[Title will be auto-generated]

Enimus et eum volorei catisque ommolorit vit eles ut pre, optae non cum harissi archil et everro et modis volor alibustin repti diam dolorer esequi tecearum sitiat eiundent ut ut quas endanih icient.

Nos elibus sitiam rehendigenda voluptat fugiam accaborio coria natiberia es voluptate soluptatis pligendant acia qui od modit ad maiorestota apelest quamet earionse que pliamus ea voluptae molorrorum eaquae volo corro venest et asperferit vel ipsae nis voluptus molorestius minci doles elitam etur samusdaecusa vel expe susam reicimi, sed quia susanditi rersped et quos maiones endesto bearum, is ellantiae adisqua sitaessitem culpa a nempores molorestem ea volorepudit asinctas eicius molupicia veniassumque consece stiuntecae soloribusda nobist, que dolore numquiscilis evendit, ommost latquis modicipici blab ide molenese suscid evelecu lparitatiis mos moluptas aut dolore incia sit, ercia endandem aut aut utem earum desed quiatis aperspe ristrup tioremp eliam, es alique lab ius dolorehent.

Tem im esecum vendist que labor sunt ut es ut optatus, consequas et apid min pla dolorporum voluptatur, corum quat.

Ex eari del iliti vent parum, sumquam faceped igenimi nveliqu odipit earum, sinvelecae eiumquam et vent aute mo quaspe magnam, quo doluptae nullis maximil et andit as dolorrovidis quatis abor autae nestrumquas eossimint modis debis ut imenisqui delis ipiciatquam faccum es at volorera doluptatum qui intios et porrore stibea quis aut quamusam eius quo volorpo rercipi cabori officita cus imust id ex et poreper eicilis ulpario ma sunditae moloratia sitiur aut dolor aligenecum expel moluptatius aligenitaque maximeni nonsend elitatur?

Nam haruptatur minciis senisto offic tescitiusdae cus cum id est ent odit ipsam endi cus.

ISBN 978-605-60414-X-X

köksüz yayıncılık 9 786056 041402

koksuzyayin@yahoo.com.tr

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

köksüz

ISBN 605604140 9

Demir Küçükaydın

Demir Küçükaydın

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Porempossit el inctur ma voluptio. Ut ut reraepratur, qui dolut moles quate nust voluptaquat.

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ecus, simil inctem ea pa qui te ad quat faccumquia inveraecate voluptae soluptate conem ius.

Demir Küçükaydın

BİR DEVRİMCİNİN TEORİK VE POLİTİK OTOBİYOGRAFİSİ

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy yyyyyyyyyy

köksüz yayıncılık Divanyolu Cad. No: 54 Erçevik İşhanı 102 34110 Eminönü İstanbul Tel/Faks: 0212.519 56 35 koksuzyayin@yahoo.com.tr

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Dijital Yayına Önsöz Otobiyografik Yazıların Otobiyografisi Elinizdeki kitap çeşitli tarihlerde yazdığım, içinde otobiyografime ilişkin bilgilerin veya değinmelerin bulunduğu yazılardan yapılmış bir derlemedir.

Böyle bir derleme yapmaya niye gerek görüldü?

Her şeyden önce bugün ulaştığım ve savunduğum görüşlerin anlaşılabilmesi için.

Görüşlerim, hiçbir zaman güç ya da moda olmadıkları için zaten pek bilinmeyen; biraz ilgi gördüklerinde de pek anlaşılmamış zındık dip akıntılarına (Otantik Marksizm; bunun Kıvılcımlı, Troçki ve “Batı Marksizmi” tarafından yapılmış katkılarla geliştirilmiş biçimine) dayanır. Görüşlerimin, Marksist Üstyapı, Din ve Ulus teorilerini yeniden tanımlamaya varan evrimi de mirasçısı olduğu ve savunduğu bu geleneğin kaderini paylaşır. Bu nedenle ilgi duyan okuyucu bile bu arka planı ve resmin bütününü bilinme­diği için görüşlerim anlaşılmıyor ve ileride de anlaşılamama tehlikesi bulunuyordu.

Okuyucunun yazılanları anlayabilmesi, onları bütün içinde bir yere koya­bilmesi; benzer bir dalga boyunu yakalayabilmesi için bu teorik evrimin bir resmini sunma gereği acil bir ihtiyaç olarak öne çıkıyordu.

Bu nedenle de, yeni kuşakların en azından, doğada, milyonlarca yılda yaşanmış evrimin minyatür bir biçimde yumurtada veya ana karnında minyatür ölçülerde yaşanması gibi, benzer bir evrimi yaşaması veya bunun hakkında bir fikir sahibi olması için, Teorik ve Politik Evrimimizi, bu bağlamda da kişisel otobiyografimizi yazmayı bu yıl (2008) bir görev olarak öne koymuştuk.

1

Demir Küçükaydın

Geçen yılın başlarında (2007) yayına hazırladığımız, “Marksizmi Savun­ mak ve Geliştirmek” başlığı altında düşündüğümüz üç ciltlik kitabın birincisi olan “Marksizmin Marksist Eleştirisi” adlı kitapta, bu evrimin sonucu olan görüşleri, taslak da olsa derli toplu sunma olanağımız olmuştu.

O kitaba yazdığım,“Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı” alt başlığını taşıyan Önsöz’de en kısa zamanda o kitabı izleyen iki kitapta (“Sosyalizmin ve Sosyalist Hareketin Sorunları Üzerine Yazılar” ve “Türkiye’nin Aydın ve Sosyalistleriyle Polemikler”) “Marksizmi Savunmak ve Geliştirmek” yönündeki yazılarımı sunacağımı bildiriyordum.1 Üç ciltten oluşan “Marksizmi Savunmak ve Geliştirmek” adlı kitabın yayınlanmasının 2007 yılında biteceğini düşünüyorduk. Ve bu kitabı tamamlayıcı olarak da 2008 yılı içinde teorik ve politik evrimimizi içeren otobiyografimizi yazıp yayınlamayı planlamıştık.

Böylece bütün kitaplar birbirini tamamlayan bir sistem olacaktı. Bu teorik ve politik biyografide anlatılan evrimin somut belgeleri o kitaplar olacaktı. Otobiyografi de orada soyut biçimde ifade edilmiş teorik görüşlerin ortaya çıkışını ve evrimini kavrama olanağı sunacaktı. Kişisel teorik ve politik evrimimiz büyük ölçüde Tarihsel Maddeciliğin (Marksizmin) evrimiyle iç içe geçtiğinden, Marksizmin bu devrimci ve eleştirel damarını yeni kuşaklara aktarmak için otobiyografinin yazılması ertelenemez bir görev durumundaydı.

Ne var ki evdeki hesap çarşıya uymadı.

“Marksizmin Marksist Eleştirisi”ni yayınlayan yayınevi (Versus Ya­yın­ ları), asıl amacını bizim kitaplarımızı basmak olarak tanımlamış olmasına 1 Kitap üç ciltlik “Marksizmi Savunmak ve Geliştirmek” başlıklı kitabın birinci cildi olarak planlandı. “Marksizmin Marksist Eleştirisi” başlıklı ilk cildin esas konusu, Marksist Din ve Ulus teorileri ve bunların eleştirel geliştirilmesini kapsamaktadır. Bu da esas olarak “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı – Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik” başlıklı yazıda yapılmaktadır.

Bu yazının ardında yer alan, Tersinden Kemalizm’de din ve ulus teorilerinin ilk kez formüle edildiği bölümler ile Köxüz internet sitesinde yayınlanmış teorinin kimi sonuçlarının araştırılması ve açıklanması ile ilgili yazılar bir bakıma “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı – Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik” başlıklı yazının dip notları, kaynakları ve belgeleri gibi okunabilir.

Diğer iki cilt ise, Önsöz’de anlatılan evrimin dip notları, kaynakları ve belgeleri gibi okunabilir. Yani, üç ciltlik kitap aslında Önsöz’ün, yani Tarihsel Maddeciliğin Evrimi’nin belgeleri ve açıklamaları olarak okunabilir. Öte yandan, “Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı” alt başlığını taşıyan Önsöz, o evrimin, belgelerin ve açıklamaların Önsöz’ü olarak da okunabilir.

2

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rağmen, en sıradan ticari ahlak ilkelerini bile ayaklar altına alarak, diğer kitaplarımızı yayınlamayacağını bildirdi.

Kitaplarımızı yayınlayacak yayınevi bulmakta zaten büyük bir güçlük içinde bulunmamıza rağmen, birinci cildi başka bir yayınevince yayınlanmış bir kitabın diğer ciltlerini hiçbir yayınevinin yayınlaması da pek düşü­ nü­lemeyeceğinden, yayınevi bulup kitaplarımızı yayınlama olanağımız kalmadı.

Diğer yandan, yöneticiliğini yaptığımız ve neredeyse bütün teknik işleri ve düzenlemesiyle uğraştığımız Köxüz sitesi de saldırılar diğer sorunlar nedeniyle zaman ve enerjimizin çoğunu aldığından, planlanan otobiyografiyi ve diğer projeleri yazma olanağı olmadı.

Zaten böylesine engellemeleri de artık biraz “batıl inanç gibi” bekliyorduk. Çünkü hayatımız boyunca her çıkış denememizde benzer engellemeleri yaşamıştık ve bu nedenle “batıl inançlı bir ateist”e dönmüştük.

Bir yarış düşünün, aşağı yukarı herkes eşit şanslara sahip. Ama daha yarışın başında, sizin ayaklarınızı kırıyorlar. Diğerleri koşuya devam ederken siz ayaklarınızı tedavi etmekle, tedavi edemezseniz takma ayaklar yapmakla, onlara alışmak ve yürümeyi öğrenmekle bütün zaman ve enerjinizi harcıyorsunuz. Bütün bu zorluklara rağmen yine de takma ayaklarla da olsa yürümeyi ve koşmayı öğrenip diğerlerine yetişiyorsunuz; ama bu sefer gözleriniz kör ediliyor, kollarınız kırılıyor ve her seferinde bunların bir benzeri tekrarlanıyor.

Durumumuz aşağı yukarı böyle olmuştu bütün politik hayatımız boyun­ ca. Örneğin. 12 Mart döneminde önce bir “Ekip”, sonra tam da bir poli­ti­zas­ yon ve radikalleşme dalgasının başında devlet ve onun “Devlet Gü­ven­lik Mahkemeleri” adeta bacaklarımızı kırdılar. Kuşağımızdan insanlar ise tam da o noktada yükselen bir siyasallaşma ve radikalleşme ile birlikte dışarı çıktılar ve o dalganın üzerinde serbestçe politika yaptılar.

Sonraki bütün hayatım da böyledir.

Son dönemde de Köxüz dergisinin sadece bir sayı çıkabilmesi (yine bacaklar kırılır ve ikinci sayı çıkmaz olur); Araf Yayınları’nda “Tersinden Ke­ malizm” den sonrasının gelmemesi (yine bacaklar kırılır ve başka kitap çıkmaz olur); neredeyse iki yıl boyunca kitaplarımız yayınlanacak diye emek verdiğimiz Versus Yayınları’nda da “Marksizmin Marksist Eleş­tirisi”nden sonrasının gelmemesi (yine bacaklar kırılır) ve nihayet bu zincirin son birkaç yılının en son halkası olarak da Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu’nu düzenleyenlerin engelleme ve sabotajları zikredilebilir.

Korkunç, eşit olmayan koşullarda bir yarıştır bu. Ne yaratıcılık, ne seviye, ne radikallik, ne orijinallik, ne nicelik bakımın­dan yazdıklarımın kıyı3

Demir Küçükaydın

sına ulaşamayacaklar yazılarını yayınlayacak dergiler, gazeteler, kitapevleri bulmakta hiçbir güçlük çekmemişlerdir ve çekmezler.

Ben ise bugüne kadar hiçbir kitabımı basacak bir yayınevi bulamadım.

Kitaplarımı kendim bastırabildim. Çoğu kez her bir kitabımı basabilmek için de bir yayınevi kurmak gerekti.

Sadece kitaplar mı? Eğer Köxüz sitesini yapıp yönetmesem, yazılarımı yayınlayacak bir internet sitesi bile bulamam. Başkaları kitaplarını bastırmak için enerji harcamazlarken, ben bastırmak veya dijital ortamda yayabilmek için bile yayınevleri ya da siteler kurmaya kadar bir yığın korkunç zaman ve enerji alan işler yapmak zorunda kalırım.

Eserlerini yayınlamak için hiçbir zorlukla karşılaşmayanlar ile benim tüm çabama rağmen yayınlayamamamın en son ve çarpıcı örneği; bu korkunç eşitsiz yarış ya da mücadelenin en son örneği: Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu’na sunulan bildiriler ve sonrasındaki yayındır.

Okuyucu Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu’na sunduğum bildiriler ile o sempozyuma katılanların sunduğu bildirileri karşılaştırdığında, içerik olarak, bildirilerimin aslında bildiri adına ve yayınlanmaya layık biricik metin olduğunu görebilir.

Bizim sunduğumuz bildiri, yazılı olarak sunulmasına, belgelerle desteklenmesine, her türlü kullanım için en ideal biçim olan dijital olarak emre amade kılınmasına rağmen söz konusu sempozyumu düzenleyenlerce engellenir, dağıtılmaz ve en basit insani kurallar bile ayaklar altına alınarak kitaba bile alınmaz.

Ama zahmet edip de oturup iki satır yazmamışların sempozyumda yaptıkları kahve sohbeti havasındaki konuşmalar, o sempozyumu tertipleyenlerce belli bir masraf edilerek yazıya geçirilir; konuşmacılara düzeltmeleri için sunulur ve sonra da kitap olarak basılır. Kimse elini sıcak sudan soğuk suya bile koyma gereğini hissetmez.

Biz ise, bütün bu engellemelere karşın bildirilerimizi, belgeleri ve yazışmaları ancak kendimiz, kendi kurduğumuz sitede insanlara sunabiliriz.

Sadece içeriği değil. Bütün teknik ve pratik işleri kendimiz yaparız ve bunları yapabilecek koşulları da kendimiz yaratırız.

Bu korkunç adaletsiz; yaratıcılıktan, teorik ve politik mücadeleden enerjiyi alıp yutan bir yarıştır.

Kimse kitaplarımı ve yazılarımı internette yayınlayayım bari diyerekten bir site kurmaz ve onun bütün teknik işlerini de kendi yapmaz. Biz bütün yayınlama koşullarını bile kendimiz oluşturmak zorunda kalırız.

Ama bu bile özel savaş dairesinin beslediği “hacker”lerin saldırıları nedeniyle sürekli yıkılır.

4

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İşte bu eşitsiz yarışa devam ediyoruz şimdi. Özetle, site saldırılarla çöktü, yayınevi kitabın devamını yayınlamadı.

“Ol­madı baştan” deyip yeniden işe girişmek gerekti Sisyphos gibi. Şimdi yeni bir site kurmak, yayınevinin yayınlamadığı kitapları dijital olarak hazır­lamak ve bu siteye koymaktan başka çaremiz yok. Ama bu teknik işler muazzam zamanımızı ve gücümüzü alıyor.

Bu nedenle, bu yıl için planladığımız otobiyografiyi yazmamız olanaksız hale gelmiş bulunuyor. Öte yandan yapılması gereken bir yığın başka teorik ve politik iş de arta­ rak birikmeye devam ediyor.

Bu durumda, daha önce yazılmış yazılarımdan, teorik ve politik evrimi­ me ilişkin değinmeleri ve bilgileri içeren yazıları derleyerek, yazamadığım teorik ve politik otobiyografinin eksiğini bir parça olsun kapatmaktan başka bir çarem kalmamış bulunuyor.

Bu derleme elbette bir otobiyografinin canlılığından yoksun olacaktır.

Ama başka çare de şimdilik görünmüyor.

Ayrıca derleyeceğimiz “Türkiye Sosyalist Hareketinin Tarihi Üzerine Yazı ve Tanıklıklar” başlığı altındaki yazılar, otobiyografi eksiğini bir ölçüde kapatâbilir. Yine kısa bir süre önce “Geleceği Geçmişten, Geçmişi Gelecekten Kurtarmak – Dünyanın Halleri Üzerine Denemeler” başlığıyla derlediğimiz denemeler de bir ölçüde bu Otobiyografik Yazılar derlemesinin kuruluğunu giderip, teorik ve politik evrimin gerçek yaşamla bağlantısının ipuçlarını verebilir.

Bu nedenle biri sunulmuş, diğeri de yakında sunulacak bu üçlü, bir bütün olarak kabul edilebilir. Ayrıca bu üçlü, “Marksizmi Savunmak ve Geliştirmek” üst başlıklı kitap ile bir arada altı kitaplık daha sistematik bir bütün oluşturmaktadır.

Bu nedenle hedefimiz en kısa zamanda bu altı kitabı bir an önce düzen­le­ yip internette okuyucunun emrine amade kılmaktır. Bu vesileyle, okuyuculara bu altı kitabı bir arada okumalarını öneririz, o zaman tüm bu teorik ve politik evrimin daha geniş ve derin tablosunu göreceklerini düşünüyoruz. *** Elbette bu derlemeye alınanların dışındaki birçok yazıda da otobiyografime ilişkin bilgi ve değinmeler bulunmaktadır, ama o yazılar bu derlemeye alınmadı. Bunun nedeni, bu derlemeyi teorik ve politik evrimimi ele alan yazılarla sınırlı tutmaya çalışmamdır.

Derlemedeki yazıları nasıl düzenlemek gerektiği ciddi bir sorun oldu.

Teorik ve politik evrim üzerine bu yazıların bizzat kendileri de o evrimin belli aşamalarının, belli momentlerinin birer belgesidir.

5

Demir Küçükaydın

Onların bu özelliklerini göz önüne alarak, yazılış tarihlerine göre düzen­ leseydim, teorik ve politik evrimimi ele alışımın evrimi az çok bir kronolojik sırayla izlenebilirdi.

Ama bunun mahzuru vardı. Yazıların içeriklerinin kronolojisi ya da ele aldıkları evrim aşamaları, yazılış tarihlerinin kronolojisi ve aşamalarıyla çakışmıyordu. Yani evrimin daha eski dönemleri ille de daha eski yazılarda ele alınmıyordu. Hatta insanların yaşlandıkça çocukluğa ve gençliğe dönmeleri gibi evrimin daha eski aşamaları, o evrimin daha sonraki aşamalarında yazılmış yazılarda ele alınıyordu.

Yani, yazılar yazılış tarihlerine göre sıralansa anlatılan evrim kronolojik bir çizgi izlemeyecekti, içerik kronolojik olmayacaktı. Bu da okuyucunun olay ve gelişmeler arasındaki bağlantıyı yitirmesine yol açardı.

Eğer yazılış tarihleri değil de yazılar içerikleri bakımından, ele aldıkları dönemler itibariyle bir kronolojik sıralamaya koyulsa bu kez de, örneğin, önceki bir dönemi anlatan yazı sonra yazılmış; sonraki dönemi anlatan bir diğer yazıya göre önce yazılmış olabildiğinden, yazıların metodolojisine yansıyan teorik evrimin kendisi karmakarışık olacaktı. Bu da birçok yanlış anlamaya yol açabilirdi.

Sonunda ortalama ya da uygun bir yol en iyisi olarak göründü. “Mark­siz­ min Marksist Eleştirisi”ne Önsöz olarak yazdığım, 1974’te hapisten çıktıktan sonraki dönem ile yine aynı kitaba önsöz olarak başlanılmış, ama çok uzun olduğundan müsvedde olarak kalmış ve yarım bırakılmış, doğumdan hapisten çıkışa kadar olan dönemi ele alanı; biri taslak kalmış biri yayınlanmış iki önsözü, yani neredeyse bütün teorik ve politik evrimimizi ana hatlarıyla ortaya koyan iki yazıyı en başa koyduk.

Bu iki yazı, otobiyografime ilişkin en son yazılmış yazılardandır. Ama çok gerilere gitmeleri ve bütün evrim hakkında ana hatlarıyla bir fikir verdikleri düşünülerek en başa konuldu.

Bundan sonra, aynı hikâyenin farklı dönemlerini, farklı dönemlerde daha özgül ve ayrıntılı olarak ele alan yazılar, ele aldıkları dönemlere göre, ama yazılış tarihleri de gözetilerek bu uzun yazının arkasına koyuldu.

Eğer okuyucu biraz çaba göstermeyi göze alırsa, biz okuyucuya, derlemeye “WASP Olmak”la başlayıp, devam etmesini ve en baştaki en kapsamlı teorik evrimi en sonda okumasını öneririz. Böylece evrim üzerine yazılmış yazıların evrimini üç aşağı beş yukarı doğrudan algılayabilir. Ama bu, dikkat isteyen zahmetli bir iştir.

Evrim üzerine yazılmış her yazı teorik ve politik evrimimin bir anını yansıtır. Dolayısıyla o anki metodoloji, kavram ve paradigma, doğrudan evrimin ele alınışında da görülebilir.

6

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu özelliği göz önüne alındığında, bu teorik evrim üzerine yazılar aslında anlattıkları evrimin birer belgesidirler de. Bu niteliğiyle kitap aynı zamanda bir sistem karakteri taşımaktadır.

Sistemler, kendi varlıklarını da ortaya çıkış ve evrimlerini de açıklarlar ve kendi varlıklarıyla açıkladıklarının doğruluğunun bir kanıtını oluştururlar.

Bu sistem karakteri nedeniyle, “Büyük anlatıların sonu”nun gelmediğini bizzat varlığıyla kanıtlar, çünkü kendisi bir “Büyük Anlatı”dır.

Bu anlamda sadece Marksizmin (Bir “büyük anlatı”nın) Postmodernizme cevabı değil, varlığıyla onun çürütülmesidir.

28 Temmuz 2008, Pazartesi Berlin

7

Demir Küçükaydın

8

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kısa Özyaşam 10 Haziran 1949’da, Balıkesir’in Savaştepe ilçesinde doğmuşum. İki yaşındayken aile Bakırçayı vadisindeki linyit yataklarıyla ünlü Soma ilçesine taşınmış. Baba, Garp Linyitleri İşletmesi’nde işçi, anne “ev kadını”. İlk ve ortaokul Soma’da. Yaz tatillerinde her türlü işte çalışma. Çetin Altan’ın yazıları ve sosyalizmle tanışma.

Balıkesir’de yatılı olarak lise. Yaz tatillerinde Garp Linyitleri İşlet­ mesi’nde çeşitli işlerde çalışma ve “Soğuk Demircilik” mesleğini kapma.

Son sınıfta “Ana dilinizi niçin seversiniz?” başlıklı kompozisyon ödevine, “Ana dilimi sevmek zorunda değilim” cevabı nedeniyle atılmamak için tasdikname alış. İzmir’de Karşıyaka Erkek Lisesi. Bir yıl bekleme. Garp Linyitleri İşlet­ mesi ve Şark Sanayi Mensucat Fabrikası’nda işçilik. Serserilik günleri. Tür­ kiye İşçi Partisi, Karşıyaka İlçesi’ndeki çalışmalara katılış. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji (gece) bölümüne kayıt. Gündüzleri bir muhasebecinin yanında boğaz tokluğuna iş, geceleri üni­versite. Üniversite işgalleri. Öğrenci hareketlerine katılım. Bir çevre ve örgüt arayışları.

Samsun-Ankara Yürüyüşü. Sadece boş zamanları değil, tüm zamanları ve ömrü sosyalizm uğruna mücadeleye ayırma kararı.

Devrimci Öğrenci Birliği’nde boylu boyunca devrimci mücadeleye giriş. Mitingler, yürüyüşler, işgaller, grevler, köylü hareketleri. Hayatımın en güzel dönemi.

9

Demir Küçükaydın

İsmet Demir ile tanışma ve birlikte işçi hareket ve örgütlenmelerine ka­ tılış. Ambarlı Termik, Nuh Çimento, İzmit Rafinerisi, Taksim Opera İn­şa­­atı ve daha bir yığın irili ufaklı işçi örgütlenme ve direnişlerinde Yapı İş­çileri Sendikası (YİS) Başkanı İsmet Demir’e yardımcılık.

10 Haziran 1969 olaylarından[*] sonra İzmir Aliağa Rafineri İnşaatı’nda örgütlenmek üzere İsmet Demir ile İzmir’e gidiş. Yaz boyu İzmir’de inşaat ve mensucat işkollarında ve Aliağa’da örgütlenme çalışmaları.

Deniz, Cihan, Taylan’larla Türkiye’de yeni bir Vietnam için gerilla savaşını başlatma hazırlıkları. Taylan’ın öldürülüşü ve Deniz’in tutuklanışı.[**] FKF’nin (Fikir Kulüpleri Federasyonu) Dev-Genç (Türkiye Devrimci Gençlik Federasyonu) olduğu kongrede İstanbul Bölge Yürütme Kurulu’na ve Genel Yönetim Kurulu’na seçiliş.[***] Gerilla savaşını öğrenmek üzere Filistin’e gidiş. Demokratik Filistin Halk Kurtuluş Cephesi’nde klasik askeri eğitim. Ürdün Kralı’nın Fedailere ilk güç denemesi. Savaşsız savaş. Ve savaş. “Ameliye.”[****] Dört buçuk ay sonra artık öğrenecek bir şey olmadığı ve Türkiye’de işçi sınıfı içinde uzun vadeli çalışmak için dönüş.

Kargamış’ta hudutta yakalanış. İşkence.

Nizip ve Antep Cezaevlerinde iki buçuk ay. Tahliye. İzmir’e gidip Ali­ağa’daki çalışmalara katılma. Grevler, direnişler. Necmettin Girit­lioğ­ lu’nun öldürülüşü.[*****] Bunların yanı sıra Hikmet Kıvılcımlı’nın çıkardığı Sosyalist gazetesinin örgütlenmesinde çalışma. Bu gazetede ilk yazılar.

Kıvılcımlı’yı ve Türkiye’yi anlamak için Tarih’e yönelme, bir yandan Boğaz Köprüsü İnşaatı’nda İsmet Demir ile örgütlenme çalışmaları, diğer 10 Haziran 1969’da İstanbul Üniversitesi’nin işgalinin ardından öğrenciler altı saat boyunca polisle çatıştı. Polis araçları yakıldı, yüzlerce öğrenci ve polis yaralandı – Köksüz Yayın (Köşeli parantez içindeki yıldızlı notlar bize aittir.) [**] 23 Eylül 1969. [***] Fikir Kulüpleri Federasyonu’nun (FKF) 9-10 Ekim 1969’da Ankara’da topla­ nan 4. Kurultayı örgütün adını Türkiye Devrimci Gençlik Federasyonu (DevGenç) olarak değiştirdi. [****] 1969 yılının ikinci yarısından başlayarak Ürdün güvenlik kuvvetleri ile Ür­ dün’e göçmüş ve üslenmiş Filistinli gerillalar arasında artan gerilim ve çatışmalar giderek yoğunlaştı. Ürdün Kralı, 1970 yılının Şubat ayında Filistin gerillalarına karşı ilk saldırıları başlattı. Dura kalka ilerleyen çatışmalar yoğunlaşarak Kara Eylül Katliamı’na vardı. ABD, Irak ve İsrail’in desteklediği Ürdün ordusu, Suriye’nin desteğini geri çekmesiyle zayıf düşen Fedaileri, Ürdün’den zorla attı. [*****] Necmettin Giritlioğlu 23 Ağustos 1970’de katledildi.. [*]

10

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yandan vakayinameler, fütüvetnameler, İbni Bibi, Urfalı Matyos, Taberi, vb., tarihleri.

12 Mart. Sonradan TSİP’i kuracakların hiç bir şey yapmama çizgisine eleş­tiriler ve örgütlenme çalışmaları ve bu nedenle disiplinsizlik suçlamala­ rı. Kontrol dışına kaymayı engellemek için bir tür sürgün ve tecritlere uğ­ rayışlar. İdeolojik ve politik muhalefete karşı kişisel yıpratma ve dedikodu.

Fabrikalarda soğuk demirci olarak işçilik ve örgütlenme çalışmaları.

Dev-Genç İstanbul davasından tutuklanma. Davutpaşa Kışlası’nda beş ay ha­pislik. Tahliye. Tekrar işçilik ve örgütlenme çalışmaları. Engellemeler, tec­rit ve kişisel dedikodular. Sonunda tüm bağları koparıp kendi başına yola çıkış.

Gayrı memnunlarla birlikte toparlanma. 12 Mart dönemi biterken ilk çı­kış. Kıvılcım gazetesi.[*] Tutuklanma. İstanbul DGM’de (Devlet Güvenlik Mahkemesi’nde) gaze­ tedeki yazılardan, önce yüz üzerinden 36, sonra da 17 yıla mahkûmiyet.

Top­taşı (1,5 yıl), Niğde (7 yıl), toplu olarak elli metrelik tünel kazış. Tü­ne­ lin yakalanışı, üstlenme. Hücre, hapis cezası. 12 Eylül. İdamları protesto.

Hücre. Devlet başkanına hakaretten dava. Malatya’ya toplu nakil. Malatya E Tipi Özel Cezaevi’nde 15 ay müşahede hücresi. Tahliye ve mevcutlu olarak Sarıkamış’a, askerliğe.

Cezaevi yıllarında birçok yazılar. Kıvılcım dergisinin üç sayısının ve Sos­yalist gazetesinin son on sayısının bütün belli başlı yazıları.

Faşizm, Üçüncü Enternasyonal’in lağvı, Sovyet devletinin sınıf karakteri sorunlarını araştırırken Mandel, Troçki ve Dördüncü Enternasyonal’le karşılaşma. Klasik Marksizmi savunan bu geleneğe katılma.

Arkadaşların bu hıza ayak uyduramaması ve 12 Eylül arifesinde tekrar tek kalış.

12 Eylül’den sonra Almanya’da Yol dergisinin bütün temel yazıları. Bu ilişkinin Malatya’ya nakil ile kopması.

Asker’den “tebdil-i hava” alarak İstanbul’a geliş ve Fransa’ya kaçış.

Fransa’da iltica. Fransızca kursu. LCR’de (Dördüncü Enternasyonal’in Fransa Seksiyonu, Devrimci Komünistler Ligası) çalışma.

Almanya’ya gelme kararı. Almanya’da GİM’de (Dördüncü Enter­nas­yo­­­ nal’in Almanya Seksiyonu, Enternasyonalist Marksistler Grubu) çalışma.

Ne Yapmalı dergisi. Devrimci Marksist Tartışma Defterleri.

Göçmen hareketi içinde sosyalist ve devrimci bir kanat için çalışmalar.

Kıvılcım gazetesi: 4 Mart – 15 Nisan 1974 tarihleri arasında İstanbul’da altı sayı yayımlan­mıştır.

[*]

11

Demir Küçükaydın

Türkiye solunda tartışmaların başlaması. Sosyalist Forumlar. Türkiye’de hareketin tekrar yükselişi. “Kuruçeşme”.[*] Avrupa’daki paraleline katılış.

“Birlik mi Rekompozisyon mu” kitapçığı.[**] Duvar’ın yıkılışı.[***] Yaprağın kımıldamadığı ve tüm bu gerici atmosferin özel hayatı bile kuşattığı yıllar.

Kıvılcımlı arşivinin Amsterdam’daki arşive (Amsterdam’daki Sosyal Tarih Arşivi) verilişi ve Stockholm’de veri bankasına geçiriş.

Taksi şoförü olarak çalışmaya başlama. Yabancılar hareketinde yoğunlaşma. Türkiye’de çıkan Özgür Gündem’e haftalık yazılar.

Dünya işçi sınıfının siyah ve beyaz bölünmüşlüğü teorisi ve bunun sonuçları üzerine çalışmalar.

Sosyalizmin Sorunları teorik dergisi. İlerlemeci ve iyimser tarih anlayışı ile kopuşma.

Ulus teorisinden hareketle ulus konusunda sosyalist programın formülasyonu.

Başka bir uygarlığın programlaştırılması gereği. Bu yönde deneme ve değinmeler.

Köxüz dergisi. Önce “mailbox”lar ve BBS’ler (Bülten Panosu Sistemi) aracılığıyla politik faaliyet denemeleri[****] Sonra internetin yaygınlaşması. İnternetteki forumlara yazılar. Öcalan’ın Suriye’den sürülüşü üzerine yazılar. Kaçırılması üzerine, Öca­lan’ın Yaşamını Savunmak İçin Türk Girişimi’nde çalışma. Çeşitli toplantılar. Kürt hareketinin içinde bulunduğu dönüşümü çözümleyen yazılar. Özgür Politika’da haftalık yazılar. 2000’de Yeni Gündem’de haftalık yazılar.

Kıvılcımlı Sempozyumu.[*****] 6 Ocak 2002, Pazar

Kuruçeşme: 1989 yılında yayınlanan bir çağrının ardından Ağustos ayında başlayan ve yedi ay süren solun birlik üzerine tartışma toplantıları. [**] 1989’da Koral Yayınlarınca yayınlanan ortak çalışma. [***] 9 Kasım 1989. [****] Mailbox: Posta Kutusu; BBS-Bulletin Board System: Bülten Panosu Sistemi. İnternetin yaygınlaşmasından önce kullanılan bilgisayar aracılığı ile elektronik or­tamda iletişim ve dosya alış-veriş sistemleri. [*****] Kıvılcımlı Sempozyumu, 2001 yılında Almanya’da yapıldı. [*]

12

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ek Bu yazı 2002 yılında yazılmıştı. Bundan sonra bu derlemenin yapıldığı ta­ri­he kadar şunlar eklenebilir.

2004’e kadar Özgür Politika ve Türkiye’de çıkan Ülkede Özgür Gün­ dem’e yazılar.

Bunların yanı sıra Demirden Kapılar sitesini ve bu sitenin tamamlayıcısı olarak Yazılar ve Yankıları forumunu hazırlama ve yayınlama. Buralarda ekstra yazılar.

Türkiye’de devrimci ve demokratik bütün teorik, entelektüel ve politik güçleri toplayacak bir dergi için çalışma ve girişimler.

Bunların bir sonuç vermemesi, ama yan ürün olarak Köxüz sitesinin faaliyete geçmesi.

Beşikçi’nin eleştirisi, “Tersinden Kemalizm” kitabı.[*] Marksist Din ve Üstyapılar teorisinin yeniden formülasyonu. Bunun ışığında Ulus Teorisinin eleştirisi ve kuruluşu.

Büyük Ortadoğu Projesi ve Sosyalist Strateji Sempozyumu’nun hazırlanışı ve kitabı.[**] Türkiye’de dergi çıkaramayınca Köxüz sitesiyle internet yayıncılığı ve kitap yayınında yoğunlaşma. Kitapları yayınlayacak yayınevi bulamama nedeniyle bizzat kendi kitaplarımı yayınlaması için bir yayınevini destekleme (Versus Yayınevi).

Marksizm’in Marksist Eleştirisi kitabı, kitabın devamını (söz verilmiş olmasına ve kitabın önsözünde belirtilmiş olmasına rağmen) Versus Yayınevi’nin yayınlamayı reddedişi ve kaybolan iki yıllık emekle ortada kalma.

Köxüz sitesine saldırılar ve teknik sorunlarda yoğunlaşma.

“Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu”na bildiriler. Sansür, susuş ve engellemeye uğrama.[***] Kitapları yayınlayacak yayınevi bulamayınca, onları en azından internette okuyuculara sunma girişimi ve bu kitaplardan biri olarak “Otobiyografik Yazılar”ın hazırlanışı ve onun içindeki bir yazının eki olarak da bu satırlar.

16 Temmuz 2008, Çarşamba

Araf Yayınları, Şubat 2005.

Araf Yayınları, Ekim 2005. [***] Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu, Kasım 2007, İstanbul [*]

[**]

13

Demir Küçükaydın

Ek 2: Yukarıdaki ek, 2008 yılında yazılmış. Bu arada geçenleri ekleyelim.

2008 yılının 9 Kasımında İstanbul’da yapılan Kıvılcımlı Sempozyumu’na katılım ve bu sempozyuma “Marksizmde Yapı ve Özne Sorunu – Kıvıl­ cımlı’nın Katkıları ve Eleştirisi” başlıklı bildiriyi sunuş.

Nizamettin, Engin, Ahmet, Ali, Ferhat, Birol, Dilek gibi dostların maddi ve manevi destekleriyle Köksüz Yayınlar’ın kuruluşu ve Marksizmin Marksist Eleştirisi’nin genişletilmiş ikinci baskısı ilk kitap olarak ve elinizdeki ikinci kitabın da ikinci kitap olarak yayınlanışı.

Bu vesileyle yukarıda adı geçen ve geçmeyen bütün dostlara teşekkürü borç bilirim.

Onların maddi ve manevi destekleri olmasaydı bu kitap elinizde olmazdı.

8 Nisan 2009, Çarşamba

14

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Taslak Olarak Kalmış Bir Önsöz’de Teorik ve Politik Evrimim

Köxüz Sitesinde ilk Yayınlanışa Önsöz Geçen yıl, Marksizmin Marksist Eleştirisi’ne bir Önsöz yazmaya giriştiğimde konu çok dağılmış ve bir tür kendi teorim evrimimin hikâyesine dönüşmüştü. Daha sonra bu metni Önsöz’de kullanamayacağımı düşündüm ve bir kenara bıraktım. Şimdi Marksizm konusunda ve onun nasıl öğrenilebileceğine dair tartışma bağlamında, bu yolları nasıl kat ettiğimin hikâyesini yayınlamanın yararlı olacağını düşünüyorum.

Yalnız unutmamak gerekir ki bu bir müsveddeydi ve sonra tekrar işlenme fırsatı bulunamamıştır. Bunların göz önüne alınarak okunmasını dilerim.

Her gün yeni bir bölümü buraya asmayı deneyeceğim. Aslında burada anlatılan hikâyenin bittiği yerde Marksizmin Marksist Eleştirisi’nde anlatılan hikâye başlamaktadır. 2 Bu bakımdan Önsöz’de anlatılan hikâyeyi 2 Marsksizmin Marksist Eleştirisi’nin “Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı” alt başlıklı önsözü hapisten çıktığım noktada başlamaktadır. Bu derlemede, “Teorik ve Politik Evrimim” başlıklı bölümün ardında yer almaktadır.

15

Demir Küçükaydın

daha iyi anlamak için de yararlı olur. İlk satırlar kimseyi yanıltmamalı, Önsöz’den tamamen farklı bir dönem ve konu söz konusudur.

17 Ocak 2008

1974 Yılında Hapse Girinceye Kadar Bu önsöz, yazarın, elinizdeki kitapta derlenen yazılarda3 dile gelen görüş­ lere nasıl bir evrim sonucu ulaştığını açıklamaya yöneliktir. Yazarın teorik evrimi olarak görünen evrim aynı zamanda belli bir noktadan sonra Tarihsel Maddeciliğin evrimi ve tarihi ile iç içe geçmektedir. Dolayısıyla “Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Bir Katkı” olarak da okunabilir.

Bu özette, yazar, kişisel tarihi bakımından söz konusu evrimin tüm karmaşıklığını göstermek gibi bir amaç gütmemektedir. Böyle bir girişim şu an hem mümkün değildir, hem de bu kitabın amaçları açısından gerekli değildir. Öte yandan, yazar, bu sadeleştirilmiş özette, kişisel teorik evrimi, bugün bulunduğu noktadan değil, evrimin gerçekleştiği zamanda gördüğü ve yaşadığı biçimiyle anlatmayı hedeflemektedir.

Ne var ki yazar bunun pek mümkün olmadığını bilmektedir ve bu nedenle, evrimi otantik biçimiyle anlatma yönündeki bütün çabalarına rağmen, bu evrimin bugün bulunduğu noktadan bir hikâyesi olmaktan kurtulamayacağını bilmektedir ve burada okuyucuyu bir kez daha uyarmak için bu satırları bir fırsat olarak görmektedir. *** Daha henüz çocuk denecek yaşlarda, gördüğüm, duyduğum, okuduğum veya bizzat maruz kaldığım haksızlıklar, baskılar, yoksullukların nasıl yok edilebileceği sorusu beni sürekli meşgul ediyordu. Bir haksızlık, bir yoksulluk gördüğümde, duyduğumda veya bizzat kendim yaşadığımda tarifsiz acılar hissediyor, çoğu zaman bir köşede gizlice ağlıyordum.

