργησε και η μακέτα βαρών του Gaudi για τη Sagrada Famillia, δίνοντας ως αποτέλεσμα τη μορφή. Με τη λογική αυτή είναι επίσης πιθανό οι μορφές που δημιουργούνται να έχουν τη δυνατότητα πολλαπλασιασμού, αυτό-επιδιόρθωσης, ανάπτυξης και μετάλλαξης ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, πάντοτε με το σχεδιασμό να καθορίζει το πώς θα συμβαίνει κάθε μία από αυτές τις διαδικασίες, αλλά και τι θα προκύπτει από αυτές. Ουσιαστικά δηλαδή ο Tibbits με την πρακτική του σχεδιάζει αλληλεπιδράσεις και καταστάσεις σε συνδυασμό με τα υλικά και οι μορφές προκύπτουν από μόνες τους ως αποτέλεσμα αυτών. Γι’ αυτόν «η κατασκευή μοιάζει περισσότερο με πληροφορική ή βιολογία και όχι με σφυριά και πριόνια»1. Στην υλοποίησή της, η πρακτική του Tibbits δεν έχει άμεση σχέση με τη βιολογία ή τη φύση, όμως στην ουσία της και τη βάση που χρησιμοποιεί, μπορούμε να πούμε πως υπάρχει έντονη πρόθεση συσχετισμού και διαλόγου με βιολογικές έννοιες.

Εικόνα 93

1 1 Cogdell, C. (2018). Material Computation. In 1472501463 1065059273 C. Cogdell (Ed.), Toward A Living Architecture (pp. 69-95). University of Minnesota Press

101

5. ΣχεδιάζονταςτηνΥλικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Μετά από την παραπάνω ανάλυση, ενισχύεται ακόμη περισσότερο η άποψη πως οι τάσεις για επαναπροσδιορισμό ορισμένων βασικών στοιχείων της αρχιτεκτονικής πράξης είναι αρκετά έντονες και αναφέρονται στον «υπολογισμό της υλικότητας» με πολλαπλούς τρόπους, πολλές φορές με αρκετά μεγάλες διαφορές. Όλα τα έργα αυτού του τύπου αποτελούν σχεδόν αποκλειστικά, ερευνητικά πεδία που μας βάζουν στη διαδικασία να αναρωτηθούμε αν θα υιοθετηθούν εν τέλει από την αρχιτεκτονική και κατασκευαστική κοινότητα. Το μόνο σίγουρο είναι πως η ρητορική τους θέλει να συσχετίζεται με τη βιολογία, σε κάποιες περιπτώσεις και με τη φύση, σε μια προσπάθεια για βελτίωση της απόδοσης αλλά κυρίως του αντίκτυπου της βιομηχανίας της κατασκευής στη φύση. Μέσω του πεδίου της σχεδιασμένης υλικότητας, η οποία συνδέει περισσότερο την αρχιτεκτονική με πιο καθαρά επιστημονικά πεδία, παρατηρούμε πως η σκέψη του Schumacher σχετικά με τη μη σύνδεση της Βιομίμησης με την αρχιτεκτονική αποδεικνύεται λανθασμένη. Στα πλαίσια του ολικού σχεδιασμού και του ελέγχου που θα έπρεπε να έχει ο αρχιτέκτονας σε σχέση με το τελικό αποτέλεσμα και τον τρόπο που αυτό θα κατασκευαστεί, η Βιομίμηση αποκτά άμεση επιρροή στην αρχιτεκτονική σκέψη και το σχεδιασμό, αποδεσμεύοντας την αρχιτεκτονική από τις καθαρά φορμαλιστικές λογικές του βιομορφισμού.

102

103

104

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

105

6. Φυσικότητα στην αρχιτεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγιο

Στην θεωρητική ανάλυση που προηγήθηκε, έγινε μια προσπάθεια διερεύνησης της σχέσης του σχεδιασμού με τη φύση σε όλο της το φάσμα. Εντοπίστηκαν έννοιες που συνδιαλέγονται με τη φύση σε ευρύτερο επίπεδο, καθώς και άλλες που επικεντρώνονται στην επιστημονική μελέτη της φύσης, είτε σε σχέση με τη μορφή, είτε σε σχέση με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αρχιτεκτονήματος, είτε με το υλικό ή με ταυτόχρονη επιρροή και των τριών. Αυτό που δεν κατέστη εφικτό να διασαφηνιστεί, όμως, είναι αν τελικά οι προθέσεις των σχεδιαστών για «φυσική» αρχιτεκτονική είναι όντως εμφανείς και στην πράξη. Ακόμη, παρατηρώντας όλα τα ιστορικά παραδείγματα και τις σχέσεις που εντοπίστηκαν, δημιουργείται το ερώτημα αν όντως οι σχέσεις αυτές γίνονται αντιληπτές από έναν εξωτερικό παρατηρητή που δε γνωρίζει τη σχεδιαστική διαδικασία που έχει προηγηθεί σε κάθε περίπτωση. Και αν ο στόχος των αρχιτεκτόνων είναι η φυσική όψη και αίσθηση, είναι τελικά το ίδιο «φυσικά» όλα αυτά τα αρχιτεκτονικά έργα; Ποιο είναι το πιο καθοριστικό στοιχείο για τη «φυσικότητα» της αρχιτεκτονικής; Αντιλαμβανόμαστε όλοι το ίδιο τη φυσικότητα; Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα,

106

πραγματοποιήθηκε μια έρευνα μέσω ερωτηματολογίου σχετικά με τη φυσικότητα και τη βιολογικότητα ως έννοιες σε σχέση με το σχεδιασμό. Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε από 107 άτομα, 25% των οποίων ήταν είτε αρχιτέκτονες είτε φοιτητές αρχιτεκτονικής, 24% ασχολούταν με τα αρχιτεκτονικά δρώμενα χωρίς να έχουν άμεση σχέση με το επάγγελμα, 34% είχαν γενικό ενδιαφέρον για το θέμα και τέλος 17% δεν είχε καμία επαφή με το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής. Από τους αρχιτέκτονες που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο, 83,3% σπούδασαν στην Ελλάδα και 16,7% στο εξωτερικό. Κύριο αντικείμενο του ερωτηματολογίου αποτέλεσε η αξιολόγηση ως προς το πόσο «φυσικό» φαίνεται ένα αρχιτεκτονικό έργο στον παρατηρητή, καθώς και τα κριτήρια με τα οποία αποφασίστηκε αυτό. Οι βασικές έννοιες που πραγματεύεται η εργασία και μπορεί να συσχετίζονταν με τα αρχιτεκτονικά έργα που δόθηκαν στο ερωτηματολόγιο, όπως η Βιομίμηση, η Βιοέμπνευση, ο Βιομορφισμός, ο Βιοκλιματικός σχεδιασμός και η Βιολογικότητα, ορίστηκαν στην αρχή του ερωτηματολογίου, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση των ερωτήσεων, όπου αυτό απαιτούνταν. Να σημειωθεί πως

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Βιολογικότητα (στην αρχιτεκτονική) θεωρούμε τη χρήση της βιολογίας με οποιοδήποτε τρόπο στο σχεδιασμό, είτε σε επίπεδο συνθετικής λογικής/πρόθεσης, είτε στην λειτουργική και περιβαλλοντική απόδοση του κτιρίου. Ξεκινώντας, έγινε μια προσπάθεια κατανόησης του τρόπου με τον οποίο σχετίζονται οι έννοιες της βιολογικότητας (βιο-λογικής) και της φυσικότητας κατά το ευρύ κοινό, δίνοντας δυνατότητα επιλογής περισσότερων από μία απαντήσεων. Οι περισσότεροι ερωτηθέντες συμφώνησαν πως οι δύο έννοιες αλληλοεπηρεάζονται αλλά δεν ταυτίζονται πλήρως με ποσοστό 68,4%, ενώ δεύτερη δημοφιλέστερη ήταν η άποψη πως η φυσικότητα είναι το αποτέλεσμα της βιολογικότητας, με 22,4%. Πολλοί είναι και αυτοί που συμφωνούν πως η βιολογικότητα και η φυσικότητα μας δίνουν εντελώς διαφορετικά οπτικά αποτελέσματα (12,3%). Εντύπωση μας κάνουν και δύο μεμονωμένες απαντήσεις, στις οποίες οι ερωτηθέντες εξέφρασαν και κάποιες γενικότερες σκέψεις σχετικά με τις δύο έννοιες. Η πρώτη άποψη θεωρεί τη φυσικότητα και τη βιολογικότητα αυτονόητο κομμάτι της αρχιτεκτονικής, ενώ η δεύτερη αναφέρεται

107

6. Φυσικότηταστηναρχι τεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγι ο

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

στο πως η κοινωνία μας είναι αυτή που προσδιορίζει εν τέλει τι θα θεωρήσουμε φυσικό, και τονίζει πως κοιτάζοντας την πολυπλοκότητα της φύσης μπορούμε αμέσως να αντιληφθούμε ότι η βιολογικότητα υπάρχει παντού, άρα και στο “λιγότερο” φυσικό κτήριο. Στη συνέχεια, περνάμε στην φάση της αξιολόγησης 49 αρχιτεκτονικών έργων, όπου οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να προσδιορίσουν πόσο «φυσικό» τους φαίνεται το αρχιτεκτονικό έργο που απεικονίζεται, σε μια κλίμακα από το 0 – Καθόλου «φυσικό» έως το 5 – Πολύ «φυσικό». Τα κτίρια που δόθηκαν καλύπτουν το μεγαλύτερο φάσμα αυτών που έχουμε συσχετίσει μέχρι τώρα με τη φύση στο πέρας της εργασίας, από αρχαιοελληνικούς και αιγυπτιακούς κίονες μέχρι βιομορφικά τεκμηριωμένα έργα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Για την πιο άμεση κατανόηση των αποτελεσμάτων τοποθέτησα τα έργα αυτά στην παρακάτω κλίμακα βάσει των αξιολογήσεων:

108

109

110

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 6. Φυσικότηταστηναρχι τεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγι ο

Για την καλύτερη κατανόηση του χαρακτήρα των κτιρίων σε σχέση με τον βαθμό φυσικότητας που έλαβαν, τα 49 έργα έχουν χωριστεί σε 5 κατηγορίες: κτίρια με χρήση πρασίνου στο σχεδιασμό τους, κτίρια με χρήση φυσικών υλικών ή χρωμάτων, κτίρια τα οποία σχεδιάστηκαν με βιολογικές επιρροές ή/και πρόθεση συσχετισμού με τη βιολογία με οποιονδήποτε από τους τρόπους που έχουμε αναφέρει στο πέρας της παρούσας έρευνας, κτίρια με οργανική μορφή ή με χρήση παραμετρικού σχεδιασμού, βιοκλιματικά κτίρια και τέλος κτίρια που φαινομενικά δεν έχουν καμία σχέση με τη βιολογία ή τη φύση και τα οποία έχουμε αναφέρει κατά την ιστορική ανάλυση ως συσχετιζόμενα με τη φύση σε ένα βαθμό. Κάθε αρχιτεκτονικό έργο μπορεί να εντάσσεται σε παραπάνω από μία κατηγορία και ο βαθμός ένταξής του φαίνεται στις διαβαθμίσεις στο μήκος των γραμμών στο διάγραμμα. Μέσω του χρωματικού διαχωρισμού των 5 κατηγοριών, οπτικοποιούνται κατά μία έννοια τα κριτήρια αξιολόγησης των ερωτηθέντων σχετικά με τη φυσικότητα. Ας ξεκινήσουμε με τη γενική εικόνα του διαγράμματος, η οποία μας δείχνει πως το βασικότερο στοιχείο που προσδιορίζει την φυσικότητα των κτιρίων είναι η φυσικότητα της όψης του, δηλαδή του υλικού του. Το στοιχείο που φαίνεται να επηρεάζει λιγότερο το πόσο φυσικό μοιάζει ένα κτίριο είναι ο βιοκλιματικός του χαρακτήρας, αφού τα κτίρια που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία καταλαμβάνουν τις χαμηλότερες θέσεις. Στη δεύτερη θέση επιρροής της φυσικότητας μοιάζει να προκύπτει η τοποθέτηση πρασίνου πάνω

111

στο κτίριο, αφού τα περισσότερα παραδείγματα τέτοιων κτιρίων αξιολογήθηκαν υψηλά. Τα παραδείγματα που δόθηκαν από την ιστορική αναδρομή έλαβαν κατά βάση μέτριες βαθμολογίες, γεγονός που μας δείχνει πως μάλλον οι συσχετισμοί που έγιναν μεταξύ αυτών και της φύσης δεν είναι πάντα εμφανείς στο ευρύ κοινό. Στην κατηγορία που αναφέρεται κατά βάση στη μορφή των κτιρίων, καθώς και σε αυτήν που σχετίζεται με τη βιολογική τεκμηρίωση θα σταθούμε λίγο παραπάνω. Οι κατηγορίες αυτές παρουσιάζουν διακυμάνσεις στο σύνολο της κλίμακας και άρα για να αντιληφθούμε τον πραγματικό τους ρόλο πρέπει να τις εξετάσουμε συνδυαστικά. Στις χαμηλές θέσεις της κλίμακας, οι κατηγορίες αυτές συνυπάρχουν σε αρκετές περιπτώσεις χωρίς την παρουσία άλλων. Αυτό μας δείχνει πως η βιομορφικές φόρμες και οι οργανικές μορφές ή και ο απλός εννοιολογικός ή θεωρητικός συσχετισμός με τη βιολογία δεν αποφέρει οπτικά «φυσικά» αποτελέσματα κατά την κρίση του κόσμου. Αντιθέτως, όταν αυτές οι δύο κατηγορίες αρχίζουν να συνδυάζονται με φυσικά υλικά ή με φυτεύσεις, οι βαθμολογίες αρχίζουν να ανεβαίνουν. Βλέπουμε δε, πως στις υψηλότερες θέσεις, η βιολογική τεκμηρίωση παύει να υπάρχει, ενώ οι οργανικές μορφές –οι οποίες εμπνέονται από βιολογικές/φυσικές μορφές, χωρίς όμως να επικεντρώνονται στη βιολογική τους προέλευση- συνδυαζόμενες με φυσικά υλικά, κερδίζουν τις εντυπώσεις. Επομένως, το βασικότερο σημείο επιρροής της «φυσικής» αρχιτεκτονικής μοιάζει να είναι το υλικό, συνδυαζόμενο με οργανικές φόρμες. Η βιολογικότητα από μόνη της δεν μπορεί να συσχετιστεί με φυσικό αποτέλεσμα, εκτός εάν αναφέρεται ταυτόχρονα στο υλικό και στη μορφή (ή μόνο στο υλικό, με την σημασία του φυσικού υλικού).