Bunları yok etmeyi ne zaman sorun ettiğimi hatırlamıyorum. Çünkü sadece kendimi bu haksızlıklardan azade kılmak gibi bir yaklaşımım olduğunu hiç hatırlamıyorum. Örneğin, zengin olmayı hiç hayal etmedim, fakirliğin olmamasını hayal ettim. Bu yaklaşımın nereden içime işlediğini bilmiyorum. İçinde yaşadığım çevreden ve aileden aldığım kesin.

3 Kastedilen “Marksizm’in Marksist Eleştirisi” adıyla yayınlanan kitaptır.

16

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Eşitsizliklere ve haksızlıklara tepki duymanın, onları kabullenememenin, böyle bir dünyayı katlanılmaz bulmanın nasıl sağlam bir hareket noktası ve büyük değeri olduğunu, doğrusu şimdi kavrayabiliyorum. Çünkü bugün öyle bir dünyadayız ki, insanların yaşadıkları dünyayı katlanılmaz bulma gibi bir hareket noktasına sahip olabilmeleri, var olanın dışında başka bir dünyayı hayal edebilmeleri bile giderek olanaksızlaşıyor.

Baskı, sömürüyü, eşitsizlikleri, vb., akıl ve ahlak ve insanlık dışı bulma, o zamanlar toplumda solunan bu atmosfer, giderek yok oluyor. O zamanlar, balıkların suda yaşayıp suda yaşadıkların bilmemeleri gibi, bizler de bilincinde olmadan böyle bir atmosfer içinde yaşıyor, böyle bir atmosferin, ortamın içine doğuyorduk. Şimdi artık başka bir dünya var. İnsanlar eşitsizliği, baskıyı ve sömürüyü katlanılmaz bulmuyorlar. Kendileri bunların kurbanı olduklarında da, sadece kendilerinin kurtulması için bir şeyler yapıyorlar.

Bu yok oluş, eşitlikçi bir toplum idealinin aldığı derin yaralar kadar, kapitalizmin her şeyi kâr tanrısına, rekabete kurban eden; sadece parayla ölçülebilen şeylerin bir değeri olduğu ve parayla ölçülebilir olmayan hiçbir değerin kalmadığı genelleşmiş meta üretiminin karşı durulmaz yayılışı ve toplum hayatının tüm alanlarını, tüm gözeneklerini değer yasasının egemenliği altına almasının da bir sonucu.

Nedeni ne olursa olsun, bu olgu, bu durum bir gerçek. Ve bu gerçek durum çok ciddi başka bir temel sorunu ortaya çıkarıyor. Bu sorunu şöyle açıklamayı deneyelim.

Engels, bilimsel bakımdan değeri olmayan ahlaki itirazların sosyolojik anlamlarını çözümlerken, bir toplumsal sistem tarihsel ömrünü tamamladığında, toplumsal gelişimin önünde bir engel oluşturduğunda, insanlara akıl ve ahlak dışı gelmeye başlar diyordu.4 4 F. Engels, Felsefe’nin Sefaleti’ne Önsöz: “Burjuva ekonomisinin yasalarına göre, ürünün en büyük kısmı, onu üreten işçilere ait değildir. Şimdi tutar da, bu haksızlıktır, böyle olmamalıdır dersek, bu kez de bu sözlerin ekonomi ile doğrudan bir ilgisi kalmamış olur. Böyle söylemekle, bu ekonomik gerçeğin ahlak duygularımızla çeliştiğinden başka bir şey söylememiş oluruz. Bundan ötürü Marx, kendi komünist istemlerini, hiç bir zaman buna değil, kapitalist üretim biçiminin her gün gözlerimiz önünde yer alan ve gittikçe daha büyük ölçülere varan kaçınılmaz çöküşüne dayandırmıştır. Onun söylediği tek şey, artı-değerin ödenmemiş emekten ibaret olduğudur ki, bu da basit bir gerçektir. Ama biçim yönünden ekonomik olarak yanlış olan, dünya tarihi bakış açısından doğru olabilir. Eğer kitlelerin ahlaki bilinci, kölelik ya da toprak köleliği durumlarında olduğu gibi, bir ekonomik olgunun hak17

Demir Küçükaydın

Ama şöyle bir durumu aklından geçirmiyordu: Bir olgu, “ömrünü doldurmuş” olmasına rağmen ve hatta fazlasıyla ömrünü doldurmuşluğa rağmen, bilinç onun “haksızlığını ilan” etmiyorsa ne olacak?

Engels’in aklına bile getirmediği bu olasılık, bizlerin karşısına bir sorun olarak çıkmış bulunuyor.

Bir toplumun tarihsel ömrünü tamamlamışlığına rağmen yaşaması öyle uzayabilir ve bu öylesine bir çürümeye yol açabilir ki, artık insanlar başka bir dünyanın var olduğunu ve olabileceğini hayal edemez duruma gelebilirler. Sistem insanlara akıl ve ahlak dışı gelmez olur. Böyle bir durumda, her şey olması gibi olduğundan, Hegel’in deyimiyle, “gerçek olan akli” olduğundan, gerçeğin en bilimsel analizleri bile, onun bir olumlaması, meşrulaştırılması haline gelebilir. Çürüme artık öylesine yoğundur ki, tıpkı bir kara deliğin o muazzam çekim gücüyle ışığın bile kaçmasına olanak tanımaması gibi, muazzam boyutlara ulaşan bir çürüme de, bizzat kendisinin görülmesinin, tanınmasının, katlanılmaz bulunmasının koşullarını ortadan kaldırabilir. Diyalektik bir bakış açısından böyle bir olasılık dışlanamaz. Bugün biraz böyle bir durumda gibi görülüyor insanlık.

Tabakhanede çalışan işçiler bir süre sonra o ufuneti duymaz olur. Bugün insanlığın giderek artan bir bölümü, artık uzun bir zamandan beri kapitalizm tabakhanesinde çalışan ve kapitalizmin yaydığı pis kokuları artık duymayan işçiler gibidir. Onlar o ufunetin içine doğmuşlardır ve ondan başka bir havanın varlığını bilmemektedirler ve bu nedenle de ufunetin farkına varmaları olanaksızdır.

O işçilerin tekrar bu pis kokuyu hissedebilir hale gelebilmesi, durumu katlanılmaz bulabilmesi için, oraya kırlardan esen şiddetli bir rüzgârın dağların taze havasını, kır çiçeklerinin kokusunu taşıması gerekir. Bu taze rüzgârı ise ancak hayaller taşıyabilir. Bu nedenle bugün, hayal edebilmenin tarihin belki hiç bir döneminde olmadığı kadar hayati önemi bulunmaktadır.

Bırakalım geleceğe yönelik eşitlikçi ve dayanışmacı bir toplum hayalini bir yana; artık, şimdiye kadar mücadeleyi engelliyor, insanları tevekküle yöneltiyor diye eleştirilen, haksızlıkların cezalandırılacağı, “hakkın yerini bulacağı” bir öte dünya hayali bile bugün devrimci bir anlama sahiptir. Çünkü en akıldışı görülen tanrı ya da öte dünya düşüncesinde bile, bu dünyayı katlanılmaz bulma düşüncesi vardır. Bu düşünce her şeyin başıdır. sızlığını ilan ederse, bu, o olgunun ömrünü doldurmuş bulunduğunun, bir öncekinin çekilmez ve savunulmaz duruma gelmiş olmasından ötürü ortaya başka ekonomik olguların çıkmış bulunduğunun kanıtıdır. Demek ki, çok doğru bir ekonomik içerik, biçimsel ekonomik yanlışlığın ardına gizlenmiş olabilir.”

18

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Başka bir var oluşu düşünemeyenler bu dünyayı katlanılmaz bulamayacaklardır. Artık hayal edemez durumdadır insanlar ve ancak hayallerin aynasında bugünkü dünyanın katlanılmazlığı görülebilir.

Bizler eski dünyanın tam da yok oluşunun arifesinde bu dünyaya geldiğimiz için, çocukluğun sisli anılarının ardında kalmış o dünyayı hatırlayabiliyor ve hatırladıkça bu dünyanın nasıl bir dünya olduğunu, bir zamanlar sırf kırların havasını soluduğumuzu görebiliyor ve bu dünyayı hala katlanılmaz bulabiliyoruz.

Bunu görünce, bizlerin de o zamanlar solduğumuz havanın değerini bilmediğimizi görerek, o dünyanın nice değerli olduğunu daha iyi anlayabiliyoruz. Ama doğrudan bu ufunetin içine doğun kuşakların, böyle bir kıyasl, ama dolayısıyla dünyayı katlanılmaz bulma şansı giderek azalıyor. *** Bizler, haksızlıkların hiçbir zaman cezasız kalmayacağı; Allah’ın er veya geç, bir gün onları cezalandıracağı; Allah’ın yapılan her türlü haksızlığı bildiği; bu dünyada olmazsa bile öteki dünyada adaletin yerini bulacağı şeklinde bir atmosferi soluyarak dünyaya gözlerimizi açıyorduk. O dünya eşitsizliği, haksızlığı ve zulmü nasıl yok edeceğini bilmiyordu ve bunu becerememişti, ama katlanılmaz buluyordu; doğru bulmuyordu en azından.

Bizlerin ilk politik ilerleyişi bunların öte dünyada değil, bu dünyada ve bizler tarafından ortadan kaldırılabileceğini savunma biçiminde Allah ile bir polemik içinde gelişiyordu. Ama baskı ve adaletsizliğin normal karşılandığı veya katlanılmaz bulunmadığı bir dünyada, Allah ile polemiklerimiz, artık iyice anlamsız ve saçma kaçıyor.

Artık, eşitsizlik ve adaletsizliği görme ve onu katlanılmaz bulma duygusuna yeniden hayat verebilmek için Allah ile birlikte hareket etmemiz gerekiyor. Artık Allah’ın Allahsızlara, Allahsızların Allah’a ihtiyacı var.

Diyalektik ebedi hükmünü icra ediyor ve her şey kendi zıddına dönüyor.

O zamanlar, içine doğduğumuz toplumda, insanlar, en yararsız bilinen böceğe, (örneğin, bir karasineğe ya da eşek arısına) acı çektiren çocuklara, “Onlar da Allah yaratığıdır” derlerdi. Şimdi ekolojinin yeni yeni keşfettiği gibi, en anlamsız ve zararlı görülen varlıkların bile var oluşlarının bir anlamı olduğuna inanılırdı.

Zenginler zenginliklerinden utanırlar, bunu gizlerlerdi. Zenginlik utanılacak bir şeydi, çünkü “çok mal haramsız, çok laf yalansız” olmazdı.

Belki parası olmayan birisi onu görüp imrenebilir diye sokakta bir şey yemezlerdi. Hediyeler, kimin getirdiği bilinmesin diye, görünmez bir yere sıkıştırılırdı, hediyeyi alan altında kalmasın veya başka hediye getirenler 19

Demir Küçükaydın

olanakları yoksa öyle pahalı bir hediye getiremedikleri için üzülmesinler diye. “Sağ elinin yaptığı iyiliği sol elin bilmeyecek” derlerdi.

Emeğe değer verirlerdi. Yerde kurumuş, neredeyse taşlaşmış bir ekmek parçası görseler bile, üç defa öpüp başlarına götürdükten sonra yüksekçe bir yere koyarlardı.

Bir müsabakada galip gelenlerin övünmesi, sevinç gösterileri yapması ve alkışlanması ayıptı, yenilenin gururu kırılmasın diye.

Somut davranışları elbette bu ilkelerle çelişirdi çoğu kez, ama bu çelişkiyi ortadan kaldırmak için ilkeleri yok etmeyi akıllarına bile getirmezler bu çelişkiyi gizlemenin yolunu ararlardı.

Bunları yaşamamış, görmemiş, duymamış bir dünyaya bugünkü dünyanın akıl ve ahlak dışı görünme şansı olabilir mi? Şimdi başka bir dünyada yaşıyoruz. Kapitalizm bütün bu gelenekleri silip süpürdü. Artık düğünlerde kimin ne kadar para taktığı ve hangi hediyeyi getirdiği bağıra bağıra ilan ediliyor. Gol atan bir sporcu ve takımı sevinç gösterilerinden ne yapacağını bilemiyor. Fakirlik, aptallara has görülüyor ve herkes zenginliği ile övünüp onu göstermek için birbiriyle yarışıyor. Markalar belirliyor insanların değerini. Böyle bir dünyaya doğan bir çocuğun başka bir dünyayı tasavvur etme ve bunu saçma bulma şansı neredeyse sıfırdır.

Sağlık gibi ancak kaybedildiğinde değeri anlaşılan bu adetler, bu ilkeler, bizlerin içine doğduğu bu atmosfer, binlerce yıllık bir birikimin son kalıntılarıydı.

Kökleri, Komün’de, kandaş sınıfsız toplumlarda olan ve binlerce yıllık uygarlıklar boyunca, ezilenlerin mücadeleleri aracılığıyla Hıristiyanlık ve Müslümanlık gibi uygarlık dinlerinin (“Hak dinleri”) içine işlemiş, bu değerlerle dolu bir dünyaydı bu. Bu dünyaya gözlerimizi açmıştık.

Buna ek olarak bir de burjuva aydınlanmasından ve humanizminden kaynaklanan, insanların dillerine, dinlerine, milletlerine hiç bir önem ve ayırıcı nitelik vermeyen; insanları bunlarla değil, iyi veya kötü, zengin veya fakir, cesur veya korkak olarak değerlendiren; her dilden, her milletten, her inançtan insanların içinde iyiler de kötüler de, zenginler de fakirler de, korkaklar da cesurlar da olduğundan söz eden; tüm insanları sevmeyi ve kendini onlara karşı sorumlu görmeyi aşılayan, proleterleşmiş aydınlanmacı bir aile ortamına gözlerimizi açtık.

Binlerce yıllık dinlerin ve aydınlanmanın plebyen değerleri ile bizi kuşatan o aile ve çevre olmasaydı; o geleneklerin son kalıntılarının hala yaşadığı bir dünyaya gözlerimizi açmasaydık, aşağıda anlatılacak hikâye hiç olmayabilirdi.

20

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

*** Haksızlıklar ve yoksulluklar yok edilebilir miydi? Bunlar bir kader miydi?

Edilebilirse nasıl edilebilirdi?

Babam Allah’a inanmıyordu ve sömürü, baskı ve haksızlıkların, bu dünyada yok edilebileceğini düşünüyor ve Allah’a inananların işleri öte dünyaya havale etmesini, bu dünyadaki düzeltme çabalarının önünde bir engel olarak görüyordu.

Annem ise inanıyordu ve öte dünyada hakkın yerini bulacağını düşünüyordu.

Sanırım yukarıdaki soruya, bu dünyada bu haksızlıkların yok edilebilmesinin mümkün olduğu cevabında babamın payı büyüktü. Babamın payı demek, Aydınlanma’nın payı demekti.

Haksızlıkların bu dünyada yok edilebileceği varsayımı, ilk bilinçli çocukluk günlerimden beri hep hayatımın merkezinde oldu. Bütün hayatım bunun nasıl olabileceğine cevap aramak ve o an bulduğumu düşündüğüm cevap çerçevesinde yapılması gerekeni yapmaya çalışmakla geçti. Şimdi hayal meyal hatırladığım o çocukluk günlerimde, gördüğüm, duyduğum ve yaşadığım haksızlıkları ortadan kaldırmak için, o sıralar yeni yeni çıkmaya başlayan resimli roman kahramanları, örneğin, “Süpermen” gibi, olağanüstü güçlerim olmasını dilediğimi, Allah’ın bana böyle güçler vermesi için dua ettiğimi hatırlıyorum. Allah’ı bu dünyayı düzeltmek için yardıma çağırıyordum, çözümü Allah’a ve öte dünyaya havale etmiyordum. İlkokulu bitirdiğim yıllarda, 27 Mayıs sonrasının Türkiye’deki gerilik ve adaletsizlikleri sergileyen atmosferi içinde, gazetelerde sıkça görülen, mağaralarda yaşayan köylülere, okulsuz, yolsuz, doktorsuz köylere, toplumdaki diğer yoksulluk ve adaletsizliklere ilişkin birçok yazı okuyordum.

Bunlarla mücadele için, okuyup doktor veya öğretmen olmayı, ondan sonra da o yoksul ve geri köylerin en geri ve ücra olanlarından birinde bütün ömrümü geçirmeyi hayal ediyordum.

Allah’tan olağanüstü güçler istemenin yerini, karınca kaderince bir şeyler yapabilmek almıştı. Herkesin benim gibi davranması durumunda da o köylerin gerilik, yoksulluktan ve cehaletten kurtulabileceğini var sayıyordum. Arkadaşlarım arasında böyle hayalleri olan tek insandım belki de. Bir iki kere bu hayallerimden bahsettiğimde alayla karşılaşınca onları kendime saklar olmuştum.

Tam olarak ne zaman bilmiyorum ama sanırım 1965 seçimlerinde, Türkiye İşçi Partisi’nin ilk radyo konuşmalarını dinlediğimde, bu yaklaşımımın değiştiğini sanıyorum.

21

Demir Küçükaydın

Türkiye İşçi Partisi’nin adayı konuşmacılar, “İşçiler, Köylüler, Marabalar, Ezilenler, Sömürülenler” diye söze başlıyorlardı. “Bütün zenginlikleri yaratanlar sizlersiniz, ama bu yarattıklarınızdan zerrece nasiplenemeyenler, baskı, yoksulluk, cehalet içinde bırakılanlar da yine sizlersiniz” diyorlar ve çare olarak, yoksulların, sömürülenlerin birleşmesi ve siyasi iktidarı alması gerektiğini söylüyorlardı. Ya da en azından söylediklerini ben böyle anlıyordum.

Bu görüşleri bir kere duyunca, köylerde doktorluk veya öğretmenlik yaparak yeryüzündeki adaletsizlikler, sömürü, gerilik ve yoksullukla mücadele edilemeyeceği; bunun sebeplerle değil, sonuçlarla uğraşmak olacağı; sebepleri ortadan kaldırmanın yoksulların ve ezilenlerin örgütlenmesi, birleşmesi ve iktidarı alması ile ilgili bir sorun olduğu sonucuna kolaylıkla ulaşabiliyordum.

Tâbii buradan da yeryüzündeki baskı, sömürü ve adaletsizliklere karşı mücadele etmek için, ezilenlerin birleşmesi için çalışmak ideali, köy öğretmenliği veya doktorluğu idealinin yerini alıyordu.

Kim bilir belki biraz da Çetin Altan’a hayranlığım ve onun yazılarının ve bir gazeteci olmasının da etkisiyle, bu yönde en yararlı olabilmenin yolunun da gazetecilik olduğunu; gazetecilikle hem adaletsizliklerin sergilenebileceğini hem de onlara karşı neler yapılabileceğinin anlatılabileceğini sanıyordum. Her şey o kadar net ve açıktı ki, insanlara bunu anlatınca onların hemen bunu kabul edeceklerini ve birleşeceklerini düşünüyordum. *** Ama gerçek hayatta durum hiç de öyle değildi. İnsanlar bu kadar açık şeyleri anlamamak ve kabul etmemekte anlaşılmaz bir direnç gösteriyorlardı. Hatta en çok ezilen ve sömürülenler bu fikirlere en karşı ve tepkililer oluyordu çoğu kez. Bu fikirler o yoksul insanlar tarafından kuşku, korku ve hatta düşmanlıkla karşılanırken, aydınlar, öğrenciler, üst sınıflardan sayılabilecek insanlar bu fikirlere daha yatkın oluyorlar ve savunuyorlardı.

Bu çelişkinin bir izahı ve çözümü gerekiyordu. Demek, biz bir şeyleri yanlış yapıyorduk ki, şeyler olmaları gerektiği gibi değildiler.

Ne yapmak gerekiyordu? Bunun bir açıklaması, bir çözümü olmalıydı?

Bunun sırrı nerede bulunabilirdi?

O zamanlar şöyle bir akıl yürütmeyle yolumu bulmaya çalıştığımı hatırlıyorum.

Bir hastalığı tedavi edebilmek için o hastalığın nedenini anlamak, bunun için de biyoloji, anatomi, fizyoloji, tıp bilmek gerekirdi.

22

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Toplumdaki hastalıklar ve onları ortadan kaldırma mücadelesinde karşılaşılan sorunları çözmek için de, onların nedenlerini bilmek gerekir.

Biyoloji nasıl bize canlı organizmadaki işleyişi ve hastalıkları anlama ve onları yok etme olanağı sunuyorsa, toplumun bilimi olan sosyoloji de, toplumun işleyişini ve ondaki hastalıkların nedenlerini anlamamızı sağlayabilir ve onların nasıl yok edileceğini bize gösterebilirdi. Hâsılı, bilimsel olmak gerekiyordu. O halde yapılması gereken şey, öncelikle, Toplum Bilimi, yani Sosyoloji öğrenmekti.

Böyle bir akıl yürütme sonucu, üniversite imtihanlarında girmek istediğim bölümlere ilişkin tercihlerimi hep sosyal bilimler alanında yapmıştım.

Bunun sonucu olarak da İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji (Gece) Bölümü’ne kaydolabilmiştim.

Başkaları için üniversiteye gitmek veya sosyoloji bölümüne kaydolmak bir meslek edinmenin aracı iken, benim için anlamı, yeryüzündeki baskı ve sömürünün nedenlerini daha derinden anlamak ve onlarla mücadele edebilmenin yolunu yordamını öğrenmekti. Sosyolojiyi sosyalizm için seçmiştim.

Bu seçim, Sosyoloji hakkında bir bilgisizliğe ve yanılsamaya dayanmakla birlikte, kanımca çok sağlam bir hareket noktasıydı.

Nasıl önceleri adaletsizlik ve sömürüyle mücadele için “Süpermen”, öğretmen, doktor veya gazeteci olmak istediysem şimdi de sosyolog olmam gerektiğini düşünüyordum. Hedef hep aynıydı: baskı, sömürü, yoksulluk ve adaletsizliklerle mücadele. Ama edinilen tecrübelere bağlı olarak, bu mücadelenin nasıl yapılabileceğine ilişkin tasavvurlar ve dolayısıyla yapılması gereken işler de değişiyordu. Bütün bu değişim içinde değişmeyen bir tek şey vardı: yeryüzünden sömürü, baskı ve adaletsizliği yok etme ideali.

Dolayısıyla benim kafamdaki sosyolog, o zamanlar bunun bilincinde değildim ama şimdi düşününce fark ediyorum ki, bir meslek olarak veya yaygın anlamıyla sosyolog değil, bir devrimciydi, bir sosyalistti. Daha doğrusu bilince çıkmamış ve ifade edilmemiş olmakla birlikte, sosyolojiye yaklaşımım ve onunla ilişkiyi koyuş tarzım böyleydi.

Böylece 1967- 68 öğretim yılında, toplumdaki adaletsizlikler ve sömürü ile mücadele edebilmek, bunlara yol açan toplumsal yasaların sırrına varabilmek için İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji - Gece Bölümü’nde üniversite eğitimine başladım.

Gündüzleri hemen Üniversite’nin karşısındaki Beyaz Saray Çarşı­ların­ da­ki bir muhasebecinin yanında boğaz tokluğuna çalışıyor, akşamları da sarı ışıkların, loş ve boş dershane ve koridorlarına garip bir hüzün verdiği Edebiyat Fakültesi’ne gidiyordum.

23

Demir Küçükaydın

*** 1967-68 yıllarında İstanbul’da üniversite öğrencisi olmanın, hele sosyoloji bölümünde okumanın nasıl büyük bir şans olduğunu, ancak yıllar sonra kavrayabilmişimdir.

Türkiye İşçi Partisi yükselişinin zirvesindeydi. Türkiye’nin en iyi aydınları ve en ileri işçilerinin cebinde Türkiye İşçi Partisi üyelik kartı bulunuyordu. İşçi hareketinin yükselişi bizzat TİP ve DİSK’de ifadesini buluyordu. Köylüler de ufaktan ses vermeye başlamışlardı. “Doğu Mitingleri” ile Kürt hareketi uzun süren bir uykudan uyanmaya başlamıştı. Eski hemşeri gruplarının (Kürtler, Lazlar, Karslılar) ve burjuva partilerinin kontrolündeki öğrenci derneklerinin (TMTF, MTTB, TMGT) kabuğuna sığmayan ve Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) yumurtasında olgunlaşan öğrenci hareketi yumurtanın kabuğunu çatlatmaya hazırlanıyor, gemini kemiriyordu.

Harika bir tartışma ortamı bulunuyordu ve bu tartışmalar soyut ve pratikten uzak değil, son derece somut siyasi görevler bağlamında yürüyordu. Örneğin, Osmanlı’nın toprak düzeni veya bir çelişkinin nasıl tanımlanacağı üzerine şu veya bu görüş o günkü politik görevler veya devrim stratejisi tartışmaları bağlamında son derece pratik ve somut bir anlama sahip oluyordu. Müthiş bir açlıkla okunuyor, tutkulu tartışmalar onları izliyordu.

Sosyoloji bölümü de bu tartışmaların dışında değildi. Derslerde en soyut ve sıkıcı bilinen sosyoloji veya felsefe teorileri bile bu atmosfer içinde somut bir politik anlama bağlanarak tartışılıyor ve öğreniliyordu.

O zamanlar Sosyoloji Bölümünde asistan ve TİP üyesi olan Oya Bay­ dar’ın (Sencer) hazırlık sınıfı imtihanlarını başarmak için okunması gereken kitaplar listesi (“Literatür”), o yıllarda Türkçe’ye çevrilmiş kitapların sınırlılığına rağmen, daha sonraki yıllarda devrimci örgütlerin yapacakları “Teorik Eğitim Planları”ndan çok daha geniş bir ufka sahipti ve daha derinlikliydi. Aşağı yukarı o dönemlerde Türkiye’de sosyalizm ve marksizm konusunda çıkmış bütün kitapları kapsıyordu. Marks’ın Kapital’inden (Özet), Thomas More’un Ütopya’sına; Rousseau’nun kitaplarından diyalektik ve tarihsel materyalizm üzerine kitaplara kadar bütün önemli kitaplar bu listede bulunuyordu. Ve bu kitapları derslerde okuyor, anlatıyor ve tartışıyorduk.

Oya Baydar’ı kendine asistan yapıp, ona böyle bir inisiyatif tanıyan ise daha küçük bir beylikken Osmanlı ile ittifak yapmış Mihallıçık Tekfuru Köse Mihail’in soyundan gelen, artık soyu tükenmiş Osmanlı-Bizans çelebiliğini, hoşgörü ve liberallikle birleştirebilmiş, muhtemelen kendi bilimsel

24

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

sınırlarını bilen ve bunu asistanlarına tanıdığı geniş alanla kapatmaya çalışan Nurettin Şazi Kösemihal isimli bir profesördü.

Kösemihal’in Sosyoloji Tarihi derslerinde okuttuğu “Sosyoloji Tarihi” adlı kitap, aslında şu bizim Lenin’in, “Bay Pitirim Sorokin’in Kıymetli İtirafları” adlı yazısında sözünü ettiği P. Sorokin’in “Çağdaş Sosyoloji Kuramları” kitabının neredeyse kopyası gibiydi.5 Bu kitabın temel özelliği, neredeyse o zamana kadarki, bütün önemli sosyoloji kuramlarını bir “somut toplumun analizi” çerçevesinde bir yerlere yerleştirmiş olmasındaydı. Yani her kuram toplumun bir yanını öne çıkardığı veya esas olarak o alanda yoğunlaştığı açısından anlatılıyor, eleştiriliyor ve bu bağlamda sınıflanıyordu. Tâbii yazar böylece, aynı zamanda, bütün kuramları kapsayan kendi kuramını da (ki bu sistematik olma iddialı ama eklektik bir kuramdı) açıklamış oluyordu. Bu çerçevede Marksizm de, toplumda ekonomiyi öne çıkaran bir sosyoloji teorisi veya ekolü, ekollerden bir ekol, teorilerden bir teori olarak ele alınıyordu.

Ama bu derslerin önemi, neredeyse bütün sosyoloji okulları, yani “me­ta­­fizik sosyolojiler” hakkında bir fikir sahibi olmamızı sağlamasıydı.

Onları tanıyınca da, bir sosyalist olarak, sosyolojinin kendisinin, bizzat Marksizm’in ifade ettiği sınıf savaşımının bir alanı olduğunu görüyorduk.

Sosyoloji öğrenmek için sosyolojiyi seçmemizin çocuksu saflığını görmek bu derslerin en önemli kazancıydı. Marks’ın bir yerde dediği gibi, kazancımız kaybettiğimizdi: Ham hayallerimiz. *** N. Ş. Kösemihal, bütün bilimsel sınırlılığına rağmen çok önemli ve sağlam bir noktayı yakalamıştı. Hep, “düşünceleri kaynağından okuyun. Aslında böyle kitaplar da çok fazla değildir. Sakın ikinci el kitaplardan öğrenmeye kalkmayın. Önemli olan düşüncenin o ilk ifade edilişindeki sıkıntılar, dolambaçlı yollar, zorluklar, tutkulardır” derdi ve buna uygun olarak da derslerinde özellikle Klasik Yunan Felsefesinin, Rönesans ve Aydınlanma döneminin düşünürlerinin kitaplarını veya onlardan bölümleri okuturdu ve bunlar üzerine bizleri tartışmaya teşvik ederdi.

5 Bu “intihal”i, P. Sorokin’in “Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri” kitabını (İstanbul, Remzi Kitabevi, 1968) çeviren Mete Tuncay, kitaptaki bir dipnotta oldukça diplomatik bir dille şöyle ifade ediyor: “İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Profesörü Sayın Nurettin Şazi Kösemihail’in Sosyoloji Tarihi adlı kitabının Sorokin’in Çağdaş Sosyoloji Ku­ ram­ları adlı yapıtının geniş ölçüde paralel olduğunu belirtmekte fayda vardır.”

25

Demir Küçükaydın

Böylece Aristo’nun Politika veya Organon’undan Macihavelli’nin Prens’ine; Platon’un Şölen veya Devlet’inden Descartes’in Metod Üzerine Konuşma’sına veya Bacon’un Novum Organon’una kadar, listesi daha çok uzatılabilecek olan, modern batı düşüncesinin kaynaklarının en önemlilerini birinci elden okumuş ve tartışmış oluyorduk. Kanımca bu paha biçilmez değerde bir birikimdi.

Yine bu İstanbul çelebisi Kösemihal, sanırım kendi yetkisi çerçevesinde, Cemil Meriç’in haftada bir gün Edebiyat Fakültesinde bir dershanede bir konferans vermesine de olanak sağlamıştı. Bunları da kaçırmıyordum.

Cemil Meriç, özellikle 19. yüzyıl Fransa’sının ve Fransız kültürünün hayranı, eski “İskenderun Komünist Partisi”nden olduğu söylenen, bir tarihçi ve düşün adamıydı. Özellikle Fransız tarihini ve sosyalizmini anlatıyordu konferanslarında. Ama bunlar öyle kuru, sıradan konferanslar değildi. Önceden hazırlanılmış, zengin çağrışımlar, ufuk açıcı ve düşündürücü değinmelerle dolu, Cemil Meriç’in tutkuyla, kaslarında sinirlerinde yaşayarak olayları anlattığı derslerdi. Örneğin, Blanqui’nin bir mahkemesini anlatırken, Blanqui’nin sorgusunda meslek olarak “Proleter” demesi üzerine, önce yargıç olup, “Böyle meslek yoktur” dedikten sonra, Blanqui olur, “Proleter, milyonlarca Fransızın mesleğidir” diye haykırarak, o anı kendince yaşardı ve yaşadığı biçimde de bize yaşatırdı.

Böylece Marksizm’in temel kaynaklarından biri olan, Fransız sosyalizmini de öğrenme olanağımız oluyordu.

Dersler sadece batı düşüncesinin kaynakları üzerinden yürümüyordu.

Cahit Tanyol adlı yine yeteneksiz ve birikimsiz bir profesör daha vardı.

O da Kemal Tahir ve İdris Küçükömer’den kaptığı6 kimi görüşleri savu6 Aslında İdris Küçükömer ve Kemal Tahir’in orijinal gibi piyasaya sürülen ve özellikle sağcılar arasında epey pirim yapan görüşlerinin kaynağı, Doktor Hikmet Kıvılcımlı ve onun Tarih Tezi’dir. Tabii bu tezin içi boşaltılmış ve devletle uzlaştırılmış hali. Kemal Tahir, Kıvılcımlı ile hapis yattığı yıllarda ondan kaptığı fikir kırıntılarını biçimsizleştirerek ve kendine mal ederek epey nam yapmış ve İdris Küçükömer ve Cahit Tanyol gibi üniversite profesörleri aracılığıyla epey yankılara yol açmıştı. Bizim sosyoloji bölümünde karşılaştığımız bir bakıma bu suyunun suyu yankılardı.

Buna Hikmet Kıvılcımlı birkaç kez değinir. Örneğin Toplum Biçimlerinin Gelişimi adıyla yayınlanan ve orijinal adı Marks’ta İlkel Komün ve Tarih olan kitabının Önsöz’ünde şöyle yazıyor: “Bizim ‘Mister Toynbee Tarih Bilimini Altüst Ediyor’ eleştirimiz, o köpeksiz köyde değneksiz gezenlere karşı deneme idi. Birkaç edebiyatçı bu denemeyi 26

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

nur, özellikle Osmanlı ve İslam üzerinde yoğunlaşırdı. Böylece bir yandan bir sosyalist olarak bu devletçi ve mesiyanist 7 görüşlerle tartışırken ve bu tartışmalar içinde kendimizi bilerken; diğer yandan da o tarih üzerine daha geniş bir bilgi edinme olanağımız oluyordu. Osmanlı toplum düzeni, Evliyalar, Mecelle, İslam Hukuku, vb., derslerin belli başlı konularıydı.

Bu derslerde de Farabi, İbni Haldun gibi İslam uygarlığının düşünürleri okunuyor ve tartışılıyordu. Böylece klasik uygarlıkların birikiminin İslam uygarlığına geçen mirası ile de tanışmış oluyorduk.

Bu tartışmalar sadece derslerde sürmüyordu. Derslerin dışında sosyalist hareket de bu tartışmaları yapıyor, aynı kitapları okuyordu.

Bütün bu tartışmaların özü, Türkiye’de devrim stratejisinin ve programının ne olacağı idi. Yani içinde bulunulan aşamada hangi güçlere dayanarak, hangi güçleri karşıya alarak bir mücadele yürütmek gerektiği, dolayısıyla da nasıl bir programa sahip olmak gerektiği idi. En soyut ve ilgisiz gibi görünen tartışmalar bile bu bağlamda bir anlam taşıyordu.

Bu dönem Türkiye tarihinin en kritik, canlı, yaratıcı ve önemli dönemlerinden biri, belki de birincisidir ve biriciktir. Daha sonraki bütün bölünmeler, siyasi şekillenmeler hep bu dönemdeki görüş ve varsayımlara göre ortaya çıkmıştır. şöyle okuyup geçti. İçlerinden o denemenin lanetlenip unutulacağını düşünen birisi, denemede yazılanları anlayabildiği kadar biçimsizleştirerek eşine dostuna, hatta üniversitemizin bilginlerine kendi orijinal buluşları diye, ucuz pahalı, toptan perakende satmakla yetindi.” (Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Tarih Tezi–Üç Kitap Birarada, s. 442, Diyalektik Yayınları) Yine başka bir Önsöz’de aynı konuda şu satırlar okunuyor: “Onun için 1940 yıllarında yazılmış: ‘Mister Toynbee Tarih Bilimini Alt Üst Ediyor’ yahut ‘Tarih ve Allah’ polemik denememiz ‘kursağımızda kaldı. Kişicil ilişkili bir iki edebiyatçı bir iki kez okumakla kaldılar. Kimisi, bizim nasıl olsa ‘otorite’ olmadığımızı düşünerek lütfettiler. Eleştirinin kıyısından köşesinden kestikleri parçaları, eşlerine dostlarına kendi orijinal buluşları olarak sundular.

Allah razı olsun: Emeğimizi unutulmaktan kurtardılar. Aslıyla hiç ilgisi kalmamış biçimsizlikte üniversite yankılarına kapı açtılar.” (Age., s. 13).

Bu alıntılarda sözü edilen “Birkaç edebiyatçı” Nazım Hikmet ile Kemal Ta­hir’dir.

Kendine mâleden ise Kemal Tahir. İşte sosyoloji bölümünde, Cahit Tanyol’un derslerinde karşılaştıklarımız “aslıyla ilgisi kalmamış” bu yankılardı.

7 Mesiyanist (Mehdici): Türklüğün ve Osmanlılığın başka olduğu ve adeta insanlığı kurtarmakla görevli ve buna ehil olduğu tarzında bir yaklaşım. Bu yaklaşım hala bütün İslamcı çevrelerde egemendir.

27

Demir Küçükaydın

*** Bu ilk yıl bittiğinde, Marksizm hakkındaki bilgilerimiz, Çetin Altan’ın ve­ ya Orhan Hançerlioğlu’nun makale ve kitaplarının dışına çıkmış oluyordu.

Gerçi hala kaynağından uzaktık, bu alanda çevrilmiş birkaç el kitabından ötesini bilmiyorduk, ama bu bile uluslararası sosyalist yazınla ve orijinal kaynaklarla bir bağ anlamına geliyordu.

Sanırım esas önemli kazanç, Marksizm’in üzerinde yükseldiği eski Yunan, Rönesans ve Aydınlanma’nın mirasını ve Marksizm’e karşı yükseltilmiş sosyoloji ekolleri ve teorilerini doğrudan veya dolaylı olarak tanımış olmaktı. Bu yıl boyunca, belki Marksizm’i değil, ama onun üzerinde yükseldiği birikimi (Felsefe) ve onun üzerine örtülmüş çöpleri (Sosyolojiler) biraz olsun tanımıştık. O, hâlâ masalların yedi zorluktan sonra ulaşılan hazinesi gibi derinlerde bir yerdeydi. Yolları yedi başlı ejderhalar tutmuştu.

Tâbii o zamanlar bunun böyle olduğunu da bilmiyorduk. Okuduğumuz Marksist el kitaplarından öğrendiklerimizi Marksizm sanıyorduk.

Ama çok önemli bir sonuca ulaşmıştık: Sosyoloji, yani toplum bilimin kendisi bizzat Marksizm’in ifade ettiği sınıf mücadelesinin bir alanıydı. Ve sosyolojiler aslında Marksizm’e karşı savaş yürüten ideolojilerdi.

Buradan da o yıl yaptığımıza tam ters olan şu sonuç çıkıyordu: Sosyoloji (toplum bilimi) üniversitelerin sosyoloji bölümlerinde öğrenilemezdi. Bü­ tün sosyolojiler aslında bunu engellemenin araçlarıydı. Onlar hastalıkların gerçek nedenlerini gizlemek için; sistemi yaşatmak için vardılar. Onlar çözümün yolu değil, sorunun kendisiydiler.

Bir tek sosyoloji vardı: Marksizm, yani Tarihsel Maddecilik. O da bizzat bütün sosyolojiler tarafından, kendilerinden biri gibi, ekonomik faktöre ağırlık veren, tek yanlı bir görüş olarak, bayağılaştırılarak ele alınıyor, tanıtılıyor ve eleştiriliyordu.

Sosyoloji’den öğreneceğimizi öğrenmiştik. Öğrendiğimiz: Üniver­site­le­ rin sosyoloji bölümlerinde sosyoloji öğrenilemeyeceği idi.

Dolayısıyla üniversiteye devam etmenin bizim için bir anlamı kalmamıştı. Belki bir meslek olarak, geçimi sağlamak için eğitime devam edilebilirdi. Ama başka bir bilgi, tecrübe ve çıkarsamaya bağlı olarak onu da bir kenara atmıştık.

Bizler sınıflı toplumda yaşıyorduk. Bizzat Marksizm öğretiyordu ki, insanın düşüncesini belirleyen varlığıdır. Toplumsal konumumuz da ezilen­ lerin içinde olmalıydı ki, yarın öbür gün, bilgilerimizi o üst bir konumu meşrulaştırmak için kullanmayalım. İşte bizzat üniversitede okuduğumuz sosyolojiler bunun örnekleriyle dolu değil miydi?

28

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Diplomalı bir sosyolog olduğum takdirde, kolaylıkla iş bulabilirdim.

Yapa­cağım iş ise, en kötü ihtimalle bu gerici teorileri genç beyinlere şırın­ ga edecek bir öğretmenlik veya bir fabrikada daha rafine sömürü mekanizmalarının kurulmasında veya daha incelmiş ve geniş çaplı benzer projelerde çalışmak olabilirdi. Bu ise, sadece mesleğimde inançlarıma ters işler yapmak anlamına gelmezdi, o işler aynı zamanda oldukça üst ve iyi bir toplumsal konum anlamına geleceğinden, bir süre sonra inançlarım yaptığım işlere uygun hale gelebilirdi.

Böylece sosyoloji eğitimini, sadece sosyolojide sosyoloji öğrenilemeyeceği için değil; aynı zamanda toplumsal konum olarak da hiçbir zaman üst ve imtiyazlı bir konumda bulunmamak için bırakmaya, daha doğrusu üniversiteye devam etsem de, hiçbir zaman diploma almamaya karar verdim.

Ertesi sene imkân buldukça felsefe ve psikoloji bölümlerine de devam ettim, ama oldukça parlak bir öğrenci olmama rağmen, hiçbir zaman diploma almaya çalışmadım ve almadım. Üniversite öğreniminde, gerçekten öğrenilebilecek en önemli dersi öğrenmiştim: Ancak sosyolojiyle savaşarak ve sosyolog olmayarak gerçek bir sosyolog olunabileceği.

Daha sonraki yıllarda, Hikmet Kıvılcımlı’nın “Metafizik Sosyoloji Eleş­ ti­rileri” kitabını okuduğumda; onun da, sosyoloji ve Marksizm konusunda bu kendi ulaştığım sonuçları destekleyen aynı özde görüşleri yazdığını gördüğümde, düşüncemin doğruluğuna olan güvenimin de pekiştiğini hatırlıyorum.

Bugün de bu sonuçların alfabetik doğrular olduğunu düşünüyorum. Sos­ yal bilimler alanında okuyan ve çalışanlara karşı, şimdi bile, son derece sağlıklı olduğuna inandığım bir kuşku ile yaklaşırım. Cellâtlar her zaman rahiplerle birlikte olurlar. Devletin şiddet araçlarını modern toplumun cellâtları olarak tanımlarsak, sosyologlar ve sosyal bilimciler de modern toplumun rahipleridirler.

Böylece, sosyoloji eğitimiyle ve üniversiteyle, ne sosyalizm ne de yaşa­ mım açısından hiçbir ilişkim kalmamış bulunuyordu. Üniversiteyi ve Sos­ yo­lojiyi bitirmem için bir yıl yetmişti. Bundan sonra üniversite benim için sadece, ilgimi çeken kimi dersleri izlemenin, sosyal mücadelenin ve askerliği tecil etmenin bir alanı ve aracı olacaktı. *** Ama sosyolojiyi (Marksizmi) nerede nasıl öğrenebilirdim? Sosyal mücadeleye daha da aktif ve verimli olarak nerede nasıl katılacaktım?

29

Demir Küçükaydın

Türkiye İşçi Partisi (TİP) ya da Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) artık ne teori ne de sosyal pratikte aradıklarımı sunmuyordu. Tam anlamıyla bir boşluktaydım. Nereye, hangi organizasyona gideceğimi, ne yapacağımı bilmiyordum.

1968 yılında, çalıştığım muhasebecinin yanındaki işten ayrıldığım bir yaz sonu gününde, sıkıntımı atmak için gittiğim Çınaraltı’nda[*] İzmir’li hem­şehrim olan Boyboy Mustafa aracılığıyla Deniz Gezmiş ve diğer arka­ daşlarla tanıştım ve aynı gün tanışmamızdan az sonra, “Samsun’dan Anka­ ra’ya yürüyeceğiz, gelir misin?” dediler. “Gelirim” dedim. Yapacak hiçbir işim, hiç bir bağlantım ve geleceğe ilişkin somut hiçbir planım bulunmuyordu. Belki aradığımı bu grup arasında bulabilirdim. Onları epeydir uzaktan izliyor, tanışmak için can atıyordum. İstanbul’daki öğrenci hareketinin öne çıkardığı ve çıkaracağı; sonraki gelişmelere damgasını vuracak, çoğu Devrimci Hukukçular Birliği’ni kur­ muş, şimdi de Devrimci Öğrenci Birliği’ni kuracak gruba rastladığımı hayal bile edemezdim.

1968-69 yılını İstanbul’da Deniz Gezmiş’in lideri olduğu Devrimci Öğ­ ren­ci Birliği’nin (DÖB) topu topu 15-20 kişiyi geçmeyen militan çekirdek kadrosunun bir üyesi olarak geçirdim.

Bu dönem bütün hayatımın en zengin; en güzel, en yoğun dönemi oldu.

Bu dönemde en önemli, siyasi, örgütsel deneyleri edindim. Tarihte yirmi yılların yirmi günde, yirmi günlerin de yirmi yılda geçtiği dönemler vardır. Yirmi yılın yirmi günde geçtiği dönemlerden birini, hem de onun tam merkez üslerinden birinde yaşayacaktım. Daha sonraki hayatımda edindiğim tüm deneyler, tüm güzel anların toplamı o dönemin kenarına bile varamaz. *** “Felaketler asla yalnız gelmez” diye bir söz vardır, şanslı rastlantılar da.

Bunu iki büyük şans daha izledi. Tâbii bunların nasıl bir şans olduğunu ancak sonra görebildim. O zamanlar her şey kendiliğinden öyleydi.

Devrimci Öğrenci Birliği yer bulamayınca, Yapı İşçileri Sendikası (YİS) başkanı olan İsmet Demir, DÖB’e sendika binasında yer vermişti. Böylece DÖB aracılığıyla Türkiye işçi hareketinin modern tarihinin ve halk hareketinin binlerce yıllık birikiminin bileşkesininin ortaya çıkardığı; bir benzerine bir daha rastlamadığım Pugaçyev, Panço Villa, Zapata gibi ezilenlerin Çınaraltı: İstanbul’un çeşitli semtlerinde “çınaraltı çaybahçesi” vardır.

Burada değinilen, eski Beyazıt Meydanı’nda cami ile kütüphane arasında yer alan ve üniversite öğrencilerin yoğun olarak gittiği açık hava kahvesiydi.. [*]

30

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kendi içinden çıkardığı liderlerin soyundan, gerçek bir işçi ve halk önderi İsmet Demir ile tanışmak ve birlikte çalışmak imkânı ortaya çıktı.

Ama şans burada da bitmiyordu, DÖB ve Deniz aracılığıyla, YİS ve İsmet Demir ile tanıştığım gibi, İsmet Demir ve YİS aracılığıyla da, yaşayan en büyük ve yaratıcı Marksistlerden biri olan Hikmet Kıvılcımlı’nın eserleri ile tanışacaktım.

Evim ve kalacak yerim olmadığından, İsmet Demir, kendisinin de yatmak için kullandığı, sendikanın üst katındaki odada yatâbi leceğimi söylemişti. Bu oda aynı zamanda Hikmet Kıvılcımlı’nın, kitapçılar almadığı ve raflarına koymadığı için elde kalmış kitaplarının korunduğu depoydu da.

Uyku tulumumu “Tarih Devrim Sosyalizm”, “İlkel Sosyalizmden Kapitalizme İlk Geçiş-İngiltere”, “Türkiye’de Kapitalizm”, “Uyarmak İçin Uyarmalı, Uyanmak İçin Uyarmalı”, “Türkçe’nin Üreme Yolları ve Dil Devrimciliğimiz”, “Karl Marks’ın Özel Dünyası” gibi kitapların ve satılmadan kalmış Sosyalist gazetelerinin üzerine seriyordum. Uyuyamadığım geceler, uyumak için onlardan birini alıyor ve sayfalarını karıştırıyordum.

Kaşıkçı Elması’nı bulduğu rivayet edilen ve elinde nasıl bir hazine bulunduğunu bilmeyen, bu nedenle onu birkaç kaşık karşılığı satan balıkçı gibiydim. Nasıl bir hazinenin üzerinde yattığımın farkında bile değildim. Yaşayan en büyük Marksist teorisyen ve militanlardan birinin, her biri Marksizm’e bir katkı olan kitaplarını uyku getirmek için okuyordum.

Alıcılarımın dalga boyları ve frekansları henüz o yayınların frekansları ve dalga boylarını tanımaktan çok uzaktı.

Bu üç mucizevî rastlantı bir bakıma sonraki bütün hayatım ve çalışmalarımın rotasını çizdi; sosyal alt üstlükler mahşerinde ve labirentinde yolumu bulmamı sağladı. Şans yardım etmiş, sosyoloji eğitimine son verdikten sonra gerçek sosyoloji eğitiminin hem pratiği (Deniz Gezmiş ve İsmet Demir) hem teorisi için (Hikmet Kıvılcımlı) en iyi, eşi bulunmaz öğretmen ve yoldaşlarla karşılaşmıştım.

Elbette o zaman bunu bilmiyordum. Deniz, ara sıra yine bir delilik yapmasın diye tutmaya çalıştığımız, yerinde duramaz ve sevimli arkadaşımız ve önderimiz; İsmet Demir, alkol almadığı zamanlar elleri titreyen ve hiç bilmediğimiz, duymadığımız şeyler anlatan bir sendikacı; Kıvılcımlı garip, anlayamadığımız şeyler yazmış, polis işkencelerinde hiç konuşmaması ve spartak yaşamı ve en uzun hapis yatan (22 yıl) komünist olmasıyla efsane olmuş bir “Eski Tüfek”ti.

Hayat sadece değerli sanılanların değersizliğini öğretmez. Değerini bilmediklerimizin değerini de. Gerçekten değerli insanlar, gerçekten değerli 31

Demir Küçükaydın

her şey gibi, var olduklarında varlıklarını bile fark etmediğimiz, yitirdiğimizde ise eksikliğini gördüğümüz, değerini anladığımız şeyler gibidirler, örneğin, sağlık gibi. *** Evet, sosyoloji, yani Marksizm’i sosyalizm mücadelesi içinde öğrenecektik ama sosyalist ortam Marksizm diye, üniversitede öğrendiklerimizden bile daha geri skolâstik ve Marksizm’le ilgisi bulunmayan bir tartışma içinde bulunuyordu ve el kitaplarından Marksizm diye öğrendiğimizin Marksizm’le ilişkisi bulunmuyordu.

Tâbii, tıpkı başlangıçta Sosyoloji’de sosyoloji öğrenilemeyeceğini bilmememiz gibi, bunu da o an bilmiyorduk, pahalı tecrübeler ve uzun arayışlarla yıllar sonra çıkarılabilecek bir sonuçtu bu.

O dönemde Marksist klasikler henüz yeni yeni yayınlanmaya başlamıştı. Birçok önemli metnin çevirisi bile yoktu. Marksizm’i öğrenmekte genellikle “Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm”i anlatan ikinci el eğitim kitapları kullanılıyordu. Marksizm diye öğrendiğimiz bu mekanik şablonlar ve şemalardı. Bunlara ek olarak, Mao’un Stalin’in kitapları bulunuyordu.

Marksizm diye onları öğreniyorduk. O dönemin tartışma ve çıkarsamaları hakkında bir fikir vermek için şu örnek verilebilir. İlkel, Köleci, Feodal, Kapitalist, Sosyalist Toplum şablonu meşhurudur.

Herkes bu şablonu kabul ediyor ve strateji tartışmaları bu ortak kabul üzerinde yürüyordu. Örneğin, Devrim Stratejisi bağlamında Türkiye’nin kapitalist mi, feodal mi, yarı-feodal mi olduğu yolunda bir tartışma yürüyordu. “Sosyalist Devrim” diyenler kapitalist bir ülke olduğunu, “Demokratik Devrim” diyenler de yarı-feodal veya feodal bir ülke olduğunu savunuyorlardı.8 Ama her iki taraf da, bu şemanın doğru olduğu varsayımından hareket ederek bu tartışmayı yapıyordu. Kimse bu şemanın, bu sıralamanın kendisini ve dayandığı mantığı sorgulamayı aklından bile geçirmiyordu. “Asya Tipi” diyenler de farklı değildi, onlar da bu şemaya, Türkiye’nin istisnai, o kalıplara sığmayan bir yeri olduğunu söylemelerine olanak sağladıklarını düşündükleri bir ek yapıyorlardı, şemaya ve dayandığı mantığa değil, sıralamasınaydı itiraz.

8 Evet, Feodal! Bugün kimilerini güldürebilir, ama o dönemde örneğin Mihri Belli, “Türkiye toprağından feodalizm fışkırıyor” diye yazılar yazıyordu. Bizler de daha sonra fabrikaları ve onların bacalarından çıkan dumanları gösterip, “yine feodalizm fışkırıyor” diyerekten bununla dalga geçerdik.

32

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Böylece Türkiye’deki bütün Marksist tartışmalar aslında Marksizm’le ilgisi bulunmayan şemalar ve varsayımlar üzerinden yürüyordu. Tâbii o zamanlar kimse bunun farkında değildi. Zaten Marksizm’i öğrenmemizin tarihi, bir bakıma bunun farkına varışımızın tarihidir.

Bir de genellikle Mao’dan ve onun “Çelişkiler Üzerine” yazılarından gelen, Tarihsel Maddeci yani Sosyolojik olmaktan ziyade Felsefi (“Diyalektik Maddecilik” bağlamında) yürütülen tartışmalar vardı.

Sosyoloji “Tarihsel Maddecilik” idiyse, Felsefe karşılığı olarak da “Diyalektik Maddecilik” kullanılıyordu. Bu tartışmalarda aslında sosyolojik bir sorun olan sınıflar ve onların konumları ve çıkarları, yani strateji doğrudan “Diyalektik Maddecilik”in, yani felsefenin kavramlarından çıkarılmaya çalışılıyordu. Tarih ve Sosyolojiden, yani Marksizm’den iyice uzaklaşılıyor ve tam anlamıyla bir ortaçağ skolastiğine düşülüyordu. Bu nedenle o dönemde sosyalistler arasındaki tartışmalar, sadece feodal, kapitalist, sosyalist gibi şematik ve mekanik bir tarih kavrayışına boğulmak değil, tarih ve olgular alanından felsefi spekülasyonlar alanına; Sosyolojiden Felsefeye bir geri gidiş anlamına geliyordu. Örneğin, çelişki gibi bir takım felsefi kavramlardan, doğrudan sınıf ilişkilerine ve stratejik görevlere yönelik çıkarsamalar yapılıyordu. Aslında kullanıldıkları anlamıyla çelişki gibi kavramlar da Marksizm’dekiyle ilgisiz kavramlardı. Marksizm’den ziyade Taocu ve Konfüçyusçu felsefeyle ilişkileri vardı. Ama bu kavramlar Diyalektik Maddeciliğin kavramları gibi kabul ediliyor ve devrim stratejisine ilişkin tartışmalar bütün bunlar üzerinden yürütülüyordu.

Bu çelişki üzerine bu skolâstik tartışma da iki düzeyde yürüyordu.

Birincisi, çelişki kavramının içeriği ve çeşitleri üzerineydi. Örneğin, “çatışma”; “uzlaşmazlık”, “çelişki”nin farklı kategoriler olduğu üzerinde duruluyordu. Bunlarda anlaşılsa bile bir de çelişkinin türleri üzerine bir tartışma yürüyordu. “Baş Çelişki”, “Aktüel Baş Çelişki”, “Ana Çelişki”, “Temel Çelişki”, “Yan Çelişki” gibi bir sürü çelişki türleri de çıkmıştı ve bunlar herkes tarafından kabul görmüyordu. Kabul görmediği gibi bunların anlamları üzerinde de bir anlaşma yoktu, çünkü şu veya bu çelişki türünü kabul veya ona şu ya da bu anlamı vermenin zorunlu olarak devrim stratejisine ilişkin belli çıkarsamaları gerektirdiği var sayılıyordu.

Ama sorun sadece bununla da bitmiyordu. Çelişkinin ne olduğunda ve çelişki türlerinde soyut ve normatif olarak anlaşılsa bile, bu sefer de toplumdaki hangi çelişkinin ne tür bir çelişki olduğu sorunu ortaya çıkıyordu. Örneğin, proletarya burjuvazi çelişkisi, kimine göre “baş çelişki”, kimine 33

Demir Küçükaydın

göre “temel çelişki”, kimine göre (toplum demokratik devrim aşamasındaysa mesela) “yan çelişki” olarak tanımlanıyordu.

Türkiye’nin sosyal olaylar bakımından en zengin olduğu dönemde en kritik tartışmalar, bırakalım Marksist veya sosyolojik olmayı bir yana, bırakalım onun bayağılaşmış, mekanikleşmiş, şemalara döndürülmüş el kitabı versiyonları bir yana, tam bir skolâstik tartışma olarak yapılıyordu. Önceden kabul edilmiş şema ve kategorilere gerçeklikler sığdırmaya çalışılıyordu. İşin kötüsü bu şema ve kategoriler ilkel, köleci (...) sınıflamasında olduğu türden sosyolojik değil, çelişkiler bahsinde örnek verildiği gibi felsefi kategorilerdi. Ama bu kategoriler de de Marksist felsefe (“Diyalektik Materyalizm”) bağlamında öğretilen çelişkiden de farklı içeriklerdeydi.

Dolayısıyla bu dönemin strateji tartışmaları aslında Marksizm’i ve Tarihsel Maddeciliği daha iyi kavramayı sağlamak bir yana, skolâstik tartışmalar içinde yitip gitme ve ondan uzaklaşma sonucu doğuruyordu.

Sosyoloji eğitimini bırakıp içinde Marksizm’i öğrenmeyi umduğumuz ortam böyle bir ortamdı. Bunların Marksizm olmadığını öğrenmemiz sosyolojide sosyoloji öğrenilemeyeceğini öğrenmemizden daha uzun, zor ve dolambaçlı bir yol izledi.

Ama tüm bu olumsuzluğa rağmen bütün bu tartışmaları yapanlar, bu tartışmalarla ilgili en iyi kavramsal araçları Marksizm’in sunduğu varsayımından hareket ettiğinden, Marksist klasiklerin çevrimi ve okunuşu bu tartışmaların esas olumlu ve ilerletici yanını oluşturuyordu. Bu kitaplar çevrilip okundukça da, bu çeviri ve okuma sonucunu veren tartışma ve varsayımların Marksizm’le ilgisinin olmadığı görülüyor veya en azından bu olanak ortaya çıkıyordu.

Ne var ki, bu kazanç bile oldukça sınırlıydı. Bu klasikler anlaşılmak için, en azından üzerlerinde yükseldikleri kültür ve bilgi birikiminin ve genellemelerini yaptıkları, yasalarını öne sürdükleri olayların, yani tarihin asgari ölçüde olsun bilinmiş ve hazmedilmiş olmasını var sayarlar.9 Sosyalistlerin çoğu için bu geçerli değildi. Özellikle yeni kuşak ve kitleler halinde sosyalist olanlar için bu ön koşul hiçbir şekilde söz konusu edilemezdi. Yani bu kitapları okuyanlar da bu kitapları anlayacak kültürel, olguların bilgisine ilişkin bir arka plan bulunmuyordu. Dolayısıyla bu kitapların pek anlaşılma şansı yoktu.

Tek sorun bu da değildi. El kitaplarından, ikinci elden öğrenilen bayağı Marksizm, belli bir bakış açısını yaydığı ve güçlendirdiği için orijinal ki9 Marks ve Engels, “Bir tek bilim vardır, Tarih bilimi” diyorlardı.

34

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

taplar okunduğunda, o el kitapları okunmadan anlaşılabilecek şekilde anlaşılmasının bile önünde engel haline geliyordu.

El kitaplarından bir kere İlkel, Köleci, Feodal şemasını benimsediniz mi, Engels’in Ailenin, Devletin ve Özel Mülkiyetin Kökeni’ni veya Marks’ın Grundrisse’ini kavramanız neredeyse olanaksızlaşır. Örneğin, Engels’te çok açık olarak, feodalizm, Roma uygarlığının yıkılışı ile ve ilkel sosyalizmi yaşayan “Barbarlar”ın işgali ile bağlantılı olarak ele alınır, zaman olarak daha sonra, yani kölecilikten sonra gelmesine rağmen sosyolojik olarak komüne daha yakın olarak değerlendirilir. Yani şemanın kavramlarıyla ifade edersek, Feodalizm, İlkel Sosyalizm’e kendisinden sonra sıralandığı Kölecilik’ten daha yakındır. El kitaplarının şemalarıyla beyni şekillenmiş olup da bu kitabı okuyan, artık bunu göremez ve Engels’i anlayamaz hale gelir.

Ya da kafası bu şemayla şekillenenlerde Engels’in Komün’ün bir kalıntısı olarak Alman Mark’ına,10 Rus Mir’ine veya İngiltere’de Hasting Savaşı’nda taş balta kullanıldığına; İrlanda’lılar arasında yaşayan komün geleneklerine ilişkin söyledikleri, yani ilkel sosyalizmden kapitalizme, hatta modern sosyalizme geçiş gibi konular karşısında en küçük bir dikkat ve kavrayış gücü bile görülmez olur.

Keza Marks ve Engels’in bu sıralamayı, teorilerini ilk kez formüle eder­ ler­ken, bir fikir vermek için, geçer ayak zikrettikleri, bu sıralamayı yaparken Akdeniz, Ortadoğu, İran, Hint ve Çin uygarlıklarını pek bilmedikleri ve o zamanki tarih bilgisinin eski Greklerden öteye pek gitmediği anlaşılmaz olur.

Ve nihayet bu tartışmalarda bilgiye ve bilime yaklaşımla ilgili, çok daha temel bir sorun bulunuyordu çoğu kimse bakımından.

Bu kitapları okuyanlar, bu kitaplardan öğrendikleri kavramsal araçlarla sosyal gerçekliğin daha derin bir analizini yapıp ondan daha doğru sonuçlar çıkarmak için değil; zaten önceden kafalarında şekillenmiş politika ve stra­tejileri, Marksist bir söylem içinde teorize edebilmek için okuyorlardı.

Politika ve strateji sonda değil, başta bulunuyordu. Yani büyük çoğunluk, bilimsel düşüncenin çok temel bir varsayımından, bilime bilim dışı kaygılar­la yaklaşmamak gerektiği ilkesinden ve varsayımından uzak bulunuyordu.11 10 Mark: Cermenlerde Komün’ün kalıntısı olan köy ortaklaşmacılığı; para birimi olan Mark değil.

11 Marks, bu temel varsayım konusunda çok açıktır: “Bir kişi, bilimi, (ne denli yanlış olursa olsun) bilimin kendisinden değil de, dışarıdan, yabancı, dış ilgilerden kaynaklanan bir görüş açısına uydurmaya uğraştığı zaman, ben o kişiye ‘aşağılık’ derim” (“Artık değer Teorileri”) 35

Demir Küçükaydın

Böylece bir yandan pratik olarak tam bir yükseliş dönemi yaşayan işçi, köylü, öğrenci mücadelelerinin tam ortasında bulunuyorken, teorik olarak, bu skolâstik tartışmalar ve yukarıda değinilen el kitaplarının yarattığı engel­ le­meler, vb., nedeniyle sosyolojiyi (yani Tarihsel Maddeciliği) öğrenmek bir yana, ondan uzaklaşmış oluyorduk, ama bunun farkında bile değildik, çün­kü öğrendiğimizin Marksizm ve Tarihsel Maddecilik olduğunu sanıyorduk.

Ve işin ilginci, hareketin yükseliş döneminin sunduğu başarılar nedeniyle, bildiklerimizin doğrulandığını düşünüyorduk. Teorimiz doğruydu ki pratikte başarılar elde ediyorduk. Bu varsayımı, yani bir sosyal hareketin başarısının ille de doğru bir teori gerektirmeyeceği ve başarının bir teorinin doğruluğunun ölçüsü olamayacağı gibi bir sorun aklımızın ucundan bile geçmiyordu.

Sosyolojide okurken en azından Tarihsel Maddeciliğin dayandığı birikimi ve onun düşmanlarını tanımış oluyorduk. Şimdi o düşman, bizzat Tarihsel Maddecilik ve Marksizm postuna bürünmüş olarak karşımıza çıkıyor ve biz onun böyle olduğunu bilmediğimiz için Marksizm ya da Tarih­ sel Maddecilik (sosyoloji) diye metafizik şemaları ve skolâstik tartışmaları öğreniyorduk.

Buna karşılık, sosyal mücadeleler pratiğinde buna zıt olarak çok zengin bir bilgi ve tecrübe birikimi ediniyorduk. Bir bakıma biyoloji, anatomi, fizyoloji öğrenmekten uzaklaşsak da hasta bakıcılık ve hemşireliği, iğne yapmayı, kan almayı öğreniyor, toplumsal mücadelelerin teknik ve örgütsel sorunlarında belli bir tecrübe ve bilgi birikimi sağlıyorduk.

Tâbii, bu tecrübelerin birikimi ile Marksizm diye öğrendiklerimiz arasında giderek açılan bir makas ve büyüyen bir çelişki de ortaya çıkıyordu. Zaten bu çelişki, Marksizm diye öğrendiklerimizi kaynaklara dönerek eleştirel bir gözle yeniden gözden geçirmeyi gerektirmiştir. Bu yıllara mal olacak bir zaman kaybıdır da aynı zamanda. *** Bu dönemde politik görüşlerim, MDD’cilik olarak şekillenmişti, o zamanın kavram ve tartışmaları içinde. O zamanki Dev-Genç ve DÖB militanlarının aşağı yukarı hepsinin de paylaştığı bu görüşler şöyle özetlenebilir: Dünyanın “Baş Çelişki”si Emperyalizm ve Ezilen Halklar arasındaydı. (Tâbii bu kavramsallaştırmaya göre, elbette “Temel Çelişki”, Kapitalizm ile Sosyalizm (Proletarya-Burjuvazi) veya diğer deyişle “üretimin sosyal niteliği ile üretim araçları üzerindeki mülkiyetin özel niteliği” arasındaydı.) Ancak “Baş Çelişki” çözüldükten sonra “Temel Çelişki” çözülebilirdi. (Yani önce antiemperyalist ve demokratik devrim, sonra sosyalist devrim.)

36

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu durumda yapılması gereken şey yeni bir Vietnam daha yaratıp, ABD’ye karşı yeni bir cephe açmaktı. Mao’nun “Yeni Demokrasi” ve Lin Piao’nun “Yaşasın Halk Savaşının Zaferi” kitapları ihtiyacımız olan bütün teorik arka planı sağlıyordu. Dolayısıyla dünyayı sarsan Çin-Sovyet ayrılığında, Çin’e daha sempatiyle bakıyor, Sovyetler’in “devrimci barutunu artık tükettiğini” düşünüyorduk.

Ayrıca, bu yaklaşımın son derece pratik sorunları bağlamında, gerillaya parti mi başlamalı, yani önce partiyi mi kurmalı; yoksa önce gerillaya başlayıp sonra mı Parti’yi bu mücadele içinde yaratmalı (“Foko” teorisi) gibi sorunlar da gündemimizin temel konularıydı.

Ve nihayet, yeni bir Vietnam yaratmak, yeni bir gerilla savaşına başlamak demekti. Bunun için de gerilla savaşını öğrenmek gerekiyordu. Bu nedenle o yıl boyunca okuduğumuz kitaplar esas olarak bu konularda yoğunlaşıyordu. Pratiğimize de bu yönelişler yol gösteriyordu. Artık öğrenci hareketlerinin bile bizim için anlamı, gerilla için insan bulmak, yeni ilişkiler ve kadrolar devşirmekti.

Burada, daha sonraki yıllarda giderek unutulan Enternasyonalist yaklaşıma dikkat etmek gerekir. Biz yeni bir Vietnam yaratmak veya Türkiye’de devrim yapmak isterken, bunu Türkiye’yi kurtarmak için değil, dünya çapındaki antiemperyalist mücadeleye bir katkıda bulunmak için; Vietnam halkının omuzlarındaki yükü biraz olsun hafifletmek için istiyorduk.

Türkiye’yi kurtarmak bizler için kendi başına bir hedef değil, dünya çapındaki mücadeleye katkının bir aracıydı. Sonraları sosyalistler için bu araç ve amaç yer değiştirecektir.

O zaman bunun farkında bile değildik belki, ama bu çok sağlam bir hareket noktasıydı. Daha sonraki yıllarda başlangıçtaki bu otantik ve kendiliğinden Enternasyonalizm, karşılıklı çıkar veya dayanışma veya Türkiye’nin kurtuluşu ve devrim için başka halkların desteği yönünde bir anlam kaymasına uğrayacaktır. *** Böyle bir düşünce zinciri içinde yapmamız gereken somut işler de özellikle Türkiye’de gerilla savaşının nasıl başlayacağı konusunda yoğunlaşıyordu.

10 Haziran 1969’da öğrenci hareketi en yüksek noktasına aynı zamanında sınırlarına ulaşmış bulunuyordu. Bundan sonra bizlerin öğrenci hareketinin kabuğunu çatlatma denemelerimiz ortaya çıkar. Bir kısmımız Filistin’e, bir kısmımız köylere, biz de İsmet Demir ile birlikte İzmir Aliağa’ya inşaat işçileri arasında işçi örgütlenmelerine gitmiştik.

37

Demir Küçükaydın

İnşaat işçileri hem işçi, hem de özellikle Türkiye’nin dağlık doğu bölgelerinden oldukları için, (yani hem devrimin esas gücü olan en devrimci ve tutarlı sınıfla, işçi sınıfıyla, bağlar kurmak, hem de bu işçiler özellikle Türkiye’nin daha dağlık ve yoksul bölgelerinden olduğu için, dolayısıyla gerilla savaşı için ön hazırlık ve kitle bağları sağlama bağlamında) inşaat işçileri arasında çalışmaya yönelmiştik.

Yaz boyu Aliağa’da örgütlenme çalışmalarında bulunduktan sonra, gerilla savaşını da öğrenmek ve aynı zamanda Filistin halkıyla bir Enter­nas­ yonalist olarak da dayanışmak amacıyla Filistin’e gittik. *** Filistin’de gördüklerimiz ve tecrübelerimiz ise o güne kadar duyduğumuz ve öğrendiklerimizi alt üst ediyordu.

Birincisi, Sovyetlerin Revizyonist olduğu, devrimci ulusal kurtuluş savaşlarını desteklemediği; “kapitalist olmayan yol” diyerekten cuntaları desteklediği; Çin’in devrimci olduğu ve kurtuluş savaşlarını desteklediği yolunda duyduklarımız ve öğrendiklerimizle orada görüp yaşadıklarımız çelişiyordu. Durum tam aksineydi. Sovyetler de Çin gibi hatta daha fazla silah ve diğer yardımları yapıyordu Filistin hareketine. Çin ise çok sınırlı yardım ediyor ve çoğu kez bu yardımları Sovyetlere karşı bir tavır koşuluna bağlıyordu.

Diğer yandan, doğrudan tanımadan önce, Çin’in Kültür Devrimi ile Sov­ yet­lerdeki yozlaşmaya karşı bir panzehir bulduğu kanısındaydık. Burjuva basınında okuduğumuz, “Mao’nun sözleri okunan inek daha fazla süt verdi” veya burjuva diye Beethoven’in eserlerinin yasaklandığı türünden hikâ­ ye­lerin Emperyalizmin karalaması ve karşı propagandası olduğunu düşünü­ yor­duk.

Orada Çin’in kendi bastığı dergi ve broşürlerde bunu hiç aratmayacak başka olayların anlatıldığını görünce çok ciddi biçimde şaşırmıştık. Hele insanlığın binlerce yıllık kültür ve bilim mirasının bir çırpıda burjuva diye lanetlenmesini havsalamız almıyordu. Böylece Çin ve Sovyetler üzerine yargılarımızın doğruluğu hakkında kafamızda soru işaretleri oluşuyordu.

Ayrıca orada Iraklı ve diğer Arap ülkelerinden Komünistler ile karşılaşmıştık. Bunlar, hem örnek davranışları, hem Sovyetler karşısındaki daha saygılı tutumları ve Marksist formasyonlarıyla bizleri, Arap milliyetçiliğinden gelen, daha Çin’e yatkın, Marksizm’e ve işçi sınıfına daha uzak, De­mokratik Cephe’nin12 diğer önder ve kadrolarından daha fazla etkiliyor12 Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi.

38

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

lar; hem de bize sürekli Türkiye’de büyük bir işçi sınıfı olduğundan, esas bunlar arasında örgütlenmek gerektiğinden söz ediyorlardı.

Bunlara ek olarak askeri eğitim ve savaş tecrübesi bakımından da ciddi bir hayal kırıklığı yaşamıştık. Sosyoloji’de nasıl sosyoloji öğrenemeyeceğimizi gördüysek; Filistin’de de gerilla savaşını öğrenemeyeceğimizi görmüştük. *** Filistin’de, biraz da ilginç bir rastlantı sonucu, o zamana kadar yayınlanmış Marksist klasikleri ve Kıvılcımlı’nın kitaplarını da derinliğine bu yeni gözlemler, çelişkiler ve hayal kırıklıkları içinde kısmen yeniden okuma fırsatı oldu.

Daha önceleri, ilk fırsatta sistemli bir teorik eğitim yapma amacıyla, çıkan orijinal Marksist kitaplardan ve Yapı İşçileri Sendikası’nda üzerlerinde yattığım ve uyumak için okuduğum Kıvılcımlı’nın kitaplarından bir seri yapmıştım. Hatta hepsinin üzerine ismimi bile yazmıştım. Sonra bir gün, bu kitapları Deniz benden istemiş ve ben de vermiştim. Meğer bunları Filistin’e giderken beraberinde götürmüş ve dönerken orada bırakmış.

(Denizler de Demokratik Cephe’ye gitmişlerdi ve zaten biz de Demokratik Cephe’ye onların adını vererek girmiştik. ) Filistin’deki üstte bu kitaplarla karşılaştık. Kendimiz de bir miktar getirmiştik. Böylece Ürdün mağaralarında Marks, Engels, Lenin ve Kıvılcımlı’yı ve diğer kitapları, sistemli olarak, kaynaklarından inceleme olanağı ortaya çıkmıştı. Bu okuma, o yaz Aliağa’da ve şimdi Filistin’deki gözlemlerin; o zamana kadar kabul ettiklerimiz ve bildiklerimizle bu gözlemler arasındaki çelişkinin ışığında bir okumaydı. Bu okumalar sonucunda hem Marksizmi, hem de Kıvılcımlı’yı anlamaya başladım. Kıvılcımlı’yı anladıkça, Marksizmi, Marksizmi anladıkça Kıvılcımlı’yı daha iyi anlayabileceğimi gördüm.

Ne var ki bu okumalar esnasında Kıvılcımlı’ya yönelişim, doğrudan strateji sorunlarından değil (bu konularda bir kitabı yoktu o zaman) tarihe ve toplumların evrimine ilişkin metodolojik bir sorundan ve onun çözümünü arayıştan kaynaklandı. Onun kaynağında da Aliağa’daki çalışmalarda yapılan bir gözlem ve tecrübe vardı.

O yaz aralarında örgütlenme çalışmaları yaptığımız Aliağa’ya gelen işçilerin çoğunu, Keban barajı inşaatında çalışmış veya oradan ayrılmış veya köyü baraj gölü altında kalacağı için yerinden yurdundan olmuş Dersim’li ve Alevi işçiler oluşturuyordu. Sonradan öğreneceğimiz gibi, Dersim, 1938’lere kadar uygarlığın girip fethedemediği bir Komün dünyası olarak

39

Demir Küçükaydın

yaşaya gelmişti. Bu nedenle orada komün ve gelenekleri hala çok güçlü olarak yaşıyordu.

Benim gibi bir batılı şehir çocuğu için bu bambaşka bir dünya idi. Orada garip, okuduğum kitaplardakine uymayan bir olgu ile karşılaşmıştım. Bu, çoğu henüz hiç işçilik tecrübesi olmayan, daha dün köyünden kopmuş, aşiret bağlarının çok güçlü olarak yaşadığı işçiler; Batı’dan gelmiş, belki ikinci kuşaktan işçi olan, daha aydın ve kalifiye işçilerden çok daha hızlı ve kolay örgütlenebiliyorlardı. Halbuki o zamana kadar öğrendiklerimizle bunun tam tersi olması gerekirdi. Niye böyleydi? Bu soru kafamızın bir kenarında duruyordu. O zamana kadar kitaplardan öğrendiklerimizle bu gözlem ve tecrübe uyuşmuyordu. Gerçi İsmet Demir, kendi tecrübelerine dayanarak “bunlar kitaplarda yazmaz” diyerekten, bunların böyle olduğunu, çeşitli bölge ve yerlerden insanların farklı özelliklerini çok önceden anlatmıştı ve anlatıyordu ama bir teorik açıklamasını vermiyordu tâbi i.

Filistin’de, üs olarak kullandığımız mağaralarda klasikleri okurken, Engels’in “Ailenin, Devletin ve Özel Mülkiyet’in Kökeni” adlı eserini okuduğumda, kitapta Aliağa’da karşılaştığım sorunun cevabının bulunduğunu gördüm. “Gens”in yani Komün’ün yaşayan gelenekleri idi Dersimli işçilerin birliği ve kolay örgütlenmesinin cevabı.

Engels, Komün’ü öve öve bitiremiyordu. Yunan, Roma ve Batı Avrupa Tarihini Komün’den uygarlığa geçişin tarihi olarak anlatıyordu. Bu, mekanik ve ilerleyen bir tarihi anlatan Marksist el kitaplarındakinden çok farklı bir yaklaşımdı, hiç onlara benzemiyordu.

Bu, daha önce uyku getirmek için okuduğumuz ve bir türlü anlayamadığımız, Kıvılcımlı’nın kitaplarını Engels okumasının ışığında okumamıza yol açtı. Kıvılcımlı’nın Tarih Devrim Sosyalizm ve İlkel Sosyalizmden Kapitalizme İlk Geçiş-İngiltere gibi kitapları Engels’in kitabının bir devamı ve geliştirilmesi olarak ortaya çıkıyor ve son derece anlaşılır oluyordu.

Ayrıca böylece Kıvılcımlı’yı niye uyku getirmek için okuduğumuzu ve anlayamadığımızı da açıklayabiliyorduk. El kitaplarında öğrendiğimiz şemalar Kıvılcımlı ile dolayısıyla orijinal, Engels’in anlattığı ve uyguladığı Marksizm’le uyuşmadığı için Kıvılcımlı’yı anlayamamıştık.

Anlayamamamızın bir diğer nedeni, Kıvılcımlı’nın ele aldığı ve olaylarından genellemelere ulaştığı Tarih’i de bilmememizdi. Engels, yer olarak Avrupa, zaman olarak Yunan ve Roma uygarlıkları ile sınırlı, en fazla 2500 yıllık bir tarihe ve onun olgularına dayanıyordu. Kıvılcımlı ise, hem birkaç bin yıl daha geriye, ta Sümerlere kadar giden; hem de Avrupa ile sınırlı olmayan, bütün uygarlıkları (Çin, İran, Hint, İslam, Osmanlı) kapsayan bir tarihin verilerine dayanarak bu genellemeleri yapıyordu. Biz ise, kendisin40

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

den genellemeler yapılan bu tarihteki olgular hakkında fazla bir bilgi sahibi değildik ki onlara ilişkin genellemeleri anlayıp eleştirel bir gözle değerlendirebilelim.