112

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

6. Φυσικότηταστηναρχι τεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγι ο

Γενικότερα, παρατηρώντας τις αξιολογήσεις των αρχιτεκτόνων (και φοιτητών αρχιτεκτονικής) βλέπουμε πως περίπου οι μισοί από αυτούς φαίνεται να επηρεάστηκαν από ιστορικές ή θεωρητικές γνώσεις που μπορεί να είχαν σχετικά με τα εικονιζόμενα κτίρια –όπως αυτές που αναλύσαμε στο πέρας της εργασίας, επομένως η γενική άποψη που διαμορφώνεται από το σύνολο των ερωτηθέντων δεν επηρεάζεται από το αν έχουν άμεση σχέση με το αντικείμενο, παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Το γεγονός αυτό είναι και ενδεικτικό και της έλλειψης γνώσεων για πεδία βιο-σχεδιασμού, όπως για παράδειγμα αυτό της υπολογισμένης υλικότητας, ακόμα και μέσα στην αρχιτεκτονική κοινότητα και επομένως αποκαλύπτει την ανάγκη διεύρυνσης των αρχιτεκτονικών σπουδών και προς αυτή την κατεύθυνση. Μετά την αξιολόγηση των έργων, οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να προσδιορίσουν βάσει ποιών κριτηρίων αξιολόγησαν τη φυσικότητα των κτιρίων, ώστε να διαπιστωθεί αν οι παρατηρήσεις που εντοπίστηκαν παραπάνω συμβαδίζουν με τις απόψεις τους. Τα κριτήρια ανάμεσα στα οποία επέλεγαν οι ερωτώμενοι ήταν η υλικότητα, η μορφή/κατασκευή, ο βιοκλιματικός χαρακτήρας, η ένταξη στο περιβάλλον και η ύπαρξη πρασίνου πάνω στο κτίριο. Οι ερωτηθέντες βαθμολόγησαν το κάθε κριτήριο με βάση το πόσο θεωρούν πως επηρέασε την αξιολόγηση που έκαναν. Μια γενική παρατήρηση είναι πως σε πολλές περιπτώσεις τα κριτήρια που επιλέχθηκαν ως πιο σημαντικά για την «φυσική» όψηαίσθηση δεν ανταποκρίνονταν στη βαθμολογία των αντίστοιχων παραδειγμάτων που είχαν τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά που εντοπίσαμε και παραπάνω. Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση

113

Εικόνα 94

Εικόνα 98

Εικόνα 96

114

Εικόνα 97

Εικόνα 95

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 6. Φυσικότηταστηναρχι τεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγι ο

του κριτηρίου της βιοκλιματικότητας, η οποία αξιολογήθηκε με σχετικά υψηλή βαθμολογία ενώ στην πράξη δεν μπορεί να φανεί κάπως στην όψη του αρχιτεκτονήματος παρά μόνο αν κάποιος το γνωρίζει εκ των προτέρων. Χαρακτηριστικά, το κτίριο Algae House, το Gherkin και το East gate Center, όλα κτίρια με βιοκλιματικήβιομιμητική λειτουργία, έλαβαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες ως προς τη φυσικότητά τους, από άτομα που τοποθέτησαν την βιοκλιματικότητα αρκετά ψηλά στα κριτήριά τους. Το σημαντικότερο κριτήριο με διαφορά από τα υπόλοιπα φαίνεται να είναι η ένταξη του αρχιτεκτονήματος στο περιβάλλον του. Ακολουθούν η μορφή, σε μικρή απόσταση από την υλικότητα, μετά ο βιοκλιματικός χαρακτήρας του κτιρίου και τέλος η ύπαρξη πρασίνου πάνω στο κτίριο. Η ένταξη στο περιβάλλον περιλαμβάνει μέσα της και την υλικότητα και την μορφή και ορισμένες φορές και την τοποθέτηση πρασίνου στην αρχιτεκτονική σύνθεση, επομένως ως απάντηση συνοψίζει τις παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν προηγουμένως σχετικά με τις αξιολογήσεις των κτιρίων. Το γεγονός όμως πως αντί να αναδειχθούν ξεχωριστά η υλικότητα και η μορφή ως τα σημαντικότερα κριτήρια, το κοινό επιλέγει την ένταξη στο περιβάλλον, μας κάνει να σκεφτούμε πως μάλλον το «φυσικό» στην αρχιτεκτονική έχει διαφορετική σημασία για τον καθένα. Παρατηρώντας τις απαντήσεις των αρχιτεκτόνων σε αυτή την ερώτηση βλέπουμε πως ταυτίζονται με αυτές του κοινού, με μικρή διαφοροποίηση πως η μορφή και το υλικό ταυτίζονται σε βαθμολογία –με ελάχιστο προβάδισμα του υλικού (3.80/5 έναντι 3.79/5 της μορφής). Σίγουρα πάντως η σύγχυση των εννοιών «βιολογικότητα» και «φυσικότητα» είναι μεγάλη, αν και ορισμένοι ερωτηθέντες προσπάθησαν να τις διασαφηνίσουν. Μια άποψη αναφέρει πως «σε κάθε περίπτωση η βιολογικότητα στο βαθμό που ερμηνεύεται από την ένταξη βιοκλιματικών μέθοδών στον σχεδιασμό (λειτουργική και περιβαλλοντική απόδοση του κτιρίου) με τα

115

δεδομένα της εποχής επηρεάζει τη φυσικότητα των κτιρίων, αλλά δεν την καθορίζει διότι εξαρτάται από τις συνθετικές επιλογές. Τα υλικά και η μορφή είναι αυτά που κυρίως καθορίζουν την ένταξη του έργου στο περιβάλλον του και η ένταξη είναι αυτό που δίνει το αποτέλεσμα φυσικότητας ή όχι στο έργο.» Μια δεύτερη άποψη θεωρεί πως «κάθε οντότητα έχει μια βιολογική υπόσταση μιας και ανήκει σε ένα σύστημα το οποίο έχει βιολογικές αρχές. Ο βιομορφισμός δεν έχει να κάνει με τη βιολογικότητα και τη φυσικότητα, αν θυμηθούμε και το μανιφέστο των Μεταβολιστών, τις έρευνες των R&Sie κ.ά.» Σε μία τρίτη ερμηνεία, αναφέρεται πως «η φυσικότητα έχει σχέση με το πόσο κοντά είναι το αισθητικό αποτέλεσμα στο φυσικό περιβάλλον όπου τοποθετείται και με το πόσο φυσικά και συναφή με το συγκεκριμένο περιβάλλον είναι τα υλικά που αξιοποιούνται. Η βιολογικότητα έχει σχέση με το πόσο εμπνέεται το αισθητικό αποτέλεσμα από βιολογικές μορφές.» Κατά τη δική μου κρίση, στην αναγνώριση της φυσικότητας παίζει πολύ βασικό ρόλο το υλικό και η μορφή, σε συνδυασμό με το τι έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε, αφού η «φυσικότητα» πέρα από τη σύνδεση με τη φύση έχει να κάνει και με το συνηθισμένο, το αβίαστο, το αναμενόμενο. Ό,τι διαταράσσει τη «φυσική» ροή των πραγμάτων –ακόμα κι αν είναι όντως πιο κοντά στην πραγματική φύση- μας ξενίζει και μας φαίνεται τελικά αφύσικο. Οι ερωτηθέντες πάντως στην πλειοψηφία τους θα συμφωνήσουν πως μια βιολογική μορφή μπορεί τελικά να μη μοιάζει «φυσική» και αντίστροφα πως μια μορφή που μοιάζει «φυσική» μπορεί να μην έχει βιολογικό υπόβαθρο. Ο στόχος των σύγχρονων αρχιτεκτόνων που ασχολούνται με ζητήματα βιομίμησης, βιο-σχεδιασμού ή οργανικής αρχιτεκτονικής δεν είναι απαραίτητα να ικανοποιήσουν τα σύγχρονα πρότυπα της «φυσικότητας». Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που δεν τοποθετήθηκαν ψηλά στην κλίμακα φυσικότητας. Οι βιο-αναφορές πάντως παραμένουν ισχυρές, διατηρώντας έτσι το δεσμό αυτών των κατασκευών με το φυσικό κόσμο. Σε κάθε

116

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου 6. Φυσικότηταστηναρχι τεκτονική – έρευνα / ερωτηματολόγι ο

περίπτωση, οι περισσότεροι ερωτηθέντες, με ποσοστό 45%, θεωρούν πως και η βιολογικότητα και η φυσικότητα έχουν νόημα για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στο μέλλον, με τους υπόλοιπους να προτιμούν τη φυσικότητα (31,6%) και λίγους από αυτούς να θεωρούν πως καμία από τις δύο δεν έχει λόγο ύπαρξης στο πεδίο της αρχιτεκτονικής (5%). Εκτίμησή μου είναι πως οι αξιολογήσεις της ίδιας ομάδας ανθρώπων θα ήταν πιθανότατα διαφορετικές, αν είχαν εκτεθεί, π.χ. στο πλαίσιο ενός συνεδρίου ή ενός φόρουμ για τη βιώσιμη δόμηση, σε διάλογο και ακούσματα σχετικά με τα βασικά σημεία προσεγγίσεων σαν αυτές που παρουσιάζονται στο θεωρητικό μέρος αυτής της εργασίας, κυρίως όσον αφορά τα έργα της υπολογισμένης υλικότητας που δόθηκαν. Με άλλα λόγια, οι τοποθετήσεις τους είναι επηρεασμένες από τη μονόπλευρη εμπειρία τους. Αυτό υποδεικνύει ότι σε ένα σενάριο μετάβασης της αρχιτεκτονικής σε πιο βιολογικές και φυσικές πρακτικές, θα χρειαστεί ανάλογη ενημέρωση των «χρηστών», αλλά και των αρχιτεκτόνων στο σύνολό τους.

117

118

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

119

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Συμπεράσματα

Μέσα από αυτή την εκτενή περιήγηση στον κόσμο της «φυσικής» αρχιτεκτονικής, νιώθω την ανάγκη να ορίσω εκ νέου τον όρο «φυσικότητα». Η «Φυσικότητα» ενός αρχιτεκτονήματος μπορεί να αναφέρεται στην μορφή και την κατασκευή της, στην υλικότητά της, στην σχεδιαστική λογική της και στην βιοκλιματικότητά της. Η Φυσικότητα όμως έχει επαναπροσδιοριστεί μέσα από την εξέλιξη των κοινωνιών και προκύπτει και από κοινωνικά πρότυπα, αφού πέραν του φυσικού περιβάλλοντος και των στοιχείων που σχετίζονται με τη ζωή στη Γη, «φυσικό» χαρακτηρίζεται κάθε τι κοινωνικά κατοχυρωμένο, η αλλαγή του οποίου θα διαταράξει την καθορισμένη αρμονία. Επομένως, με αυτή της τη σημασία η Φυσικότητα έρχεται σε αντίθεση με την επιστροφή στις οργανικές μορφές και τη βιοαρχιτεκτονική, αφού ό,τι δεν συμβαδίσει με το status-quo της ορθοκανονικής πόλης χαρακτηρίζεται ως μη φυσικό. Στη δική μας περίπτωση, θα προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από αυτή τη σημασία, να επικεντρωθούμε στο «φυσικό» με την πρωταρχική του έννοια, δηλαδή κομμάτι της φύσης, με όποιο τρόπο κι αν συμβαίνει αυτό και να προωθήσουμε την επαναφορά αυτής της σημασίας του ως αποκλειστική –τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική. Όπως διαπιστώθηκε από την