Böylece bizzat kendimize yönelik bu gözlemden, bu tarihi öğrenmek ve bu bilgilerin ışığında Kıvılcımlı’yı ve Marksizm’i anlamak ve doğruluğunu kontrol etmek gibi bir görev önümüze çıkıyordu. *** Bu görev, sadece metodolojik bir gereklilik olarak ortaya çıkmıyordu, aynı zamanda pratik mücadele ile de doğrudan ilgiliydi.

Dünyadaki bütün az gelişmiş ülkeler, yani bizlerin yeni Vietnamlar yaratmak istediğimiz ülkeler ya eski uygarlık beşikleriydi (Çin, Hint, İran, Ortadoğu ve Akdeniz ve bunun uzantısı Latin Amerika) ya da kapitalizm doğuncaya kadar ilkel sosyalizmi yaşayan (Okyanusya, Afrika) ülkelerdi.

Bir bakıma, ilkel sosyalizmi yaşayanlar sömürgeler; eski uygarlık beşikleri de yarı sömürgeler olmuşlardı. Dünya haritasına kaba bir bakış bile bunu gösteriyordu. O halde, bu ülkelerdeki mücadeleler ile bu tarih arasında kopmaz bir bağ vardı. Bu tarih bilinmeden bu ülkelerin gerçekliği kavranamaz, dolayısıyla doğru program ve stratejiler geliştirilemezdi. Öyle görünüyordu ki, bu tarihi anlayacak kavramsal araçlar, bu tarihin en ileri Marksist genellemelerini içeren Kıvılcımlı’nın eserleriydi.

Dolayısıyla bu ülkelerin toplumsal yapısının ve tarihinin anlaşılması için Kıvılcımlı’nın iyi ve doğru kavranması gerekiyordu. Kıvılcımlı’yı iyi anlamak için de, o ülkelerin ardındaki “Antik tarih”i iyi bilmeliydi. 13 Böylece yeni Vietnamlar yaratmak ve dünyanın şehirlerini kırlarından kuşatmak için, dolayısıyla o kırların toplumsal yapısını ve tarihini anlayabilmek için Tarih, Kıvılcımlı ve otantik Marksizm’i öğrenmeyle pratik bir görev olarak karşı karşıya gelmiş oluyorduk. *** Tarih ve Kıvılcımlı’yı öğrendikçe de, Türkiye’deki strateji tartışmalarında metodolojik bir yanlış yapıldığı düşüncesi giderek netleşiyordu.

13 Çok ilginçtir, bizi Kıvılcımlı’ya yönelten neden, yani geri ülkelerin niye geri olduğu; onları anlayabilmek için Kıvılcımlı’yı anlamak gerektiği, aynı biçimde Kıvılcımlı’yı da bu tarihe yöneltmiştir. Eğer Kıvılcımlı olmasaydı, biz yine muhtemelen tarihe yönelirdik, ama bu çok geri ve yozlaşmış kavramsal araçlarla olacağından; keza ne Batı ne de Doğu’nun birikiminden zerrece nasiplenmemiş bir kuşaktan olduğumuzdan muhtemelen çıkmaz sokaklarda kaybolur giderdi. En iyi ihtimalle, Merkez-Çevre teorilerinin tartışmaları içinde kalırdı.

41

Demir Küçükaydın

Kıvılcımlı’yı okuyarak, Türkiye’deki devrim stratejisi tartışmalarının dayandığı ortak varsayım olan, İlkel, köleci, feodal, vb., biçimindeki şematik, sözde Tarihsel Maddecilikten kopmuş; bambaşka, Marks ve Engels’teki orijinal ve o orijinale dayanarak Kıvılcımlı’nın geliştirdiği Tarihsel Maddeciliğe bağlanmış bulunuyorduk.

Kıvılcımlı’nın yaklaşımı, o birbirini izleyen aşamalar anlayışını yerle bir ediyordu. Bu yaklaşıma göre, ülkeler için, ille de feodalizmden sonra kapitalizm, kapitalizmden sonra sosyalizm gelir, sosyalist devrim için kapitalist olmak gerekir diye bir koşul yoktu. Kitabının adı bile alışılmış şemaları yerle bir ediyordu: “İlkel Sosyalizm’den Kapitalizme”. Eğer böyle ise, niye “Feodalizm”den “Sosyalizm”e geçilemesin ki?

Nasıl İngiltere’de “İlkel Sosyalizm’den Kapitalizme” geçişi uygarlıkların yarattığı bir dünya pazarı olanaklı kılmışsa, aynı şekilde pekâlâ Dünya kapitalizminin yarattığı koşullarda “feodalizm”den de sosyalizme geçilebilirdi. Kategorik olarak bu reddedilemezdi. Türkiye’deki tartışma ise, bunu kategorik olarak reddeden ve ülkeleri tek tek ele alan yanlış bir varsayım üzerinden; aşamaların birbirini izlediği ve atlanamayacağı varsayımı üzerinden yürütülüyordu. Örneğin, Türkiye’nin yarı-feodal olması, devrimin sosyalist olmasının önünde bir engel olmazdı. İşte, Çin ve Vietnam gibi ülkeler aslında yarı-feodaldi, ama oralarda sosyalist devrimler yapılmıştı.

Yani Kıvılcımlı’yı okuyarak aslında el kitaplarından edinilen birbirini izleyen aşamalar Prokrustes Yatağı’ndan[*] kurtarmış oluyorduk tarihe ve toplumlara bakışımızı. Bu baha biçilmez bir metodolojik kazançtı.

Böylece Marks’ın Vera Zasuliç’e yazdığı mektuplarda sözünü ettiği, Batıda bir sosyalist devrim olduğu takdirde Rus Komünü’nün “Kapitalist Olmayan Yol”dan sosyalizme geçilebileceği veya Troçki’nin “Sürekli Dev­ rim Teorisi”nde sözünü ettiği, demokratik görevlerin eşitsiz gelişme nedeniyle, burjuvaziyi değil de işçileri iktidara getirebileceği ve buradan da devrimin sosyalist devrime dönüşmek zorunda olabileceği gibi sonuçları kabul etmekte zorlanmayacak ve onları anlayacak metodolojik bir temele geçmiş bulunuyorduk. Ama henüz bunlardan ya haberimiz yoktu (“Sürekli Devrim”) veya ne oldukları (“Kapitalist Olmayan Yol”) hakkında bildiklerimiz yanlıştı.

Yani sosyalist bir devrim stratejisi için ille de bir ülkenin kapitalist olduğunu kanıtlamak gerekmezdi, kapitalist olmayan bir ülkede de sosyalist devrim olabilirdi. Türkiye’de sosyalist ya da demokratik devrim stra[*] Prokrustes Yatağı: Grek mitolojisinde, uzun gelenin kesilerek, kısa gelenin gerilerek boyuna denk getirildiği demir yatak.

42

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tejisinin doğruluğunu dolayısıyla ülkenin ne kadar kapitalist veya feodal olduğunu kanıtlamaya yönelik tartışmalar baştan bu metodolojik hatayla maluldü ve yanlış bir zemin üzerinde yürüyordu.

Ama Kıvılcımlı’nın metodolojik katkısı sadece bu da değildi. O tartışmaların ardındaki varsayımları oluşturan şemalarda, sadece aşamalar birbirini izlemiyor, her üst üretim biçimi, diğerini tasfiye ediyor diye düşünülüyordu. Türkiye’de kapitalizm geliştikçe feodalizmin tasfiye olduğu varsayımından hareket ediliyor ve her iki taraf da bu varsayımı kabul ettiği için tartışma kapitalizmin gelişmişlik düzeyi üzerinden yürüyordu.

Bu nedenle, Türkiye’ye kapitalist bir ülke dendiği takdirde bundan devrim stratejisinin sosyalist devrim olması gerektiği sonucu çıkarılıyordu. Ve her iki taraf da kapitalizmin kapitalizm öncesini tasfiye ettiği varsayımını paylaştığı için MDD’ciler, Türkiye’nin ne kadar feodal ve yarı-feodal olduğunu, yani kapitalizmin ne kadar az gelişmiş olduğunu; diğerleri de ne kadar kapitalist olduğunu, dolayısıyla da feodal kalıntılardan arınmış olduğunu kanıtlamaya çalışıyorlardı.

Kıvılcımlı ise bütün bu tartışmanın varsayımını sorgulayan ve boş dü­şü­ ren bambaşka bir yaklaşım içindeydi. O, bir yandan Türkiye’deki kapitalizmin gerici finans kapitalizm olarak doğduğunu söyleyerek, yine o aşamaları bir de kapitalizmin kendi gelişimi içinde berhava ediyor ve tam da böyle olduğu için finans kapital çağında kapitalist gelişmenin, kapitalizm öncesi ilişkileri, (“feodal” ilişkileri diyelim) tasfiye etmediğini, aksine onlarla simbiyoz bir yaşama girip (“Etle tırnak gibi”), onları güçlendirdiğini söylüyordu. Türkiye’de Finans-Kapital ve Tefeci Bezirgân sınıfları egemendir önermesinin ardında aslında böyle çok farklı bir metodoloji bulunuyordu. Üst üretim biçimi, alttakini tasfiye etmeyebiliyor, hatta aksine güçlendirebiliyordu. Bir ülke, tam da kapitalist olduğu için öndeki devrim demokratik karakterli olabilirdi.

Bu yaklaşımda, kapitalizmin güçlü ve yaygın oluşu, finans kapitalizmin güçlü ve yaygın oluşu anlamına geldiğinden, aynı zamanda kapitalizm öncesine ait ilişkilerin ve egemen sınıfların da güçlü olduğu anlamına geliyordu. Türkiye’nin kapitalist bir ülke olması, demokratik tarihsel görevlerin aşıldığı anlamına gelmiyordu. Türkiye tam da kapitalist, hatta rekabetçi kapitalizmden sonra ortaya çıkan, finans kapitalin egemenliğinde bir ülke olduğu için; Türkiye’de kapitalizm adeta Finans-Kapitalizm olarak ortaya çıktığı için; (bu da kapitalizm öncesi egemen sınıfların tasfiyesi bir yana, güçlenmesi anlamına geldiğinden) devrimin acil görevleri demokratik karakterde olmalıydı. Kıvılcımlı’dan sadece kapitalist olmayan bir ülkede sosyalist devrim olabileceği gibi bir sonuç çıkmıyordu. Kapitalist, hatta 43

Demir Küçükaydın

finans kapitalist bir ülkede de devrimin demokratik karakterde olabileceği sonucu da çıkıyordu.

Gerek programatik ve stratejik sonuçları, gerek dayandığı metodoloji bakımından bambaşka bir tarih ve toplumsal gidiş anlayışına dayanıyordu Kıvılcımlı’nın yaklaşımı. Birbirini sırayla izleyen aşamalar değil, başka toplumların birikimlerine dayanarak geriden gelip öne fırlamalar; sadece ilerlemeler ve sonra gelen aşamanın öncekini tasfiye etmesi değil; ilerledikçe gerilemeler; en ileri ve geri olanların karşılıklı bağımlılıkları ve bir sistem oluşturmaları vardı.

Türkiye’deki bütün solun strateji tartışmalarını yürütürken kabul ettikleri varsayımlardan bambaşka bir tarih ve toplum kavramı idi karşımızdaki. İşin ilginci, Türkiye’deki tartışmadaki tarafların hepsi kendi kabullerini ve metodolojik temellerini sorgulayan bu yaklaşım karşısında tam bir suskunluk ve yok sayma tavrı içinde bulunuyorlardı.

Bu tavır öyle etkili olmuştur ki, aradan neredeyse yarım asır geçmiş olma­ sına rağmen bugün bile Kıvılcımlı’nın bu yaklaşımını, bırakalım Türkiye ve dünya sosyalistlerini bir yana, “Doktorcu” olduklarını söyleyenler bile bilmez ve bu biçimiyle metodolojik düzeyde tartışmaz. Ve Türkiye solunun bütün bölünmeleri bu yaklaşımlar bilinmeden, onun dışında yanlış varsayımlara dayanarak gerçekleşmiştir.

Kıvılcımlı’yı okuyup kavradığımız ve benimsediğimiz ölçüde, Türki­ ye’de­­ki solun dayandığı sadece politik ve stratejik değil, mekanik ve baya­ğı metodolojik yaklaşımlardan uzaklaşmış, otantik, yaratıcı, eleştirel Mark­ sizm’in mecrasına akmış bulunuyorduk.

O zaman farkında değildik, ama bu akış çok derin bir kopuştu. Şimdi geriye baktığımızda, bu kopuşun aynı zamanda sadece Türkiye’deki değil, dünyadaki yaygın ve egemen soldan kopuş, evrimimizin hepsinden ayrı bir mecraya akması anlamına geldiğini daha iyi görüyoruz.

Bir bakıma, Kıvılcımlı’yı okuyarak, bütün Türkiye solundan ayrı bir tür olmamıza yol açan bir mutasyon geçirmiştik. Bu mutasyon, organizmanın temel yapısına ilişkin bir mutasyon gibiydi, metodolojik bir değişimdi. Bu değişimden (mutasyon) sonra artık Türkiye solundan farklı bir doku grubundaydık; tür bölünmelerine benzetilirse, artık “dölü tutmaz” olmuştuk.

Bütün devrimci hayatımız boyunca bizi terk etmeyecek olan anlaşılmama ve yalnızlık duygusunun temelinde bu metodolojik ya da “anatomik” fark yatıyordu.

Devrimci mücadelenin ihtiyaçları, somut politik tavır alışlarda ve sorunlarda, başka akım ve kişilerle benzerlikler ve paralellikler yaratıyordu 44

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ise bile, bu görünüşteydi, o görünen yüzeyin derinliklerinde, metodolojide, anatomide çok temel farklar bulunuyordu.

Bu, canlılarda görülen “konverjans”a (yakınlaşmaya, benzeşmeye) ben­zetilebilir. Doğa yasaları her yerde aynı olduğu için benzer sorunlar farklı türler tarafından benzer biçimlerde çözülür. Yani doğa aynı çözümü birbirinden bağımsızca birkaç kez keşfedebilir. Bu da aslında anatomik bakımdan birbirinden çok farklı türler arasında benzeşmelere yol açar. Örneğin, suda yaşayan memeliler balıklarla aynı hidrolik yasalarla karşı karşıya bulunduklarından, bu memeliler giderek balıklara benzemişlerdir.

Yarasalar kuşlar gibi kanatlar geliştirmişlerdir. Bir yumuşakça, yani midye ve istiridyelerin akrabası olan ahtapot son derece gelişmiş bir göz ve zekayı bağımsızca geliştirmiştir vb., vb.,. Bütün bu benzerliğe rağmen onların aralarında anatomik olarak çok derin ve köklü farklar vardır. Doğadaki anatomik farkın düşünce ve politikadaki karşılığı metodolojidir, hareket noktası olan varsayımlardır. Politik bir duruş veya taktikler bağlamında aynı toplumsal sorunlarda, benzer sınıf çıkarlarına sahip olduğumuzdan elbette başkalarıyla benzerlik ve yakınlaşmalar içinde bulunuyorduk; ama bu görünüşün ardında metodolojik olarak bambaşka bir tarih ve toplum kavrayışı, bambaşka bir anatomi bulunuyordu. Ve Filistin’deki okumalarımızın esas önemli sonucu buydu. *** Ne var ki, bu arada, Filistin’deki gözlemlerimiz ve deneylerimiz (kısmen de okuduğumuz klasiklerin) sonucu, politik görevlere ilişkin görüşlerimiz de kökten değişmişti.

Başlangıçta, Sovyet-Çin çatışmasında Çin’i kendimize daha yakın bulurken (aslında Küba’yı daha da yakın buluyorduk, ama ikisi arasında bir fark olduğunu da düşünmüyorduk. Ha Che’nin “yeni Vietnamlar”ı, ha “dünyanın şehirlerinin kırlardan kuşatılması”; ikisi de aynı şeydi.) bizzat Çin kaynaklarını okumalarımız ve gözlemlerimiz sonucu, Çin’in hiç de daha devrimci olmadığı; lafta keskin olduğu; kültür devriminin ise bürokratik yozlaşmaya karşı bir ilaç değil; insanlığın kültür ve bilim mirasını inkâr eden, gerici, köylü ve küçük burjuva bir hareket olduğu sonucuna ulaşmıştık.

Mao’nun diyalektik, çelişkiler üzerine yazdıkları, Marksizm’e ve diyalektiğe katkılar değil, olsa olsa köylülere Marksizm’i anlatmaya yarayan popülarizasyon metinleri olabilirdi.

Sovyetler Birliği’ne gelince, o elbette bizlerin devrimci duygu ve beklentilerimize uygun davranışlar göstermiyordu. Göstermemesi de doğruy45

Demir Küçükaydın

du. Dünyayı yok edecek silahlar ve dehşet dengesi varken, elbette bir söz söylemeden önce kırk kez düşünmek ve büyük bir sorumlulukla hareket etmek zorundaydı. Sovyetler belki keskin laf etmiyor, ama keskin iş yapıyordu. İşte, Vietnam her şeyden önce Sovyetler’den gelen silahlar ve yardımlar sayesinde ayakta durabiliyordu. Bizzat Filistin’de Sovyet Klaşinkovlarının ve diğer yardımlarının nasıl aktığını kendi gözlerimizle görmüştük.

Sovyetler’in halk savaşına karşı olduğu düşüncesi yanlıştı. Ciddiye alınacak bir hareket nerede varsa, işte orada yardım etmekten kaçınmıyordu.

Dünyanın kırlardan şehirlerin kuşatılması teorisi ise Çin tecrübesinin kabaca dünya ölçeğine aktarılmasından başka bir şey değildi. Bizler soruna kırlar şehirler gibi coğrafi kategorilerle değil, sınıflar açısından bakmalıydık. Coğrafi kategorilerle devrim stratejisi oluşturulamazdı. Sorun sınıflar idi. Devrimin öz gücü ancak kuşatılacak şehirlerdeki işçiler olabilirdi.

Temel güç her zaman olduğu gibi işçi sınıfı olabilirdi. İşçinin şehir veya kırda yaşaması önemli değildi. Köylüleri de ancak bu işçiler örgütleyebilir ve kazanabilirdi.

Ayrıca bir mücadele biçimi üzerinden strateji çizilemezdi. Her türlü mücadele biçimi, örgüt biçimi ve taktik olabilirdi. Buna ancak bir Parti karar verebilirdi. Parti ise ancak sosyalist aydın ve öncü işçilerin kaynaşmasıyla ortaya çıkabilirdi. Ulaştığımız sonuçlar kabaca böyle özetlenebilirdi.

Böylece Filistin’e gelirken Çin’e sempati besleyen, dünyanın şehirlerini kırlardan kuşatmak; yeni bir Vietnam yaratmak ve gerilla savaşı vermek için silah kullanmayı öğrenmeye çalışan bir devrimciyken, Filistin’de tam tersi sonuçlara ulaşmıştık. Sovyetler’i hataları olsa da daha aklı başında ve devrimci görüyorduk. Gerilla konusunda ise sorunu mücadele biçimleriyle tanımlamak yanlıştı. Sınıf ilişkisi olarak koyulmalıydı. Devrimin öz gücü işçi sınıfı olabilirdi. İşçi sınıfı ise ancak devrimci bir parti varsa bağımsız bir sınıf olabilir ve devrim yapabilirdi. İşçi sınıfının partisi ise sosyalist ve devrimci aydınların işçilerle kaynaşması; işçi mücadeleleri içinde onları örgütlemesiyle mümkün olabilirdi.

O halde yapılacak pratik politik iş, işçiler arasına gidip orada çalışmak ve işçi sınıfı partisini yaratmaktı. Bu bir kez ortaya çıkınca, hangi koşulda hangi mücadele biçimi yapılacağına en iyi ve doğru olarak o parti karar verebilirdi. Prensip olarak hiçbir mücadele biçimi baştan reddedilemezdi. Öne koyulan görev, işçi sınıfı içinde çalışmak ve bir parti yaratmak olunca, Filistin’de kalmamızın bir anlamı kalmamıştı. Türkiye’deyken işçiler arasına gerilla için gitmiştik; şimdi gerillada işçiler arasına gitmek gerektiği sonucuna ulaşmıştık. Bu durumda elbet pratiğimiz de ulaştığımız görüşlere uygun olmalıydı. Türkiye’ye işçi sınıfı içinde örgütlenmek 46

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve bir Proletarya Partisinin (ya da o zamanların deyimiyle “İşçi Sınıfının Öz Örgütünün”) yaratılmasına katkıda bulunmak hedefiyle dönüyorduk.

Filistin’e gitmeden önceki konumumuzu Rus devrim tarihindeki Narod­ niklere benzetiyorduk. Şimdi ise Marksizm dönemimizin başladığını düşünüyorduk. Nasıl Rus Marksistleri işçilere gitmişler ve onlarla kaynaşıp onları örgütlemişlerse, bizim de yapmamız gereken buydu. Bu değerlendirme her ne kadar yolunu bulmak isteyen bir devrimci militanın Rus Devrim Tarihiyle yaptığı bir analojiye dayanıyorsa da bugün geriye dönüp bakıldığında pek de yanlış olmadığı görülüyor.

Elbette bu yeni pozisyonumuz aynı zamanda Kıvılcımlı’nın Türkiye’de Finans Kapital egemenliği olduğu için, prekapitalist tefeci bezirgânlığın da güçlü olduğu ve tam bu nedenle devrimin aynı zamanda demokratik karakter taşıması gerektiği şeklindeki yaklaşımı ile de uyum içinde bulunuyordu. Demokratik devrim görevleri geçerliliğini sürdürüyor, ama aynı zamanda bu görevleri ancak işçi sınıfının köylülüğü yanına alarak çözebileceği sonucunu çıkarıyorduk.

Demokratik görevleri ülkedeki feodalizmin gücüne ve yeterince kapitalistleşmemişliğe bağlayanlar ise ister istemez buradan köylülere gitmek sonucunu çıkarıyorlardı. Benzer şekilde, Türkiye kapitalist diyenler ise Sosyalist Devrim diyerek genellikle şehirlerde ve işçiler arasıda çalışmaya önem veriyorlar, demokratik görevlerin üzerini atlıyorlar ve gerçeğin baskısı altında birer reform programına takılıyorlardı.

Bizim pozisyonumuz her ikisinden de ayrıydı, çünkü metodolojik olarak tarafların dayandıkları varsayımları kabul etmiyor ve onları sorguluyordu. İşçi sınıfı dediğimiz, kapitalizm dediğimiz için köylücü ve gerillacıların gözünde diğer işçici burjuva sosyalistlerinden farksız görülüyorduk.

Devrimin demokratik karakteri dediğimiz için ise burjuva sosyalistlerinin gözünde köylücü küçük burjuva sosyalistlerinden farksız görünüyorduk.

Gerçekte ise ne biri ne ötekiydik, her ikisinden de özden farklıydık.

Biz onların bizi sınıflandırırken dayandıkları varsayımları sorguluyorduk.

Dayandıkları varsayımların bu sorgulanışını gündemden uzak tutmak, tartıştırmamak ve tartışmamak için her ikisi de suç ve kader ortaklığı yapıyorlar, bu metodolojik farklılığı yok sayıyorlar, bir susuş komplosu içinde bulunuyorlardı. Böylece, Türkiye’de Tarihsel Maddeciliğin veya Marksizm’in derinliğine kavranmasının ve geliştirilmesinin yolunu tıkıyorlardı. *** Ancak bu politik, acil görevlere ilişkin sonuçlara, yani işçi sınıfına gitmek ve o zamanın deyimiyle “İşçi sınıfının öz örgütünü yaratmak için 47

Demir Küçükaydın

çalışmak” sonucuna, Kıvılcımlı’dan tamamen bağımsızca, kendi orada okuduklarımızla ve gördüklerimizle ulaşmıştık. Kıvılcımlı’nın bu konulardaki görüşlerini bilmiyorduk.

Türkiye’ye dönerken Kargamış ve Cerablus arasında, hudutta yakalandık Nizip ve Antep’te hapis yattık. Hapisteyken 15–16 Haziran olayları oldu. Bunlar bizim yeni ulaştığımız görüşlere olan güvenimizi pekiştirdi. İşte, ortada koca bir işçi sınıfı vardı. Şimdi işçi sınıfı içinde uzun vadeli çalışmak ve devrimci bir sınıf partisi yaratmak üzere geri dönerken ne kadar doğru bir karara verdiğimizin kanıtlandığını görüyorduk.

Eski arkadaşlarımız ise tam tersi yolda bir evrim geçirmişlerdi ve geçiriyorlardı. Sonra gelen sıkıyönetimden de onlar, artık şehirlerin yaşanmayacağı; şehirlerin emperyalizmin kontrolünde olduğu; onun için kırlara gitmek ve gerilla savaşını başlatmak gerektiği sonucunu çıkarıyorlardı.

Yollarımız tamamen ayrılmıştı.

Hapisten çıktığımızda, Türkiye solundaki tartışmalar ve acil görevlerle ilgili, Kıvılcımlı’nın birbiri ardınca çıkmaya başlayan kitaplarıyla karşılaştık. 14 Bunlarda, Filisitin’de okuduğumuz tarih kitaplarından farklı olarak, bambaşka, somut sorunlarda apaçık yazan bir Kıvılcımlı vardı ve bizim kendi başımıza ulaştığımız sonuçların neredeyse aynılarını savunuyordu. İşçi sınıfının devrimin öz ve temel gücü olduğunu; köylülüğün bunda yedek bir güç olacağını; ama bütün bunlar için de öncelikle bir “Proletarya Partisi” yaratmak gerektiğini; hatta yeni bir şey yaratmak bile değil, 1920’lerde kurulan ve artık yok olduğu söylenen partiyi yeniden organize etmek gerektiğini söylüyordu. Sovyetler’e bakışı da bizler gibiydi. Eleştirel de olsa onun gücünü ve önemini gören ve Çin’den daha doğru ve yakın gören bir bakış.

Bu dönemde bütün bu sonuçlara uygun olarak bir yandan başta Aliağa’da İsmet Demir’in yanında, Necmettin Giritlioğlu’nun öldürüldüğü grev ve direnişlerin örgütlenmesinde işçi sınıfı içinde; diğer yandan da Kıvılcımlı’nın çıkarmaya çalıştığı Sosyalist gazetesinin örgütlenmesinde çalışıyorduk. *** 14 Özellikle şu üç kitap: Oportunizm Nedir?, Halk Savaşının Planları, Devrim Zorlaması Demokratik Zortlama. Bizim kuşağın şekillenmesinde bu üç kitabın çok büyük etkisi olmuştur. Özellikle, sonra Cephe’yi oluşturacak olan akımda.

Bu geleneği sürdüren, (Dev-Yol gerçekte Cephe geleneğiyle ilgili değildir. Cephe geleneğine dayandığını söyleyen başka bir harekettir.) Kurtuluş’un teorik temellerinde ve doktrinerliğinde Kıvılcımlı ve bu kitaplar bulunmaktadır.

48

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ne var ki, “Doktorcu”lar arasında da yapayalnızdım. Diğer “Doktor­cu”lar­ dan temel iki farkım vardı. Kıvılcımlı’yı önce tarih ve metodoloji sorunlarından hareketle benimsemiştim. Yani onun özüydü benim asıl ilgimi çeken; onda yaratıcı, eleştirel, devrimci, Marksist olan şeydi. Güncel durum ve görevlere ilişkin olarak, yani strateji tartışmalarında ise Kıvılcımlı’yı okumadan o görüşlere ulaşmış, sonra o görüşlerin çok daha mükemmel ve yetkin olarak Kıvılcımlı tarafından savunulduğunu görünce otomatik olarak “Doktorcu” olmuştum.

Diğer “Doktorcular” ise ya Kıvılcımlı’nın bir insan ve devrimci olarak ahlaki nitelikleri ve bilgisine duydukları hayranlıkla (bunlar daha ziyade esnaf ve köylü karakterli tiplerdi ve Kıvılcımlı’yı bir tarikat pirini benimseyecekleri gibi benimsiyorlardı) ya da tamamen bir yanlış anlama ve yanılsamayla (Örneğin, Kıvılcımlı’nın cuntacı olduğunu düşünerek ona sempati duyanlar. Bunların en meşhuru Sarp Kuray’dır.) ya da işçi sınıfı, parti ve sosyalizm vurguları nedeniyle burjuva sosyalizminin kanallarından (Sosyalist Parti İçin Teori ve Pratik Birliği dergisi ve çevresi. Daha sonra TSİP’i oluştururlar, bir tür TİP’in “doktorcu” bir versiyonuydular ve zaten özünü kavramadıkları için asıllarına rücu ettiler, Kıvılcımlı’yı benimsedikleri gibi terk ettiler.) Kıvılcımlı’ya geliyorlardı. Ve nihayet Kıvılcımlı politik çıkışında, çok geç kaldığından, o sıra birbiri sıra gerçekleşen bölünmelerde, hiçbir yerde tutunamadıkları, diğer “trenler kaçtığı” için gelenler de vardı.15 Bunların en iyisi için bile Kıvılcımlı’ya yöneliş, metodolojik sorunlar değil, stratejik veya taktik sorunlardaki yakınlıklar bağlamındaydı. Bu noktada hepsinden kökten farklı bir durumdaydım. Bu nedenle aslında bütün doktorculara da yabancıydım. Onlar metodolojik olarak diğerlerinden farklı değillerdi. Bu zaten sonraki evrimlerinde de görülür. Örneğin, bugün bile, Kıvılcımlı hakkında bütün yazılmış yazılar yığınına bakılsın, Kıvılcımlıyı metodolojik düzeyde katkıları bağlamında; tarih ve Tarihsel Maddecilik bağlamında ele alan yazıların istisnasız hepsi bana aittir. Ve diğerlerinin yazdığı yazılar içinde Kıvılcımlı’yı metodoloji ve tarihsel maddecilik düzeyinde ele alıp tartışan bir tek yazı bile yoktur.

15 Aslında Kıvılcımlı’nın daha önce de bir çıkışı vardır. Türk Solu çıkmadan önce 1967’de yedi sayı Sosyalist gazetesini çıkarır. Bu ilk çıkışında erkendir. İkinci 15– 16 Haziran sonrası çıkışında ise geç kalmıştır. Tam zamanındayken ise Kıvılcımlı, yine Türk Solu ve Aydınlık’larda yazar, ama ayrı bir program ve strateji ile bir duruş değildir bu. Çıkışları tam bir yükselen hareketle senkronize olamamıştı. Ya erken ya da geç çıkışlar yapmıştı.

49

Demir Küçükaydın

Bu bir rastlantı değildir. Bu o temeldeki farkın bir görünümüdür, bir yansımasıdır. *** 12 Mart öncesindeki günlerde ve döneminde Kıvılcımlı’yı ve Türkiye’nin toplumsal yapısını ve az gelişmişliği daha iyi anlayabilmek için tarihe yöneldik ve teorik çalışmalarımızın ağırlıklı bölümünü bu oluşturdu. İslam ve Osmanlı tarihine yoğunlaşmam aynı zamanda son derece pratik bir gereklilikten de kaynaklanıyordu. Şantiyeciler arasında çalışırken, Türkiye’nin dört bir yerinden gelmiş farklı insanları hiç tanımadığımı, onların bilmediğimiz bir geçmişin ürünü olduklarını görüyordum. Bu bilgi olmadan iyi bir örgütçü olmak mümkün değildi. İsmet Demir’in örgütçülüğünün sırrı da buradaydı zaten.

Bu aynı zamanda Türkiye’deki egemen sınıfın ve devletin örgütlenme ve kontrol mekanizmalarını anlamak için de çok gerekliydi. Egemen sınıf ve devlet bunları biliyordu. Halk da biliyordu. Bildiğini bilmeden biliyordu.

Ama biz bilmiyorduk ve işin kötüsü bilmediğimizi de bilmiyorduk.

Programatik, stratejik ve metodolojik sorunlar kadar bizzat pratik örgütlenme deneyleri de özellikle İslam ve Osmanlı tarihini iyi bilmeyi dayatıyordu. Bu alanda yoğunlaşmamda bir rastlantının önemli bir yeri oldu.

Bizlere sık sık, genellikle aç, yorgun ve pislik içindeki günlük mücadelemiz içinde, biraz kendimizi onarabilmemiz için evini açan, Cağaloğlu’nda küçük bir dükkanda serigrafçılık yapan İsmet Alkaya isimli bir eski komünist vardı. Bu ilginç insan, “bu Şeyh Bedrettin ne demiş de bu milleti böyle örgütleyip isyan ettirebilmiş” diye kendine sormuş ve bu sorunun cevabı olan sihirli sözlerin (“feylosof taşı”nın) peşine düşmüştü. Tâbii bunu bulabilmek için de Tarih, özellikle İslam ve Anadolu tarihi üzerinde yoğunlaşmıştı.

O sıralarda bir gazete, (Milliyet idi yanlış hatırlamıyorsam) “Anadolu’nun Türkleşmesi” üzerine bir tarih araştırması yarışması düzenlemişti. Bu “eski tüfek” de o sıra küçük dükkanın borçları boğazı aştığından, bu tarih bilgilerine dayanan bir çalışma ile bir ödül alabilme ve böylece bu sıkıntıdan kurtulma umuduyla bu yarışmaya katılmaya karar vermiş, tarihe ilgili olduğumu bildiğinden de benden kendisine yazmada teknik olarak yardımcı olmamı istemişti.

Onunla bir ay eve kapandık bu yarışma için bir şeyler çıkarmak üzere. Bu çalışma İslam ve Anadolu tarihi hakkında birinci elden kaynakları, özellikle vekayınameleri (Kronikler) okumamı; tarihi, o tarihi yaşayanların dilinden daha yakından tanımamı sağladı.

50

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu okumalarda gördüğüm, eski öğrendiğimiz şemalarla bu tarihin hiçbir yerinden kavranamayacağı, Kıvılcımlı’nın ise bu tarihi ve onun gidişini anlayabilmek, sırrına erebilmek için biricik metodolojik kaynak olduğu idi.

Bu çalışma Kıvılcımlı’ya olan güvenimi sonsuz derecede pekiştirmiş ve onun yaptığı genellemeleri daha iyi anlamamı sağlamıştı.

Tâbii bu çalışmanın sonunda hiçbir şey ortaya çıkmadı. Çünkü “Anadolu’nun Türkleşmesi” denen şey bir uydurma, bir efsaneydi. Bu “eski tüfek”, üç beş kuruş için gerçeği tahrif etmek ve yalan yazmak yerine (dayandığı geniş kaynaklarla pekâlâ ödül alabilecek bir şey çıkarabilirdi) borç içinde yüzmeye devam etmeyi tercih etti ve bilime bilim dışı kaygılarla yaklaşmamanın somut bir örneğini sundu.

Daha sonra bu okumalara İzmir’de Milli Kütüphane’de, Beyazıt’daki Belediye Kütüphanesi’nde ve Türbe’deki[*] F. K. Gökay Kütüphanesi’nde zaman buldukça devam ettim. İslam tarihinin yanı sıra Hint, Japon ve Çin tarihleri ve toplumları; ilk uygarlıklar ve uygarlığa geçişler üzerine de olabildiğince okumaya devam ettim. Böylece Kıvılcımlı’nın kendilerinden kapitalizm öncesi tarihin yasalarını çıkardığı olaylar ve tarih hakkında asgari bir temel edinmeye çalıştım.

Bu okumalar sonunda, biraz olsun Türkiye’deki insanları anlamaya ve tanımaya başladım. Örneğin, onların birbirilerine daha sözün başında, niye “Nerelisin?” diye sorduklarını anlamaya başladım. İnsanların geldikleri yer, aşiret, bölge, vb., ayrı bir geçmiş, ayrı bir şekillenme ve hatta karakter demekti. “Nerelisin”in cevabı, aslında koca bir tarihin o insanda yoğunlaşmış sonucunu veriyordu. Kitaplar dolusu bilgi demek oluyordu. *** Bu okumalardan şöyle bir sonuç ortaya çıkıyordu: Kıvılcımlı hariç bu tarihi açıklamak bir yana, bu tarihi ele alan, sorun eden Marks ve Engels’ten sonra çıkmış ikinci bir Marksist bile bulunmuyordu. Öyle görülüyordu ki, dünyada tek yaratıcı Marksist vardı ve bu Kıvılcımlı’ydı. Ya da varsa bile biz bilmiyorduk.

Bu gerçekten hayal kırıcıydı, cesaret kırıcıydı. Bunu nasıl açıklamalıydı. Yani Tarihsel Maddeciliğin bu somut tarihi nasıl açıklamalıydı?

Böylece Tarihsel Maddeciliğin Tarihi üzerine kafa yormaya başlıyorduk. Ve ilk açıklanması gereken sorun karşımızdaydı: Niçin Marks ve Engels’lerden sonra Tarihsel Maddeciliği geliştiren doğru dürüst Marksist çıkmamıştı? Bu durgunluğun nedeni neydi? Tarihsel Maddecilik bu kendi kaderini nasıl açıklardı?

51

Demir Küçükaydın

Bu konuda Kıvılcımlı da daha önce bir şeyler yazmıştı. Kıvılcımlı’nın “Diyalektik Düşünür ve Davranırın Kıtlığı ve Çaresi” başlığı altında yazdıkları,16 o günkü bilgilerimizle bizim için iç tutarlılığı olan bir açıklama sunuyordu. Kıvılcımlı bunun nedenini esas olarak, günlük hayatın böyle bir mantık ve metoda ciddi bir gerek duymamasında ve alışkanlıkların 16 H. Kıvılcımlı, Oportünizm Nedir?, I. Ayrım: “Onun için, en keskin Devrimcinin en çetin savaşı, herşeyden önce, düşünce ve davranışını Skolastik ve Metafizik Mantık ve metottan kurtarmaktır. İslâmlık, çok yerinde bir gözlemle, Kutsal Savaşların en ulusu (Cihad’ı Ekber): insanın kendi “nefsi” (İç dünyası, Psikolojisi, Altbilinci) ile giriştiği savaştır, der. Düşünce ve Davranışta: “nefs” yalnız “eğilim” anlamına gelir; Altbilinçten kaynak alır. Bilinç mutlak: Mantık (Düşünce kuralı) ve Metot (Davranış kuralı) ile yönelir ve sonuç alır.

Devrimci, gerek eğilim-altbilincinde gerek Mantık-Metot bilincinde yatan “Ezelî Şeytan”ı, yedi bin yıllık Sınıflı Toplum Mantık ve Metodunu hiç unutmamak zorundadır. En ulu kutsal savaşı (Cihad-ı Ekberi) düşünce ve davranışının içinin içine işlemiş olan o “Lânetlenesi iblis” (İblis’i aleyhil-lân’e) Skolastik-Metafizik Mantık-Metottur. Açık, İkiyüzlü yahut Devrimci her türlü Oportünizmin, bir başı kesilince, yedi başı birden fırlayan en korkunç masal ejderhası, Skolastik ve Metafizik Düşünce - Davranış İblisi, Şeytanıdır.

Diyalektik Maddecilik yüzyıldan beri en anıt usta emeklerle işlenip uygulanmıştır. Doğru. Biz Diyalektik Maddeciliği en ince yollarına dek öğrenir, bi­ liriz. O da olağan şeydir. Bırakalım “sizi-bizi”; bir ve çeyrek yüzyıldan beri kişi olarak yeryüzünde Diyalektik Maddeciliği en eksiksiz biçimiyle kaç insan uygulamıştır? 19. yüzyılda ikisi bir tek vücut olmuş Marx-Engels insan, 20. yüzyılda o iki insanı tek anlamış bulunan Lenin İnsan... Başkaları hep ve yalnız onların öğrencileridir.

Böyle az yetiştiriyor Modern Toplum gerçek ve bütün devrimci maddeci diyalektik düşünür ve davranışı. Bugün yeryüzünde Diyalektik Maddeciliği öğrenmiş kuşkusuz milyonlarca insan yaşayıp savaşıyor. O milyonlarca Bilen yahut “Bilgin” Diyalektik Maddeci düşünür-davranır içinde, Diyalektik Mantığı ve Metodu tümüyle yanlışsız uygulayabilen, –binleri, yüzleri bir yana bırakalım– on kişicik sayabilir miyiz? Sayılamaz.

Hâlâ falan seçkin ülkede filân “dahi” Diyalektik Maddeci, iskambil kâğıdının maça beyi gibi bir an en üste çıkıyor, sonra, azıcık düşünce ve davranış alanı çetrefilleşti mi, araya karışarak kaybolup gidiyor. Her uygar ülkede, aşiret reisi gibi “Lider” tipleri olmasa ne hareket ne örgüt kalabalıkları kendiliğinden adım atamıyor. Her Politika için olduğu gibi, Devrimcilik için de bu böyle. Demek, kimse peygamber doğmuyor.

52

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

gücünde buluyordu. Bu nedenle çok azdı yaratıcı Marksist. Oturup böyle olağanüstü insanların çıkışını beklemek de olmazdı. Parti, bir ölçüde olsun, bu sorunu gidermenin biricik yoluydu. Böylece sadece devrim stratejisi tartışmalarından değil, büyük yaratıcı diyalektikçi eksikliğini kapamak için de yollar yine bir Proletarya Partisi’ne çıkıyordu.

Ve bundan sonra bizzat Tarihsel Maddeciliğin, yani Marksizm’in tarihi ya da kaderi de bizzat Tarihsel Maddecilik çalışmalarımızın ekseninde bulunacaktı.

Daha o zamanlar, Marksizm’in kendi tarihinin de bizzat kendisinin konusu olduğu üzerine çok net ve özünde doğru olan bir görüşe ulaşmıştık. Fizik biliminin tarihi, fiziğin konusu değildir, çünkü fizik biliminin evrimi fiziksel değil, toplumsal ve kavramsal bir olaydır. Ama Tarihsel Maddecilik, yani sosyoloji söz konusu olduğunda Tarihsel Maddeciliğin evriminin kendisi bizzat bir toplumsal olgudur. Yani, doğa bilimlerinden farklı olarak kendisi, kendisinin konusudur. Bu evrimin somut biçimi, yani ileri ve geri gidişlerle belirlenen somut tarihi sosyolojinin; bu çarpılmalardan soyutlanmış; kavramların ve yöntemlerin evrimi olarak tarihi de mantık ve metodun konusu olabilirdi.

Bize Marksizm’in kaderini, Marksizm’in tarihini de yine bizzat Marksizm açıklayabileceğine göre Marksizm’in her hangi bir sorundaki açıklamalarının doğru olmasının bir kriteri de, bu açıklamanın aynı zamanda, kendisinin bu sorunu daha önce niye açıklayamadığının, gündeme koymadığının, yanlış açıkladığının ve şimdi nasıl olup da açıkladığının bir açıklaması olması gerektiğiydi. Marksizm’e sistem karakterini kazandıran da bizzat bu özelliği idi. Her hangi bir toplumsal veya tarihsel olgunun Nedeni ne olursa olsun, bu “Adam kıtlığı”, elbet kötümserlik bahanesi yapılamaz. Ancak Devrimcilik alanında da tutarsız ve lüzumsuz Stalin’ler yahut Rinpapa’lar [Rimpapa ya da Rim Papa olmalı; Osmanlının, Rum Ortodoks Patriğinden ayırmak için Katolik Papa’ya verdiği ad–Köksüz Yayın] türetip, bir de onlarla uğraşmaktansa, uygar kurallı sınanmış bir Örgüt Düzeni kurulmuştur. Kişicil uyarı ve dürtü yetmez. Adamı belli kuralların çerçevesi içinde oynatmalıdır.

Bunun için “Çete”den daha oturaklı ve sürekli Örgüt Düzeninde aktif işbölümü, dinamik, kollektif ekip çalışması, Uçkun Devrimcilik ile Yapkın Devrimcilik manivelasının momentlerini en az yanlışla işletebilir ve yanıltıları eğilim ve sapıklık olmaktan en çok kurtarma şansına erişebilir. Ancak o zaman, körün değneğini bellemesi biçiminde: ya hep Uçkun Devrimcilik (Saldırı Taktiği, Fransızca Konuşma), ya hep Yapkın Devrimcilik (Direni Taktiği, Almanca Konuşma) sapıtmalarından daha iyi korunulabilir.”

53

Demir Küçükaydın

açıklaması, bu açıklamanın açıklamasını da içermiyorsa o açıklama eksik veya yanlış demekti.

Bu bağlamda Hikmet Kıvılcımlı’nın o zamanki açıklaması bizim için yeterli oluyordu. Öte yandan Sovyetler’i ve dünyayı da pek bilmiyorduk.

Bu nedenle oralarda muhakkak ki büyük bilim adamları; Marksistler ve düşünürler olduğunu, bunların muhtemelen Marksizm’i geliştirdiğini ama bizim bunları bilmediğimizi düşünüyorduk. Zaten Kıvılcımlı da benzer şekilde açık bir kapı bırakıyordu. 17 Bilmemeye ilişkin rezerv bir yana bırakılırsa, görmeye başladığımız, Marksizm’in neredeyse kurucularının bıraktığı yerde olduğuydu.

Türkiye’deki sosyalistler ise böyle bir olgunun varlığını kabul etmiyorlardı ve dolayısıyla onu açıklama gibi bir sorunları da bulunmuyordu. Bizim ise gündemimize böyle bir soru da düşmüş bulunuyordu. Böylece, Marksizm’in tarihsel kaderi bağlamında da bütün Türkiye solundan farklı bir mecraya akıyorduk. Türkiye solunda Tarihsel Maddeciliğin ve Marksizm’in kaderi, ne olgular ne de açıklamalar düzeyinde ciddi bir tartışma inceleme konusu olmaz iken, bu sorun bizim kendi çalışmalarımız içinde giderek önem kazanan merkezi bir noktaya yerleşiyordu.

Aslında, Marksizm’in niye hiç gelişmediği, niye yaratıcı Marksistler çıkmadığı sorusuna Kıvılcımlı’nın verdiği ve o dönemde bizim de benimsediğiniz cevap ise somut ve tarihsel olmaktan ziyade kategorik sayılabilirdi. Bu cevap belki yanlış değildi, ama aslında “Temel neden ekonomiktir” gibi bir cevaptı. Yanlış değildi, ama yanlışlığı da kanıtlanamaz, yanlışlanamaz bir cevaptı. Tıpkı çelişki türlerinden strateji çıkarmak gibiydi. Birden mantık ve metod sorunu sözcüklerinden somut sonuca atlıyordu. O mantık ve metodun nasıl hangi şartlarda egemen ya da var olduğu, bunun somut toplumsal koşullarla dolayımlanması ve açıklanması bulunmuyordu.

Ama o zamanlar, hem henüz durumun çok daha korkunç olduğunu, hem de Marksizm’e asıl katkıların çok başka yerlerde yapıldığını da bilmediğimizden, o kategorik cevap bizim için hem yeterli oluyor, hem de politik eylemimizin yönünü belirliyor ve doğruluğunu da böylece pratik bağlamında sağlamış oluyordu: Sadece sınıfın devrimci bir sınıf olarak örgütlenmesi 17 Dr. H. Kıvılcımlı, Toplum Biçimlerinin Gelişimi’ne Önsöz: “Sovyet bilginlerinin her sosyal araştırması, en demokrat ve hürriyeti seçmiş Batı dünyası için içinden yedi başlı ejderha fışkıracak bir kapalı kutu idi.

Marks’ın Grundrisse incelemesi üzerine bir Sovyet araştırması varsa bile duyulamazdı. Hele Türkiye kendi kömür perdesi ardında saklambaç oynamaktan, demir perde arkasını işitmeye vakit bulamazdı.”

54

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

için değil; diyalektik ve düşünür ve davranır eksikliğine bir panzehir olarak da Parti gerekiyordu. Yapmaya çalıştığımız iki kez doğruydu.

Ve farkında değildik, ama bu yaklaşım içinde “Parti” ortaçağ simyagerlerinin “Feylosof Taşı” gibi, her derde deva bir anlam kazanıyordu. Bunu o zaman bilmiyorduk ve göremezdik. Çünkü henüz Marksizm’in tarihini bilmiyorduk. Bir bakıma bundan sonraki evrimimize toplumların tarihi ve yapısı kadar, hatta ondan da daha fazla Marksizm’in tarihi ve o tarihin niye öyle gerçekleştiği sorusu damgasının vuracaktır.

Bu yöndeki ilk açıklama denememiz, niye yaratıcı Marksist çıkmadığına ilişkin olarak söylediklerini kabul ettiğimiz Kıvılcımlı’nın kendisinin nasıl olup da çıkabildiği idi. Çünkü yaratıcı diyalektikçinin niye çıkmadığına ilişkin kategorik cevap, Kıvılcımlı’nın niye çıktığını açıklamıyordu.

Bunun üzerine Kıvılcımlı’nın nasıl olup da çıktığı üzerine kafa yormaya başlamıştık. 12 Mart karanlıkları içinde, Kıvılcımlı’nın nasıl olup da çıktığını, öznel ve nesnel koşullar içinde açıklayan bir teori geliştirmiştik. Geri ülkeler, antik tarih, tefeci bezirgân sermaye ilişkisine dikkati çekiyor, geri ve sömürge ülkeler halklarının tarihin özneleri olarak ortaya çıkmasıyla birlikte, niye böyleyiz sorusunun geri ülke Marksistlerinde ortaya çıkacağını ve çıktığını, son antik imparatorluğun başkenti ve mirasının bu sorunun cevabı için tıpkı Marks’ın Ekonomi Politik araştırmaları için İngiltere ve British Museum benzeri bir koşul oluşturduğunu söylüyor ve bu nesnel ve öznel koşullar bağlamında açıklamaya çalışıyorduk. Bu açıklama daha sonra, “Marksist Leninist Öğretinin Gelişimi ve Dr. Hikmet Kıvılcımlı” başlıklı yazıda yer almıştı. *** Teorik düzeyde bu sorunlarla meşgulken, pratikte elbette işçiler arasında çalışıyor, fabrikalarda işçilik yapıyor, bir parti yaratmak için girişim ve çabalar içinde bulunuyorduk. 12 Mart karanlıklarında, oralarda karşılaşılan sorunlar ve çok acı tecrübeler bu Tarihsel Maddeciliğin teorik sorunlarıyla doğrudan ilgili olmadığından bu önsöz çerçevesinde onlara girmiyoruz,18 ama bizzat o çalışmalar nedeniyle, o zaman, 1974’de hapse giriyorduk.

Proletarya Partisi’ni örgütleme amacıyla altı sayı çıkarabildiğimiz bir gazete (Kıvılcım) nedeniyle hapse girince ve daha uzun yıllar yatacağımız, aldığımız 100 üzerinden 36 yıl ile belli olunca, aktif politik ve örgütsel mücadeleden bu zorunlu uzaklaşmayı, tıpkı Kıvılcımlı ve diğer devrimciler 18 Bu dönem hakkında, bu derlemede yer alan, “Tarihi Konuşuyoruz Sempoz­yu­ mu”na yolladığım, ama dağıtılmayan, okunmayan, basılmayan ve varlığı gizlenen “TSİP ve TKP-B’nin Tarih Öncesinin Tarihine Katkı” adlı bildirimize bakılabilir.

55

Demir Küçükaydın

gibi, “Hapishaneyi üniversiteye çevirerek”, Marksizm’i derinliğine öğrenmek için bir olanak ve şans olarak değerlendirmeye çalıştık.

Hapiste 1974 – 80 Arası Çalışmalar Diyalektik Üzerine Çalışmalar Tarih yazıyla başlar, yazıyı bulanlar veya bilenler, yazısız tarihe “Tarih Öncesi” derler. Bu anlamda buraya kadar anlatılan evrim, kişisel bir “Tarih Öncesi” gibidir. Yazılı hemen hemen hiçbir şey yoktur.19 Bundan sonraki evrim doğrudan veya çok dolaylı izleriyle ise yazılardan izlenebilir. Dolaylı, çünkü özellikle diyalektik üzerine, üstyapı üzerine çalışmalarımızın çoğu, o konularda doğrudan yazılar olarak değil, yazıların içinde kullanım olarak vardır.

1974 yılından itibaren, hapislik ve sürgülük koşulları nedeniyle, yazı hayatımızda giderek artan bir önem kazanır ve hatta neredeyse biricik mücadele aracımız haline gelir. Bu döneme kadar, enerji ve zamanımızın çoğunu örgütlenme ve ekonomik mücadele alırken, hapis ve sürgün nedeniyle bunlardan zorunlu bir uzaklaşma sonucu, politik ve ideolojik mücadele esas önemli yeri tutar. Bunlar için de eldeki tek araç yazıdır.

Gerçi söz de bir araçtır, ama söz aynı anlayışlara, varsayımlara sahip olanlar arasında elverişli bir araçtır. Bizim ise sorunumuz daima temele, yöntemsel olana ilişkin olduğundan, söz elverişli bir araç olmaktan uzaktı.

Muhataplar daha ilk cümlede en temel kategorileri birbirine karıştırıyor ve olaylar hakkında bir şey bilmeden konuşuyor ve tamamen ilgisiz ve mantıksız çıkarsamalar yapıyorsa, söz ve diyalog daha baştan olanaksız hale gelir. Bu nedenle yazı biricik teorik ve politik mücadele aracıdır ve bu nedenle de bundan sonraki teorik evrimimiz büyük ölçüde yazılıdır. *** 19 1970’te Kıvılcımlı’nın çıkardığı Sosyalist gazetelerinin 1. ve 2. sayılarında Ali Kaynakçı imzasıyla yapı işçilerini ve Aliağa’daki direnişleri ele alan ve yanlış hatırlamıyorsam başlığı “Aliağa’daki İşçi Direnişleri Üzerine” olan, bir bakıma yapı işçileri arasındaki deneylerimizin sonuçlarını içeren bir etüt ile birkaç işçi direnişi haberi dışında 1973’e kadar hemen hemen hiçbir şey yoktur. (12 Mart döneminde, Türkiye ve dünyada işçi hareketinin tarihi üzerine epey çalışmış ve malzeme toplamış, hatta epeyce de yazmıştık, ama sonra kayboldu bunlar.) 1973 ve sonrasında, daha sonra TSİP’i kuracak olanlara karşı polemik olarak yazılmış ve daktiloyla çoğaltılmış birkaç yazı vardır, ki bunlardan biri de çıkardığımız için hapse girdiğimiz Kıvılcım gazetesinde imzasız olarak yayınlanmıştır. Örneğin, “Parti ve Çadır Üzerine” (Kıvılcım, sayı: 2, 11 Mart 1974; sayı: 3, 25 Mart 1974) 56

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Hapishaneyi Marksizm’i öğrenmek için bir üniversiteye çevirmeye çalışacaktık.

Peki, ama Marksizm neydi?

Her şeyden önce bir mantık, bir yöntemdi.

Elbette Marks, Engels, Lenin, Kıvılcımlı gibi bunun denenmiş ustalarının eserleri temel kaynak olmaya devam ediyordu. Ama onların eserlerine bizlerin bugün karşılaştığı sorunların cevapları yoktu ve olamazdı da. Biz ancak onların eserlerinin içine sinmiş o özü, o mantığı, o yöntemi kavrarsak ancak, onların yaşasalardı bugün düşünüp davranacakları gibi düşünüp davranmayı başarabilirdik.

Ayrıca, arada geçen zamanda, onların bu mantık ve metodu kendisinden çıkardıkları olaylar hakkındaki bilgi de çok gelişmişti. Onlar yaşasaydı, olaylar hakkındaki bugünkü zengin ve derin bilgiyle çok daha ileri bir mantık ve metot geliştirirlerdi.

Görevimiz sadece onların eserlerinin içine sinmiş olanı öğrenmek değil; onu geliştirmekti de. Ama onu nasıl öğrenecektik? Bu öz, onların eserlerine sinmiş olarak vardı, ama bu özün büyük harflerle bir ifadesi, bir açıklaması çok nadir olarak bulunuyordu.

Koca Tarihsel Maddeciliğin açıklaması, bir önsözdeki birkaç paragraf ve birkaç mektuptaki değinmelerden ibaretti. Diyalektik Materyalizm konusuna gelince, burada daha da büyük bir yoksulluk vardı. Engels’in örnekleri ve birkaç yazısı dışında pek bir şey yoktu. Yönteme gelince Ekonomi Politik alanında bir şeyler vardı Marks’ın yazdığı.

O halde bu özü, bu yöntemi, bu mantığı, onların eserlerine sinmiş olan, o insanı aydınlatan, bir doygunluk hissi veren şeyi bulup çıkarmak gerekiyordu.

Belki bu işi başkaları önceden yapmıştı. Eğer öyle ise onlardan da öğrenilebilirdi bu. *** Marksizm’i öğrenebilmek için, her şeyden önce onun nasıl öğrenebileceğini, tersinden ifade edersek, Marksizm’in nasıl öğrenilemeyeceğini öğrenmemiz gerekiyordu.

Burada da şöyle bir paradoks ortaya çıkıyordu: İnsan Marksizm’in ne olduğun bilirse, onun nasıl öğrenileceğini veya öğrenilmeyeceğini bilebilir. Ama insan Marksizm’in ne olduğunu bilmiyorsa, dolayısıyla Marksizm diye öğrendiklerinin Marksizm olup olmadığını bilmiyorsa, Marksizm’in nasıl öğrenilip öğrenilmeyeceğini de bilemez.

57

Demir Küçükaydın

Bu durumda, Marksizm ve onun nasıl öğrenilebileceği veya öğrenilemeyeceği, çok zaman ve enerji kayıplarıyla, oradan oraya savrulmalarla, el yordamıyla, yavaş yavaş, Marksizm ve onun nasıl öğrenilebileceğine ilişkin bilgilerin karşılıklı olarak birbirini etkilemesiyle, öğrenilebilir.

Ancak bu sürecin başlayabilmesi için de tıpkı kapitalist üretimin ortaya çıkması gibi bir “ilk sermaye birikimi” gereklidir. Bu ilk birikim, bir bakıma, emme-basma tulumbalara koyulan bir maşrapa su gibidir. Bu su olmadığı sürece su çekmek mümkün olmaz. İşte bir bakıma, Marksizm’in ancak kaynağından en iyi ve doğru biçimde öğrenilebileceğine ilişkin önceki tecrübelerimiz ve Kıvılcımlı, bizim Marksizm’i, dolayısıyla Marksizm’in nasıl öğrenilebileceğini ve öğrenilemeyeceğini öğrenme çabalarımızda bir tür “ilkel birikim”, “başlangıç sermayesi, bir maşrapa su” işlevi gördü.

Buna rağmen, bu çabalar uzun süre gözleri bağlı bir insanın el yordamıyla gerçeği araması gibiydi. Bu gidiş aynı anda birçok kulvarda birden, kulvarların birbirini karşılıklı etkilemeleriyle, sık sık çıkmaz sokaklara sapmalar ve geri dönüşlerle, karmakarışık bir süreçti. Özellikle 1974–78 yılları arasındaki dönemi kapsayan bu süreci bütün karmaşıklığı içinde anlatmak ne mümkün ne de gerekli. Bunun yerine, bugün bulunduğumuz yerden, o araştırmaların izlediği ana yolları ve sonuçları aktarmak hem mümkün hem de gerekli. Çünkü bu çalışmaların birikimi, daha sonraki evrimimizde önemli bir işlev görecek ve onu mümkün kılacaktır. *** Yukarıda belirtildiği gibi, Marksizm’i öğrenme çabamızda yolumuzu kaybetmememiz için önümüzde bazı “duvarcı sicimleri” (Leitfaden) vardı.

Marksizm’i, elbette öncelikle Marks, Engels, Lenin ve Kıvılcımlı gibi, diyalektiği yaratıcı ve başarıyla uygulamış, ayrıca bunu pratikleriyle de göstermiş büyük devrimcilerin ve diyalektikçilerin eserlerinden ve pratiklerinden öğrenebilirdik. Bu işin alfabesiydi.

Elbette, bunlar kadar büyük ve yaratıcı olmamakla birlikte, yine de belli alanlarda önemli katkılar yapmış Marksistler olduğunu düşünüyorduk. Örneğin, Luckas, Gramsci, Plekhanov, Babel, Labriola, Rosa Luxamburg gibi Marksistleri de okumamız gerektiğini düşünüyorduk. Ama daha bir ihtiyatla. Ayrıca daha yeni kuşaktan Bettelheim’den Andre Gunder Frank’a; Baran’dan Sweezy’e veya Althusser’den Poulantzas’a kadar başka Marksistler de olduğunu biliyorduk. Ama bunlar son derece dikkatli, ge-

58

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

nellemeden ziyade olgular ve belli bir alana yönelik sonuçlar bağlamında okunmalıydı.

Bunlarda orijinal kaynaklardan farklı, eksik bir şeyler, yanlış bir yanlar vardı. Bunun ne olduğunu pek bilmiyorduk, ama bunu da hissediyorduk.

Bunları okuduğumuzda hiçbir zaman Marks’ları, Lenin’leri, Kıvılcımlı’ları okuduğumuz zaman edindiğiniz sağlamlık ve berraklık duygusuna sahip olamıyorduk. Öte yandan, Mao, Stalin, Politzer, Kuussinen gibilerinin kitaplarını okuduğumuzda ise onlarda bu ikinci kategoriden Marksistler kadar bile tatmin edici bir şeyler bulamıyorduk.

Fakat neredeyse bütün Türkiye solu, tam tersi durumdaydı. Onlar bu birkaç el kitabını okuyorlar. Sonra o el kitaplarından öğrendikleriyle de genellikle kendi örgütsel ya da politik tartışmaları bağlamında birkaç “Klasik” okumakla yetiniyorlardı. Bunda yanlış olan bir şey vardı. Bu yanlışı göstermeli, Marksizm’in nasıl öğrenileceği veya öğrenilemeyeceği de çalışmaların bir yan ürünü olarak hedefe koyulmalıydı. O halde öncelikle, bunların anlattıkları Marksizm ile orijinal kaynaklardaki Marksizm’in farkını araştırmalıydı.

Bu gibi düşüncelerle hem Marksizm’i öğrenmek, hem Marksizm’in nasıl öğrenilebileceğini ve nasıl öğrenilemeyeceğini öğrenmek için özellikle Marksizm’i anlatan el kitaplarına ve o el kitaplarında öğretilen konulara yoğunlaştık. Yani şu “Diyalektik Materyalizm” (“Diyamat”) denen “şey” üzerinde yoğunlaştık. “Diyalektik Materyalizm”in ne olduğunu kavrarsak, hem Marksizm’in özünün özünü, hem de bu kitaplarda yanlış olanı kavrayabileceğimizi düşünüyorduk. *** El kitaplarında yoğunlaşma, aynı zamanda çok daha genel bir soruna bir cevap arama çabasıyla da ilgiliydi.

Marksizm’in şöyle bir çelişkisi vardı: Bir bilim olarak çok yüksek bir bilgi ve soyutlama düzeyini gerektiriyordu. Marksist teori, tüm insanlığın bilgi birikimi üzerine, onun zirveleri üzerine oturuyordu.20 Teori ise ancak geniş yığınları kavradığında bir güç haline gelebilirdi.21 Ezilen insanlar, yani onu gerçekleştirecek olanlar ise yoksul ve cahildiler, böyle bir biri20 Lenin: “Komünizmin kendisinin bir sonucu olduğu bilgi toplamını edinmeden, komünist sloganları, komünist bilimin sonuçlarını öğrenmenin yeterli olacağını düşünmek yanlış olur. Marksizm, komünizmin insan bilgisi toplamından nasıl doğduğunun örneğidir” 21 Marks: “Teori kitleleri kavrar kavramaz maddi bir güç haline gelir” 59

Demir Küçükaydın

kim için olanak ve zamanları yoktu. Hem de egemen sınıf elindeki sonsuz olanaklarıyla bu durumu pekiştirip sürdürüyordu. Bu açmaz nasıl aşılabilirdi?

Bu açığı kapamak için, elbette, en azından başlangıçta, basit ve didaktik kitaplar olması kaçınılmazdı. Popülarizasyon zorunluydu. Ama tıpkı bir ilaç gibi, yerinde ve dozunda olma koşuluyla.22 Ama bunun dozu neydi? Bu ne kadar çözümdü? Popülarizasyon ile şemalaştırma ve bayağılaştırmanın sınırı nereden geçiyordu?

Başlangıçta Politzer, Stalin, hatta Mao’nun bile Marks veya Engels’ten pek farklı şeyler anlatmadıklarını düşünüyorduk. Onların, başarılı diyalektikçiler olamadıkları, diyalektik düşünür ve davranır çok az çıktığı için hazırladıkları kitapların çok bayağı bir Marksizm’i anlattığını var sayıyorduk.

Bu durumda da elbette suyunun suyunu okuyacak yerde, doğrudan Engels, Lenin ve Kıvılcımlı’nın Marksizm’i, Diyalektiği ve Tarihsel Maddeciliği anlatan yazılarından başlamanın çok daha doğru olacağını düşünüyorduk.

Yani didaktik, popülarizasyon amacıyla yazılmış eserlerde bile suyu kaynağından içmeliydi.

Bunların yaptığı yanlışı daha somut olarak görür ve gösterebilirsek, Marksizm’in geniş kitlelere anlatılmasında nelere dikkat edilmesi gerektiğini de ortaya çıkarabilirdik. Yani aslında başlangıçta hareket noktamız oldukça pedagojikti. Bu kaygıyla bu el kitaplarını, Marksizm’i öğrenmek için değil, Marksizm’in nasıl öğretilemeyeceğini anlayabilmek, popülarizasyon ile bayağılaştırma ve şemalaştırmanın sınırlarını daha iyi çizebilmek için daha dikkatli okumaya başladık.

Elbette Tarihsel Maddecilik (Sosyoloji) bahsinde, bizim için, bu bayağı­ laş­tırmadan öte giden bir tahrifat ve skolâstik çok açıktı. Ama şu “Diyalektik Materyalizm” (Felsefe) konusunda bunu görecek ve açıklayacak durumda değildik. Bunun için de öncelikle, şu diyalektiğin ne olduğunu iyice anlamak, öğrenmek gerekiyordu. *** El kitaplarının hepsi “Diyalektik Materyalizm” diye başlıyorlar ve diyalektiğin yasalarını sıralayıp açıklıyorlardı, ondan sonra da maddenin düşünceden önce geldiği konusuna, yani Materyalizm bahsine geçiyorlardı.

22 Lenin, Ne Yapmalı: “İşçiler için popüler bir literatürün ve özellikle geri işçiler için özellikle popüler (ama yüzeysel değil) bir literatürün gerekli olduğunu inkâr etmekten çok uzağım.”

60

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bunların “diyalektiğin yasaları” diye anlattıklarını karşılaştırdığımızda çok daha garip bir durumla karşılaştık. Örneğin, Politzer’in (Felsefenin) Başlangıç İlkeleri ve Temel İlkeleri adlı iki kitabı bulunuyordu. Bunların birini kendi, ikincisini bir kurul yazmıştı. Ama bunların diyalektiği anlatışları farklıydı. Başlangıç İlkeleri daha ziyade Stalin’inkilere benzerken, Temel İlkeleri, buna Mao’nun “çelişkiler öğretisi”nin de eklenmiş hali gibiydi. Belli ki o zamanlar Çin devriminin başarısı temelinde bu bölümler eklenmişti. Ama sonra da Çin Sovyet gerilimi olunca kitap tedavülden kaldırılmış olsa gerekti. Diyalektik eğitimi ve yasaları politikanın durumuna göre değişiyordu anlaşılan.

Sadece bu kadar da değildi. Stalin’in diyalektik diye anlattıkları da En­ gels’in anlattıklarından farklıydı. Stalin başka yasalar sıralıyordu, Engels başka.

Burada artık didaktik kaygılarla, popülarize etme amacına bağlı olarak kaçınılmaz olan bir basitleştirme, ama bunu başarısız biçimde yapma değil; öğretiyi değiştirme, politik ihtiyaçlara uyarlama söz konusuydu. Stalin ve Politzer’de olan buydu. Mao hakkında ise zaten çok önceden belli bir sonuca ulaşmış bulunuyorduk. Çelişki üzerine yazdıklarının, Marksist diyalektikle bir ilgisi bulunmuyordu. Onlar Çin köylülerine, Konfüçyüs, Tao veya Buda öğretilerinin kültür dünyasına partinin stratejisini anlatmak için ortaya atılmış, Marksizm’le ilgisi olmayan şemalardı.

Böylece diyalektiği anlatan kitapları okumalar sonucunda diyalektiğin diyalektiği anlatan kitaplardan öğrenilemeyeceği sonucuna ulaşıyorduk.

Diyalektik çalışmalarının ilk diyalektik sonucu buydu. *** Peki, bu el kitaplarında tahrif edilen Diyalektik Materyalizmin kendisi neydi? Bunun için elbette yine bize her zaman yolumuzu bulmamızı sağlayan, Marks, Engels, Lenin ve Kıvılcımlı’ya, onların diyalektiği anlattıkları yazılara yöneldik. Bu noktada, Kıvılcımlı’nın bir vurgulaması aracılığıyla çalışmalarımız bambaşka bir mecraya yöneldi.

Kıvılcımlı, Diyalektik Materyalizm adlı el kitabında, Engels’e dayanarak, Diyalektik Mantık ve Diyalektik Metodu net olarak birbirinden ayırıyordu. Varlığın hareket yasaları Diyalektik Metot, Düşüncenin hareket yasaları da Diyalektik Mantık konusuna girer diyordu.23 23 Bizim diyalektiği öğrenme çabalarımızda kritik önemde olan ve alışılmamış bir mecraya sokan bu satırları olduğu gibi aktaralım. Kıvılcımlı diyalektiği şöyle tanımlıyordu: 61

Demir Küçükaydın

Kendisi de o kitapta Diyalektik Metot’u anlatıyordu: Ama Diyalektik Mantık kendi kitabında da bulunmuyordu. Muhtemelen yayımlanmamış bir kitabı da Diyalektik Mantığı ele alıyor olsa gerekti. Yayınlanmamış eserleri arasında bulunan “Diyalektik Ne değildir?”, “Diyalektik Nasıl Kullanılır?”, “Diyalektik Felsefe” gibi yazılar muhtemelen bu Diyalektik Mantığı konu ediyor diye düşünüyorduk.

Bu satırlar bize diyalektiği anlatan kitapların çok temel bir başka tahrifatının farkına varmamızı sağlıyordu. Çünkü sorunu bu tarz koyuş ve “[Diyalektik] düşünce ve varlık ayırt etmeksizin, evrenin en genel hareket kanunlarını inceleyen bir ilimdir. İlimdir diyoruz doğrusu da budur. (...) Jeoloji nasıl yeryüzünün hareket kanunlarını, sosyoloji de nasıl toplumun hareket kanunlarını tespit ederse, diyalektik de öylece, düşünce ile varlığın genel hareket kanunlarını tespit eder. Sosyolojiye nasıl “toplum felsefesi” veya “tarih felsefesi” demek saçma ise, diyalektiğe de “varlık felsefesi” veya “düşünce felsefesi” demek o kadar yersizdir.” (Dr. H. Kıvılcımlı, Diyalektik Materyalizm, sayfa: 11-12) Düşünce ve Varlığın dolayısıyla mantık ve metodun ilişkisini zaten Engels şöyle koyuyordu: “Böylece diyalektik, -hem dış dünyanın hem insan düşüncesinin– hareketinin genel yasalarının bilimine indirgenmiş oldu. Tözü bakımından özdeş, ama insan zihninin bilinçli olarak uygulayabilmesi söz konusu olduğunda anlatımları farklı olan iki dizi yasadır bunlar” (F. Engels) Engels’in bu sözlerine de dayanarak, Kıvılcımlı Diyalektik Materyalizm’i iki bölümde ele alır: “Diyalektik varlık kanunlarının incelenmesi: bu bahiste hareket kanunları, düşünceden bağımsız olarak, sırf doğada, hayatta ve toplumda oldukları gibi gözden geçirilecektir. Bu bize, evreni kavrayış esnasında güdeceğimiz yolu yani metodu verecektir. Onun için bu bahse Varlık Kanunları bahsi diyebileceğimiz gibi, Metafizik metodtan ayrı olmak üzere, DİYALEKTİK METOD bahsi de diyebiliriz. (Dr. H. Kıvılcımlı. Age. s. 15) “Diyalektik düşünce kanunlarının incelenmesi: Bu konuda, bütün varlık hareketinden çıkan diyalektik kanunların, nasıl varlığın bir parçası olan düşünce için de doğru olduğu görülecektir. Düşünce kanunlarından bahseden ilme eskiden mantık denirdi. Antika felsefenin de metafizik metoduna uygun bir mantığı vardı. Ona formel mantık denir. Onun için diyalektik materyalizm metodunun düşünce kanunlarına uygulanması DİYALEKTİK MANTIK adını alabilir.”

(Keza, s. 16)” (Bu satırlar kitabın aslı elimizde olmadığından. “Bir ‘Teorik Eğitim Planı’ Dene­ mesi” adlı yazımızdan alınmıştır. Sosyalist, sayı: 81, 22 Mayıs 1979:) 62

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ortada bir Diyalektik Mantık olmadığına ve kendilerinin de bu yokluğu gidermediğine dair bir belirleme hiç birinde bulunmuyordu.

O zamana kadar kitaplardaki tahrifatı, sadece diyalektik yasaları diye sıralananların öyle olup olmadığı veya çelişki diye anlatılanların Marks’taki çelişki kavramından farklı olduğu gibi sorunlarla sınırlı görüyorduk. Ama sorun sadece diyalektik ya da çelişki diye sıralananların farklılığından ibaret değildi. Çok temel başka bir yanlışın varlığı ortaya çıkıyordu. Diyalektik kitaplarında anlatılanlar, anlattıklarının, içeriklerinin yanlışlığı bir kenara bırakılsa bile, Diyalektik Metot bahsine giriyordu. Yani varlığın hareketinin yasalarından söz ediyorlardı. Sonra bu kitaplar, Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm diye bölümler içeriyordu. Ama hiç birinde Diyalektik Mantık diye bir bölüm bulunmuyordu. Düşüncenin hareketi ve onun yasaları, yani Diyalektik Mantık yoktu bu kitaplarda. Ama daha da kötüsü bu yokluğun varlığına dair bir bilgi de yoktu.

Bu durumda, Marks, Engels; Lenin, Kıvılcımlı’nın kitaplarında uygulanan Mantık’tan başka Diyalektik Mantığı öğrenme olanağı bulunmadığı bir kere daha kanıtlanmış oluyordu. Öyle görülüyordu ki, onlar da Diyalektik Mantığı anlatan bir şey yazmamışlar, bize uygulamasını bırakmışlardı. Zaten hemen hemen her alanda durum böyleydi. Bir sınıflar, bir devlet, bir üstyapı, hatta topu topu birkaç sayfa dışında, bir Tarihsel Maddecilik teorisi bile bırakmamışlar bunların uygulamalarını, sonuçlarını, dökümlerini bırakmışlardı. İşte Diyalektik Mantık konusunda da durum buydu, Teori’yi, onların uygulamalarından çıkarmak gerekiyordu.

Ama sadece bu da yetmezdi. Onlar da bu açıklamasını sunmadıkları teorileri ve mantığı olaylardan çıkarmışlardı. O halde onların yaptığını yapmak, yani diyalektik mantığı da bizzat olgulardan çıkarmak gerekiyordu.

Böylece eserlerinde uygulanmış olan ile olgulardan çıkardığımızı karşılaştırarak bir tür sağlama da yapabilirdik.

Böylece Marksizm’i veya o “Diyalektik Materyalizmi” öğrenme çabalarımız neredeyse bütün Türkiye solunun izlediği, varlıktaki diyalektik yasalarını örneklerle öğrenmek mecrasına girmeden, Diyalektik Mantığı Öğrenme, daha doğrusu bunu ustaların yazılarından ve bizzat düşüncenin tarihinden çıkarma mecrasına girdi. Ortada Diyalektik Mantık bulunmadığını görmüştük ve buradan da Diyalektik Mantığı anlamak için de bilimlerin ve felsefenin tarihine, yani düşüncenin tarihine yönelmek gerektiği ortaya çıkmıştı. *** 63

Demir Küçükaydın

Elbette son duruşmada düşünce de varlıktır, varoluşun bir biçimidir ve varlığın tâbi olduğu genel yasalar onda da geçerli olur. Öte yandan, varlığın genel yasaları dediklerimiz de son duruşmada düşüncenin evriminde bir momenttir. Yani varlık ve düşüncenin ilişkisi de diyalektikti, hem birbirine zıttılar, çelişki içindeydiler, ama aynı zamanda bizzat kendi zıtlarıydılar ve ona dönüşüyorlardı sürekli. Bu bakımdan son duruşmada, Varlık ve Düşüncenin en genel yasaları, yani Diyalektik Mantık ve Metot özdeşti de.

Bu, yine de düşüncenin evriminin kendine özgü yasaları olmadığı anlamına gelmezdi. Düşüncenin de örneğin, tıpkı estetikte olduğu gibi kendi bağımsız yasaları olmalıydı. Her hareket tarzı, varoluş tarzı için bu geçerliydi. Bir hareket biçimi, bir varoluş tarzı, bir kere ortaya çıktı mı onun kendi özgül ve bağımsız yasaları da onunla birlikte ortaya çıkıyordu. Önemli olan onları öğrenmekti. Yoksa genel olarak diyalektiğin yasalarından söz etmek, “temel neden ekonomiktir” demekten farklı olmazdı.

O zaman da bu sonuçtan şöyle bir çıkarsamaya yapıyorduk. Mademki Diyalektik Mantık, düşüncenin en genel hareket yasalarının bilimidir, nasıl toplumun hareket yasalarını bulabilmek için toplumun tarihsel hareketini bilmek gerekirse; düşüncenin hareket yasaları için de, düşüncenin hareketi (tarihi) bilinmeliydi. Nasıl Tarihsel Maddeciliği, yani toplumun hareket yasalarını anlayabilmek için Tarih okuyorduysam Diyalektik Mantığı anlamak için de Düşüncenin Tarihini okumalı ve öğrenmeliydim.

Ama düşüncenin tarihi nereden öğrenilebilirdi?

Elbette her şeyden önce Bilginin ve Bilimlerin Tarihinden. Tâbii bunun yanı sıra, önceleri bütün bilimlerin içinde bulunduğu ve her birinin daha sonra bağımsızlığını ilan ettiği; onlar ayrıldıkça da, onların sonuçlarına dayanarak mantık ve metoda ilişkin daha genel sorunlara kafa yoran Felsefe’nin Tarihinden. Ama o tarih üzerine yazılmış kitaplardan değil tâbi i, bizzat o Tarihteki kitaplardan.

Zaten Engels, kavramsal düşünceyi öğrenmek için felsefe okumaktan başka bir yol olmadığını söylüyordu.24 Dolayısıyla felsefedeki büyük düşünürleri ve bilimler tarihini okumak ve öğrenmekle ancak bu Diyalektik Mantık yasaları çıkarılabilir Marksizm’in özü kavranabilirdi.

Bunun yanı sıra, Marks-Engels’in eserlerinde, sonuçları, uygulaması olan diyalektiğin, gizli olan mantığın açığa çıkarılması da Diyalektik Man­ tığın ne olduğunu anlamamızı sağlayabilirdi.

24 “Bu doğal yeteneğin (Yani Teorik ve kavramsal düşünce yeteneğinin) geliştirilmesi, ilerletilmesi gerekir: İlerletilmesi için de, henüz daha önceki felsefenin incelenmesinden başka bir yol yoktur.” (Engels) 64

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Böylece bu iki hat üzerinden giderek Diyalektik Mantığın ne olduğunu anlayabileceğimizi düşünüyorduk.