120

έρευνα, σε περιπτώσεις αρχιτεκτονικής στις οποίες υπάρχει πιο «φυσική» αντιμετώπιση σε περισσότερα από ένα σχεδιαστικά κομμάτια (μορφή, υλικό, βιοκλιματική λειτουργία κλπ.), έστω και σε δευτερεύοντα βαθμό, το τελικό αποτέλεσμα τεκμηριώνεται πιο ολοκληρωμένα ως «φυσικό». Σε κάθε περίπτωση όμως, η φυσικότητα κρίνεται εκ του αποτελέσματος και η μορφή και η υλικότητα είναι αυτές που γίνονται πιο άμεσα αντιληπτές από τον παρατηρητή. Η παρουσία της φύσης στην αρχιτεκτονική έχει λάβει μια τροπή εντελώς διαφορετική από αυτή που με αθωότητα εντοπίστηκε στην αρχή της διερεύνησης. Η βιολογικότητα των μορφών δεν προκύπτει έτσι απλά, τεκμηριώνεται από την «μαθηματικότητά» τους. Μπορεί η αρχική πρόθεση των σχεδιαστών να μην ήταν η φυσικότητα, αφού με το υλικό που επιλέγεται κατά την υλοποίηση της πλειοψηφίας των μορφών αυτών πιο πολύ εξωγήινες μοιάζουν παρά φυσικές, όμως τα μαθηματικά δε μπορούν να κρύψουν το συσχετισμό με τη φύση. Αυτή η νέα σχεδιαστική λογική που καλλιεργείται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια φαίνεται να παραλληλίζεται με βιολογικές διαδικασίες και να δανείζεται όρους όπως η μορφογένεση, καθιστώντας αναπόφευκτη τη σύγκριση της φύσης με το ανθρωπογενές. Η μεγάλη διαφορά των ανθρώπινων από τις φυσικές κατασκευές

Εικόνα 99 Εικόνα 100

βέβαια έγκειται στο ότι στη φύση οι μορφές που προκύπτουν είναι απολύτως αιτιολογημένες και δεν βασίζονται ποτέ σε αισθητικά κριτήρια, ενώ στην αρχιτεκτονική αυτό δε συμβαίνει. Αντίθετα, θα μπορούσε κανείς να πει πως η «οργανική» αισθητική που προβάλλεται είναι απλώς μια τάση και δεν σχετίζεται ουσιαστικά με το περιβάλλον και τη φύση. Η σύγκρουση του τεχνητού με το φυσικό δεν μπορεί να αποφευχθεί, αφού πέρα από την εκτενέστερη ένταξη πρασίνου πάνω στις κατασκευές σε κάποιες περιπτώσεις, οι μορφές αυτές μοιάζουν απλά ως οργανικά υβρίδια, που εν τέλει ελάχιστα διαφέρουν από τα κτίρια του μοντερνισμού. Ένας αρχιτέκτονας που πρεσβεύει την οργανική/βιομορφική αρχιτεκτονική οφείλει να προσπαθήσει λίγο παραπάνω για να πετύχει την πραγματικά ουσιαστική μίμηση της φύσης, που θα επιφέρει και συνολικά φυσικά αποτελέσματα. «Φυσική» αντιμετώπιση, άλλωστε, θεωρείται όπως είδαμε και η χρήση «σχεδιαστικών αρχών» της φύσης για βιοκλιματικούς ή κατασκευαστικούς σκοπούς, που όμως σε καμία περίπτωση δεν συνεπάγεται και οπτικά «φυσικά» κτίρια. Καταλήγουμε λοιπόν σε μια υποκατηγορία της φυσικότητας, την «Εμφανή Φυσικότητα» ενός αρχιτεκτονήματος, η οποία μάλλον κυρίως στην υλικότητα μπορεί να βασιστεί. Το τι είναι και τι δεν είναι φυσικό για

121

Συμπεράσματα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 101

Εικόνα 102

122

η φόρμα, δηλαδή στο υλικό. Ίσως αυτός είναι και ο λόγος που παραδοσιακές ή προϊστορικές κατασκευές με φυσικά υλικά μοιάζουν πιο κοντά στο φυσικό πρότυπο απ’ ότι «φυσικά» σχεδιασμένες μορφές. Παρόλα αυτά όμως, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως οι μορφές που σχεδιάζονται με φυσική έμπνευση αποτελούν σίγουρα ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης αρχιτεκτονικής κουλτούρας. Αν και δεν καταλήγουν να είναι «φυσικές», σίγουρα ο πειραματισμός με τέτοιου είδους φόρμες και η μεταφορά βιολογικών μορφών σε αρχιτεκτονική κλίμακα παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον. Τι θα γίνει όμως αν καταφέρουμε να «παντρέψουμε» όλες αυτές τις σχεδιαστικές επιλογές κατασκευάζοντας κτίρια που θα λειτουργούν βιοκλιματικά, θα έχουν «φυσική» μορφή αλλά και όψη; Μήπως τότε θα προσεγγίσουμε την «καθολική Φυσικότητα» και τη μεταμόρφωση που θέλουμε και πρέπει να πραγματοποιηθεί σε αυτό το αστικό δάσος; Για να μπορέσουν να «φυσικοποιηθούν» οι πόλεις πρέπει μαζί με, ή καλύτερα πριν από την αλλαγή της σχεδιαστικής λογικής να αλλάξει η κατασκευαστική λογική και η φύση των υλικών που χρησιμοποιούνται. Αν “πρασινίσουν” τα υπάρχοντα κτίρια, θα είναι σίγουρα πιο ομαλή η μετάβαση από την αρχιτεκτονική του τσιμεντένιου κουτιού στην ροϊκή αρχιτεκτονική της φύσης που ονειρεύονται ορισμένοι σύγχρονοι αρχιτέκτονες. Απαραίτητη είναι και

123

Εικόνα 103 Εικόνα 104

124

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου Συμπεράσματα

η προώθηση των βιο-τακτικών σχεδιασμού στο ευρύ κοινό, η καλλιέργεια της διαλλακτικότητας σε σχέση με τα κατοχυρωμένα αισθητικά πρότυπα και η προσπάθεια να υπάρξει διάθεση για αλλαγή και από τους αποδέκτες της αρχιτεκτονικής, δηλαδή τους χρήστες. Σήμερα παρατηρείται μια τάση σύνδεσης του πρασίνου με την ιδανική εκδοχή της πόλης, την αειφορία και γενικότερα την ευημερία, τα οποία ίσως μπορούν σε δεύτερο χρόνο να συνδεθούν και πιο συνολικά με τον βιο-σχεδιασμό. Από τον τρόπο που παρουσιάζονται οι «φυσικές» πόλεις στις ταινίες επιστημονικής –ή μη- φαντασίας, μέχρι τον τρόπο που τα αρχιτεκτονικά γραφεία απεικονίζουν τις προτάσεις τους, βλέπουμε μια πρόθεση το πράσινο να επανακυριεύσει το κτισμένο περιβάλλον. Μια απλή παρατήρηση κτιρίων υπό εγκατάλειψη ή και κτιρίων στα οποία το πράσινο έχει αφεθεί ελεύθερο να αναπτυχθεί επάνω τους μας δίνει να καταλάβουμε πως η συνδιαλλαγή με τη φύση είναι αναπόφευκτη και επομένως η οργανωμένη συνύπαρξη μαζί της απαραίτητη. Οι νέες τάσεις για σχεδιασμό με γνώμονα το υλικό, αλλά και ο σχεδιασμός του ίδιου του υλικού σίγουρα δεν είναι τυχαίες. Σε ένα πλανήτη με ελλείπεις πόρους και συνεχή αύξηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων μόνη λύση είναι η κατασκευή εναλλακτικών τρόπων δόμησης, που συμβιώνουν με τη φύση χωρίς να την καταχρώνται ούτε και να

Εικόνα 105

125

Εικόνα 106

126

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου Συμπεράσματα

την καταστρέφουν. Σίγουρα οι τεχνολογίες αυτές είναι ακόμη σε επίπεδο μελέτης και πειραματισμού και ίσως πρέπει κανείς να είναι καχύποπτος ως προς τις πραγματικές επιπτώσεις των πειραμάτων αυτών στη φύση, ειδικά όταν αρχίσουν να εφαρμόζονται στην κλίμακα της βιομηχανίας της κατασκευής. Σε καμία περίπτωση δεν αμφισβητούνται οι καλές προθέσεις των μελετητών, όμως είναι βέβαιο πως ακόμη και τα πιο «βιολογικά» πράγματα όταν κατασκευάζονται από τον άνθρωπο έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον του. Το μόνο που μένει να δούμε είναι κατά πόσο οι επιπτώσεις αυτές θα αντισταθμίζονται –μπορεί και με το παραπάνω- από τα επιτεύγματα και τα οφέλη. Σε κάθε περίπτωση, λαμβάνοντας υπόψη τα σύγχρονα προβλήματα, οι προσπάθειες για μεταμόρφωση της αρχιτεκτονικής στο σύνολό της είναι απαραίτητες. O William Katavolos1, είχε εκφράσει μια ακόμη πιο ριζοσπαστική πρόθεση για το μέλλον των κατασκευών κατά τη μεταπολεμική περίοδο, προτείνοντας μέσα από το βιβλίο του «Organics and Evolutionary Architecture» την κατασκευή γενετικά ρυθμισμένων σπόρων από τους οποίους θα προκύπτουν αντικείμενα, κτίρια και εν τέλει ολόκληρες πόλεις.2 Η άποψη αυτή, αν και αρκετά «τραβηγμένη», μπορεί να θεωρηθεί βάσιμη αν αναλογιστούμε πως πλέον

Εικόνα 107

1 «Καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ινστιτούτου Pratt από τη δεκαετία του 1970, ίδρυσε το Κέντρο Πειραματικών Δομών, ένα τμήμα που περικλείει την πίστη του στη σημασία του σχεδιασμού και της έρευνας. Ήταν ισχυρός υποστηρικτής της διεπιστημονικής μάθησης. Αν και έχει ρίζες στην αρχιτεκτονική, το έργο του εκτείνεται στους τομείς των μαθηματικών, της φυσικής, της νανοτεχνολογίας και του οργανισμού.» https://www.archpaper.com/2020/10/william-katavolos-dies-at-96/ 2 Cruz, M. (2018). Paramateriality: Novel Biodigital Manifolds. In 1472480884 1065046104 M. Voyatzaki (Author), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-16). Edinburgh University Press.

127

Συμπεράσματα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

η επιστήμη έχει τη δυνατότητα να «αναπτύξει» βιολογικά υλικά από το μηδέν. Δεν αποκλείεται κάποτε ο αρχιτέκτονας να έχει ρόλο βιολόγου και να ρυθμίζει τη μορφή που θα προκύψει εν τέλει από ένα σπόρο. Μπορεί να ακούγεται σαν επιστημονική φαντασία –ίσως μπορεί και να είναι- όμως οι δυνατότητες που έχουμε σήμερα κάποτε ήταν επιστημονική φαντασία. Αυτό φυσικά δε σημαίνει πως θα πάψουν να υπάρχουν αρχιτέκτονες, απλώς θα πρέπει ίσως να γίνουμε πιο ανοιχτοί, πιο ευέλικτοι και πιο διεπιστημονικοί, ώστε να προσαρμοζόμαστε στα δεδομένα και να προλαβαίνουμε τις εξελίξεις. Οι πολλαπλές ανατροπές που βιώσμαμε εξαιτίας της ακόμη εξελισσόμενης πανδημίας του COVID-19 μας δίδαξαν ότι, το μέλλον μας επιφυλάσσει πολλά και ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το αύριο. Μπορεί και η Υπολογιστική Υλικότητα όπως και ο Παραμετρισμός και η «Δεύτερη Φύση» του Schumacher να καταλήξει να είναι απλώς μια ουτοπική-φιλοσοφική άποψη. Προσωπικά, ελπίζω τα επόμενα χρόνια να δω το όραμα αυτής της μερίδας των αρχιτεκτόνων να πραγματοποιείται, για να επαναφέρουμε επιτέλους τη φύση ουσιαστικά στη ζωή και στις πόλεις μας και να συνυπάρχουμε μέσα της όπως πραγματικά θα έπρεπε. Για να γίνει ξανά το αστικό δάσος φυσικό.

128

Εικόνα 108

129

130

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνα 109

131

132

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

133

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Α. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η σχέση της φύσης με τις ανθρώπινες κατασκευές ιστορικά εντοπίζεται στις απαρχές της ζωής του ανθρώπου. Στις διάφορες ιστορικές περιόδους εμφανίζεται ένα φάσμα συσχετισμών με τη φύση, οι οποίοι ορισμένες φορές είναι ακούσιοι και άλλες προμελετημένοι. Οι συσχετισμοί που επισημαίνονται αναφέρονται σε πολλά σημεία της αρχιτεκτονικής πράξης, όπως στην υλικότητα, στον διάκοσμο, στη δομή και την αρχιτεκτονική έκφραση, στην σχεδιαστική λογική, στην κατασκευή, στη μορφή και στη βιοκλιματικότητα.

134

Υλικότητα

Ο πρώτος συσχετισμός που εμφανίζεται ιστορικά είναι η σχέση του ανθρώπου με την υλικότητα της φύσης και κατ’ επέκταση η χρήση της φύσης στην κατασκευή, χωρίς επεξεργασία. Ξεκινώντας από την απλή χρήση της ήδη υπάρχουσας φυσικής μορφής για καταφύγιο κατά την προϊστορία, δηλαδή τη σπηλιά, και ύστερα παίρνοντας την πρώτη ύλη που βρίσκεται άφθονη στο περιβάλλον, όπως είναι η πέτρα, το χώμα, το ξύλο, οι άνθρωποι οικοδομούν τα πρώτα τους σπίτια ή και μνημεία λατρείας όπως το Stonehenge στην Αγγλία. Η υλικότητα είναι παρούσα με αντίστοιχο τρόπο και στο Μεξικό με τις πυραμίδες των Αζτέκων, των Μάγια και των άλλων φυλών, αλλά και στην αρχαία Ελλάδα και Αίγυπτο, που όμως πλέον σιγά σιγά η πρώτη ύλη έχει λάβει περισσότερη επεξεργασία. Χαρακτηριστική είναι επίσης η φυσικότητα των οικισμών της Καππαδοκίας, κατά τη Βυζαντινή περίοδο, οι οποίοι είχαν λαξευτεί εξ ολοκλήρου μέσα σε βράχους. Η σχέση που αναπτύσσεται με το φυσικό περιβάλλον σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αρκετά ουσιαστική και ειλικρινής, αφού οι άνθρωποι το αξιοποιούσαν στο ελάχιστο ώστε να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες.

135

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Διακόσμηση

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

136

Κατά ένα μεγάλο διάστημα στην ιστορία, η σχέση της φύσης με την αρχιτεκτονική περιοριζόταν σε επίπεδο διακόσμησης, με διάφορες παραλλαγές είτε πιο έντονης παραστατικότητας και ρεαλισμού, είτε γεωμετρικοποίησης και συμβολισμού. Η χρήση διακοσμητικών στοιχείων που τονίζουν την ομορφιά του περιβάλλοντος προβάλλει το σεβασμό του ανθρώπου προς την Μητέρα Φύση, δημιουργεί αντιθέσεις μεταξύ αυτής και του τεχνητού-ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και προσδίδει μια επιπλέον στρώση πολυπλοκότητας στις κενές επιφάνειες και τις ίσιες γραμμές. Στην κατηγορία της διακοσμητικής χρήσης της φύσης εντάσσονται πρώτες οι Αιγυπτιακή και Αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική, στις οποίες βλέπουμε για πρώτη φορά την έντονη παρουσία φυσικών μοτίβων στον ανάγλυφο διάκοσμο των αρχιτεκτονικών στοιχείων. Συγκεκριμένα, στην Αίγυπτο βλέπουμε κίονες με φυτομορφικά κιονόκρανα, με σχήμα λωτού, πάπυρου ή φοίνικα, όπως φαίνεται στην εικόνα, καθώς και τοιχογραφίες με αναπαραστάσεις φυτών και ζώων. Αντίστοιχα, στην αρχαία Ελλάδα εντοπίζεται έντονα η παρουσία φυτικών μοτίβων στους κορινθιακούς κίονες, γεωμετρικοποιημένα στοιχεία φυσικών μορφών όπως είναι η σπείρα στον ιωνικό κίονα, τοιχογραφίες στη μινωική Κρήτη και πολλά ακόμα διακοσμητικά μοτίβα, είτε πιο παραστατικά είτε πιο γεωμετρικά. Αξιοσημείωτο είναι βέβαια πως λόγω της ανάπτυξης της επιστήμης των μαθηματικών στην αρχαία Ελλάδα έχουν παρατηρηθεί και άλλοι συσχετισμοί της αρχιτεκτονικής της με τη φύση, όπως είναι για παράδειγμα η χρήση της χρυσής τομής στις αναλογίες του Παρθενώνα. Στην αρχαία Ρώμη τα στοιχεία που «αντιγράφηκαν» από την Ελληνική αρχιτεκτονική διατήρησαν τα φυτικά μοτίβα στην ιστορία, και έτσι συνέχισαν να χρησιμοποιούνται σε αντίστοιχο βαθμό. Έντονη παρουσία τέτοιων μοτίβων

137

138

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

139

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

υπήρχε και κατά τη Βυζαντινή περίοδο καθώς και στην Ισλαμική αρχιτεκτονική, όπου ήταν ακόμη πιο έντονη η χρήση τους. Κατά την Αναγέννηση ο χαρακτήρας των διακόσμων δεν αλλάζει ιδιαίτερα αφού και αυτή εμπνέεται από την αρχαιότητα και έτσι τα στοιχεία μοιάζουν με προγενέστερα και χρησιμοποιούνται με φειδώ. Λίγο αργότερα, στο Μπαρόκ -και μετέπειτα στο Ροκοκό, παρατηρείται μια πρωτόγνωρη ένταση στη χρήση των φυτικών μοτίβων και των ζωικών μορφών στους χώρους και συχνά τα μοτίβα αυτά χρωματίζονταν χρυσά ή και με άλλα έντονα και «πλούσια» χρώματα. Κατά το Νεοκλασικισμό οι διάκοσμοι επανέρχονται σε πιο ήπιου χαρακτήρα απεικονίσεις και η χρήση τους είναι αρκετά πιο περιορισμένη. Τέλος, την περίοδο του Art Deco η φύση γεωμετρικοποιείται απόλυτα και χρησιμοποιείται έντονα σαν έμπνευση για γεωμετρικά μοτίβα που διακοσμούν τα κτίρια τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Η διακοσμητική αντιμετώπιση επικεντρώνεται στην ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος μέσω της αντιγραφής των μορφών του, υπερτονίζοντας όμως τον τεχνητό χαρακτήρα των απεικονίσεων αυτών. Ενώ πολλά από αυτά τα διακοσμητικά στοιχεία έγιναν με μεγάλη λεπτομέρεια και προσεκτική μίμηση της βιολογικής μορφής, οι δημιουργοί πολλές φορές ένιωθαν την ανάγκη είτε αφαίρεσης -με τη χρήση ενιαίας υλικότητας στα γλυπτικά στοιχεία ή με την αφαιρετική απεικόνιση- είτε υπερτονισμού των στοιχείων αυτών, όπως για παράδειγμα στο μπαρόκ με τα φανταχτερά «βασιλικά» χρώματα που χρησιμοποιούσαν. Αυτή η σχέση με το φυσικό επομένως, αν και σχέση θαυμασμού και σεβασμού, ήταν περισσότερο συμβολική ή και εντελώς επιφανειακή σε κάποιες περιπτώσεις.

140

141

Δομή - Έκφραση 142

H Γοτθική περίοδος και η περίοδος του Art Nouveau δεν αναφέρθηκαν παραπάνω, παρά την προφανή σχέση τους με τη φύση. Οι δύο αυτές περίοδοι, περιλαμβάνουν στοιχεία εμπνευσμένα από τη φύση με πιο ουσιαστικό τρόπο από τις άλλες περιόδους και για αυτόν το λόγο κρίνεται σκόπιμη μια πιο εκτενής αναφορά σε αυτές. Κατά τη γοτθική περίοδο δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως τα κτίσματα είχαν φυσικό διάκοσμο. Η «φυσικότητα» της γοτθικής αρχιτεκτονικής έγκειται κυρίως στην κατασκευή της. Οι ραβδώσεις των υποστυλωμάτων που ακτινωτά εξελίσσονται σε τοξωτά δοκάρια στηρίζοντας την οροφή θυμίζουν τη δομή δέντρων. Πολλές φορές μάλιστα η ίδια η κατασκευή της οροφής, με τα διάφορα τοξωτά στηρίγματα παραπέμπει σε λουλούδια ή άλλα φυσικά στοιχεία και οι τριγωνισμοί που σχηματίζονταν κατά περίπτωση μοιάζουν να ακολουθούν τακτικές αντίστοιχες με τις σύγχρονες μεθόδους στήριξης καμπύλων επιφανίων με ευθύγραμμα δοκάρια. Ακόμη, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως οι αντηρίδες που χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς στη γοτθική περίοδο θυμίζουν πόδια αρθροπόδου ζώου. Τέλος –πιο κυριολεκτικά, μπορούμε να κάνουμε το συσχετισμό του ρόδακα με ένα άνθος. Αν και οι παραπάνω παρατηρήσεις τεκμηριώνονται με τη σύγκριση των εικόνων, στη βιβλιογραφία δεν εντοπίζεται κάποιος εσκεμμένος συσχετισμός της γοτθικής αρχιτεκτονικής με τη φύση, επομένως η ένταξή της στις περιπτώσεις όπου η κατασκευαστική δομή σχετίζεται με τη φύση είναι κάπως αυθαίρετη. Μπορούμε βέβαια να

ισχυριστούμε πως αφού η φύση έχει την τάση να δημιουργεί μορφές που στηρίζονται με το βέλτιστο και οικονομικότερο τρόπο, στην προσπάθειά τους να καταφέρουν το ίδιο οι αρχιτέκτονες της γοτθικής περιόδου οδηγήθηκαν σε προσεγγίσεις φυσικών δομών για πρακτικούς λόγους, χωρίς καν να το αντιλαμβάνονται. Παρόλα αυτά, σε μεταγενέστερα έργα, όπως η Sagrada Familia του Antoni Gaudi, είναι εμφανής η παρουσία στοιχείων του γοτθικού στυλ, τα οποία όμως είχαν όντως σκοπό να παραπέμπουν σε κάτι φυσικό. Για παράδειγμα, στον τρόπο διαμόρφωσης των εσωτερικών υποστυλωμάτων, παρατηρούμε ομοιότητες με τα γοτθικά ως προς τις ραβδώσεις και τον τρόπο ανάπτυξής τους όσο πλησιάζουν στην οροφή, όμως ο Gaudi τα είχε σχεδιάσει με στόχο να θυμίζουν όντως δέντρα μέσα σε δάσος. Έτσι, περνάμε και στην επόμενη περίοδο στην οποία η σύνδεση μορφής με τη φύση είναι περισσότερο εμφανής από κάθε άλλη. Ο λόγος για το Art Nouveau, στο οποίο η οργανικότητα και η έμπνευση από τη φύση στο σύνολο του σχεδιασμού λαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο. Βασικοί εκπρόσωποί του πέρα από τον Antoni Gaudi στην Ισπανία, ήταν ο Victor Horta στο Βέλγιο, ο Hector Guimard στη Γαλλία, Otto Wagner στην Αυστρία με το Secession και αρκετοί άλλοι. Αν και η βασική δομή ενός Art Nouveau κτιρίου –δηλαδή κάτοψη και τομή- δεν παρουσίαζε πάντοτε οργανικότητα, η διάρθρωση των εσωτερικών χώρων, ο τρόπος έκφρασης των λεπτομερειών και η διακόσμησή του

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

143

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

144

145

146

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

καινοτόμα φύση του ως σχεδιαστή, αφού πίστευε ακράδαντα στις παραδοσιακές μεθόδους κατασκευής και τις δυνατότητες τους. Ο Burry τονίζει επίσης πως έχει εξακριβωθεί η χρήση σκυροδέματος σε μικρό ποσοστό σε κάποια κτίριά του, όπου λογικά ο Gaudi «υποχρεώθηκε» να το χρησιμοποιήσει λόγω της πολυπλοκότητας της κατασκευής. Αξιοσημείωτο είναι όμως πως ακόμη και σήμερα, η κατασκευή του αριστουργήματός του, της Sagrada Familia, συνεχίζεται χρησιμοποιώντας την πέτρα ως κύριο υλικό κατασκευής, σε συνδυασμό με υπερσύγχρονες τεχνικές CNC milling και ρομποτικής, ώστε να πετύχουν αυτό το οργανικό αποτέλεσμα. Βλέπουμε επομένως, πως τα επιτεύγματα του Art Nouveau ως προς την «φυσικότητα» και τη σύνδεση του τεχνητού με το φυσικό δεν μπορούν να συγκριθούν με καμίας άλλης περιόδου, αφού η υλοποίηση της «ωδής στη φύση» που έχουν πετύχει δεν έχει βρει ακόμη ανταγωνιστή. Ο Gaudi συγκεκριμένα άνοιξε και ένα νέο μονοπάτι στο σχεδιασμό, αφού κατασκεύασε το πρώτο παραμετρικό στατικό μοντέλο, με την «ανάποδη» μακέτα του για την Sagrada Familia. Η καινοτομία αυτή όμως δεν θα ξαναέρθει στην επιφάνεια μέχρι τη δεκαετία του 60, όπως θα δούμε παρακάτω.

| Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

είχαν ξεκάθαρη επιρροή από τον οργανικό χαρακτήρα των φυσικών αντικειμένων. Από την επεξεργασία των υλικών και τη γλυπτική απόδοση των επιμέρους στοιχείων, όπως κιγκλιδώματα, παραθυρόφυλλα και πόρτες, μέχρι και τα χερούλια των πορτών αυτών και τα έπιπλα που ντύνουν το χώρο, όλα τα στοιχεία έχουν σχεδιαστεί με γνώμονα τη ροϊκότητα και την οργανική όψη και λειτουργία. Λόγω και των νέων μέσων κατασκευής, όπως είναι το μέταλλο -και το σκυρόδεμα κατά περίπτωση, και του συνδυασμού τους με την πέτρα, το γυαλί, με χρώματα και κεραμικά στοιχεία καθώς και η εκτενής χρήση του ξύλου στο εσωτερικό, τα κτίρια του Art Nouveau ξεχωρίζουν σε «οργανικότητα». Με ξύλο κατασκευάστηκαν και αριστουργήματα της επιπλοποιίας εκείνη την περίοδο, τα οποία σχεδιάζονταν για να ταιριάζουν ακριβώς στο ύφος του χώρου όπου θα έμπαιναν. Ο Gaudi ασχολήθηκε και με την εργονομική φύση των πιο οργανικών αντικειμένων, κατασκευάζοντας για παράδειγμα μια σειρά από χερούλια για πόρτες, το σχήμα των οποίων προκύπτει από αποτυπώματα των δακτύλων του ή της παλάμης του ως «καλούπι». Η επιμονή του στην χρήση της πέτρας ως το μοναδικό δομικό υλικό για τα κτιριακά έργα του και η οργανικότητα των μορφών του έκαναν τον Gaudi να ξεχωρίζει και τα κτίριά του να θυμίζουν φυσικά αντικείμενα, βγαλμένα από κάποιο παραμυθένιο κόσμο. Εδώ αξίζει να σημειωθεί πως όπως αναφέρει ο Mark Burry, ο Gaudi αρνούνταν να χρησιμοποιήσει σκυρόδεμα στην κατασκευή των κτιρίων του, παρά την καθόλα