O zaman, ortaya şöyle bir görev de çıkıyordu: Mademki bize diyalektik mantığı anlatan bir kitap yok, bunu yazmak gerekir.

Ve böylece uzun vadeli olarak önümüze Diyalektik Mantık yazma gibi bir görev de koymuş bulunuyorduk. Eğer ilerde zaman ve birikimimiz el verirse üzerinde yoğunlaşmak üzere. Ama böyle bir imkâna kadar da, yavaş yavaş konu üzerine birikim yapıp kafa yormak, okuduklarımızı biraz da bu hedefi gözeterek okumak gibi bir görevdi bu kısa vadede.

Burada ilginç olan şudur. Bu sonuçlara neredeyse tamamen bağımsızca ulaşmıştık, başka Marksistlerin de benzer sonuçlara ulaştığını bilmiyorduk.

Bu bağlamda, elbette Marks, Engels, Lenin, Kıvılcımlı’nın yazılarını sadece içerikleri bakımından değil, aynı zamanda mantıkları, akıl yürütmeleri, çıkarsamaları bakımından da okumaya, onların yazılarındaki o kendiliğinden, içine sinmiş şeyi, o diyalektik özü çıkarmaya ve anlamaya çalışıyorduk. Bunun yanı sıra zaten imkân buldukça bilim ve felsefe tarihini de bu açıdan okuyor veya eski okumaları bir de bu açıdan gözden geçiriyorduk. Bu tür okumalar çerçevesinde göre bazı sonuçlara da ulaşmaya başlamıştık. Bunların bazıları söyle sıralanabilir. *** Düşüncenin (yani bilgisizlikten bilgiye giden sürecin) somut ve soyut hareketini birbirinden ayırmak gerekiyordu. Somut tarihte düşüncenin hareketi birçok çarpılmalar, geriye gidişler içindeydi. Düşüncenin Somut Hareketi, Diyalektik Mantığın değil, Diyalektik Sosyolojinin, yani Tarihsel Maddeciliğin konusuna girerdi.

Mantık ise düşüncenin, tarihsel sapmalardan arındırılmış, onun kendi iç çelişkileriyle evrimini; Düşüncenin Soyut Hareketini ele almalıydı.

Düşüncenin somut tarihsel hareketine ilişkin olarak şöyle bir sorun dikkati çekiyordu: Bilginin düzeyine bağlı olarak mantık da bir değişim gösteriyordu. Bu değişim, el kitaplarında ifade edildiği gibi, kabaca skolâstik, metafizik ve diyalektik diye sınıflanabilirdi. Aslında bu sınıflama komün, antik uygarlık ve kapitalist uygarlığın, üç temel üretim biçiminin düşünce formlarındaki yansımasıydı.

Ne var ki, tarihsel olarak skolâstik, Aristo Mantığından (Formel Mantık’tan) sonra gelmişti. Skolâstik gerçi Aristo’nun Formel Mantığından sonra gelmişti, ama ondan bile daha geriydi aslında. Bu paradoks nasıl açıklanabilirdi?

65

Demir Küçükaydın

Tarihin ilkel, köleci, feodal, kapitalist tarzında düz bir gelişim şeması içinde anlatılması durumunda, bunu açıklamanın olanağı yoktu. Feodalizm, kölecilikten sonra geldiğine ve feodal dönemde skolâstik mantık egemen olduğuna göre, kölecilikten daha ileri bir üretim biçiminin mantığı, nasıl oluyor da daha geri bir mantık olabiliyordu?

Ama Kıvılcımlı’nın Tarih’e yaklaşımı ile bu soruna bakılınca, problem kolayca çözülebiliyordu. Feodalizm, aslında Komün’e daha yakın olduğundan, yani zaman olarak Batı’da sonra geliyor görünmesine rağmen, daha önceki bir aşamaya denk geldiğinden, önceki üstün uygarlığın ulaştığı genellemeler, o uygarlığa sonradan giren komünlere tarih ve toplum üstü gerçekler gibi görünüyordu.

Skolâstiğin olabilmesi için öncesinde genellemelerin olması gerekir.

Skolâstik, feodalizm gibiydi, daha sonra görülmesine rağmen daha geri bir biçimi temsil ediyordu. Zaten skolâstiğin feodalizm döneminin mantığı ve metodu olması da bir rastlantı değildi.

Böylece daha sonraları Tarihsel Maddeciliğin Tarihini açıklamakta kullanacağımız bir yaklaşımın öğelerine ulaşmış bulunuyorduk. Ama Marksizm’de bir gerileme olduğunu bilmediğimizden, bu araçlar, atıl, kullanılmayı bekler durumda kalıyordu. *** Tâbii sadece burada da kalmıyorduk. Klasik mantıkta, Tümdengelim ve Tümevarım diye birbirinden, tam da metafizikçe ayrılan yöntemler, aslında bilgisizlikten bilgiye giden sürecin farklı momentleriydiler. Onlar bizzat diyalektik bir ilişki içindeydiler.

Diğer yandan Skolâstik ve Metafizik Mantık diye zaman içinde birbirinden koparılarak ele alınan mantıklar, aslında Tümdengelim ve Tümevarımın ta kendisinden başka bir şey değildi. Bilgi sürecinin iki uğrağı, momenti, zaman içinde birbirini izleyen farklı mantık gibi görünüyordu. Skolâstik tümdengelim, Metafizik tümevarım momentinin karşılığından başka bir şey değildi.

Aslında her düşünce, her akıl yürütme skolâstik ve metafizik, tümevarım ve tümdengelim momentlerini sürekli olarak içinde taşıyordu. Yani her diyalektik önerme bile, aynı zamanda hem skolâstik, hem de metafizik bir yana sahipti.

Böylece Skolâstik ve Metafiziğin yanlış değil, eksik olduğu sonucuna ulaşıyorduk. Bu yaygın anlayışlardan çok farklıydı. Onlar, gerçekliğin karmaşıklığına daha uzaktı, ama sanıldığı gibi değersiz ve yanlış değildi.

Türkiye’nin devrimcileri ise bunların tümden yanlış olduğunu söyleyip el66

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

lerinin tersiyle itiyorlardı. Tam da böyle yaptıkları için o ittiklerinden bile geri duruma düşüyorlardı. Bırakalım diyalektiği bir yana, doğru dürüst metafizik veya skolâstik mantığı bile uygulama durumunda değildiler.

Bir şeyler çok temelinden ve de çok yanlış gidiyordu. *** Marks, Engels, Lenin’in yazılarında, bizler tarafından “Aristo mantığı”, “For­mel Mantık”, “Metafizik Mantık” diye küçümsenen mantık bakımından hatalar yoktu. Yani diyalektik olmak için önce Aristo Mantığı, burjuvazinin Metafizik Mantığı olması gerekiyordu her şeyden önce.

Daha sonraki yıllarda Troçki’de rastladığım ilginç benzetmeyle, Meta­fi­ zik (Formel) Mantık, bir resme, Diyalektik Mantık filme benzetilebilirdi.

Metafizik evreni şeyler toplamı olarak ele almakta, onları dondurarak, durdurarak, öldürerek, tecrit ederek anlamaya çalışmaktadır. Bu bakımdan bir resme benzer. Tıpkı bir resimdeki gibi, her şey durmuş ve donmuştur.

Ancak şeyler hakkındaki bilgi birikiminin belli bir noktasından sonra o şeylerin bir oluşun, bir gidişin kendisi ve sonuçları, farklı momentleri olduğu görülebilirdi ve o zaman evren bir şeyler toplamı değil; gidişler, süreçler karmaşası olarak algılanabilir ve açıklanabilirdi. Bu bağlamda Diyalektik Mantık, filme benzerdi. Hareket halindeydi. Ama nasıl fotoğraf olmadan film olamaz ise, metafizik olmadan da diyalektik olamazdı.

Keza skolâstik bile belli bir ilerleme ifade edebilirdi. Çünkü Skolâstik en azından kavramların anlamları ve çıkarsamalar üzerine hassasiyet ve ciddiyet gerektirir. Çünkü o genellemelerden, o kavram ve önermelerden gerçeğin sırrına varılabileceği var sayılır, bu nedenle önceden yapılmış genellemelerin ve kavramların net tanımlaması skolâstiğin bir bakıma özünü oluşturur. Örneğin, Lenin’in Devlet ve Devrim’i aslında son derece Skolâstik bir eserdir. Lenin’in bu kitapta yaptığı, toplumsal gerçekten çıkarak bir devlet ve devrim teorisi kurmak değildir. Daha önce bu alanda Marks ve Engels’in yaptıkları genellemeleri toprağın altından çıkarmak, onların kullandıkları kavramları daha dakik ve net olarak tanımlamak ve ne anlama geldiğini anlamaktır. Türkiye devrimci hareketinde ise, bırakalım diyalektiği ve metafiziği bir yana, bu anlamda skolâstik bir eser bile bulmak güçtü. Keşke Devlet ve Devrim’deki Lenin gibi skolâstikçiler olabilseydik. *** Öte yandan, bir tek skolâstik, metafizik veya diyalektik de yoktu. Bunlar da donmuş mantıklar değildi. Bizzat bunların her biri de kendi içinde belli bir 67

Demir Küçükaydın

evrim geçiriyordu. Bilginin henüz oldukça yüzeyde görüngülerden hareketle genellemeler yaptığı bir uygarlık döneminden sonra, örneğin, Klasik Yunan Uygarlığı ve Aristo’dan sonra gelen bir skolâstik ile Lenin’in Devlet ve Devrim’indeki, Marks’ın diyalektiğinden sonra gelen skolâstik aynı değildi. Lenin’in skolâstiği, artık bir anlamda diyalektik bir skolâstikti, çok daha derine inen kavramları ve genellemeleri, yani diyalektik kavramları skolâstik bir hareket noktası olarak kullanıyordu. Bunun tersi de doğruydu, Bizlerle Hegel’in veya klasik Yunan’ın (Heraklitos’un) diyalektik kavrayışları da çok farklıydı. Onlar oldukça yüzeysel ve spekülatif bir diyalektik kavrayışı içindeydiler. Gelecekte de bizden çok daha derin bir diyalektik kavrayışı bulunacaktı muhakkak ki.

Böylece, Diyalektik, kafamda mutlak, değişmez tarih ve toplum üst ilkeler, her kapıyı açan anahtarlar, bir takım art arda sıralanan yasalar olmaktan çıkıyor, değişken, evrilen bir anlam, tam da diyalektik bir anlam kazanıyordu. Benzer şekilde, artık skolâstik ve metafizik de (tümdengelim ve tümevarım da) değişmez ve yanlış olmaktan çıkıyor değişen ve belli bir doğruluk payı olan ve bizzat kendi de evrim içinde olan ve kendi içinde de derinleşen, doğrunun bir momentine denk düşen, diyalektik bir anlam kazanıyordu.

Ayrıca, soruna böyle bakınca, bizzat kendi Marksizm’i ve diyalektiği öğrenme çabamın, son duruşmada skolâstik bir çabadan başka bir şey olmadığı da ortaya çıkıyordu. Yaptığım, Marks, Engels, Lenin gibi büyük Marksistlerin eserlerini okuyup anlama çabası değil miydi? Yaptığımın ortaçağın manastır rahiplerinin Aristo’nun kitaplarında gerçekleri aramalarından ne farkı vardı ki? Yapmaya çalıştığım, Lenin’in Devlet ve Devrim okumalarından farklı değildi ki.

Ama bu skolâstik, skolâstiğin kendi içinde başka bir aşamanın da ifadesiydi. Onların Marks’ı Aristo idi, bizim Aristo’muz Marks.

Tıpkı feodalizmin kölecilikten sonra gelmesi, ama aslında komüne daha yakın olması gibi25 skolâstiğin de Aristo’nun metafizik mantığından sonra gelmesinin nedeni, Roma’yı yıkan barbarların henüz uygarlaşmamışlıkla25 Ki bu feodalizm kavramı batı Avrupa Ortaçağını ifade eder. El kitaplarının aksine, Tarih aslında ilkel, köleci, feodal, kapitalist diye değil, komün, uygarlık, kapitalizm diye bir çizgi izler. Komün ve uygarlık ise binlerce yıl boyunca karşılıklı etki ve mücadele içindedir ve birbirini karşılıklı olarak etkileyerek değiştirir ve bazen birinin bazen diğerinin üstün geldiği dönemler vardır. Engels buna kırın şehre, şehrin kıra üstün olduğu dönemler der. Tarih’te ortaçağlar, yani kırın şehre, komünün uygarlığa üstün geldiği dönemler çoktur. Feodalizm denen Batı Ortaçağı bunlardan sadece biridir.

68

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rı, bu nedenle de binlerce yılık medeniyetlerin birikimi üzerine daha önce yapılmış genellemelerin ister istemez onlara, hakikatin kendisinden çıkarılacağı sırlar olarak görülmesiydi.

Bizim de durumumuz buydu, Marksizm burjuva düşüncesinin ve insanlığın kültür birikiminin zirvesiydi. Biz ise bunu anlayacak kültürel temelden yoksunduk. Bu durumda Marksizm karşısındaki durumumuz, Aristo karşısındaki manastır rahiplerinden veya Antik Yunan ve Roma karşısındaki fatih barbarlardan farklı değildi ve olamazdı.

Burada kendi yaptığımızın da özünde skolâstik olduğunu düşünürken ve bunun nedenlerini açıklarken aslında daha sonra dünyada Marksizm’in geriliğini açıklayacağımız bir teorinin ipuçlarına ulaşmış bulunuyorduk.26 Ama dünyada Marksizm’in geriliğini bilmediğimizden, geriliği sadece Türkiye’ye ve kendimize has bir sorun olarak gördüğümüzden bu genellemeye henüz ulaşmıyorduk. *** Ama bizzat bu sorun ve sonuç bile aynı zamanda düşüncenin hareketine ilişkin bir yasayı ifade etmiş oluyordu. Düşünce evriminde, daha geri halkların uygarlığa girişlerine bağlı olarak geri gidiyordu. Sadece düz bir ilerleme yok, aynı zamanda böyle, bizzat bizde ifadesini bulan gibi, gerilemeler de vardı.

Ama bu tarihsel hareketiydi düşüncenin, bu sosyolojinin, Tarihsel Maddeciliğin konusuna girerdi. Yani bu bize diyalektiği öğretmezdi.

Diyalektik Mantık, bu tarihsel sapmalardan arınmış, düşüncenin düşünce olarak evrimiyle; bilgisizlikten bilgiye giden sürecin saf olarak, mantık kategorilerinin hareketi olarak evrimiyle ilgiliydi ve oradan öğrenilebilirdi.

Bu bağlamda, Engels’ten okuduğumuz satırlar bizim önümüze yeni ufuklar da açıyordu. Engels, Marks’ın kapitalinin yöntemini anlatırken, metanın ve meta ekonomisinin gelişiminin, tarihsel sapmalarından arınmış bir şekilde anlatıldığını ve bunun da aslında mantıksal bir hareket tarzında ele alındığını söylüyordu.27 Yani sapmalardan arınmış tarihsel hareket ile kavramların hareketi, soyut hareket, mantıksal hareket aynı şeydi.

26 Bu yazı, Sosyalist’in son sayısında çıkan “Bilimsel Sosyalizmin Tarihsel Kaderi”dir. Bu yazının Türkçesi maalesef elimizde yok.

27 Friedrich Engels, Karl Marks’ın Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’sı: “Ama yöntem elde edilince, ekonominin eleştirisine, iki tarzda yaklaşmak mümkündür: tarihsel bakımdan ya da mantık bakımından. Tarihte olduğu gibi, tarihin yazına yansımasında da, gelişme, genellikle daha basit ilişkilerden daha karmaşık ilişkilere doğru ilerleme kaydeder; ekonomi politiğin yazılı tarihteki 69

Demir Küçükaydın

Buradan da paralellik kurarak, Tıpkı Marks’ın Kapital’de meta için yaptığı gibi mantığın da, düşüncenin gelişimini, somut tarihteki sapmalarından arınmış bir şekilde, saf şekliyle ele alması gerektiği sonucuna ulaşıyorduk.

Mantık, düşüncenin hareketini somut tarihteki biçimiyle değil, sapmalardan arınmış, kavramların hareketi biçiminde ele almalıydı. *** Yine Engels’e dayanarak bu sonuçtan hareketle şöyle bir uslamlamalar zinciri kuruyorduk. Engels, Marks’ın Kapital’de kapitalist toplum genelleşmiş meta üretimi olduğundan, kapitalist toplumda giderek her şey buna tâbi olduğundan, bu toplumun hücresi olarak Meta’yı ele alıp onun analizi ile işe başladığını yazıyordu. O bu hareketi kavramların kendi zıddına dönüşümü ve evrimi olarak ele almıştı. Metanın ortaya çıkışı ve değer biçiminin evrimi gerçek tarihsel hareketin sapmalardan arınmış, saf ve soyut haliydi.

O halde, Diyalektik Mantık da benzeri bir şey yapmalıydı.

Peki, Ekonomi Politikteki Meta’nın Mantık’taki karşılığı ne olabilirdi?

Ekonomi Politik, Meta’nın ortaya çıktığı yerde ortaya çıkıyordu. Eğer meta olmasa, ekonomi politik de olmazdı, konusu, nesnesi olmayan bir bilim olamayacağından.

Ekonomi Politik’te Meta’nın bulunduğu yerde, düşüncede, Mantıkta, Kavram ve Önerme bulunuyordu. O halde, Diyalektik (Mantık), Kavramın ve Önermenin analizinden başlamalıydı. seyri, eleştiriye yol gösterebilecek olan doğal bir yön gösterici olabilirdi ve bütünüyle iktisadi kategoriler, mantığı gelişmedeki sırayla ortaya çıkabilirlerdi.

Bu biçim, görünürde, daha açık olma üstünlüğüne sahiptir, çünkü izlenmekte olan şey, gerçek gelişme değil midir? Ama bu biçimin gerçekte biricik üstünlüğü, yapıtın herkes tarafından daha kolayca anlaşılır olabilmesiydi. Tarih çok kere sıçramalarla ve zikzaklarla ilerleme kaydeder ve onu her yerde izlemek gerekir, ki bu da, sadece pek önemli olmayan birçok malzemenin ele alınmasını zorunlu kılmakla kalmaz, aynı zamanda, düşünce zincirinin de sık sık kesintiye uğratılmasını gerektirir; üstelik burjuva toplumunun tarihini yazmadan, ekonominin tarihini yazmak mümkün değildir ve bu durumda çalışmanın sonu gelmez, çünkü bu konuda daha önce yazılmış yapıtlar yoktur. Demek ki, ekonominin eleştirisini incelemede biricik elverişli tarz, mantıki tarzdır. Ama bu tarz, gerçekte, sadece tarihsel biçimden ve aksi rastlantılardan arındırılmış tarihsel tarzdan başka bir şey değildir. Fikirler zinciri, söz konusu tarihin başladığı şeyle başlamalıdır ve bunun sonraki gelişmesi tarihsel seyrin soyut ve teorik bakımından tutarlı bir biçimde yansımasından başka bir şey olmayacaktır; bu düzeltilmiş bir yansıma olacaktır, ama her anın gelişmesinin tam olgunluğa vardığı noktadan, klasik saflığı içinde müşahede edilebilmesiyle, bizzat tarihin gerçek seyrinin sunduğu yasalar gereğince düzeltilmiş bir yansıma olacaktır.”

70

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Her düşünce, her akıl yürütme, tıpkı kapitalist toplumun bir metalar yığını olması gibi bir kavramlar ve önermeler yığınıydı.

En basitinden, kavramdan başlamalıydı mantık. Kavram nedir? İnsan, yaprak, yeşil, vb., hepsi birer kavramdır. Karamlar, şeylere ve olaylara ilişkin genellemelerdir.

Belli özellikleri olan şeyleri (isimler) ya da şeylerdeki belli özellikleri (sıfatlar) tanımlarlar. Ama her kavram bunu yaparken, yani genellerken, sınırlar, ayırır. Yani bizzat kavram daha doğduğu anda, doğarken, diyalektik, çelişkili bir iş yapar: Hem böler, hem birleştirir. Tıpkı metadaki kullanım ve değişim değeri gibi kavramın da bu birleştirme ve bölme özelliği hareket noktası olabilirdi. Yeşil dediğimde, belli bir dalga boyundaki ışığı yansıtanları birleştirmiş olurum. Ama aynı zamanda onları diğer dalga boylarındaki ışınları yansıtanlardan da ayırmış olurum.

Ama bir şeyi tanımlamak yetmez. Kavram yalnız olarak sadece bir isimdir. Yaşam ise eylemdir. Onun başka bir kavramla ilişkiye girmesi gerekir. Bir ilişki demek ise, her şeyden önce bir eylem, bir hareket demektir.

Hareket, ilişki olduğuna göre, hareket veya ilişki bir Önerme’dir. Tıpkı bir malın başka bir malla ilişkiye girmesi gibidir bu.

Yaprak bir kavram olarak kendi başına bir kavramdır, hem böler hem birleştirir. Yeşil de kendi başına bir kavramdır, hem birleştirir hem böler.

Ama “yeşil yapraklar” veya “yapraklar yeşildir” dediğimizde, bu artık bir ilişkidir. Yaprakları da yeşilleri de sınırlayan daha derin ve genel, ama aynı zamanda daha sınırlı bir ilişkiyi yansıtır önerme. İşte o mantık böyle bir yol izlemeliydi. Buradan çıkarsamalara geçebilirdi. Sonra, çıkarsamalar daima gizli varsayımlara dayandığından, bunların analizine. Varsayımların nasıl ortaya çıktığına, bunların da aslında önermeler olduğuna, vb.

Burada, Tümdengelim ve Tümevarımın zıtların birliği olarak karşılıklı ilişkileri ve birbirilerine dönüşmeleri ve giderek bu oluşun, bu gidişin kendisi, yani diyalektik ele alınabilirdi.

Böylece Diyalektik Mantık, aynı zamanda tarihsel hareketin sadeleşmiş bir tekrarı olarak da ve bu farklı mantık aşamalarının karşılıklı olarak birbirini etkilemesi ve birbirine dönüşümü olarak da görülebilirdi.

Bu sonuçlara kendi başıma, çıkarsamalarla ulaşmıştım. Aslında bütün bu konular ilgimin merkezinde olmadan, diğer okumalarımın ve çalışmalarımın bir yan ürünü olarak ve yanı sıra devam ediyordu. ***

71

Demir Küçükaydın

Bu arada, Lenin’in Felsefe Defterleri yayınlanmıştı. Kitapta aradığım, ama ne olduğunu bilmediğim bir şeyler olduğunu hissediyordum. Bu nedenle yoğunlaşmak için uygun bir zaman kolluyordum. Bir ara fırsat bulup okumaya başlayınca beynimden vurulmuşa döndüm.

Lenin’in Felsefe Defterleri’nde aşağı yukarı kendi çabalarımla uğraştığım sonuçlarla karşılaşıyordum.28 Lenin de Diyalektik diye Mantık’ta yoğunlaşmıştı. El kitaplarını yazanların Lenin’in bu yazılarını bilmelerine rağmen bundan söz etmemeleri affedilir gibi değildi. İşte Lenin, bizzat kendisi onlarda olmayanı, o yokluğun varlığını bizzat kendisi söylüyordu.

“Marks, bize büyük harflerle bir Mantık bırakmadı Kapital’in mantığını bıraktı” diyordu.

Aslında büyük Marksistlerin eserlerini mantıklarıyla okumaya çalışır ve okurken yaptığımız tam da Lenin’in bu ifadesinden başka bir şey değildi. Lenin’den bağımsızca, bambaşka bir akıl yürütmeyle benzer bir sonuca ulaşmıştık. Aklın yolu birdi. Bunun üzerine Kapital’i bir tür “Uygulamalı Diyalektik Mantık” kitabı gibi bir kez daha okuduk.

Marks ve Engels’ten hep kendilerinin Klasik Alman Felsefesine ve özellikle Hegel’e dayandıklarını okumuştuk, ondan büyük bir hürmetle söz ettiklerini görmüştük. Ama Türkçe’de bir Hegel yoktu. Mantık ve Diyalektiği öğrenmek ve daha iyi kavramak için ise Hegel bilmek şarttı.

Lenin’in Felsefe Defterleri’nin en önemli bölümleri ise, Hegel okumalarıydı ve daha da önemlisi onun Mantık’ının okumalarıydı. Lenin’in bu 28 Lenin’in şu satırları nasıl bir paralellik olduğunu gösterir: “Mantık, düşüncenin dış formlarının teorisi değil, “bütün maddesel, doğal ve tinsel şeyleri”nin gelişme yasalarının teorsidir – yani dünyanın tüm soyut muh­ tevasinin, dünya hakkindaki bilginin gelişme yasalarinin teorisidir, yani dünya hakkindaki bilginin tarihi’nin dökümü, toplami, sonucu” (Lenin) Hegel’in Mantık’ını kastederek yazdığı şu satırlar örneğin: “Varlıkta (dolayımsız fenomenlerin içinde) özü (nedensellik, özdeşlik, fark, vb., yasalarını) keşfeder kavram (bilgi) genellikle bütün insan bilgisinin (bütün bilimin) gerçekten evrensel işleyişi işte budur. Ve işte gene budur hem doğa bilimlerinin, hem ekonomi politik’in (ve hem de tarihin) ilerleyişi. Hegel’in diyalektiği, işte bu ölçü içinde düşüncenin tarihinin genelleştirilmesidir. bunu tikel bilimlerin tarihi’nde daha somut, daha ayrintili biçimde izlemek, alabildiğine verimli bir çaba olabilir. Mantıkta düşüncenin tarihi, toptan ve toplu olarak, düşüncenin yasalarıyla düşümdeşmek zorundadır.” (Lenin, Felsefe Defterleri, s. 265) 72

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

notları aracılığıyla hem Hegel, hem de Lenin’in Hegel’i okumasını okumuş oluyorduk.

Hegel’i Lenin aracılığıyla okuyunca şunu görüyorduk. Hegel aşağı yukarı bizim kendi başımıza ulaştığımıza benzer şeyleri yapmıştı, en temel kavram ve önermelerden başlayarak, onların kendi zıddına dönmelerini anlatıyordu. Mantık’ın bu en soyut ve karmaşık bölümlerini Lenin, en diyalektik, hatta en Maddeci bölümler olarak niteliyordu.

Hegel’i Lenin aracılığıyla okuyunca, Marks’ın Kapital’i de çok daha anlaşılır oluyordu. Engels’in Marks’ın yöntem üzerine söyledikleri de. *** Kapital’i uygulamalı mantık kitabı olarak, Lenin’in Felsefe Defterleri’ndeki Hegel’in mantığı ile paralel ve karşılaştırmalı olarak okuduğumuzda, daha önce dikkatimizi çekmeyen başka bir sorunla karşılaştık.

Evet, Diyalektik Mantık (Yani Lenin’in Büyük harflerle Mantık dediği, bizim bir gün ilerde yazmayı düşündüğümüz kitap) üzerine yazılacak kitabın kendisinin de tıpkı Kapital gibi Diyalektik olması gerekiyordu. Yani diyalektik mantığı anlatan kitabın kendisi diyalektik olmalıydı ve tıpkı “Kapital’in Mantığı” gibi anlatacağı mantığın örneğini bizzat bu anlatımda vermeliydi.

Ama tam da buradan çıkıyordu sorun, çünkü Marks, Kapital’in Ön­söz’ün­ de yazıyordu ki, Araştırma Yöntemi ile Açıklama (anlatım) Yöntemi birbirinden farklıdır ve zıttır. 29 Araştırma yöntemi olgulardan hareket eder ve giderek kafada soyutlanmış biçimiyle o ilişkileri inşa eder. Anlatım yöntemi 29 K. Marks, Kapital, “Almanca İkinci Baskıya Önsöz”: “Kuşkusuz, sunuş yönteminin, biçim yönünden, araştırma yönteminden farklı olması gerekir. Araştınma yöntemi, işlenecek malzemeyi ayrıntılarıyla ele almalı, onun gelişmesinin farklı biçimlerini tahlil etmeli, iç bağıntıların esasını bulmalıdır. Ancak bu yapıldıktan sonra, gerçek hareket yeterince anlatılabilir.

Eğer bu başarıyla yapılırsa, eğer ele alınan konunun yaşamı tıpkı bir aynada olduğu gibi ideal bir biçimde yansıtılırsa, karşımızda salt a priori bir yapı varmış gibi gelebilir.

Benim diyalektik yöntemim, Hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, onun tam karşıtıdır da. Hegel için insan beyninin yaşam-süreci, yani düşünme süreci —Hegel bunu “Fikir” (“Idea”) adı altında bağımsız bir özneye dönüştürür— gerçek dünyanın yaratıcısı ve mimarı olup, gerçek dünya, yalnızca “Fikir”in dışsal ve görüngüsel (Phenomenal) biçimidir. Benim için ise tersine, fikir, maddi dünyanın insan aklında yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir.”

73

Demir Küçükaydın

ise, o soyuttan hareket etmek, onu kalkış noktası yapmak zorundadır. (Bunu Hegel’in Mutlak Ruhunun kendine yabancılaşarak, ilerde Prusya Devletinde tekrar ortaya çıkmak üzere dönüşümü biçimindeki teleolojik sistemiyle karıştırmamak gerekir. Zaten Marks, Hegel’in yöntemiyle ayrılığını tam da bu noktada vurgulamaktadır.) Yani Skolâstik ve Metafizik ya da Tümdengelim ve Tümevarım sadece bilgi sürecinin farklı iki momenti değildir, bunlar aynı zamanda, araştırma ve açıklamanın farklı yöntemleridirler.

O zaman diyalektik mantık da, aslında en soyut, en genel olandan hareket etmek zorundadır. Tıpkı Kapital’in ilk bölümlerinin onun en soyut ve en zor bölümleri olması gibi; tıpkı Hegel’in Mantığının en özünün, en soyut bölümlerinin aslında onun en diyalektik bölümleri olması gibi. Tıpkı “saf” matematiğin, aslında uygulamalı matematikten binlerce kat daha doğru ve gerçek olması gibi.

Ama bu da şöyle bir sorunu ortaya çıkarıyordu. Böyle bir kitabı anlamak ve okumak, düşüncenin hareketi hakkında muazzam bir veri yığınını, o olguyu bilmeyi varsayar. Çünkü açıklama tümden gelmek zorundadır.

Bu durumda şöyle bir sonuç çıkıyordu: Diyalektiği anlatan kitap öğretici (didaktik) bir kitap olamaz. Öğreticisi ise diyalektik olamaz, diyalektik ise öğretici olamaz.

Teorik eğitim planları, araştırmanın yolunu izlemelidir. Bu yolun sadeleşmiş, sapmalardan arınmış biçimi olabilir, tıpkı doğadaki ontojenes, filojenes gibi olmalıdır. İnsan aslında erken doğan bir canlı olduğundan, biyolojik doğumu aslında toplumun rahmine düşmek olduğundan, nasıl ana karnında milyonlarca yıllık evrimi minyatür ölçülerde, sadeleşmiş ve sapmalardan arınmış bir biçimde yaşıyorsa, teorik eğitim de, insan düşüncesinin ve bilgisinin evrimini benzer biçimde yeniden tekrar etmelidir. *** Buradan da şu sonuca ulaşıyorduk. Bütün eğitim planları baştan aşağı yanlıştır, çünkü bunlar, hep tümden geliyorlar. Eğitim planları, açıklananın daha basit ve mekanik ifadelerle anlatımını değil; araştırmanın izlediği yolu (Bilginin kat ettiği yolu), somut tarihteki geri gidişlerinden ve sapmalarından arındırılmış haliyle vermeyi amaçlamalıydı.

Devrimci bir eğitim planı, önce olgulardan yola çıkmalıydı, bu olgular­ dan hareketle genellemelere nasıl ulaşıldığını göstermeliydi, genellemelerden hareket ederek, bu genellemeleri örnekler aracılığıyla açıklamak bir şey öğretmezdi. Sadece skolâstik bir ezbercilikle sonuçlanırdı. Olan da buy­du.

Bu sonuç devrimci politik hayatımız boyunca karşılaştığımız başka bir fenomeni de (görüngü) açıklar görünüyordu. Böylece devrimcilerin, dev74

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rimci olmadan önce oldukça esnek bir kafa yapısına sahip, tâbi ri caiz ise kendiliğinden diyalektikçiler iken, nasıl olup da sosyalist olduktan sonra, dogmatik ve mermer kafalı insanlar haline geldikleri, bütün zihinsel esnekliklerini kaybettikleri de belli bir anlaşılırlık kazanıyordu.

Aslında Marksist eğitim diye, bir anti-Marksist eğitim veriliyordu.

Kuşaklar ve insanlar heba ediliyordu. Bırakalım diyalektiğin önünde engel gördüğümüz, günlük hayatın basit skolâstik ve metafizik mantığını bir yana, bu kendiliğinden mantık bile yok ediliyordu. İnsanlara tarih bile öğretilmiyordu. Sonuçlar açıklanıyordu. Onlar da mutlak reçeteler haline geliyordu. Marksizm bir metot olmaktan çıkıyor, bir reçeteler ve dogmalar yığınına dönüşüyordu. Yeterli birikim de olmayınca insanlar, en sıradan bir mantığı bile yürütemez hale geliyorlardı. Tüm kategoriler birbirine karışıyordu. *** Bu durum şöyle bir örnekle açıklanabilirdi belki. Diyelim ki, metafizik mantığa göre iki kere iki dörttür. Diyalektik mantığa göre ise, bazen dörttür bazen başka sonuçlar verir. Ayrıca bu sonuçlar da sürekli dönüşürler. Örneğin, dört kişi bir araya geldiğinde, bunların gücü toplamından fazladır. Böyle bir durumda iki kere iki örneğin, dokuz edebilir. Hatta örneğin, büyük güçlerin dengede bulunduğu bir noktada, bir tarafa koyulacak küçük bir ağırlığın diğer tarafın bütünüyle yenilgisine yol açacağı bir durumda, iki kere iki çok büyük rakamlarla ifade edilebilecek sonuçlara bile ulaşabilir, milyonlar bile edebilir.

Sadece bu kadar da değil, öyle durumlar olur ki, bir artı ve eksinin çarpımında olduğu gibi, sıfır veya eksi sonuçlar da verebilir iki kere iki. Bir örgütte bir araya gelen insanlar farklı amaç ve stratejilere sahipseler birbirlerinin gücünü yok edebilirler, hatta negatif sonuçlara yol açabilirler. Böyle durumda iki kere iki, eksi on dört veya sıfır da edebilir.

Ve nihayet iki kere ikinin kaç ettiği sürekli de değişir. Belli koşullarda iki kere iki yirmi ederken, koşulların değişmesine bağlı olarak eksi yirmi de etmeye başlayabilir. Özetle, diyalektik, esnek mantığa göre, iki kere iki çok farklı sonuçlar verebilir.

Skolâstik is, dörde tarih ve toplum üstü bir değer verip, bütün gerçekliğin sırrına dörtten varmaya çalışır. Dört olan şeylerde gerçeğin özünü görür. Dört olmayanları dörtle ilişkiye geçirir. Beş diyelim ki dörtten bir fazla olduğu için, üç bir eksik olduğu için iki katları dördü verdiği için gerçeğin kendisinden çıkarılacağı kategoriler haline gelirler. Gerçeklikte bunlar aranmaya başlar onun sırrına varılmak için.

75

Demir Küçükaydın

Bütün bunlar anlaşılır durumlardır. Ama Türkiye’nin devrimcilerinde, şu Diyalektik Materyalizm eğitiminden geçenlerde çok temel başka bir yanlış vardır. Onlarda, eğer Lenin’in kullandığı bir örneği kullanırsak, “iki kere iki mum eder”.

Metafizik mantık bakımından bile, iki kere ikinin beş etmesi yanlıştır, ama anlaşılabilir. Ortadaki mantıksal bir hata değildir, bir hesap hatasıdır.

Mantıksal olarak bir sorun yoktur. Ama “iki kere iki mum eder” dediğinizde, ortada kategorik hata, bir mantıksal hata vardır. İşte, Türkiye’deki devrimcilerin durumu buydu esas olarak. Diyalektiği bir yana bırakalım. Onların mantığı, metafizik mantık değildi. Hatta skolâstik mantık bile değildi. Mantıksızlıktı. Bunlar Foucault’un sözünü ettiği “bir Çin ansiklopedisindeki” “Hayvanlar” sınıflaması gibidirler.30 *** Sakın abarttığımız sanılmasın. Çok yaygın bir örneği verelim. Bunun gibi niceleri var. 1970’lerde Sovyetler ve diğer ülkeler için, “Revizyonist Ül­ke­ler” deniyordu. Ve Türkiye sol hareketinin en büyük siyasetleri bunu diyordu.

Revizyonizm, bir devlet biçimi, bir rejim biçimi, bir toplumsal formasyon, bir üretim biçimi değildir. Bir fikir akımı bağlamında, bir görüş bağlamında revizyonizmden söz edilebilir. O, bir doktrin bağlamında anlaşılabilir. Bir parti, bir görüş revizyonist olabilir, ama ülke ya da toplum olamaz.

Bu kategorilerin karıştırılmasıdır. Tıpkı iki kere iki mum eder gibidir.

Sovyetler’e kapitalist, sosyalist, Asya-tipi, feodal, köleci, ilkel komünist dense bile bu yanlışlar, mantıksal değil olgulara ilişkin yanlışlar olarak kalırlar. Ama Sovyetlere “Revizyonist Ülke” demek, “ahlaklı masa” ya da “kırmızı dürüstlük” gibi saçma bir kavram çifti uydurmaktan başka bir şey değildir.

Belki böyle kavram çiftleri, sanatta şok edici imgelerin inşasında bir işe yarayabilirler, ama kavram olarak hiçbir değerleri yoktur. İşte Türkiye’deki Tarihsel Maddecilik eğitiminden geçmiş devrimcilerdeki sorun buydu. İnsanlar, Marksist eğitim kitaplarını okuduktan sonra, toplumsal olaylar hakkında böyle saçma kavramlarla iş görmeye başlıyorlardı. Bu insanların 30 Borges’ten Foucault’nun aktardığı bu sınıflama şöyledir: “Hayvanlar: a) İmparatora ait olanlar, b) içi saman doldurulmuş olanlar, c) evcileştirilmiş olanlar, d) süt domuzları, e) deniz kızları, f) masalsı hayvanlar, g) başıboş köpekler, h) bu tasnifin içinde yer alanlar, i) deli gibi çırpınanlar, j) sayılamayacak kadar çok olanlar, k) deve tüyünden çok ince bir fırçayla resmedilenler, l) ve saire, m) testiyi kırmış olanlar, n) uzaktan sineğe benzeyenler olarak ayrılırlar” Michel Foucault, Kelimeler ve Şeyler, Önsöz, s. 11`.

76

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

çoğu, günlük hayatlarında veya Marksist olmadan böyle kategorik yanlışlar yapmazlarken, politikada birden bire böyle yanlışlar yapmaya başlıyorlardı.31 Bu düşüncelerle o zamanlar, Bir Teorik Eğitimi Planı Denemesi diye bir yazı bile yazmıştık ve bu Sosyalist gazetesinde yayınlanmıştı.32 Orada, eğitimin temeli öncelikle varlığın ve düşüncenin hareketinin nasıl gerçekleştiği üzerine temel bilginin edinilmesine dayanıyordu. Oradan hareketle genellemeleri öğrenmenin en kısa yolu verilmeye çalışılıyordu. İnsanlığın tarihinin ve bilgisinin evrimi sadeleştirilmiş ve özetlenmiş bir şekilde nasıl öğrenilebileceğinin ipuçları veriliyordu. Bu ipuçlarına dayanarak herkes kendine göre bir eğitim planı yapabilirdi. Yöntem veriliyordu. Ve yöntemin özü her şeyden önce tarihi, olayları bilmek ve onlardan hareket ederek genellemelere varmak ve önceki genellemeleri öğrenmekti.