147

148

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

149

Σχεδιαστική Λογική 150

Δεκαετίες αργότερα, στο μεταίχμιο του Art Deco με το Μοντερνισμό, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, εμφανίζεται άλλος ένας αρχιτέκτονας που τοποθετεί τη φύση στο κέντρο του σχεδιασμού του, αλλά με διαφορετικό τρόπο από αυτούς που έχουμε δει. Ο Frank Lloyd Wright, ονόμαζε την αρχιτεκτονική του «οργανική» αφού θεωρούσε πως τα κτίρια οφείλουν να λειτουργούν σαν οργανισμός. Ο Wright χρησιμοποιεί μορφές που εμπνέονται από τη φύση και αποσκοπεί στην επανένωση του ανθρώπου με αυτή, θεωρώντας πως τα έπιπλα, ο εσωτερικός χώρος, το κτίριο, αλλά και το περιβάλλον του πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ένα, γι’ αυτό και τα σχεδίαζε εξ ολοκλήρου. Στην οργανική αρχιτεκτονική, προωθείται η σκέψη πως δεν πρέπει η μορφή να πηγαίνει κόντρα στη δυναμική της φύσης αλλά να ρέει μαζί της. Τα υλικά που χρησιμοποιεί, η πέτρα, το τούβλο, το ξύλο και το μάρμαρο είναι φυσικά και τα χρώματα του εσωτερικού είναι γήινα, με τα έπιπλα και τα διακοσμητικά στοιχεία να ολοκληρώνουν το «οργανικό» γι’ αυτόν σύνολο, σε συνδυασμό και με τα μεγάλα ανοίγματα που επιτρέπουν την «εισροή της φύσης» στο εσωτερικό. Η αισθητική που προκύπτει είναι εμπνευσμένη από τη φύση, αλλά φτιαγμένη με τρόπο πιο αφαιρετικό και γεωμετρικοποιημένο, όπως και στο Art Deco. Επομένως, ο συσχετισμός με τη φύση είναι μεν στις προθέσεις του αρχιτέκτονα αλλά δεν έχει την ίδια μορφολογική ένταση με το Art Nouveau. Παρόλα αυτά το καινούργιο στοιχείο που συνδυάζει ο Wright είναι η έντονη επαναφορά της σχέσης της «φυσικότητας» του κτιρίου με τη φυσικότητα των υλικών που το απαρτίζουν.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

151

152

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ |

Με αντίστοιχο, αλλά ταυτόχρονα εντελώς αντίθετο τρόπο από αυτόν του Wright αντιμετώπισαν την αρχιτεκτονική οι Μεταβολιστές της Ιαπωνίας τη δεκαετία του ’60. Η σχεδιαστική τους φιλοσοφία επικεντρωνόταν και πάλι στην οργανικότητα της αρχιτεκτονικής και της πόλης, όμως η έκφραση αυτής της οργανικότητας δεν θύμιζε σε τίποτα τον Wright, αφού η σχέση με την φυσικότητα των υλικών έχει ξανά εκλείψει. Κατά τον Μεταβολισμό, η αρχιτεκτονική οφείλει να μεταβάλλεται για να καλύψει τις συνεχώς εξελισσόμενες ανάγκες του ανθρώπου. Όπως αναφέρουν και στο μανιφέστο τους, “Metabolism 1960: Proposals for a New Urbanism,” οι ιδρυτές του Μεταβολισμού χρησιμοποιούν βιολογικές μεταφορές για την δημιουργία κτιρίων ικανών για «αναγέννηση», ανάγκη που προέκυψε από την μεταπολεμική περίοδο στην οποία βρίσκονταν. «Αντιμετωπίζουμε την ανθρώπινη κοινωνία ως ζωτική διαδικασία –μια συνεχή εξέλιξη από το άτομο στο νεφέλωμα. Ο λόγος για τον οποίο χρησιμοποιούμε μια τόσο βιολογική λέξη, το μεταβολισμό, είναι ότι πιστεύουμε πως ο σχεδιασμός και η τεχνολογία θα έπρεπε να αποτελούν ενδείξεις της ανθρώπινης ζωτικότητας», γράφουν χαρακτηριστικά. Ο μεταβολισμός προέκυψε σε μια προσπάθεια να συνδυαστούν στοιχεία του -περισσότερο δυτικού- μοντερνισμού και της ιαπωνικής κουλτούρας, ενώ ταυτόχρονα συμβάδιζε με την τότε δημοφιλή στρατηγική των μεγκα-κατασκευών (megastructures) που θα συγκέντρωναν όλες τις λειτουργίες της πόλης. Οι Μεταβολιστές πρέσβευαν την ιδέα της «ελαστικής», προσαρμοστικής και δυναμικής πόλης, αντιμετώπιζαν τα διαφορετικά στοιχεία των κτιρίων ως κύτταρα και αναλογίζονταν το DNA των κτιρίων αυτών. Έτσι πολλές φορές τα

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

153

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

κτίριά τους κατέληγαν να μιμούνται τη λογική του «κορμού» πάνω στον οποίο εναποτίθενται οι διαφορετικές χωρικές μονάδες που απαιτούνται, σε μια δενδροειδή λογική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υλοποιημένης μεταβολιστικής αρχιτεκτονικής αποτελεί το Nakagin Capsule Tower του Kisho Kurokawa στο Τόκιο. Η αρχιτεκτονική αυτή όπως είναι προφανές δεν παρουσιάζει καμία εμφανή παραπομπή σε φυσικά αντικείμενα. Η σχέση που αναπτύσσει με τη φύση και ειδικότερα τη βιολογία είναι κατά βάση φιλοσοφική και ανάγεται σε επίπεδο σχεδιαστικής λογικής, κάτι που μέχρι τότε δεν είχαμε ξαναδεί.

154

155

Κατασκευή-Μηχανική λειτουργία

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

156

Σχεδόν παράλληλα με το Art Nouveau, στην Βικτωριανή Αγγλία, ένας διάσημος κηπουρός, ο Joseph Paxton, εμπνεύστηκε ένα αριστούργημα της μηχανικής από ένα νούφαρο. Το Crystal Palace αποτέλεσε την επιτομή της καινοτομίας στην Αγγλική αρχιτεκτονική, αφού συνδύασε όλα τα νέα τεχνολογικά μέσα και σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής για τις κατασκευές. Η διάσημη ημι-κυλινδρική οροφή του στηρίχθηκε μέσω ενός συστήματος που πρότεινε ο Paxton, και βασίστηκε στην δομή ενός τεράστιου εξωτικού νούφαρου. Το νούφαρο αυτό μέσω των «φλεβών» που είχε στο κάτω μέρος του, μπορούσε να αντέξει το βάρος ενός παιδιού με άνεση, αφού η δομή λειτουργούσε σαν δίκτυο δοκαριών. Σε αυτή την περίπτωση λοιπόν, βλέπουμε πως -αν και η μορφή του κτιρίου δεν παραπέμπει σε φυσική, η επιρροή από τη φύση έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην μορφή αλλά και την υλοποίηση της κατασκευής.

157

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Μορφή

Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

158

Στο πνεύμα του Frei Otto ήταν και ορισμένοι εκπρόσωποι του μεταγενέστερου μοντερνισμού –στα τέλη της περιόδου δηλαδή, οι οποίοι χρησιμοποιώντας το σκυρόδεμα και το μέταλλο δημιούργησαν έργα με πολύπλοκα τεχνικά χαρακτηριστικά και καμπυλόμορφες φόρμες. Η αρχιτεκτονική αυτή διατηρούσε την αυστηρότητα του μοντερνισμού δοκιμάζοντας όμως αυτή τη φορά τις δυνατότητες των υλικών, εμπνεόμενη από φυσικές δομές και μοτίβα. Μηχανικοί, όπως ο Eero Saarinen, ο Pier Luigi Nervi και ο Felix Candela, αξιοποίησαν τη γνώση που τους παρείχε η επιστήμη σχετικά με τη φυσική και τη βιολογία, μετά και από την έκδοση του βιβλίου On Growth and Form του D’Arcy Thompson και δημιούργησαν περίπλοκες, καμπύλες, κατά κύριο λόγο, μορφές με βάση το μοντέλο της φύσης.

159

160

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ο τελευταίος συσχετισμός αρχιτεκτονικής και φύσης που διαπιστώθηκε αναφέρεται στην «βιοκλιματικότητα», την βιωσιμότητα της αρχιτεκτονικής. Αυτή η έννοια εντοπίζεται κυρίως στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αλλά και στο σχεδιασμό του μοντερνισμού, αν και δεν αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό του. Τα κτίρια του Μοντερνισμού κάθε άλλο παρά φυσιομορφικά παρουσιάζονται και δεν εντοπίζουμε ακριβώς «βιοκλιματικά» χαρακτηριστικά σε αυτά, μα η σχέση τους με το περιβάλλον ήταν σχέση παρατήρησης και απλού «αγγίγματος». Άφηναν τη φύση να ρέει ελεύθερη κάτω από τα κτίρια και την «κάδραραν», παρατηρώντας την μέσα από αυτά. Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, η βιοκλιματικότητα είναι προφανής, αφού λόγω έλλειψης τεχνολογικών μέσων για την δημιουργία καλών κλιματικών συνθηκών στο εσωτερικό των κτιρίων, οι άνθρωποι βασίστηκαν σε φυσικά μέσα δροσισμού, θερμομόνωσης και σκίασης για τις κατασκευές τους, δημιουργώντας έτσι τα πρώτα «βιοκλιματικά» κτίρια.

| Α.ΙΣΤΟΡΙΚΑΣΤΟΙΧΕΙΑ

Βιοκλιματικότητα

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

161

Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ https://docs.google.com/forms/d/1X1FSlkEbINvA4uDk6Hosn_ZpVCzHpARFMBsExyOZxCA/edit

162

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓ ΙΟΥ

163

164

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓ ΙΟΥ

165

166

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ | Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓ ΙΟΥ

167

168

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ |

Βιοκλιματικός χαρακτήρας | Bioclimatic/sustainable features it might have

Ένταξη στο περιβάλλον | Integration into the surrounding environment

Β. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓ ΙΟΥ

Ύπαρξη πρασίνου πάνω στο κτίριο | Presence of actual plants on the building

169

Creating the new...Natural? Bio-logic in contemporary architectural form: are architects becoming The Creators of the 170 new Natural?

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

?larutaN...wen eht gnitaerC ni cigol-oiB yraropmetnoc larutcetihcra :mrof stcetihcra era gnimoceb srotaerC ehT eht fo 171 ?larutaN wen

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

About Frank Lloyd Wright. (2020, June 22). Retrieved April 29, 2021, from https://franklloydwright.org/frank-lloyd-wright/

Blobitecture. (2020, September 24). Retrieved May 15, 2021, from https://www.designingbuildings.co.uk/wiki/Blobitecture

Aco. (n.d.). Nature as designer. Retrieved April 22, 2021, from https:// www.aco.com/en/news/red-dot-award-for-voronoi-grating/voronoi-pattern-in-nature

Brownell, B. (2015, July 27). Arachnid architecture as human shelter. Retrieved March 15, 2021, from https://www.architectmagazine.com/technology/arachnid-architecture-as-human-shelter_o

Agkathidis, A. (n.d.). Implementing Biomorphic Design: Design Methods in Undergraduate Architectural Education. CAAD EDUCATION, 1(Design Tools).

Burry, M., &amp; Voyatzaki, M. (2018). Tangible versus Intangible Materiality: Interpreting Gaudí and the Colliding Forces of Traditional and Innovative Construction. In Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-15). Edinburgh University Press.

Ahuja, A. (2021, February 26). Eduardo “Roth” NEIRA, on the inherently natural genesis of his architecture. Retrieved September 15, 2021, from https://www.stirworld.com/inspire-people-eduardo-roth-neira-on-the-inherently-natural-genesis-of-his-architecture Alshami, M., Atwa, M., Fathy, A., &amp; Saleh, A. (2015, September). Parametric Patterns Inspired by Nature for Responsive Building Façade. International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology, 4(9). Aouf, R. (2019, May 8). University of STUTTGART CREATES Biomimetic pavilions At Bundesgartenschau horticultural show. Retrieved April 12, 2021, from https://www.dezeen.com/2019/05/08/university-stuttgart-biomimetic-pavilion-bundesgartenschau-horticultural-show/

The Coding Train (Director). (2015, August 11). 8.5: L-Systems - The Nature of Code [Video file]. In YouTube. Retrieved November 26, 2020, from https://www.youtube.com/watch?v=f6ra024-ASY Cogdell, C. (2018). Material Computation. In 1472501463 1065059273 C. Cogdell (Ed.), Toward A Living Architecture (pp. 69-95). University of Minnesota Press.

Arch2o. (2021, June 19). How biomimicry Enhances creativity in architecture. Retrieved September 15, 2021, from https://www.arch2o.com/ biomimicry-enhances-architecture/

Cohen, A. (2019, August 23). The Japanese architects who treated buildings like living organisms. Retrieved April 29, 2021, from https://edition. cnn.com/style/article/metabolism-japanese-architecture-artsy/index. html

Artopoulos, G., &amp; Roudavski, S. (2006). Architecture is Performance [PDF]. Academia.edu.