Aslında bu son derece devrimci ve Türkiye devrimci hareketinin bildik­ lerine ve alışkanlıklarına 180 derece zıt bir yaklaşımdı. Bu deneme hiç anlaşılmadı ve hatta o zamanlar Aydınlık gazetesi alay ederek bu yazıda yer alan şemayı yayınlamıştı.

Her ne olursa olsun, bu çalışmalar sonunda, hiçbir zaman öyle bir Mantık yazacak bir birikime ulaşamayacağımızı, bunun için gerekli kültürel temel ve arka planımız olmadığını gördük. Kapital’in Mantığı ve Lenin’in Felsefe Defterleri’ndeki Mantık okumaları vardı işte. Şimdilik onunla idare edebilirdik, o mantığı gelecek kuşaklar yazardı. Biz onun eksik olduğunu ve o eksikliğin bir ölçüde nasıl gidereceğimizi görmüş ve kendimizi aydınlatmıştık. Bu yeterdi. *** 31 Burada günümüzün post modern durumunun (artık sosyalist kalmadığından) aydınlarının da hakkını verelim. Onlara göre, “İki kere iki mum da lamba da eder. Bunların hepsi farklı kültürlerde doğrudurlar. İki kere ikinin dört olduğunu kesin olarak söylemek, insanı totaliter rejimlere götürür.” Bu postmodernitenin rölativizmi, Diyalektik mantığın esnekliği ve rölativizmi ile karıştırılmamalıdır.

Türkiye’nin aydını, bir bakıma, “iki kere iki mum eder” demekten, “iki kere iki mum da eder lamba da eder, farklı kültürlerin sonuçlarıdır bunlar hepsine tole­ ranslı davranmak gerekir” demeye geçti veya evrildi. O (iki kere ikinin sayı –nicelik– olarak başka sonuçlar verebileceğini bir yana bırakalım) iki kere ikinin sonucunun ancak başka bir nicelik olabileceğini bile hiçbir zaman anlamadı. Onun tartışması iki kere ikinin mum mu ettiği, lamba mı ettiği üzerineydi ve uzlaşmayı post modern rölativizmde buldular.

32 “Bir ‘Teorik eğitim Planı’ Denemesi”, Sosyalist, sayı: 81.

77

Demir Küçükaydın

Tâbii diyalektik üzerine çalışmalar ve yoğunlaşmalar bundan ibaret değildi. Diyalektiğin temeli Çelişki idi. Diyalektiği çoğu kez Çelişki anlamında kullanıyorduk. Marks, Engels, Lenin, vb., eserlerini okurken ve onları aynı zamanda mantıkları açısından incelerken, biraz da bunun yan ürünü olarak, çelişki kavramı üzerine yoğunlaşmıştık. Neydi bu çelişki? Şu çok açıktı ki, çok farklı anlamlarda kullanılıyordu. Çelişki kavramı çok belirsiz olduğundan, “altın orta”cılıktan mantıksal çelişkilere yani mantıksızlığa kadar her şey diyalektik veya çelişki karşılığı kullanılabiliyordu. Çelişkiler bahsiyle ta 1969’ların strateji tartışmalarında, skolâstik bir bağlamda ilişkimiz olmuş ve Mao’nun anlattığı ve o zamanlar tartışmalara damgasını vuran “ana çelişki”, “temel çelişki”, vb., gibi kavramları bir kenara atmıştık.

Bunları kullansak bile, kendilerinden stratejinin çıkarılacağı mutlak kategoriler olarak değil, her hangi bir fikri daha iyi ifade etmenin araçları olarak kullanıyorduk. Bu anlamda çelişki kullanımının Marks, Engels’in uygulamalarında, eserlerinde görülen, çelişkiyle ilgisi yoktu.

Peki, Marks, Engels, çelişkiyi hangi anlamlarda kullanıyordu?

Nasıl Marks bize büyük harflerle bir mantık değil, Kapital’in mantığını bıraktıysa, büyük harflerle bir “Çelişkiler Öğretisi” değil, çelişkilerin uygulamasını ve kullanımlarını bırakmıştı. Sorunu böyle koyup bir çözüm aramalıydı.

Elbette Lenin’in çıkarsamaları ışığında biliyorduk ki, bunları öyle mutlak kategoriler olarak almamak gerekiyordu. Ama Lenin’in diyalektik üzerine yazdıklarındaki belirsizlikler bile, aslında çelişki ve diyalektik kavramının farklı kullanımlarının analiz edilmemesinden çıkıyordu.33 Böylece, zaman zaman fırsat buldukça diyalektik ya da çelişki kavramının farklı kullanımlarını, farklı içeriklerini birbirinden ayırmaya çalışıyorduk.

Diyalektik birçok durumda, bir kavramın ancak kendi zıddıyla bir arada olabilmesi ve bu zıtlık karşılığı olarak kullanılabiliyordu. Örneğin, Varlık ya da Hiçlik (Yokluk), bu kavramların biri olmadan diğeri olamaz.

Aydınlık ve karanlık, iyi ve kötü, güzel ve çirkin.

Bu gibi kavramlarda, kavram çiftlerinden biri olmadığında diğeri de var olamaz. İyilik, ancak kötülükle, kötülük de ancak iyilikle; güzellik, an33 Lenin, Felsefe Defterleri, s. 181: “Diyalektik, karşıtların birliği teorisi olarak tanımlanabilir kısaca. Diyalektiğin çekirdeği bununla sezilip kavranacaktır, ama bir dizi açıklamayı ve bir geliştirmeyi gerekli kılar bu.”

78

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

cak çirkinlikle, çirkinlik ancak güzellikle var olabilir. Kötülüğün olmadığı yerde iyilik ve iyilik kavramı olamaz.34 Bu anlamda bir kavramın, ancak kendi zıddıyla bir arada bulunabileceği anlamda diyalektik, bir bakıma diyalektiğin özüydü. Çelişkilerin ve karşıtların birliği tam da buydu.

Diyalektiğin (Çelişkinin) bu tarz bir kullanımı ve anlamlandırılması onun en temel ve önemli biçimidir. Olguların derinine inen çok öze değin bir kavrayışa da denk düşer bu. Aslında Hegel’in Mantığı tam da bu türden çelişkilerle başlar, yani kavramların, ancak kendi zıtlarıyla bir arada olabilmeleriyle.

Ve işin ilginci bu diyalektik, adeta modern Kuantum fiziğinin ve belirsizlik ilkesinin temelini oluşturur. Belirsizlik ilkesi, sanki kavramların ancak zıtlarıyla, varlığın ancak hiçlikle olabileceğinin doğa bilimince sonradan yeniden keşfedilmesi gibidir. Örneğin, tam da belirsizlik ilkesi nedeniyle, hiçlik diye, boşluk diye bir şey ya da durum mümkün değildir. Mümkün olmadığı için boşlukta, hiçlikte virtüel parçacıklar oluşur ve bunlar birbirini tekrar yok ederler. Yani belirsizlik ilkesi bile, son duruşmada, hiçliğin, yokluğun ancak varlıkla bir arada var olabileceğinin, onların sürekli birbirine dönüşmesinin fizik âlemdeki bir görünümü gibidir. Bu anlamda kavramların bu çelişkili varlığı, doğanın bu özelliğinin kavramlarda kendini göstermesi gibidir.

Her ne olursa olsun, her hangi bir kavramı kendi zıddıyla birlikte düşünmek ve kavramak, doğayı ve toplumu kavramada insan düşüncesine belli bir derinlik, olayların daha derine inan yanlarını görme olanağı sağlar. *** Ne var ki, bunun kapsamında kalsa da biraz daha farklı bir çelişki kullanımı daha vardır. Önceki biçimlerde çelişkiler genellikle, şeylerin özellikleriyle ilgilidir, sıfat karakteri taşırlar. Ama bu kullanımda, eylemler söz konusudur. Ve aslında kavram aynı zamanda kendi zıddıdır da. Elbette sıfatlar da aynı zamanda zıtlarıdırlar. İyilik ve kötülük, güzellik ve çirkinlik, varlık ve yokluk, aydınlık ve karanlık bakış açısına göre aynı zamanda kendi zıtlarıdırlar 34 Bu şöyle bir örnekle de gösterilebilir. Sırf aydınlık, sırf ışık, yüzde yüz aydınlıkta insan bir şey göremez. Güneşe bakmak kafidir. İnsan kör olur hiçbir şey göremez. Ama sırf karanlıkta da hiç bir şey görülemez. Ancak bunların bu biri olmadan diğeri olamayan çelişkilerin bir arada oluşunda bir şey görülebilir.

Aydınlık ancak karanlıkla görülebilir. Karanlık da aydınlıkla.

79

Demir Küçükaydın

Ama bir de eylemlerin aynı zamanda kendi zıtları oluşu vardır. Üretimin aynı zamanda bir tüketim olması; her tüketimin de aynı zamanda bir üretim olması; her temizlemenin bir pisleme; her pislemenin bir temizleme; her bölünmenin bir birlik her birliğin bir bölünme olması; her kazancın bir kayıp; her kaybın bir kazanç olması gibi. İnsan bir üretimde bulunurken, aynı zamanda iş gücünü, hem maddeleri tüketir. Tersine, tüketirken de, iş gücünü, çöpleri, vb., yeniden üretir.

Elinizi yıkarken suyu kirletirsiniz; suyu temizlerken filtreyi kirletirsiniz. Örneğin, Marks, üretim ve tüketim bahsinde bu anlamda bir diyalektikten söz etmekte ve bu anlamda diyalektiği uygulamaktadır.

Bu tür bir diyalektik ya da çelişki kavramı ve kavrayışı, özellikle demagoji ve ideoloji karşısında bir uyanıklık sağlar. Çünkü bu kavramlardan birinin öne çıkarılması bütünüyle değer yüklüdür ve propagandif, çarpıtıcı bir anlama sahiptir. Örneğin, politikada genellikle herkes birleşme gerektiğinden söz eder ve bu yönde birçok girişimler denemeler olur. Ama bu diyalektiğin bilincine varmış bir bakış açısından, birlikçilik en bayağısından bir demagojiden başka bir şey değildir. Her bölünme, aynı zamanda bir birleşme olduğundan, aslında birleşmeden söz edenler bölünmeden söz etmiş olurlar.

Kendini birlikçi olarak tanımlamak aslında bölücü olarak tanımlamaktır da. Ama nedense kimse kendine bölücü demez. Çünkü bölücülüğün, bölünmenin değer yüklü, péjoratif bir anlamı vardır. Birlikçilikten söz etmek insanların geri yanlarına, metafizik, diyalektik olmayan yanlarına hitap etmek demektir. Açıktır ki, her bölünme birleşme, her birleşme bölünme olduğundan, sorun kimle ve neyle bölünüldüğü veya birleşildiğidir.

Tüketim toplumu kavramı da benzer durumdadır. Tüketim toplumu aynı zamanda bir üretim toplumudur. Hem üretim olmadan tüketim olamayacağı için hem de o tüketimin kendisi aynı zamanda bir üretim, örneğin, çöp üretimi olduğu için. *** Çelişki bir de doğru ve yanlışın, avantaj ve dezavantajın, iyi ve kötünün koşulların değişmesine bağlı olarak kendi zıddına dönmesi anlamında da kullanılmaktadır. Örneğin, “Dün doğru olan bugün yanlıştır; dün yanlış olan bugün doğrudur, her şey gibi doğru ve yanlış da diyalektik olarak kendi zıddına dönmüştür” türünden kullanımlarda olduğu gibi.

Bu anlamda kullanımlara bakıldığında, aslında bunun genellikle taktikler, örgüt ve mücadele biçimleri ile ilgili olduğu görülür. Belli bir örgüt, mücadele biçimi ya da taktik eskiden yararlı iken artık yararsız, eskiden 80

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

doğru iken artık yanlış olmuştur. Bu anlamdaki diyalektik, aslında koşullardaki değişme ve değişime ayak uydurup uyduramama ile varolandaki değişmeyi görememe ile ilgilidir.

Diyalektiğin bu anlamda kullanımının, pratik politikayla, savaş ve politika sanatıyla çok açık ve net bir ilişkisi vardır. Koşullar değiştiği için eski koşullarda üstünlük olan, yararlı ve olumlu olan, yeni koşullarda bir zaaf ve olumsuzluk olarak ortaya çıkmaktadır. Diyalektik bu aracın, taktiğin veya bu değişimini, zıddına dönüşümünü tanımlamakta kullanılmaktadır.

Bu tıpkı belli bir iklim ya da başka şartlara uyum sağlamış bir canlının, bu şartların değişimi ile birlikte o güne kadar ona bir üstünlük ve avantaj sağlamış özelliklerin onun varlığını sürdürmesinin önünde bir engel olması gibidir. Daha doğrusu bir yaşam savaşı stratejisinin, tıpkı toplumsal stratejide olduğu gibi geçersizleşmesidir.

Bu kullanımda diyalektik, daha esnek, daha dogmatizmden uzak bir yaklaşım veya mantığın karşılığı kullanılmaktadır. Elbette insanların toplumsal hayattaki değişmeleri, derin süreçleri anında kavrayıp değişmeleri çok zordur. Çoğu durumda bu değişimleri kavrayışlar ve ona uygun olarak örgüt ve mücadele biçimlerindeki, taktiklerdeki değişmeler, sezişlerle, tâbi ri caiz ise “içgüdülerle” yürür. Marks, politikayı, isyanı ve savaşı bir sanat olarak tanımlarken onun bu yanını göz önüne alır. Politika sanatını bilmek, koşullardaki değişmeyi sezip, doğrunun yanlışa, yanlışın doğruya dönüştüğünü görüp ona göre davranmaktır. Ve bu anlamda diyalektik kullanımıyla bu sanat yakın bağ içindedir.

Elbette koşullara bağlı olarak bu zıddına dönme kullanımı, son duruşmada, bir şeyin aynı zamanda kendi zıddı olmasıyla bağlantılıdır. Bu da son duruşmada şeylerin ve eylemlerin, ancak kendi zıtlarıyla bir arada bulunabilecekleri ve kendi zıtları olmalarının koşullar bağlamındaki bir kullanımıdır. *** Ama çelişki bir başka anlamda daha kullanılmaktadır: Aynı zamanda “hem o hem bu” olmak anlamında. Aynı zamanda hem o hem bu oluş, örneğin, üretim ve tüketimde olduğu türden, bakış açısına göre değişen aynı zamanda kendi zıttı olmaktan farklı bir zıtların birliğidir. Burada evrimin, değişimin, hareketin ortaya çıkardığı bir sorun vardır ve aslında klasik mantığın bir aksiyomunun yerine başka bir aksiyomun geçirilmesi söz konusudur.

Klasik mantığın aksiyomlara göre bir şey ne ise odur, bir şey aynı anda hem orada hem burada olamaz; bir şey aynı anda hem bir şey hem de başka şey olamaz.

81

Demir Küçükaydın

Yukarıda örneği verilen kendi zıtlarıyla bir arada olabilen ve aynı zamanda kendi zıtları da olabilen sıfat ve eylemler henüz bu aksiyomla çelişmez. Çünkü bunlarda bir bakış açısı sorunu vardır. Bakış açısının değişmesine bağlı olarak kendi zıddı olabilir.

Ama oluş ve gidiş fikrinin olduğu yerde, bu aksiyomla dünyayı ve olayları açıklamak mümkün değildir. Bu özellikle geçiş tiplerinde en uç biçimde sınırlarını gösterir. Örneğin, doğada bazı canlı türleri vardır ki, farklı iki türün özelliklerini bir arada barındırırlar. Ya da bazı simbiyoz yaşayan canlılarda ortada iki canlı mı bir canlı mı olduğu kesin olarak belirlenemez. Ya o ya bu mantığı ile kavranamazlar, hem o hem budurlar. Evrimin kendisi bile, bir şeyin aynı zamanda hem kendisi hem başkası olması ile mümkündür. Bu olmadığı takdirde evrim olamaz. Hatta en basit mekanik harekette bile bir şey aynı anda hem aynı yerde hem de başka yerde olabildiği için hareket olabilir. Aksi takdirde Zenon’un dediği gibi, “Aşil hiçbir zaman kaplumbağaya ulaşamayacaktır.”

Ama dikkat edilirse bu anlamda çelişki veya diyalektik kavramının kullanımı, hem evrimi ve hareketi kavramak için zorunlu bir aksiyomdur, hem de evrim ve hareketten çıkmıştır. Ancak önce sözü edilen iki çelişki biçiminden, kavramların zıtlarıyla bir arada bulunmalarından ve aynı zamanda zıtları olmalarından oldukça farklıdır. Onlar bir temel aksiyomu gözden geçirmeyi, bu gözden geçirmeyi zorlayan hareketi ve evrimi zorunlu olarak öngörmezler. Açıktır ki, ortada tamamen farklı bir anlamda çelişki ve diyalektik kavramı kullanımı bulunmaktadır. Onlarda sıfatlar ve eylemler henüz birer ‘şey’dirler. Burada ise oluşun, ‘gidiş’in, hareketin alanındayızdır. *** Dikkat edilirse, buraya kadar ele alınan diyalektik veya çelişki kullanımları varlığın ve/veya düşüncenin yasalarına ilişkindir. Mantığa bir esneklik, dünyaya bakışa bir derinlik kazandırabilirler, ama bunlardan doğrudan doğruya toplumu açıklayacak ve kavrayacak sonuçlara geçilemez. Yani henüz sosyolojinin alanına girilmemiştir. Tarihsel Maddeciliğin alanında değilizdir. Ama örneğin, sınıf çelişkileri veya üretici güçlerden ve üretim ilişkileri çelişkilerinden, vb., söz edildiğinde, artık çelişki kavramının sosyolojik kullanımları ile karşı karşıyayız demektir. Bu kullanımlardaki çelişki veya diyalektik kavramı, buraya kadar ele aldıklarımızın toplumdaki özgül biçimi değildirler. Bunlar bambaşka bir özelliğe sahiptirler.

82

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Örneğin, üretici güçler ve üretim ilişkileri arasında olduğu türden ve özellikle evrimin sıçramalı karakterini, devrimleri açıklamak için kullanılan çelişki, buraya kadar ele aldıklarımızdan tamamen farklı içeriktedir.

Marks Önsöz’de şöyle diyordu: “Gelişmelerinin belirli bir aşamasında toplumun maddi üretici güçleri, o zamana kadar içinde hareket ettikleri mevcut üretim ilişkilerine ya da bunların hukuki ifadesinden başka bir şey olmayan mülkiyet ilişkilerine ters düşerler. Üretici güçlerin gelişmesinin biçimleri olan bu ilişkiler, onların engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim çağı başlar. İktisadi temeldeki değişme, kocaman üstyapıyı, büyük ya da az bir hızla altüst eder.” (Buradaki “Engeli haline gelirler”, “çelişkiye düşerler” anlamındadır).

Dikkat edilirse, burada sözü edilen çelişki, üretimin aynı zamanda tüketim olması; iyinin kötülükle bir arada bulunması türünden bir çelişkiden tamamen farklıdır. Ve sosyolojik bakımdan esas önemli olan bu çelişkidir. Çünkü bütün Devrim Teorisi bu tür bir çelişki kavramından türemektedir.

Gerçekten de bir bebeğin o zamana kadar içinde geliştiği rahmin, onun gelişimin önünde bir engel olması ve sancılı veya sancısız bir doğum; bir civcivin o zamana kadar içinde evrildiği yumurtanın, onun gelişimine engel olması ve o yumurtanın kabuğunu kırması türünden bir gidiş tüm doğada ve toplumda görülmektedir. (Tam da bu nedenle Marks, Devrim’i hep bir Doğum’a benzetir ve aslında ikisi de aynı şeydir. )Yıldızlar, örneğin, belli bir biçim içinde yakıtların tüketmekte, ama o zamana kadar o yakıtın tüketilmesini sağlayan koşullar onun önünde bir engel olmakta ve yıldızlar patlamaktadır. Keza bizzat yıldızların doğuşları da benzer bir şekilde açıklanabilir.

Yani süreçler belli bir biçim içinde ortaya çıkmakta ve gelişmekte, ama belli bir noktadan sonra o biçim evrimin önünde bir engel olmakta ve bir altüstlük ortaya çıkmakta; bu biçimin içerik tarafından ortadan kaldırılması görülmektedir.

Tarihsel Maddeciliğin temel kavramları olan üretim güçleri ve ilişkileri ya da üstyapı ve altyapı çelişkisi ya da diyalektiği, bu görüngünün toplumdaki karşılığının ve sosyolojinin kavramlarıyla ifadesinden başka bir şey değildir. Ve Marksist devrim teorisi bütünüyle bu görüngüden çıkmaktadır.

Bu görüngü, sanatta içerik ve biçim; bilimde olgular ve kavramlar-teoriler; teknolojide ya da toplumsal kurumlarda (örgütlenmelerde-araçlarda) işlev ve yapı; canlılarda fizyoloji ve anatomi; toplumda üretici güçler ve üretim ilişkileri veya altyapı ve üstyapı arasındaki ilişki ve çelişkiler şek83

Demir Küçükaydın

linde ortaya çıkmaktadır. Evrimin sıçramalı karakteri tam da bu çelişkiden ortaya çıkmaktadır.

Tarihsel Maddeciliğin esas dayandığı çelişki kavramı bu anlamda bir çelişkiydi ve bütün tarihsel süreç ancak bu anlamda bir çelişki bağlamında daha iyi anlaşılabilirdi. Örneğin, bu çelişki kavramı ve kullanımının araçlara ilişkin bir veçhesi, görünümü olan yapı ve işlev kategorileri arasındaki ilişki ve çelişkiler, Marks’ın Devlet’e ilişkin söylediklerini bu bağlamda daha özünden ve derin olarak anlamayı mümkün kılıyordu.

Marks, araçların, organların, kurumların işlevleriyle yapıları arasındaki ilişkinin farkındaydı ve proletarya diktatörlüğü öğretisi tamamen buna dayanıyordu. Azınlığın, çoğunluğun üzerindeki egemenliğinin aracı olan bir devlet, çoğunluğun, azınlığın egemenliği üzerindeki egemenliğinin bir aracı olarak kullanılamazdı. Onun yapısı bu işleve izin vermezdi; bunun tersi de doğrudur. Azınlık da çoğunluğun egemenliğinin aracı olan bir devleti, kendi egemenliğinin aracı olarak kullanamaz. Onun da yapısı bu işleve izin vermez. Yapı yoğunlaşmış işlevdir. Dolayısıyla, proletarya var olan devlet cihazını parçalamak, çoğunluğun azınlık üzerindeki egemenliğinin aracı olabilecek bir cihaz kurmak zorundadır. Bu cihazın nasıl bir şey olacağını da Paris Komünü’nden çıkan derslerde şekillendirmektedir.

Soruna ve Marks’ın Proletarya Diktatörlüğü öğretisine bu tarz bakınca her şey çok basit ve açık hale geliyordu. Bütün örgütsel ve maddi araçlar için bu ilişkiler söz konusu olduğundan onları daha kolay ve rahat anlama olanağı ortaya çıkıyordu.

Doğadaki bütün sıçrama momentleri aslında, üretim ilişkileri ve üretici güçler karşıtlığının doğa ve düşüncedeki benzerlerinin çelişkilerinden ortaya çıkıyordu.

Burada, çelişkinin bu anlamında ve biçiminde, varlıkta, düşüncede ve top­ lumda görülen bir ortaklık, bir genel eğilim, bir yasa ortaya çıkmaktadır.

Yani sosyolojik olarak kullanılan bu çelişki, aslında sadece sosyolojik değil, tüm varlığa ve düşünceye ilişkin çok daha genel bir fenomenin, gidişin toplumdaki bir görünümünden başka bir şey değildir. Ve modern bilim, bir bakıma Marks’ın toplumda dile getirdiği bu çelişkinin, varlığın ve düşüncenin diğer alanlarında görülmesi ve açıklanmasından başka bir şey değildir.

Marks, bir de çelişkiyi, diyalektiği, sınıf çelişkileri; sınıf çatışmaları, konum ve çıkarları farklı toplumsal gruplar arasındaki zıtlıklar, çatışmalar anlamında kullanır ve kullanmıştır. Bu anlamda çelişki, tamamen sosyolojiktir. Ve geçerliliği çok sınırlı bir alandadır, sadece sınıflı toplumlarla ilgi84

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

lidir. Bu çelişkinin analizi ise her şeyden önce toplumun ve onun temelinin analizi ile ilgilidir. *** Diyalektik mantık ve çelişkiler üzerine bütün bu çalışmaların doğrudan belli bir politik sonucu bulunmuyordu.

Ama bu çalışmalar sonucunda, diyalektiğin evreni çelişkili bir süreç olarak görmek ve bunun için daha esnek bir yaklaşıma sahip olmak anlamına geldiğin gördük. Bu çalışmalar mantığımıza belli bir esneklik ve rahatlık veriyordu.

Michael Löwy’nin Lenin’in Felsefe Defterleri ile Nisan Tezleri arasındaki ilişkiyi ele alan Hegel’in Mantığı’ndan Finlandiya İstasyonu’na diye bir incelemesi vardır. Krupskaya da Lenin’in felsefe çalışmalarının sonraki yazılarında, örneğin, Buharin’i metodolojik olarak eleştirdiği yazılardaki yankılarından bahseder.

Sanırım bütün bu çalışmalar da, bizim üzerimizde benzer bir etki yaptı.

Bu çalışmaların ne anlama geldiğini ise daha sonra “Batı Marksizmi” denen gelenekle karşılaştığımızda anlayabilecektik.

Varlık ve Materyalizm Üzerine Çalışmalar Buraya kadar, daha ziyade Diyalektik Mantık’tan, bilginin ve düşüncenin hareket yasaları ile ilgili çalışmaların sonuçlarından söz ettik.

Ne var ki, diyalektik, sadece düşüncenin hareket yasaları olarak değil; düşünce ve varlığın en genel hareket yasalarının bilimi olarak tanımlamıştı.

Dolayısıyla, diyalektiğin tam ne olduğunu anlayabilmek, yani Marksizmi kavrayabilmek için, düşünceden ayrı olarak bir de varlığın genel hareket yasalarını öğrenmek ve ortaya çıkarmak gerekiyordu. Varlığın en genel hareket yasaları da bize diyalektik metodu verebilirdi.

Yöntemimiz, tıpkı Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantık çalışmalarında izlediğimiz yöntemin aynıydı.

Elbette nasıl Tarihsel Maddecilik için toplumun tarihini; Diyalektik Mantık için düşüncenin tarihini, bilginin tarihini bilmek gerekiyorduysa, Diyalektik Metot için de aynı şekilde öncelikle Doğanın (ve Toplumun) Tarihini bilmek gerekiyordu. Bu tarihi bilmeden bu yasalar dolayısıyla da bunların arasındaki ortaklıklar ve Diyalektik Metot kavranamazdı.

Böylece Doğanın Tarihi de araştırmalarımızın konusu oluyordu. Doğa ise her şeyden önce, canlı ve cansız doğa olarak iki ana alt bölüme ayrı85

Demir Küçükaydın

lıyordu. Cansız doğa, yani evrenin tarihi, Fizik ve Astronominin alanına giriyordu. Fizik ve Astronomi giderek bir tek bilim halinde kaynaşmışlardı zaten, fizik hızlandırıcılarla daha büyük enerjilere ve sıcaklıklara erişerek, astronomi teleskoplarla daha uzaklara, yani daha eski zamanlara bakarak bu evrimi araştırıyordu.

Canlıların tarihi ise, Biyoloji ve Paleontoloji’nin alanına giriyordu. Bi­yo­ loji ve Paleontoloji’nin ilişkisi de bir bakıma Fizik ve Astronomi’nin ilişkisi gibiydi ve aslında onlar da bir tek bilim halinde kaynaşmış bulunuyorlardı.

Jeoloji de yeryüzü söz konusu olduğunda, bu iki hareketin iç içe geçtiği alanı ele alıyordu. Yeryüzünün tarihi, fiziğin ve astronominin ele aldığı yasalar ve süreçler kadar, canlıların evrimi, yani Biyoloji ve Paleontoloji olmadan da anlaşılmazdı.

Psikolojinin yeri de bu çerçevede, tıpkı Jeolojinin yerine benziyordu.

Nasıl Jeoloji, Fizik ve Biyolojinin kesiştiği ve birbirinin içine geçtiği bir alanı ele alıyorsa, Psikoloji de Biyoloji ile Sosyolojinin kesiştiği ve birbirinin içine geçtiği bir alanı ele alıyordu. Nasıl yeryüzünün sırrına doğanın ve canlıların tarihi bilinmeden varılamaz ise, insan psikolojisinin sırrına da canlıların evriminin ve toplumun evriminin tarihi bilinmeden varılamaz­dı.

Böylece evrenin (Fizik ve Astronomi), dünyanın (Jeoloji), canlıların (Biyoloji-Paleantoloji), insanın (Psikoloji) tarihi ve evrimi, (Zaten Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantık bağlamında incelediğimiz) toplumun ve düşüncenin tarihi ve evriminin yanı sıra, bu evrimler arasında ortak yasalar bulunup bulunmadığı, varsa bunların neler olduğu, çalışmalarımızın konusu oluyordu.

Tekrar hatırlatalım ki, doğrudan politik mücadele ile bir ilişkisi görün­me­ se de bu soyut ve ilgisiz gibi görünen konulara yoğunlaşmamızın esas nedeni bizzat somut politik mücadele idi. Bunları öğrenerek diyalektiği daha iyi kavrayacaktık ki, Marksizm’in özünü, yöntemini anlayalım ve devrimci mücadelede daha az yanlış yapalım. Bu bakımdan bütün bu, somut politik mücadeleyle ilgisizmiş gibi görünen çalışmalar aslında bizim için son derece pratik ve politik çalışmalardı. Teori Pratikti, Pratik de Teori. *** Doğa bilimlerinin konusu (nesnesi) ile doğa bilimlerinin ilişkisi, düşünce ve toplum bilimlerinin (Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantık) konusu (nesnesi) ile bizzat bu bilimlerin ilişkisinden çok farklı bir karakterdeydi.

Düşüncenin (bilginin, bilimlerin) hareketi veya evrimi, hem toplumsal hem de mantıksal bir olaydı. Örneğin, Tarihsel Maddeciliğin evrimi aynı zamanda Tarihsel Maddecililiğin konusudur, çünkü bizzat Tarihsel 86

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Maddeciliğin kendisinin evrimi toplumsal bir olaydır. Dolayısıyla bizzat toplumsal hareket üzerinde bir etkide bulunur ve kendisi bizzat toplumsal hareket tarafından da belirlenir.

Aynı durum düşüncenin hareketi için de geçerlidir: Düşüncenin hareketinin bilgisi de bizzat mantığın konusudur, çünkü düşüncenin hareketinin bilgisi de bizzat düşüncenin hareketinin kendisidir ve varolduğu an kendi konusunu da değiştirmiş olur.

Yani bu Bilimler ve konuları (nesneleri) arasında, sanki Kuantum Fiziğindeki “belirsizlik ilkesi” gibi bir ilişki söz konusudur. Düşüncenin hareketi ile bu hareketin bilgisi sürekli olarak birbirilerini etkilediklerinden ikisi de aynı anda bilinemez. Benzeri durum aynı şekilde Tarihsel Maddecilik ile bizzat Toplumun Tarihi arasında da vardır. Çünkü bu bilginizin bizzat kendisi toplumsaldır ve toplum hakkındaki bilgimizin değişimiyle birlikte toplum da değiştirmiştir. Toplumun konumunu biliyorsak, bilgimizin, düşüncemizin konumunu bilemeyiz, düşüncemizin konumunu biliyorsak toplumun konumunu bilemeyiz.

Ama Fizik, Biyoloji, Jeoloji söz konusu olduğunda, böyle bir ilişki yoktur. Fizik biliminin evrimi, fizik doğanın evrimi hakkındaki bildiklerimiz fiziksel bir olay değildir. Dolayısıyla fizik biliminin konusunu oluşturmaz.

Fizik biliminin evrimi fiziğin konusuna girmez. (Elbette düşünce bile son duruşmada bir takım protein bileşimleri, bunlar da enerji alışverişlerine ve bir takım parçacıkların hareketlerine indirgenebilir ama bu evrenin ya da canlıların evrimi bakımından hiçbir şey ifade etmez) Biyoloji biliminin evrimi, biyolojik bir olay değildir. Dolayısıyla Biyolojinin evrimi biyolojinin konusuna girmez. Ama Sosyoloji biliminin (Tarihsel Maddeciliğin) evrimi bizzat sosyolojinin konusuna girer. Mantığın evrimi bizzat Mantığın (Diyalektiğin) konusun girer. Bunlar daha var oldukları an bizzat kendi konularını değiştirirler.

Bu çok özel anlamda, bilim ve konusu arasındaki ilişkiler ve karşılıklı etkiler anlamında, Doğanın Tarihine ilişkin bilginin (doğa bilimlerinin) doğa ile diyalektik olmayan bir karakteri vardır. Çünkü bu bilimlerin hareketi, konularının hareketi olarak gerçekleşmez. Ama bu bilimler doğaya olan bu diyalektik borçlarını bir bakıma düşünce ve topluma öderler.

Doğanın tarihinin bilgisi ve bu bilginin (evrimi) tarihi, sosyoloji ve mantığın konusudur. Yani doğa bilimlerinin doğa ile diyalektik olmayan karakteri toplum ve düşünce ile diyalektik bir ilişki içindedir. Doğa hakkındaki bilgilerimiz, toplumsal ve düşünsel oldukları için, bizlerin toplumu ve onun tarihini kavrayışlarımız üzerinde bir etkide bulunurlar. Elbet aynı 87

Demir Küçükaydın

şekilde, düşüncelerimiz ve düşüncelerin evrimini kavrayışımız üzerinde de.

Ama doğanın evrimi hakkındaki bilgimiz, bizzat doğanın evriminden çıktığından, doğanın evriminin şu veya bu şekilde gerçekleşmiş olması, bu olgulardan çıkarılan bilginin, sonucun da değişmesidir. Dolayısıyla bu da düşünce ve toplum hakkındaki algılarımızın daha değişik olması anlamına geleceğinden, (bu bilgi, bizzat kendisi toplumsal olduğundan ve toplumsal gerçekliği şu veya bu biçimde etkileyip değiştirdiğinden), doğanın tarihi, doğanın tarihinin bilgisiyle diyalektik olmayan ilişkisinin borcunu, toplumla ve düşünceyle böyle dolaylı bir ilişki içinde öder. Doğanın tarihi, kendisi hakkındaki bilginin doğal olmayan, toplumsal olan, mantıksal olan karakteri nedeniyle, toplumu ve düşünceyi etkiler.

Bilgi ve konusu ilişkisini bu şekilde ele alarak, aslında varlık ve düşünce ilişkisini Diyalektik materyalizm kitaplarından bambaşka bir bağlama oturtmuş; bilgisi ve konusu ve bunların diyalektik ilişkisi bağlamına oturtmuş oluyorduk. Ama bunun farkında değildik. *** O yıllar tam da Biyoloji (o zamanlar Paleontolojideki keşiflerden pek habe­ rim yoktu), Astronomi ve Fizik’te nefes kesici buluşların yapıldığı bir dönemdi.

Fizikte, Kara Delikler, Kuasarlar, Big Bang teorileri, Kuarklar, Nötri­nol­ ar, Hadronlar, Leptonlar, vb., çoğu kez matematik modellerle ön görülüp sonradan bulunuyordu.

Aynı şekilde Biyolojide DNA, RNA, ATP, aminoasitler gibi büyük mole­ küller bulunmuş, yaşamın kimyasal, moleküler temelinin sırrı çözülmüştü.

Ayrıca biyoloji, artık canlıların evrimini karşılıkla etkiler içinde bir dinamik sistem olarak ele alıyor ve ancak öyle açıklayabiliyordu. Örneğin, böcekler ve çiçekli bitkilerin ortaya çıkışı ve gelişimi ancak bunların karşılıklı ilişkisi biçiminde anlaşılabiliyordu. Hatta farklı canlılardan oluşan ekolojik sistemleri bir tek canlı gibi ele almak gerekiyordu.

Bütün bu keşifleri, çok sınırlı kaynakları dikkatlice inceleyerek, tıpkı bir dedektif romanı okurcasına heyecanla ve neredeyse günü gününe izlemeye çalışıyorduk. Elbet meslekten bir fizikçi veya biyolog olmadığımız için birçok ayrıntıyı, mekanizmayı teknik olarak anlayamayabiliyorduk, ama esas olarak nelerin araştırıldığı, nelerin bulunduğu, nelerin sorun olduğu hakkında iyi kötü bir fikrimiz oluyordu.

Doğa bilimlerindeki bütün bu nefes kesici gelişmeler ve bizim bunlardan çıkardığımız kimi genellemeler, Tarihsel Maddeciliğin toplumu ve 88

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

onun tarihini açıklamakta kullandığı genellemelerin benzer şekilde doğada da geçerli olduğunu gösteriyordu. Örneğin, doğada da toplumda da sürekli bir gidiş ve evrim vardı. Marks ve Engels Tarihsel Maddeciliği daha ortaya koyarlarken toplumun evrimi, gidişi düşüncesini tüm teorilerinin kilit taşı yapmışlardı. Daha ilk başta, 1848’in arifesinde, Tarihsel Maddeciliğin ilk taslaklarında, “Bir tek bilim vardır, tarih bilimi, o da doğa ve toplum tarihi olarak ikiye ayrılır” demişlerdi (Daha doğanın bir tarihinin olmadığı ve bilinmediği zamanlarda).

Tarihsel Maddeciliğin, yani kurdukları yeni bilimin, sosyolojinin konusunu da toplumun gidişinin, tarihin hareket yasalarını araştırmak olarak tanımlamışlardı. O zamanlar, henüz hiçbir astronom veya fizikçinin, hiçbir biyologun, biliminin konusunu, evrenin veya canlıların evriminin hareket yasaları olarak tanımlamadığı ve tanımlamayı aklından geçirmediği dönemlerdi. Gerçi ortada bulutsulardan güneş sisteminin oluştuğu yönünde bir Kant-Laplace Kuramı vardı, ama bu bile henüz bilimsel bir sonuç ve teori olmaktan ziyade bilimsel bir spekülasyon karakteri taşıyor ve bunun yanı sıra pek bilinmiyordu.

Darvin ise Türlerin Kökeni’ni yıllar sonra, Marks’ın Kapital’ini yazdığı dönemde yazacaktı. Yani Marks ve Engels’in Tarihsel Maddeciliği formüle ettikleri dönemlerde henüz canlıların evrimi ve tarihi fikri bile yoktu.

Modern Astronomi, Fizik ve Biyoloji, Tarihsel Maddeciliğin daha doğarken öngördüğü ve konusu olarak belirlediğini, yani konusunun tarihini ve evrimini sorun etmeyi, bu tarihin ve evrimin yasalarını bulmayı, ancak şimdi kendi konuları olarak tanımlayabiliyorlardı.

Bu hareketi, evrimi, bunun yasalarını araştırdıklarında ise yine Tarihsel Maddeciliğin açıklamada kullandığına benzer sonuçlara ulaşıyordu. Örneğin, Doğa’da da evrim sıçramalı, toplumdaki devrimler ve sıçramalar gibi ihtilaçlı bir karakter gösteriyordu. Yıldızlar yakıtları tükendiğinde patlıyorlardı. Gazlar kendi ağırlıklarıyla merkezde büyük basınç oluşturduklarında, birdenbire termonükleer reaksiyonlar başlıyor ve yıldızlar doğuyordu.

Ya da üretici güçlerin bileşimi ve gelişme düzeyi nasıl toplumun karakterini belirliyorsa ve üretici güçler toplumun çekirdeği gibi ele alınabilirse, canlıların karakterini çekirdekteki DNA kombinasyonları; atomların karakterini çekirdekteki proton sayıları belirliyordu. Sosyoloji (Tarihsel Maddecilik) nükleer bir bilim olarak doğmuştu bir bakıma daha on dokuzuncu yüzyılda; Fizik ve Biyoloji ise yirminci yüzyılda nükleer bir bilim haline gelmişlerdi.