ColumbiaGSAPP (Director). (2018, November 24). David Benjamin [Video file]. In YouTube. Retrieved September 15, 2021, from https://www. youtube.com/watch?v=DcCglwH_AcA&amp;t=3155s

Artopoulos, G., Roudavski, S., &amp; Penz, F. (2006). Adaptive Generative Patterns: Design and Construction of Prague Biennale Pavilion. Proceed-ings of The Second International Conference of the Arab Society for Computer Aided Architectural Design 2006, the arab society for com-puter aided architectural design, 341-362. Assasi, R. (2019). Parametric Design, A Historical and Theoretical Overview. In Proceedings of International Conference on Emerging Technologies In Architectural Design. Toronto, Canada: Ryerson University. Barandy, K. (2020, December 8). Deca architecture translates the voronoi into ‘hourglass corral’ dwelling. Retrieved March 20, 2021, from https://www.designboom.com/architecture/deca-architecture-voronoi-hourglass-corral-house-greece-12-08-2020/ The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020.bartlettarchucl.com/ Benyus, J. M. (2009). Biomimicry: Innovation inspired by nature. HarperCollins e-books. Bethune, M. (2021, May 03). 9 architectural wonders inspired by nature. Retrieved February 5, 2021, from https://www.nationalgeographic.com/ travel/article/biomimetic-buildings-inspired-by-nature Betsky, A. (2021, February 17). Is architecture having another expressive moment? Retrieved April 20, 2021, from https://www.architectmagazine.com/design/is-architecture-having-another-expressive-moment_o Binlot, A. (2019, September 25). Meet Roth, the hotelier seeking to Save Tulum. Retrieved September 15, 2021, from https://www.forbes.com/ sites/abinlot/2019/09/23/meet-roth-the-hotelier-seeking-to-save-tulum/ Biomimicry Institute (Director). (2020, January 23). “The Promise of Biomimicry” [Video file]. In YouTube. Retrieved September 20, 2020, from https://www.youtube.com/watch?v=Muzfdq25Qbc

172

Chow, M. (Director). (2015, May 29). Commercial ProductsVocal Vibrations Neri Oxman’s Gemini Acoustic Chaise created with Stratasys 3D P [Video file]. Retrieved September 15, 2021, from https://www.youtube. com/watch?v=JOIvudLm9Oc

The Biomimicry Institute. (2015, June 23). Nine Reasons Why Applying Biomimicry to Built Environment Projects is a Win-Win-Win. Retrieved December 12, 2020, from https://biomimicry.org/next-design-innovation-built-environment-learning-nature/

Conceptuology. (2019, September 17). Digital morphogenesis in architecture. Retrieved March 23, 2020, from https://conceptuology.wordpress.com/2016/05/01/digital-morphogenesis-in-architecture/ Coyne, R. (2014, January 18). What’s wrong with parametricism. Retrieved May 25, 2021, from https://richardcoyne.com/2014/01/18/ whats-wrong-with-parametricism/ Cruz, M. (2013). Algae-cellunoi. Retrieved April 20, 2021, from http:// marcoscruzarchitect.blogspot.com/2014/03/algae-cellunoi.html Cruz, M. (2018). Paramateriality: Novel Biodigital Manifolds. In 1472480884 1065046104 M. Voyatzaki (Author), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-16). Edinburgh University Press. Cruz, M., &amp; Beckett, R. (2016). Bioreceptive design: A novel approach to biodigital materiality (1472353052 1064965849 Cambridge University Press, Ed.). Arq, 20(1), 51-64. The crystal palace, a key building in the history of architecture. (2020, June 21). Retrieved May 12, 2021, from https://www.domusweb.it/en/ buildings/crystal-palace.html D’Agostino, S. (2019, January 22). Voronoi tessellations and Scutoids are everywhere. Retrieved April 22, 2021, from https://blogs.scientificamerican.com/observations/voronoi-tessellations-and-scutoids-are-everywhere/ Davis, D. (2013, August 07). A history of parametric. Retrieved September 30, 2020, from https://www.danieldavis.com/a-history-of-parametric/ Deca Architecture. (2011). Voronoi’s corrals. Retrieved April 5, 2021, from https://deca.gr/project/voronois-corrals/ Delaqua, V. (2019, July 22). What can nature teach architects about resilience. Retrieved December 29, 2020, from https://www.archdaily. com/921428/what-can-nature-teach-architects-about-resilience Designcurial. (2019, February 08). Biophilic design and architecture 10 of the Best biophilic buildings. Retrieved September 15, 2021, from http://www.designcurial.com/news/biophilic-design-and-architecture--10-of-the-best-biophilic-buildings-4527750/11

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Dobson, J. (2021, June 30). The outrageous azulik villas in the tulum jungle with floating crystal pools and a diving sommelier. Retrieved September 15, 2021, from https://www.forbes.com/sites/jimdobson/2020/12/29/ the-outrageous-azulik-villas-in-the-tulum-jungle-with-floating-crystalpools-and-a-diving-sommelier/ Duran, V. (2020, February 18). Biomorphic architecture: 10 Stunning Examples. Retrieved October 13, 2020, from https://virginia-duran. com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/ D’Urso, S., & Cicero, B. (2019, February 26). From the efficiency of nature to parametric Design. a holistic approach for Sustainable building renovation in Seismic Regions. Retrieved April 15, 2020, from https://www. mdpi.com/2071-1050/11/5/1227/htm E. (n.d.). Learning from nature. Retrieved February 3, 2021, from https:// www.museumofdesign.org/learning-from-nature Eight most inspiring examples of SUSTAINABLE Bionic architecture. (2020, May 07). Retrieved April 27, 2021, from https://ecofriend.com/inspiring-examples-sustainable-bionic-architecture.html Fairs, M. (2021, July 06). Biomimicry could lead to cities that “deliver net benefits” in the fight against climate change. Retrieved December 5, 2020, from https://www.dezeen.com/2021/02/08/biomimicry-cities-deliver-net-benefits-fight-against-climate-change/ Fernandez, A., Peinado, Z., &amp; Agustin, L. (n.d.). Generative Architecture as a methodology of optimisation. Spanishexamples [PDF]. 2012: Less - More Architecture Design Landscape”. Le vie dei Mercanti - X Forum Internazionale di Studi Proceedings. Floornature architecture & surfaces. (n.d.). Biography of The ARCHITECT: Frei Otto. Retrieved May 12, 2021, from https://www.floornature. com/frei-otto-46/ The Franklin Institute. (2017, June 06). Math patterns in nature. Retrieved April 22, 2021, from https://www.fi.edu/math-patterns-nature Frazer, J. (n.d.). Parametric Computation: History and Future [PDF]. Frei Otto Film (Director). (2015, February 27). FREI OTTO - MODELING WITH SOAP FILMS [Video file]. In YouTube. Retrieved May 12, 2021, from https://www.youtube.com/watch?v=-IW7o25NmeA Ghisleni, C. (2020, December 31). What is Biomimetic Architecture? Retrieved January 22, 2021, from https://www.archdaily.com/954004/ what-is-biomimetic-architecture Gillis, K. (2018, November 19). Biophilic design: What is it? Why it matters? And how do we use it? Retrieved September 15, 2021, from https:// www.bdcnetwork.com/blog/biophilic-design-what-it-why-it-mattersand-how-do-we-use-it Glancey, J. (n.d.). The man who changed the way we live. Retrieved May 20, 2021, from https://www.bbc.com/culture/article/20160901-the-manwho-changed-the-way-we-live Grigoriadis, K. (2014). Introduction—The (Multi-)Material Things to Come. In Mixed Matters: A Multi-Material Design Compendium (pp. 1015). Jovis. Grigoriadis, K. (2014). Mixed Matters: The Problems of Designing with Multi-materials [PDF]. London: ResearchGate. Hahn, J. (2021, February 17). Bio-ID lab designs Diy algae-infused tiles that can extract TOXIC dyes from water. Retrieved April 18, 2021, from https://www.dezeen.com/2019/09/21/bio-id-lab-indus-algae-tiles-water/

John Wiley &amp; Sons, Oxman, N., &amp; MIT Mediated Matter group. (2017). Dermi-Domus: A Grown Wardrobe for Bodies and Buildings [PDF]. Architectural Design. Keane, K. (2017, April 12). Larvae Silk-Inspired pavilion constructed by robots and drones. Retrieved March 15, 2021, from https://www.architectmagazine.com/technology/larvae-silk-inspired-pavilion-constructed-by-robots-and-drones_o Kellert, S. R. (2015, October 26). What is and is not biophilic design? Retrieved September 15, 2021, from https://metropolismag.com/projects/ what-is-and-is-not-biophilic-design/ King, V. (2012, January 18). ICD: Itke RESEARCH PAVILION 2011 / ICD/ ITKE University of Stuttgart. Retrieved May 20, 2021, from https:// www.archdaily.com/200685/icditke-research-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart Leardi, L. (2018, March 31). Vincent Callebaut ARCHITECTURES Wins public vote for millennial Vertical FOREST Competition. Retrieved March 18, 2021, from https://www.archdaily.com/891163/vincent-callebaut-architectures-wins-public-vote-for-millennial-vertical-forest-competition Li, X., &amp; Su, J. (2018, January 1). Research on Parametric Form Design Based on Natural Patterns. MATEC Web of Conferences. Retrieved October 19, 2020. Lorenzi, M., &amp; Schiavello, F. (2018). Nature Inspired Architecture and Jewels Parametric Design. 17th Conference on Applied Mathematics APLIMAT 2018. Loumi, F. (n.d.). Paper three: Urban modelling - an Architectural Review. Retrieved April 25, 2020, from https://www.academia.edu/10762947/Paper_Three_Urban_Modelling_An_Architectural_Review Mathew, A. (2020, November 21). The history of BIOMIMICRY and architecture - RTF: Rethinking the future. Retrieved December 22, 2020, from https://www.re-thinkingthefuture.com/fresh-perspectives/ a1284-the-history-of-biomimicry-and-architecture/ Merin, G. (2013, July 05). AD classics: The Crystal Palace / Joseph Paxton. Retrieved May 12, 2021, from https://www.archdaily.com/397949/adclassic-the-crystal-palace-joseph-paxton Metabolism in architecture. (2020, October 8). Retrieved April 29, 2021, from https://www.designingbuildings.co.uk/wiki/Metabolism_in_architecture Miller, M. (2016, September 13). The most convincing argument against parametric design yet. Retrieved May 15, 2021, from https://www.fastcompany.com/3063655/the-most-convincing-argument-against-parametric-design-yet Mitchell, W. J. (2003). Foreword. In 1472264481 1064910950 K. Terzidis (Author), Expressive Form: A Conceptual Approach to Computational Design (pp. Vii-Ix). Spon Press. MITPress. (2019, January 14). The giant lily that inspired the architect. Retrieved May 12, 2021, from https://medium.com/@mitpress/the-giant-lily-that-inspired-the-architect-b10126dd71c6 Morphogenesis. (n.d.). Retrieved March 20, 2020, from https://www.britannica.com/science/morphogenesis Morphogenesis. (n.d.). Retrieved March 20, 2020, from https://www. merriam-webster.com/dictionary/morphogenesis

John Wiley &amp; Sons, Inc, &amp; Oxman, N. (2012). Programming Matter [PDF]. Architectural Design.

Mortice, Z. (2021, July 31). Nature does it better: Biomimicry in architecture and engineering (1471682332 1064556704 D. Turney, 1471682333 1064556704 S. Frank, & 1471682334 1064556704 K. Bernhardt, Eds.). Retrieved February 25, 2021, from https://redshift.autodesk.com/biomimicry-in-architecture/

John Wiley &amp; Sons, Oxman, N., &amp; MIT Mediated Matter group. (2015). Templating Design for Biology and Biology for Design [PDF]. Architectural Design.

Museum of Science and Industry. (2021, September 03). Voronoi pattern. Retrieved April 25, 2021, from https://www.msichicago.org/explore/ whats-here/exhibits/numbers-in-nature/the-patterns/voronoi-pattern/

173

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Myers, W. (2011, April 14). Q&A: David Benjamin. Retrieved August 11, 2021, from https://www.metropolismag.com/architecture/qa-david-benjamin/ Nancy Y Cheng. (2017). Department of Architecture ARCH 410/510 Winter 2017 [Brochure]. Author.

Science Direct. (n.d.). Morphogenesis. Retrieved March 20, 2020, from https://www.sciencedirect.com/topics/neuroscience/morphogenesis

Nature Portfolio. (n.d.). Morphogenesis. Retrieved March 20, 2020, from https://www.nature.com/subjects/morphogenesis

Shahbazi, H., &amp; Montazer, F. (2011). Recognition Nature Related Concepts in Bionic Architecture and Their Effects on Contemporary Architecture. In International Conference on Nanotechnology and Biosensors (Vol. 25, pp. 106-110). Singapore: IACSIT Press.

Obradovic, P. (2021, March 09). The metabolism movement - the promised tokyo. Retrieved April 29, 2021, from https://sabukaru.online/articles/the-promised-tokyo

Som. (2019, April 18). Biomorphic urbanism: A guide for sustainable cities. Retrieved October 27, 2020, from https://som.medium.com/biomorphic-urbanism-a-guide-for-sustainable-cities-4a1da72ad656

Oxman, N. (2010). PER FORMATIVE: Toward a Post-Formal Paradigm in Architecture. Perspecta, 43(177), taboo, 19-30.

Stavric, M. (n.d.). Application of Generative Algorithms in Architectural Design. In 1471484660 1064436558 M. Ognen (Ed.), Advances in Mathematical and Computational Methods (pp. 175-180).

Oxman, N., Laucks, J., Kayser, M., Duro-Royo, J., Gonzales Uribe, C., Kohler, M., &amp; Langenberg, S. (2014). Silk Pavillion: A Case Study in Fibre-based Digital Fabrication. In 1472364897 1064973435 F. Gramazio (Author), Fabricate 2014: Negotiating Design &amp; Making (Fabricate, pp. 249-255). UCL Press. Oxman, N., Ortiz, C., Gramazio, F., &amp; Kohler, M. (2015). Editorial Material ecology. Computer-Aided Design, 60, 1-2. Papaioannou, A., & Nikoleta, P. (2014, July 6). Biomorphic Architecture - From Analogy to Morphology. Retrieved July 15, 2020, from https:// www.archstudies.gr/cgi-bin/pages/index.pl?arlang=English&argenkat=ARTICLES&type=article&arcode=170920155016 Parametric Architecture (Director). (2020, December 26). A Talks 21 – Kengo Kuma / Kengo Kuma And Associates [Video file]. Retrieved September 15, 2021, from https://www.youtube.com/watch?v=VFyl_mXOCy4 Parisi, L. (2018). The Intelligence of Computational Design. In 1472485531 1065049127 M. Voyatzaki (Author), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-17). Edinburgh University Press. Phillips, S. (2012, June 25). Parametric design: A Brief History. Retrieved September 15, 2021, from https://aiacalifornia.org/parametric-design-a-brief-history/ Ramilo, R. D. (n.d.). Algorithmic Architecture: The Application of Scripting to Evolutionary Design [PDF]. Malaysia: Faculty of Built Environment, Department of Architecture University of Technology Malaysia. Rawn, E. (2020, May 31). Spotlight: Frei Otto. Retrieved May 12, 2021, from https://www.archdaily.com/511689/happy-birthday-frei-otto Rituals, religion, and art. (n.d.). Retrieved April 29, 2021, from https:// www.britannica.com/topic/history-of-Europe/Rituals-religion-and-art Roudavski, S. (2009, September). Towards Morphogenesis in Architecture. International Journal of Architectural Computing, 3(7), 345-374. Serie. (2011). The Tote. Retrieved April 5, 2021, from https://www.serie. co.uk/projects/269/the-tote Saad El Ahmar, S. A. (2011). Biomimicry as a Tool for Sustainable Architectural Design: Towards Morphogenetic Architecture (Unpublished doctoral dissertation, 2011). Faculty of Engineering, Alexandria University. Retrieved April 29, 2020, from https://www.academia.edu/36344867/ BIOMIMICRY_AS_A_TOOL_FOR_SUSTAINABLE_ARCHITECTURAL_ DESIGN_TOWARDS_MORPHOGENETIC_ARCHITECTURE Schires, M. (2019, January 05). Semaphore: An Ecological Utopia proposed by VINCENT CALLEBAUT. Retrieved March 20, 2021, from https:// www.archdaily.com/908932/semaphore-an-ecological-utopia-proposed-by-vincent-callebaut Schumacher, P. (2018). Design As 2nd Nature [PDF]. Mexico City: El Museo Universitario Arte Contemporaneo, Mexico City.

174

Schumacher, P. (n.d.). Parametric Patterns [PDF].

TeamY. (2020, May 15). Blobitecture: Building design in the digital age. Retrieved May 15, 2021, from https://www.ylighting.com/blog/blobitecture-building-design-in-the-digital-age/ TEDtalksDirector (Director). (2012, July 27). Michael Hansmeyer: Building unimaginable shapes [Video file]. In YouTube. Retrieved November 22, 2020, from https://www.youtube.com/watch?v=dsMCVMVTdn0 Terzidis, K. (2003). Chapter 6 Algorithmic Form. In Expressive Form: A conceptual approach to computational design (pp. 68-77). Spon Press. Thomsen, M., Tamke, M., &amp; Hanna, S. (2020). Introductions: Design Transactions. In 1472424077 1065010665 B. Sheil, 1472424078 1065010665 M. Thomsen, &amp; 1472424079 1065010665 M. Tamke (Authors), Design Transactions: Rethinking Information Modelling for a New Material Age (pp. 8-13). UCL Press. Turing, A. M. (1990). The chemical basis of morphogenesis 1953 (Vol. 52, pp. 153-197). Bull Math Biol. Van Daal, L. (2017). Fibonacci. Retrieved March 10, 2021, from https:// www.lilianvandaal.com/fibonacci Van Daal, L. (Director). (2018, September 12). Radiolaria #1 Fragments of Nature by Lilian van Daal [Video file]. In YouTube. Retrieved March 10, 2021, from https://www.youtube.com/watch?v=2gd268f0hcQ Voronoi and Sustainability. (2018, April 7). Retrieved April 5, 2021, from http://natureofenvironment.blogspot.com/2018/06/voronoi-and-sustainability_27.html Voyatzaki, M. (2018). Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity. In 1472468247 1065038147 M. Voyatzaki (Ed.), Architectural Materialisms: Nonhuman Creativity (pp. 1-21). Edinburgh University Press. W. (2020, December 31). Biomimetic architecture. Retrieved January 22, 2020, from https://en.wikipedia.org/wiki/Biomimetic_architecture Wiley, J., Obuchi, Y., Spyropoulos, T., &amp; Verebes, T. (2006). Parametric Matter [PDF]. London: Architectural Association Design Research Lab. Winston, A. (2015, March 11). Frei Otto: A life in projects. Retrieved May 12, 2021, from https://www.dezeen.com/2015/03/11/frei-otto-a-life-inprojects/ Zara, J. (2019, January 08). An otherworldly cultural Complex grows out of the jungle in Mexico. Retrieved September 15, 2021, from https:// www.architecturaldigest.com/story/azulik-uh-may-tulum İçmeli, B. M. (n.d.). Digital Morphogenesis in Architectural Design [PDF]. Academia.edu.

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Κατάλογος εικόνων: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

https://www.archute.com/emerging-landscape-undulating-harbin-opera-house-mad-architects/ https://www.archdaily.com/491074/zaha-hadid-designs-city-ofdreams-hotel-tower-in-macau/5335f5dec07a806c3600023e-zahahadid-designs-city-of-dreams-hotel-tower-in-macau-photo Άποψη Λυκαβηττού από το λόφο Στρέφη, δική μου φωτογραφία. Σκίτσο «Ο κύκλος του αστικού δάσους» https://gr.pinterest.com/pin/383368987003514998/ https://www.itsliquid.com/j-m-h-metropol-parasol.html https://samuelludford.medium.com/against-metamodernism-51be3cbbe751 https://www.dezeen.com/2015/03/11/frei-otto-a-life-in-projects/ https://www.hatjecantz.de/j-mayer-hmetropol-parasol-2727-1. html https://www.dezeen.com/2016/08/29/santiago-calatrava-oculus-world-trade-center-transportation-hub-new-york-photographs-hufton-crow/ https://www.archdaily.com/440979/happy-birthday-sir-peter-cook https://www.ylighting.com/blog/blobitecture-building-design-in-the-digital-age/ https://calatrava.com/projects/olympic-sports-complex-athens. html?view_mode=gallery https://www.archdaily.com/901136/grimshaws-next-eden-projectcould-be-in-the-north-of-england https://grimshaw.global/projects/the-eden-project-the-biomes/ https://www.archdaily.com/941540/maggies-leeds-centre-heatherwick-studio https://blogs.archea.in/biomimicry-nature-inspired-architecture-biomimicry-architecture/ https://en.wikipedia.org/wiki/Patterns_in_nature#/media/ File:NautilusCutawayLogarithmicSpiral.jpg https://www.msichicago.org/explore/whats-here/exhibits/numbers-in-nature/the-patterns/fractal-branching/ https://twitter.com/honestlycrypto/status/1038287063781658624 https://blogs.scientificamerican.com/observations/voronoi-tessellations-and-scutoids-are-everywhere/ https://www.arianarab.com/post/unsupervised-point-pattern-clustering-using-voronoi-tessellation-and-density-based-scan-algorithms https://gr.pinterest.com/pin/471048442283802091/ https://en.wikipedia.org/wiki/Patterns_in_nature#/media/ File:NautilusCutawayLogarithmicSpiral.jpg https://www.pinterest.cl/pin/501588477227632694/ http://syndebio.com/biq-algae-house-splitterwerk/ https://biomimicry.org/janine-benyus/ https://materialslab.wordpress.com/2015/11/26/learning-from-termites/eastgate-zimbabwe-apartment-building/ https://interestingengineering.com/how-do-solar-pv-panels-workexactly https://hub.beesmart.city/en/strategy/the-circular-economy-andsmart-city-solutions https://www.reddit.com/r/AfricanArchitecture/comments/ hmdc49/harare_zimbabwe_eastgate_shopping_center/ https://blogs.archea.in/biomimicry-nature-inspired-architecture-biomimicry-architecture/ https://www.julius-kuehn.de/media/Institute/GF/_FS_Stadtgruen/4/FS_4_Stadtgruen_1-7_Algenhaus_Hamburg_Hindersin.pdf

34. https://www.thearchitecturalstudent.com/2014/08/biq-house. html 35. https://steemit.com/architecture/@snaves/biomimetic-architecture-the-gherkin 36. https://www.archdaily.com/447205/the-gherkin-how-london-sfamous-tower-leveraged-risk-and-became-an-icon-part-2 37. https://www.archivibe.com/30-st-mary-axe-foster-partners/ 38. https://www.jennysabin.com/ada 39. h t t p s : / / w w w . a r c h d a i l y . c o m / 1 7 5 5 1 9 / w e s t e n d gate-just-burgeff-architekten-a3lab 40. https://gr.pinterest.com/pin/258605203573882722/ 41. https://twitter.com/dr_danieldavis/status/278786547690651648 42. Roudavski, S. (2009, September). Towards Morphogenesis in Architecture. International Journal of Architectural Computing, 3(7), 355. 43. https://www.architectmagazine.com/design/is-architecture-having-another-expressive-moment_o 44. https://www.architectmagazine.com/design/is-architecture-having-another-expressive-moment_o 45. https://www.archdaily.com/448774/heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects/52852073e8e44e8e7200015d-heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects-photo 46. https://www.archdaily.com/448774/heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects/52852152e8e44e8e7200015f-heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects-photo?next_project=no 47. https://www.archdaily.com/448774/heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects/52852329e8e44e222500014d-heydar-aliyev-center-zaha-hadid-architects-photo?next_project=no 48. https://www.dezeen.com/2017/11/07/jean-nouvel-louvre-abudhabi-art-museum-united-arab-emirates/amp/ 49. Κολάζ με φυσική υλικότητα http://3.bp.blogspot.com/-MSdLJs7i0VA/VjUmksrcg1I/AAAAAAAAABE/qkgYnzKBfGQ/s1600/ Facade%2BCladding.jpg 50. Κολάζ με φυσική υλικότητα https://www.dezeen. com/2016/08/29/santiago-calatrava-oculus-world-trade-center-transportation-hub-new-york-photographs-hufton-crow/ 51. Κολάζ με φυσική υλικότητα https://www.archute.com/emerging-landscape-undulating-harbin-opera-house-mad-architects/ 52. Κολάζ με φυσική υλικότητα https://en.wikipedia.org/wiki/Villa_Savoye 53. Κολάζ με φυσική υλικότητα https://www.archdaily.com/491074/ zaha-hadid-designs-city-of-dreams-hotel-tower-in-macau/5335f5dec07a806c3600023e-zaha-hadid-designs-city-ofdreams-hotel-tower-in-macau-photo 54. h t t p s : / / w w w . v i s i t p i t t s b u r g h . c o m / d i r e c t o r y / frank-lloyd-wrights-fallingwater/ 55. https://in.pinterest.com/pin/650136896209371569/ 56. https://www.archdaily.com/106352/bruder-klaus-field-chapelpeter-zumthor/ludwig_bruderklauschapel_no-06 57. https://www.newsroom.azulik.com/architecture/roth-architecture-winner-of-architizer-a-awards/ 58. https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-eduardo-neira-sterkel/5bf70c0008a5e566ee00032c-azulik-uh-mayjorge-eduardo-neira-sterkel-image 59. https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-eduardo-neira-sterkel/5bf70b3308a5e566ee000329-azulik-uh-mayjorge-eduardo-neira-sterkel-image?next_project=no

175

60. https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-edua r d o - n e i r a - s t e r k e l / 5 b f 7 0 b 8 e 0 8 a 5 e 5 1 c 3 5 0 0 0 1 a c- a z u lik-uh-may-jorge-eduardo-neira-sterkel-image?next_project=no 61. https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-eduardoneira-sterkel/5bf70c8508a5e51c350001b1-azulik-uh-may-jorgeeduardo-neira-sterkel-image?next_project=no 62. https://deca.gr/project/hourglass/ 63. Bosco Verticale, δική μου φωτογραφία. 64. https://www.archdaily.com/916650/buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart/5cd2f144284dd1fd6300001a-buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart-image?next_project=no 65. https://www.archdaily.com/200685/icditke-research-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart?ad_medium=widget&ad_ name=more-from-office-article-show 66. http://www.achimmenges.net/?p=5612 67. https://www.archdaily.com/424911/hygroskin-meteorosensitive-pavilion-achim-menges-architect-in-collaboration-with-oliver-david-krieg-and-steffen-reichert/5227c0f8e8e44e5a6100000a-hygroskin-meteorosensitive-pavilion-achim-menges-architect-in-collaboration-with-oliver-david-krieg-and-steffen-reichert-image 68. https://www.archdaily.com/520897/landesgartenschau-exhibition-hall-icd-itke-iigs-university-of-stuttgart/53ab66bdc07a8033bd000134-landesgartenschau-exhibition-hall-icd-itke-iigs-university-of-stuttgart-image 69. https://www.pinterest.pt/pin/379639443566191516/ 70. https://www.dezeen.com/2019/10/17/aguahoja-i-mediated-matter-group-design/ 71. https://timesensitive.fm/episode/neri-oxman-extraordinary-visions-biological-age/ 72. https://www.moma.org/audio/playlist/305/3937 73. https://www.archdaily.com/384271/silk-pavilion-mit-media-lab 74. Oxman, N. (2010). PER FORMATIVE: Toward a Post-Formal Paradigm in Architecture. Perspecta, 43(177), taboo, 22. 75. https://oxman.com/projects/monocoque 76. https://www.behance.net/gallery/77900293/Aguahoja 77. https://neri.media.mit.edu/projects/details/gemini.html#prettyPhoto[gemini]/3/ 78. https://www.dezeen.com/2019/09/21/bio-id-lab-indus-algae-tileswater/ 79. https://www.dezeen.com/2019/09/21/bio-id-lab-indus-algae-tileswater/ 80. https://www.dezeen.com/2019/09/21/bio-id-lab-indus-algae-tileswater/ 81. The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/ 82. The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/ 83. The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/ 84. The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/

176

85. https://gothamtogo.com/subculture-microbial-metrics-andthe-multi-species-city-at-storefront-for-art-architecture/ 86. https://www.archdaily.com/522574/video-how-the-living-smushroom-tower-was-built/53b2f07cc07a80790f000200-videohow-the-living-s-mushroom-tower-was-built-photo 87. https://thisismold.com/process/studio-visit/in-the-studio-withdavid-benjamin-of-brooklyn-bio-architecture-firm-the-living 88. http://storefrontnews.org/wp-content/uploads/2018/08/Storefront_Subculture_395-791x1024.jpg 89. https://www.6sqft.com/a-glittering-tower-built-from-mushrooms-rises-in-the-moma-ps1-courtyard/ 90. https://www.rca.ac.uk/students/kostas-grigoriadis-13281/ 91. http://www.continuumatters.com/?portfolio=multi-material-printing-research 92. https://selfassemblylab.mit.edu/fluid-assembly-chair 93. https://www.pca-stream.com/en/articles/self-assembly-programmable-materials-18 94. https://parametric-architecture.com/mvrdvs-high-rise-ravelplaza-complex-features-green-galore-in-amsterdam/ 95. http://www.social-educator.com/2020/09/is-main-activity-in-palampur-whereas.html 96. https://www.zaha-hadid.com/architecture/city-of-dreams-hotel-tower-cotai-macau/ 97. https://parametric-architecture.com/the-little-island-blossoming-greenways-designed-by-heatherwick-studio/ 98. https://virginia-duran.com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/ 99. https://govisity.com/unesco-france/prehistoric-pile-dwellings-around-the-alps-unesco-france/ 100. «Η επιστροφή της φύσης» Πολυκατοικία Βας. Σοφίας 102, δική μου φωτογραφία. 101. https://transsolar.com/fr/projects/abu-dhabi-park-al-fayah 102. https://www.designboom.com/architecture/deca-architecture-voronoi-hourglass-corral-house-greece-12-08-2020/ 103. https://transsolar.com/fr/projects/abu-dhabi-park-al-fayah 104. http://www.placesoffancy.com/2011/11/rivendell.html 105. https://gr.pinterest.com/pin/778278379360011983/ 106. https://transsolar.com/fr/projects/abu-dhabi-park-al-fayah 107. Σκίτσο «Φυτεύοντας την αρχιτεκτονική» 108. https://www.ucl.ac.uk/bartlett/architecture/about-us/innovation-enterprise/building-greener-cities-poikilohydric-living-walls 109. The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020.bartlettarchucl.com/ (αλλαγμένο σε μπλε)

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

Εικόνες Ερωτηματολογίου: 1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

https://www.archdaily.com/916650/buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart/5cd2f144284dd1fd6300001a-buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart-image?next_project=no https://www.dezeen.com/2016/08/29/santiago-calatrava-oculus-world-trade-center-transportation-hub-new-york-photographs-hufton-crow/ https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-eduardoneira-sterkel/5bf70c0008a5e566ee00032c-azulik-uh-may-jorgeeduardo-neira-sterkel-image https://www.flickr.com/photos/allanimal/308857676 https://www.dezeen.com/2015/03/11/frei-otto-a-life-in-projects/ https://globalissuessectiona.wordpress.com/2014/09/25/the-metabolism-movement/ https://www.alamy.com/stock-photo-cappadocia-cave-houses-central-turkey-80948947.html https://www.icd.uni-stuttgart.de/projects/icditke-research-pavilion-2011/ https://www.archute.com/emerging-landscape-undulating-harbin-opera-house-mad-architects/ https://www.facebook.com/ArchiDesiign/photos/casa-sayrach-barcelona-spain-photo-by-iharvera/2282115318610377/ https://www.ktimamanihotel.gr/el/vatheia/ https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%AC%CE%B6%CE%B 1_%CE%9C%CE%B9%CE%BB%CE%AC https://vincent.callebaut.org/zoom/projects/190103_expo2020dubai/_pl001 https://www.archdaily.com/906448/azulik-uh-may-jorge-edua r d o - n e i r a - s t e r k e l / 5 b f 7 0 b 8 e 0 8 a 5 e 5 1 c 3 5 0 0 0 1 a c- a z u lik-uh-may-jorge-eduardo-neira-sterkel-image?next_project=no https://deca.gr/project/voronois-corrals/ https://gr.pinterest.com/pin/286541595029008238/ https://parametric-architecture.com/mvrdvs-high-rise-ravel-plaza-complex-features-green-galore-in-amsterdam/ https://www.pinterest.es/pin/830491987515423125/ https://juliasmagazino-julia.blogspot.com/2018/06/10.html h t t p : / / 3 . b p . b l o g s p o t . c o m / - M S d L J s 7 i 0 VA / V j U m k s r c g 1 I / AAAAAAAAABE/qkgYnzKBfGQ/s1600/Facade%2BCladding.jpg https://roundhouses.wordpress.com/category/prehistory/ https://virginia-duran.com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/ https://sabukaru.online/articles/the-promised-tokyo The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/ https://deca.gr/project/voronois-corrals/ https://www.businessinsider.com.au/photos-of-antoni-gaudis-magical-architecture-2020-5 The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/ https://www.archdaily.com/941540/maggies-leeds-centre-heatherwick-studio https://www.pinterest.com/pin/343681015285296904/ The Bartlett. (2020, October). The Bartlett B-PRO & Autumn Shows 2020. Retrieved November 5, 2020, from https://bproautumn2020. bartlettarchucl.com/

31. https://www.pikist.com/free-photo-swylo/el 32. https://www.archdaily.com/491074/zaha-hadid-designs-city-ofdreams-hotel-tower-in-macau 33. https://virginia-duran.com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/ 34. https://govisity.com/unesco-france/prehistoric-pile-dwellings-around-the-alps-unesco-france/ 35. https://en.wikipedia.org/wiki/Villa_Savoye 36. https://www.archdaily.com/916650/buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart/5cd2f144284dd1fd6300001a-buga-fibre-pavilion-icd-itke-university-of-stuttgart-image?next_project=no 37. http://archpostdecostruttivista.altervista.org/norman-fostersede-swiss-re/ 38. https://www.verticalgardenpatrickblanc.com/realisations/paris/ quai-branly-jacques-chirac-museum 39. https://www.serie.co.uk/projects/269/the-tote 40. https://www.flickr.com/photos/tom_martin/48381640592 41. http://www.plasmaengenharia.com/post/arquitetura-biomimetica 42. https://www.jennysabin.com/mythread-pavilion 43. https://www.julius-kuehn.de/media/Institute/GF/_FS_Stadtgruen/4/FS_4_Stadtgruen_1-7_Algenhaus_Hamburg_Hindersin.pdf 44. https://virginia-duran.com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/ 45. «Η επιστροφή της φύσης» Πολυκατοικία Βας. Σοφίας 102, δική μου φωτογραφία. 46. https://transsolar.com/fr/projects/abu-dhabi-park-al-fayah 47. https://www.architectmagazine.com/design/is-architecture-having-another-expressive-moment_o 48. https://gr.pinterest.com/pin/314407617711635390/?autologin=true 49. https://virginia-duran.com/2012/12/27/curiosities-10-examples-of-biomorphic-architecture/

177

Εικόνες Παραρτήματος (με σειρά εμφάνισης): • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

178

https://www.theartnewspaper.com/news/google-unlocks-prehistoric-art-of-france-s-chauvet-cave https://www.history.com/topics/british-history/stonehenge https://www.afar.com/magazine/the-top-10-pyramids-in-mexico https://www.lonelyplanet.com/articles/new-airport-giza-egypt https://windows10spotlight.com/images/823029720294a2d76bc3c8187ec30cfc https://www.pinterest.com/pin/343681015285296904/ (Egyptian columns) https://www.sciencephoto.com/media/960733/view/detail-of-mural-from-the-tomb-chapel-of-nebanum-egypt https://www.flickr.com/photos/tom_martin/48381640592 (korynthiankoi) http://www.ici-paper.com/index.php/el/proionta/ekpaideftika-proionta/13-ionikos-kionas http://ebdomonipi.blogspot.com/2015/05/blog-post_18.html (τοιχογραφιες κρητη) ( https://www.mixanitouxronou.gr/chrysos-logos-o-mystiriodisarithmos-poy-chrisimopoiisan-o-feidias-kai-o-daskalos-toy-ntavintsi-i-theia-analogia-poy-gnorizan-oi-archaioi-ellines/ ) https://www.msichicago.org/explore/whats-here/exhibits/numbers-in-nature/the-patterns/golden-ratio/ ( https://el.travelogues.gr/tag.php?view=5&page=6 ) https://pixels.com/featured/byzantine-column-capitals-of-the-hagia-sophia-ted-distel.html https://twitter.com/isoacourses/status/1004649789038977024 https://dissolve.com/stock-photo/Peter-Basilica-Rome-Italian-Renaissance-architecture-royalty-free-image/101-D1024-92-089 https://www.flickr.com/photos/24364447@N05/3620196940 https://www.pinterest.co.kr/pin/526358275179688113/ https://www.reddit.com/r/ArtNouveau/comments/hsw1lq/the_ peacock_room_a_predecessor_to_art_nouveau/ https://gr.pinterest.com/pin/114138171778665646/ https://www.abc.net.au/news/2017-08-04/tall-trees-in-a-forest/8771238?nw=0 (sygkrisi gothic) https://www.gentlemansgazette.com/gothic-architecture-explained-12th-16th-century/ https://www.archivibe.com/great-court-at-the-british-museumby-foster-partners/ (sygkrisi me gothic) https://www.pikist.com/free-photo-sayty/el (gothic) https://www.archdaily.com/918839/la-sagrada-familia-grantedbuilding-permit-after-137-years/5cff5ec5284dd16d6a001111-la-sagrada-familia-granted-building-permit-after-137-years-photo https://www.insider.com/photos-of-antoni-gaudis-magical-architecture-2020-5 https://www.istockphoto.com/photo/giant-redwood-forest-viewfrom-below-gm465027184-58862848 (sygkrisi sagrada) https://www.flickr.com/photos/nickthetasmaniac/2917129486 https://gr.pinterest.com/pin/20195898311883670/ https://www.flickr.com/photos/stevecadman/771203797 (Paris metro station) https://www.viator.com/en-IE/Vienna-attractions/Otto-Wagner-Pavillon-Karlsplatz/d454-a19536 https://www.123rf.com/photo_83577666_the-majolica-house-majolikahaus-with-its-floral-ornamentation-near-naschmarkt-in-vi-

• • • • • • • • • • • • • • • •

enna-austria-famo.html https://www3.astronomicalheritage.net/index.php/show-entity?identity=38&idsubentity=1&tmpl=system https://studiofandom.wordpress.com/2020/08/16/gaudi-doorknobs-antonio-gaudi-bd-barcelona-design/ http://dataphys.org/list/gaudis-hanging-chain-models/ https://globalissuessectiona.wordpress.com/2014/09/25/ the-metabolism-movement/ https://archeyes.com/marine-city-megastructure-kiyonori-kikutake/ https://medium.com/@mitpress/the-giant-lily-that-inspiredthe-architect-b10126dd71c6 https://www.archdaily.com/397949/ad-classic-the-crystal-palace-joseph-paxton https://gr.pinterest.com/pin/383368987003391973/ https://gestalten.com/blogs/inspiring-interiors/visions-of-a-visionary-the-designs-of-eero-saarinen https://www.delightfull.eu/blog/2020/09/11/carlo-donatis-newlight-honors-pier-luigi-nervi-and-gio-pontis-top-project/ https://www.sport-olympic.gr/sp/index.php/olympic-games/ modern-olympic-games/summer-olympic-games/1960-romesummer-olympics/2138-1960-summer-olympics-venues https://www.archdaily.com/591415/spotlight-felix-candela/ 54c6abf8e58ece457a000003-los-manantiales https://russianartarchive.net/en/catalogue/document/L4267 https://en.wikipedia.org/wiki/Villa_Savoye https://www.travelstyle.gr/tzoymerka-oi-paradosiakoi-oikismoi-me-tin-agria-omorfia-anamesa-se-faraggia-kai-charadres/ https://www.maxmag.gr/design/arxitektoniki/architektoniki-paradosi-mpalkonia-typoy-chagiati/

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

179

180

Σχεδιάζονταςτονέο... Φυσικό; __ ΔήμητραΧαντζάκου

181

182