89

Demir Küçükaydın

Açık ki, doğanın, toplumun ve düşüncenin gidişinde hiç de görmezden gelinemeyecek ortaklıklar, paralellikler bulunuyordu. Doğa bilimleri, Marksizm’in (Toplum Bilimin) daha doğarken dayandığı yaklaşımlara ancak şimdi varabilmişlerdi. Ve bu vardıkları nokta gösteriyordu ki, gerçekten de varlığın farklı biçimlerinin evriminin ortak yasaları olabilirdi. *** Bütün bu olgular şunu gösteriyordu: Tarihsel Maddecilik, Felsefe anadan ayrılan en son bilim olmasına rağmen, daha ayrılırken, ondan daha önce ayrılmış olan Fizik, Biyoloji gibi bilimlerin o zaman bulundukları noktanın çok daha ilerisinden doğmuştu. Tâbiri caiz ise, diğerleri metafizik bir metotla doğarken, fizik ve canlılar âlemini bir şeyler yığını olarak kavrayarak doğarlarken, sosyoloji (Tarihsel Maddecilik) daha doğarken diyalektik bir metotla, yani toplumu bir şeyler yığını değil, süreçler karmaşası olarak görerek doğmuştu.

Bu da şunu gösteriyordu: Düşüncenin hareketi ya da bilimlerin evrimi, sadece Batı Avrupa Ortaçağında olduğu gibi geri gidişler, metafizik metot ya da mantıktan skolâstiğe dönüşler göstermiyordu, aynı zamanda geriden gelip öne fırlamalar da görülüyordu. Yani bizzat bilimler de toplumlar gibi eşitsiz gelişiyorlardı.

Aslında bilimlerdeki gerek gerilemeler, gerek geriden gelip öne fırlamalar, toplumdaki eşitsiz gelişmenin yansımasıydılar. Örneğin, Batı Ortaçağındaki gerilemede, Aristo’nun formel mantığından manastırlardaki skolâstiğe dönüşte nasıl Cermenlerin uygarlığa geçişleri ve Komün’e doğru bir geri gidiş toplumsal temeli oluşturuyordu ise toplum bilimin doğuşundaki öne fırlamada da Almanya’nın daha geç bir dönemde kapitalizme geçişinin payı açıktı.

Böylece aslında henüz “sürekli devrim” teorisini bilmeden, onun dayandığı mantığı bilimlerin eşitsiz gelişiminde bulmuş oluyorduk. Ama bu fikir zaten bize yabancı da değildi, Kıvılcımlı’nın İlkel Sosyalizmden ka­ pitalizme İlk Geçiş – İngiltere kitabından beri bunun toplumda olduğunu biliyorduk. Şimdi düşüncenin evriminde de karşımıza çıkıyordu. *** Bilimlerin eşitsiz geliştiği sonucu, bir yan ürün olarak başka bazı sorunları açıklama, Marksizm’e ve Engels’e yönelik kimi eleştirileri cevaplama ve o eleştirilere yol açan sorunları açıklama olanağı veriyordu.

Marksizm’e yönelik olarak şöyle bir eleştiri sık duyuluyordu. Marks, 19. yüzyıla ait bir bilim adamıdır. Bu arada bilim gelişti, ama Marksizm hala 90

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

aynı yerde duruyor. Marksizm’de çağımızın sorunlarına cevap bulunamaz.

Marks, toplum ve tarih alanında olsa olsa, Newton ve Galile ile kıyaslanabilir. Şimdi toplum biliminin kendi Einstein’ları gerekmektedir.

Bilimlerin eşitsiz gelişimi olgusundan hareketle, bu eleştiriye şöyle kolayca cevap verilebiliyordu: Bu eleştiri, bütün bilimlerin aynı aşamalardan aynı sırayla geçtiği gibi bir anlayışa dayanmaktadır. Bu, bir zamanların ilkel, köleci, feodal, kapitalist aşamalardan bütün toplumların geçtiği anlayışının, o Prokrustes Yatağı’nın bilimlerin tarihine uyarlanmış biçimidir ve onunla aynı mekanik ve şematik tarih kavrayışına dayanır.

Toplumlar nasıl eşitsiz gelişirlerse, bilimler de aynı şekilde eşitsiz gelişirler. Evet, Marksizm 19. yüzyılda doğmuştur, ama onun kronolojik olarak on dokuzuncu yüzyılda doğmuş olması metodolojik ve mantık olarak bir on dokuzuncu yüzyıl bilimi olduğu anlamına gelmez. Eğer kronolojik kavramlarla ifade etmek gerekirse, Marksizm, on dokuzuncu yüzyılda doğmuş bir yirminci yüzyıl bilimidir. Marksizm’in eskidiği sonucuna ulaşan fikir sisteminin bizzat kendisi, bilimlerin eşitsiz geliştiği fikrini reddederek, on dokuzuncu yüzyıla ait, İkinci Enternasyonal dönemine ait bir anlayışı yansıtmaktadır. Yani somutta Marksizm’in bir on dokuzuncu yüzyıl bilimi olduğu vargısının kendisi bizzat bir on dokuzuncu yüzyıl bilimi vargısıdır.

Böylece Marksizm’in eskiliğine ilişkin görüşler, dayandıkları metodolojinin tam da on dokuzuncu yüzyıla has olduğu noktasından metodolojik olarak çürütülmüş oluyorlardı.

Bu sonuç aynı zamanda, Marksizm’i aşma iddialı girişimlerin niçin her zaman ondan daha geriye gidişlerle sonuçlandığını da açıklıyordu bir yan ürün olarak. Marksizm’in aşılması, ancak onun içinde taşınması ile olabilirdi, yani Marksizm’i yine ancak Marksistler geliştirebilir ve aşabilirlerdi.

Marksizm tâbi ri caiz ise bir yirmi birinci yüzyıl bilimi çerçevesinde aşılabilirdi. Ve bu aşma, bir binayı yıkıp yerine başka bir şey yapma gibi değil, bir tepeye tırmanma gibi olabilirdi. Marksizm’i bir paçavra gibi atmaz ve sadece ona dayanabilirdi. *** Bu bilimlerin eşitsiz gelişiminin kavranmasının bir diğer sonucu Engels’in yanılgısını anlamayı mümkün kılması ve ona ilişkin eleştirilere de bir cevap sunmasıydı.

Elbet biz de Engels’in kimi örneklerinde yanlış, bizi doyurmayan bir yan olduğunu görüyorduk. Ama diğer sözde Marksistlerden farklı olarak biz Engels’in öyle bir kalemde silinip atılmasından yana değildik. Onun ör91

Demir Küçükaydın

nekleri yanlış olabilirdi, kimi genellemelerinde dayandığı veriler eski olabilirdi, ama bütün bunlar temel fikrin yanlışlığı anlamına gelmez ve onun reddi için bir bahane olarak gösterilemezdi. Biz Engels’in yanlışlarında bile, onun için hafifletici sebepler bulma eğilimindeydik. Tavrımız bir bakıma Lenin’in tavrı gibiydi. Lenin de örneğin, Engels’in örneklerinin yanlışlığına değinir. Ama bir Plekhanov’un yanlışlarıyla Engels’inkileri aynı yere koymaz. Onda örnek yanlıştır, popülarizasyon çabasının kendisinden doğan bir yanlışlık ve bayağılaşma vardır, Plekhanov’da ise daha derine giden, daha mantıksal ve metodolojik yanlışlar vardır.

Bilimlerin eşitsiz gelişimi vargısı, Engels’in nerede ve neden yanlış yaptığını anlama olanağı da sağlıyordu. Engels’in özellikle doğada diyalektiği anlatırken, diyalektik yasalarını açıklarken verdiği örneklerin bizzat kendileri, doğa bilimleri henüz o dönemde diyalektik bir aşamaya varmadıklarından dolayı, bilimlerin doğayı diyalektik olarak kavramadıkları bir kavrayış dönemini yansıttıklarından yanlıştılar. Esasında Engels’in o yanlış örneklerinin çoğu da bizzat Hegel’den kaynaklanmaktaydı.

Big Bang, galaksiler, yıldızlar sürekli değişen bir evreni elen alan bir Fizik ve Astronomi, DNA’lar, evrimin daha farklı mekanizmalarının bilindiği bir Biyoloji ve Paleantoloji (ki Engels zamanında henüz Paleontoloji bile yoktu ve yeni doğuyordu) bilimi düzeyinde Engels’in, Heraklitos ya da Hegel döneminin, sezgisel diyalektiğinin örneklerine hiç de ihtiyacı olmazdı. Doğa bilimlerinin öyle bir düzeyinde Engels’in suyun kaynaması veya buğday örneklerini vermeye ihtiyacı olmazdı.

Kaldı ki, Engels’in örnekleri de tam anlamıyla yanlış değildir. Bu örneklere yanlış demek, diyalektiğin kendisinin, dünyayı değişim ve çelişkiler halinde gören mantığın da hiç değişmediği gibi diyalektik olmayan bir diyalektik kavramına dayanır.

Elbette insanlar bugünkü bilimden en uzak gözlemlerinde bile, doğanın ve toplumun değiştiği; çelişkilerin bu evrimdeki önemi; ilişkisiz gibi görünen şeyler arasındaki ilişki konusunda bir fikir sahibi olmuşlardır. Hatta tanrı ve ruh kavramının temelinde bile bu seziş ve gözlem vardır. Şeyler ve oluşlar arasındaki görünmeyen ilişkilerdir ruh ve tanrı. Günlük hayattaki kendiliğinden diyalektikten, Aristo zamanının bilgi düzeyine uygun bir diyalektiğe (örneğin, Herakleitos) oradan da burjuvazinin yükseliş döneminin bilgi düzeyinin diyalektiğine, (yani Hegel’in diyalektiğine) kadar diyalektiğin kendisi de bizzat bir değişim ve derinleşme içindedir. Engels’in yanlışı, 20. yüzyılın diyalektiğini açıklamak veya kanıtlamak için örneklerini, 18. veya 19. yüzyılın diyalektiğinin dayandığı, henüz yirminci yüz92

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yıl anlamında diyalektik olmaktan çok uzak bulunan doğa bilimlerinden vermesiydi.

Bu örneklerin yanlışlığından hareketle doğada diyalektik olmadığı sonucuna ulaşmak olamazdı. Doğada diyalektik olmamasından ancak, doğa bilimleriyle doğanın ilişkisinde söz edilebilirdi. Ama bu apayrı bir konuydu. Marksizm’in eskidiğini söyleyip onu aşmaktan söz edenler, Engels’in örneklerinden hareketle, örneğin, doğada diyalektik olmadığı türden sonuçlar çıkarıveriyorlardı, çünkü yanlışın ve sorunun nerede olduğunu kavramıyorlardı.

Engels’in örneklerinin yanlışlığından çıkarılacak sonuç doğada diyalek­ tik olmadığı değil, Engels’in zamanının doğa bilimlerinin dolayısıyla da En­ gels’in örneklerinin diyalektik olmadığı da olabilirdi ve doğrusu da buydu.

Doğada bir diyalektik olup olmadığı elbette tartışılabilir. Ama bunu Engels’in örneklerinden hareketle baştan reddetmek baştan aşağı yanlıştır. Bunu anlamanın tek yolu, bizzat doğanın evrimine bakmaktır. Eğer doğada da bir evrim, bir akış, bir gidiş varsa; bu gidişin temelini çelişkiler oluşturuyorsa, bu gidişi kavramak için çelişkilere dayanan daha esnek bir mantık olmazsa olmaz bir koşul ise, daha özellikli olarak bu gidişin mekanizmaları birbirine benziyorsa niye daha baştan böyle bir ortaklık olup olmadığını araştırmak reddedilsin ki?

Bizzat doğada diyalektik yoktur diye kestirip atmanın kendisi bir dogmatizmdir. Düşünceye ket vurmaktır, araştırmayı sınırlamaktır. Varlığın farklı hareket biçimlerinde ortak gidiş yasaları olup olmadığını araştırmayı niye başından kendimize engelleyelim ve yasaklayalım ki? Elbette doğa, toplum ve düşüncede ortak gidiş yasaları olmayabilir de. Veya varsa bile, bugünkü bilgi düzeyimiz henüz bunu tespit edecek bir derinlikte de olmayabilir. Veya bize var gibi görünenler yüzeysel gözlemler de olabilir. Belki ilerde bilgimiz derinleştikçe böyle ortaklıklar olmadığı sonucuna da ulaşabiliriz. Bunlar mümkündür, ama bunları, bu olasılıkları baştan reddetmek, tamı tamına dogmatizme karşı çıkma adı altında en alasından dogmatizmdir. *** Böylece bizim doğa bilimlerine ve doğanın tarihine, yani Diyalektik Metodun ne olduğunu kavramaya yönelik çabalarımız, bir bakıma, bizi resmi Diyalektik Materyalizm öğretilerinin, artık skolâstik bir mahiyet kazanmış olan gerilemelerinden kurtulmamıza yol açıyordu. Biz doğanın diyalektiğini, “doğanın diyalektiğini” anlatan kitaplarda değil bizzat doğada arıyorduk ve doğanın diyalektiği diye sıralanan yasalardan hareketle doğadaki diyalektiği değil, bizzat doğadaki olaylardan hareketle, doğadaki 93

Demir Küçükaydın

diyalektiği anlamaya çalışıyorduk. Yani yaklaşımımız alışılmışın tam tersine, skolâstik değil diyalektikti. Öte yandan, doğada diyalektiği skolâstik bir takım yasaların tekrarı olarak anlatmaya tepki biçiminde gelişen, bu nedenle hem doğadaki diyalektiği peşin peşin reddeden, hem de doğa bilimlerine zerrece ilgi duymayan ve onlara üvey evlat muamelesi yapan eğilimlere karşı da bağışıklıklı oluyorduk. *** Varlık ve Düşünce, Mantık ve Metot üzerine bütün bu çalışmalar sonucunda, sadece varlığın değil, toplum ve düşüncenin de gidişinde ortak eğilimler olduğu fikrine ulaşıyorduk.

Ama bunu Engels’in örneklerinden hareketle değil, o örneklere rağmen; bizzat Doğa (Cansız ve Canlı), Toplum, Düşünce’de gözlemlediğimiz için kabul ediyorduk. Biz Engels’in söylediklerine bilgilerimizi sıkıştırmaya çalışmıyor, bizzat olaylar ve onların bilgisinden böyle genel eğilimler ve yasalar olduğu ve olabileceği sonucuna ulaşıyorduk. Örneğin, bilimlerin evrimi ile toplumun evrimi, toplumsal devrimler ile bilimsel devrimler aşağı yukarı ayrı mekanizmalarla işliyordu.

Bilgide, olaylar ve olgular yığını ve onlar hakkındaki bilgilerimiz tıpkı toplumdaki üretici güçler gibiydi. Nasıl üretici güçlerin belli bir düzeyinde o gün kadar içinde geliştikleri ilişkilerle çatışmaya düşüyorlardı ise, aynı şekilde bilgilerimiz de o güne kadar içinde geliştiği teori ve kavramlarla çatışmaya düşüyor ve bir bunalım dönemi başlıyordu. Tıpkı toplumdaki üretici güçlerin yeni düzeyine uygun ilişikler ve üstyapıyı belirlemeleri gibi, bilimlerde de yeni teorik sistemler ve kavramlar oluşuyordu. Benzeri gidiş bizzat fizik ve biyolojik doğada da görülüyordu. Bu ortaklıkları reddetmek değil, aksine bu ortaklıkları görmek, farklı bilim alanlarında yepyeni bağlantıları görmeye, ilhamlara yol açabilirdi. *** Dikkat edilirse buraya kadar, şu el kitaplarında “Diyalektik Materyalizm” diye sözü edilenin, “Diyalektik” kısmıyla ilgili olarak çalışmaları ve bunların sonuçlarını yazdık.

Ama o kitaplara bakıldığında bir de kocaman “Materyalizm” bölümleri vardır. Hatta bu Materyalizm bölümleri bir “Felsefi ve Tarihsel Materyalizm” olmak üzere iki alt büyük bölüm içinde ele alınırlar. Hatta Materyalizm, Diyalektikten çok daha önemlidir ve çok daha büyük yer

94

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kaplar. Biraz da şimdi o zamanki çalışmalarımızın bu “Materyalizm” kısmına gelelim ve bu bahsi bitirelim. İlk sorun bizzat materyalizm kavramının kendisinden çıkıyordu.

Aslında bu kavramın içeriği çok farklı anlamlarda kullanılıyordu. Örneğin, ahlaki anlamda materyalizm ile sosyolojik anlamda materyalizm arasında hiçbir ilişki bulunmuyordu. Ahlaki anlamda materyalizm, paraya değer vermek, maddi zenginliği her şeyin ölçüsü görmek gibi bir anlama sahipti ve gericiler bu anlam kaymasından hareketle sosyalistlerin maddeci olduklarını iddia edebiliyorlardı.

Bu çok kaba bir örnek oluşturuyordu, ama daha sofistike olmakla birlikte, Tarihsel ve Felsefi Materyalizm arasında da benzer bir karıştırma bulunuyordu.

Sosyolojik anlamda materyalizm, toplumun maddi üretim hayatının, yani altyapısının; üstyapısını belirlediği gibi bir anlama sahipti. Yani örneğin, birileri çıkıp dünyayı ve insanları Allah yaratmıştır diyor, birileri de hayır Allah’ı insanlar yaratmıştır diyorsa, bir takım insanların niye öyle, diğer insanların niye böyle dediğini veya bir yaratıcı fikrini anlamak için anahtarın toplumun maddi üretim hayatında bulunduğu anlamına geliyordu.

Dolayısıyla Diyalektik Materyalizm veya Diyalektik Felsefe denen şey, Tarihsel Maddeciliğin içinde, düşüncenin hareketi bağlamında, sınıflı toplumda sınıf çıkarlarının düşüncede yansıması bağlamında ele alınması gereken, felsefi değil, yani Tarihsel Maddeciliğin de üzerinde değil, altında ve içinde ele alınması gereken bir alanı oluşturuyordu.

Hâlbuki el kitaplarının hemen hepsi, Diyalektik Materyalizm diye başlayıp, Tarihsel Maddeciliği onun özgül bir durumu olarak ele alıyorlardı.

Bizzat bu ele alışın kendisi, varlığın düşünceden önce geldiğini iddia etmesine rağmen düşüncenin belli bir anını, momentini başlangıç noktası olarak ele almış, yani idealizm yapmış oluyorlardı. Yani örneğin, idealizm toplumun maddi hayatından hareketle açıklanmıyor, aksine toplumun maddi hayatının bu açıklamayı verebileceğinin gerekçesi, toplum dışı, tarih ve toplum üstü, maddenin düşünceden önce geldiği düşüncesinden hareketle temellendirilmiş oluyordu. Aslında el kitaplarında Materyalizm diye anlatılan en kötüsünden bir idealizmden başka bir şey değildi.

Zaten temeldeki bu metodik yanlış, niçin en fazla materyalizm sözü edenlerin aslında en saf idealistler oluşlarını ardındaki temeli de açıklamış oluyordu.

Gerçekten de küçük burjuva devrimcisi hareketler, toplumsal olaylara yaklaşımda tümüyle idealisttirler. Yani düşüncenin varlığı belirlediği gizli 95

Demir Küçükaydın

varsayımından hareket ederler. Örneğin, SBKP Merkez komitesinin çizgisinin değişmesiyle birlikte, o ülke bir gecede kapitalist veya emperyalist olabilir. Onlara göre bir insanın “halk saflarında” olup olmadığını, onun ideolojisi belirler. Hâlbuki materyalizme göre, insanların iktisadi ilişkiler içindeki konumu, sınıfını ve dolayısıyla “halk saflarında” olup olmadığını belirler. Onlara göre Bolşeviklerin, şu veya bu partinin çizgisi bir devrimin karşı devrime dönüşmesi anlamına gelir. Hâlbuki bir devrim veya karşı devrim farklı sınıfların iktidarlarıyla değişir. Böylece aslında bu felsefi materyalizmden çok söz eden materyalistler, kişilere, gruplara, partilere ve hatta fikirlere tarih ve toplum üstü, tüm toplumsal yapıyı belirleyen bir güç atfetmiş olurlar.

Burada da yine diyalektik hükmünü icra ediyor ve özdeki idealizm materyalizm biçiminde görünüyordu. Felsefe (Diyalektik Maddecilik) Tarihsel Maddeciliğin bir alt alanı olarak değil, Tarihsel Maddecilik felsefenin bir alt alanı olarak, bir özel hali olarak ele alınıyordu. Tam da idealizm bu ele alınışın kendisinde gizli bulunuyordu.

Bu şuradan da görülebilir. Örneğin, Materyalizm-İdealizm tartışması, yani madde mi önce gelir ruh mu, varlık mı düşünce mi tartışması, özünde Tanrı mı evreni yaratmıştır; evren ve toplum mu tanrıyı yaratmıştır tartışmasıdır.

Tanrı evreni yaratmıştır fikrinin varlığı, ancak sosyolojik olarak açıklanabilir. Yani örneğin, bir takım insanların çıkarlarını korumak için böyle bir yaratıcı fikrine ihtiyaçları olduğu türünden, bunun niye öyle olduğunu açıklayan bir açıklama olabilir bu.

Ama eğer böyle ise, yani insanların bir takım çıkarlar için tanrının evreni yarattığı fikrini savundukları açıklanabiliyorsa, o zaman bu anlayışa karşı mücadele, felsefi bir sorun değil, doğrudan siyasi bir sorundur.

Yapılması gereken tanrının evreni yaratmadığını kanıtlamaya kalkmak değildir, çünkü çıkarların konuştuğu yerde akıl durur. Eğer insan çıkarlarına aykırı olsaydı matematik aksiyomlar bile tartışma konusu olurdu.

Yapılması gereken, bu tartışmanın, bu fikrin öne çıkarılmasının hangi çıkarları korumanın aracı olduğunu göstermektir. Bu ise bütünüyle sosyolojinin konusudur. Ve burada ikna değil, “imha” söz konusudur.

Kaldı ki, Allah ya da yaratıcı fikri, sadece belli egemen sınıfın çıkarlarını korumanın aracı değildir. Bir adalet duygusunun, bir gün gerçekleşecek bir adil düzen umudunun ifadesi de olabilir. Ama bir kere bu umudun ifadesi olarak ortaya çıktığında kendi bağımsızlığını kazanır. Yani ezilenler, tam da mücadele edebilmek, mücadelelerine bir güç verebilmek için de Allah’ın varlığının ve tüm evreni yarattığının (yani sözde Marksist mater96

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yalizmi anlatan el kitaplarının idealizm dediğinin) en militan savunucuları olabilirler.

Biz Marksistler, yani ezilenlerin davasına gönül vermişler için esas muhatap bunlardır. Bu durumda, Tanrı mı doğayı yarattı tartışması, hem tanrının, ezilenlerin düşüncesindeki somut anlamını kavramadığı için, hem de ezilenleri bölüp mücadeleden uzaklaştırdığı için saçma ve yanlış bir tartışmadır.

Bir Marksist ezilenlerle tanrı tartışmasına girmez. Aksine o tartışmayı bu düzeye çekmenin ezilenlerin mücadelesini böleceği noktasından hareket eder. Marksist insanların inançlarının onları farklı kılmadığı, aynı şekilde sömürüldükleri noktasından hareket eder. Bu nedenle, Marksist’in görevi, özellikle ezilenler arasında (ezenler arasında zaten işimiz yoktur, onları ikna değil, imhadır söz konusu olan) materyalizm tartışması ve propagandası yapmak değil; aksine bu yönde tartışmanın ezenlerin ezilenlerin mücadelesini bölme stratejisi olduğunu göstermektir ve bu mücadeleye girmemektir.

Düşmanın istediği koşullarda savaşa girmek daha baştan yenilmek demektir. Marksist işçilere Allahsızlık propagandası yapmaz, bir komünist partisine üye olmak için Allahsız olmak gerekmez. Aksine Marksist bu tartışmaya girmeyerek, bu tartışmanın sınıfsal özünü göstererek, işçileri ve ezilenleri somut politik hedefler etrafında birleştirmeye ve eyleme sokmaya çalışır.

Sorun böyle koyulduğunda, o Diyalektik Materyalizm kitaplarının aslında nasıl bir gericiliğin aracı haline geldikleri de ortaya çıkmaktadır. Çünkü bu kitaplar, sözde işçilere sosyalizmi anlatmak için yazılmışlardır.

Ama aslında yaptıkları tam da işçileri bölecek olan şeydir. Materyalizm ve idealizm tartışmasını, yani Allah mı dünyayı yarattı toplum mu Allah’ı tartışmasını, gündemin en başına koymaktır.

Bütün bu nedenlerle de Diyalektik Materyalizm’in Materyalizm kısmını daha baştan metodolojik olarak yanlış buluyordum. *** Ayrıca felsefe tarihinin materyalizm ve idealizm tartışması biçiminde şemalaştırılması ve tüm tarihin bu şemaya sokulmak istenmesi bir başka noktaydı yanlış bulduğum. Ne var ki, belki biraz zihin tembelliğimizden, bunun üzerine yoğunlaşmaya pek gerek de duymadık Engels’in geçer ayarak yapılmış ve belli bir anlamda elbette doğru da olan bir genellemesi saçmalığa vardırılıyordu.

97

Demir Küçükaydın

Engels’in otoritesinin ardına gizlenerek, tüm felsefe tarihi idealist ve materyalist felsefelerin mücadelesi deli gömleğine sığdırılmaya çalışılıyordu. Tâbii bu mücadelede de ezilenlerin payına materyalistler, ezenlerin payına da idealistler düşüyordu.

Ama işin kötüsü, tarihte böyle bir örnek bulmak neredeyse olanaksızdır. Çünkü Allah epistemolojik veya felsefi bir varlık değil, sosyolojik bir varlıktır. Tam da bu nedenle Allah fikrini besleyenler ve ona ihtiyacı olanlar esas ezilenlerdir. Yani tarihte, neredeyse hep ezilenler felsefi “idealistler” olmuşlardır. Buna karşılık, egemen sınıflar, eşitlikçi Allah fikrine pek ihtiyaçları olmadığından daha “Materyalist” olagelmişlerdir.

Olaylar, felsefe tarihini, idealizm ve materyalizm çatışması olarak açıklamaya kalkan ve burada da ezilenleri materyalist, ezenleri idealist yapan şemaya uymamakla kalmaz, tam tersidir.

Daha başından beri hiçbir zaman, bu Materyalizm kısmına ilgi duymamamız ve onda bizi rahatsız eden bir mekaniklik, bir bayağılık görmemiz de bununla ilgiliydi. *** Hâsılı Diyalektik Materyalizm kitaplarının materyalizm bölümleri, tamamıyla sosyolojinin yöntemine ilişkin bir tartışma konusu olan, henüz Tarihsel Maddeciliği keşfetmemiş Marks’ın kavramlarıyla, varlığın mı düşünceden, düşüncenin mi varlıktan önce geldiği; bizzat Tarihsel Maddeciliğin kavramlarıyla, maddi üretim hayatının, yani ekonomi temelinin mi üstyapıyı, üstyapının mı altyapıyı belirlediği tartışmasını; alıp felsefenin alanına taşımaktadır. Temel yanlışı buradadır ve tam da bunu yaparak, tarihsel maddeciliğin tam zıttı bir sonuca göre hareket etmiş olmaktadır.

Düşünce ve varlık ilişkisi ise, mantık ve metot ve bunların ilişkisi olarak Felsefe’nin, yani mantık ve metodolojinin konusudur. Diyalektik Materyalizm kitaplarında olmayan ise tam da budur.

Böylece Materyalizmi, Tarihsel Maddecilikteki anlamıyla, düşünce ve varlığı da bunların en gelen yasaları ve ilişkileri anlamında ele alarak, aslında bütün alışılmış Marksist eğitim şemalarını ters yüz etmiş, onları reddetmiş ve eleştirmiş oluyorduk. Yani “Felsefi Materyalizm” denen şey, somutta Tarihsel Materyalizmin inkârından başka bir şey değildi.

Materyalizme, Allah ve Din konusuna böyle yaklaşımımız, yıllar sonra Din’in ne olduğun anlamayı sağlayacak tohumları içinde barındırıyordu.

Ama o zamanlar henüz bunu bilmiyorduk.

98

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Psikoloji Buraya kadar “Diyalektik Materyalizm” veya “Marksist Felsefe” denen bağlamda ele alınan konuları, diğer Politik ve Tarihsel Maddeciliğe (Sos­yo­ lo­jik) ilişkin çalışmaların yanı sıra, bir tür hobi gibi, bir tür yan uğraş gibi götürüyordum.

Tarihsel Maddecilik ve o çalışmaların motoru olan politik sorunlar konusundaki evrime geçmeden önce, doğa ve toplum arasında geçiş karakteri taşıyan iki konu ayrı birer başlık altında ele alınabilir. Çünkü bunlar o zamanki çalışmalarım ve kavrayışım içinde de böyle bir yerde bulunuyorlardı. Bu iki konu: Psikoloji ve Ekolojidir Üniversite’de psikoloji ile ilk ilişkim, Sosyoloji’de okuduğum ilk yılda, J.L. Moreno’nun “Sosyometri”si aracılığıyla oldu. Moreno tedavi için bir tür kolektif psikanaliz yöntemi geliştirmişti. Bir de savaşta ya da iş yerinde etkinliği ve verimliliği arttırmaya yönelik küçük grupları analiz etmeye yarayan teknikler üzerinde yoğunlaşmıştı. Örneğin, insanlarla anketler yapılıyor, bir grup içindeki liderler ve gizli liderler belirleniyor; diyelim bir savaş timi, bu ilk bakışta görülmeyen gerçek ilişkilere göre şekillendiriliyor ve böylece tim içindeki kişisel sürtüşmeler azaltılıyor ve daha etkili sonuç alınıyordu, vb.

Tâbii burada bir teknik söz konusuydu. O aralarında daha az çatışan pilotlar veya timler, örneğin, daha iyi ve daha çok Vietnamlı öldürüyorlardı. Ya da bir fabrikada daha üretken oluyorlar kârlılığı arttırıyorlardı.

Psikoloji’nin bu anlamda kullanılışının bizim için hiçbir ilgi çekici yanı yoktu. *** Politikada ise esas sorun, toplumu insan psikolojisiyle açıklayanlardan çıkıyordu. Bunlar, örneğin, “insanların bencilliği” gibi tarih ve toplum üstü bir insan özünden hareketle tarihi ve toplumu açıklamaya çalışıyorlardı.

Toplumun insan psikolojisinden hareketle değil, insan psikolojisinin toplumdan hareketle anlaşılabileceğini düşünüyordum. Psikoloji, toplumu açıklama iddiasında olmadığı sürece bir bilim olarak görülebilirdi, ama toplumu açıklamaya kalktığı an, bir gerici ideoloji, Marksizm’e karşı bir ideolojik mücadele aracı haline dönüşüyordu.

Bu nedenle psikolojiden hareketle, toplumu açıklama iddialarına karşı daha iyi ideolojik mücadele verebilmek için üniversitede ikinci senede, zaman buldukça Genel Psikoloji Sertifikası’nın derslerine de katılıyordum.

99

Demir Küçükaydın

Bu bağlamda, Freud, Jung, Adler, vb., hakkında, daha kısa ifadeyle psikanaliz hakkında asgari bir bilgi ediniyordum.

Bu derslerin sonucunda, konu üzerinde kısmen de okumayla,35 ama daha ziyade, gözlemler ve iç gözlemler düzeyinde yoğunlaşarak ve düşünerek, Psikoloji ve Psikanaliz hakkında kendi kendime bazı sonuçlara ulaşmıştım.

Bunlar şöyle özetlenebilirdi: Freud’un büyüklüğü, Güdük Fiiller, (dil sürçmeleri, unutmalar, vb.) Rü­ yalar ve Nevrozların ardında bir neden aramasında, bu nedenin insanın bilinçaltında bulunduğunu söylemesinde ve bu bilinçaltının oluşmasında cinsel içgüdünün ve bastırılmasının tayin edici önemini ileri sürmesindeydi.

Ama Freud’un bunun ötesinde söylediklerinin neredeyse hepsi yanlıştı ve önünde sonunda tarih ve toplum ötesi bir insan özü fikrine geliyordu.

Bu tarih ve toplum üstü insan özü de son duruşmada Viyanalı veya orta Avrupalı bir küçük burjuva veya burjuvadan başka bir şey değildi. Sonra gelenler, ondaki devrimci, derinleşmek gereken yanı değil, yanlış yanı alıp bir ur gibi geliştirmişlerdi.36 Örneğin, “Oedipus Kompleksi”, en azından, babanın bilindiği bir toplumu ve bir çekirdek aileyi var sayar. Hâlbuki insanın binlerce yıllık tarihinde, bir belirli baba oldukça yeni bir fenomendir. O insanlar, belirli bir baba kavramı bile olmadan nasıl “Oedipus Kompleksi” içinde olacaklardı ki? Viyanalı bir küçük burjuvada bu kompleks olabilir, ama bu, kompleksin tarihsel ve toplumsal olarak ortaya çıkabileceğini ve anlaşılabileceğini gösterir. Yani toplumu insanlardan hareketle değil, insanları toplumdan hareketle anlayabilirdik.

Bunun yanı sıra daha önce Engels’in “Ailenin Devletin ve Özel Mülkiyetin Kökeni”ni okuduğumuzdan beri, cinsel yasaklarla akrabalık sistemlerinin biri olmadan diğerinin olamayacağı sonucuna ulaşmıştık. Akrabalık sistemi ise evrenseldi ve toplumun örgütlenmesinin temelini oluşturuyordu.

Yani akrabalık sistemi demek, Soyu, Gens’i, Komün’ü, yani toplumu sembolize eden Totem demekti. Ve bir akrabalık sistemi, bir cinsel yasak olmadan var olamazdı.

Buradan da şu sonuca ulaşıyordum: Cinsel yasak hem insanın toplumsal örgütlenmesinin temelinde vardır hem de insanın bilinçaltının, ruhunun 35 Örneğin Freud’un Totem ve Tabu’sunu Engels’in Kökeni’ni okuduktan sonra acaba benzer sonuçlar var mı diye merakla okumuş ve hiç tutmamıştım.

36 Niye böyle olmuştu bunun açıklaması gerekirdi ama bu açıklama Psikoloji’nin kendisinde değil, bütün bilimlerin somut gelişiminde olduğu gibi, bizzat toplumsal koşullarda araştırılmalıydı.

100

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

temelinde. Aslında bir bakıma, eski toplumlar üzerine araştırmalar, soruna böyle yaklaşıldığında Freud’un bu teorisinin dolaylı bir doğrulanışı olarak görülebilirdi. Böylece gerek Toplumun, gerek İnsanın kökenini, çıkışını anlamak için cinsel yasakların tayin edici olabileceğini, bunu araştırmak gerektiğini düşünüyordum. Burada Freud’un teorisiyle, Marksizm’in bir buluşma noktasını bulduğumu düşünüyordum. *** Psikolojiden hareketle toplumu açıklamaya kalkanlarda hep şöyle bir yaklaşım, bir gizli varsayım görülmekteydi: “Nasıl madde atomlardan oluşuyorsa, toplum da bireylerden oluşmaktadır. Nasıl biz atomu anladığımızda maddenin sırrına varabilirsek, bireyin sırrına vardığımızda da toplumun sırrına varırız. Bireyi anlamak ise her şeyden önce onun psikolojisini anlamaktan geçer. İnsanlar düzeldiğinde toplum da düzelir. İnsanları düzeltmek için de psikoloji bilmek gerekir, vb.”

Bu görüşteki yanlışı seziyor, ama yanlışın nerede olduğunu bir türlü çıkaramıyordum. Sonra bunu şöyle çözdüm: Bu, benzetmeyi (analojiyi) saçma kuruyordu. “Bireyler, toplumun atomları” değildi. Toplum bambaşka bir var oluş ve hareket tarzıydı. Tâbir-i caiz ise, onun kendisi, çekirdeğinde üretici güçler veya üretim ilişkileri bulunan bir tek atom gibiydi.

Toplum bambaşka hareket yasalarına dayanan, başka bir var oluş tarzıdır. Nasıl atomlar canlının en küçük parçaları değilse, bireyler de toplumun en küçük parçaları değildi. Böylece, en kabadayı Marksistlerin bugün bile yaptığı temel metodolojik yanlışlara karşı şerbetlenmiş oluyordum. *** Elbette insanın tarih ve toplum üstü denebilecek sabit bir yanı vardır. Örneğin, bütün insanlar yaşayabilmek için yemek, içmek, barınmak zorundadır. Bütün insanların kalbi, midesi, beyni vardır. Ama bu sabit yan, tam da sabit olduğu için, bütün insanlarda aynı olduğu için, toplumdaki değişmeleri açıklamaz.

Her insanda, insan türünde, diğer hayvanlardan ayrı olarak bulunan bilinçaltı, eğilimler, “ruh” vardır. Ama bu “ruh”, tıpkı konuşma yetisi gibi her insanda var olan, toplumsal değişimleri açıklayamayacak bir “tarih ve toplum üstü” değişmez özelliktir. Bütün insanlarda bir omurga olduğu gibi bir bilinçaltı da vardır. Bu bir canlı olarak insanın özüdür, toplumun değil.

Psikolojinin konusu da bu ruhu incelemektir. Tam da bu nedenle psikoloji toplumu açıklayamaz. Ama bu “ruh”un ortaya çıkışı ve evrimi, toplum olmadan açıklanamaz.

101

Demir Küçükaydın

Yani Psikoloji, bir tür olarak insanın ve toplum denen şeyin ortaya çıkışı ile ilgiliydi esas olarak. Nasıl dünyanın jeolojik evrimi hala devam etmekle birlikte, biz onu bugün sabit kabul edebilirsek, insan psikolojisini de sabit kabul edebilirdik. Psikolojinin esas konusu, bugün sabit kabul edilenin insanın oluş sürecindeki ortaya çıkışını ve evrimini ortaya çıkarmak, bu özün nasıl oluştuğunu bulmak olmalıydı.

Ama sorunu böyle ele alarak, aslında Psikolojinin konusunu, bir canlı türü olarak insanın, “ruhunun”, bilinçaltının oluşması, yani insanın insan olarak oluşması dönemine, yani Homo Sapiens ile onun maymun benzeri atası arasındaki döneme; yani toplumun ortaya çıkış sürecine taşıyorduk.

Bu anlamda Psikoloji, sosyoloji ve biyoloji arasında bir geçiş bilimi özelliği taşıyordu.

Nasıl her insan, örneğin, memeli bir canlıysa; aynı şekilde, bilinçaltı da olan bir canlıdır. Biyoloji nasıl bu memelerin ortaya çıkış ve gelişimini incelerse, psikoloji de “ruhun”, bilinçaltının ortaya çıkış ve evrimini incelemelidir. Bu anlamda, “Ruh” ya da “Bilinçaltı” bir sabit, değişmez insan özü gibi kabul edilebilir, tıpkı bir omurganın, omurgalıların “özü” olması gibi.

Bir tür olarak insanın bir “özü” de bir “ruhnun”, bilinçaltının varlığıdır.

Bu ise insanın insan oluş sürecinde ortaya çıkmıştır ve bugün için sabit kabul edilebilir. Toplumun hareketini anlamak için psikoloji bir araç olamaz, ama toplumun, dolayısıyla insan türünün ortaya çıkışı psikolojisiz anlaşılamaz. Ama öte yandan, Psikolojinin konusu olan ruhun, yani insan türünün ortaya çıkışı ve gelişimi de toplum olmadan anlaşılamaz.

Maymundan insana geçiş sürecini anlamak bir iki milyon yılı kaplıyordu belki, ama bu döneme ilişkin veriler, yüz milyonlarca yıl önce yaşamış türler kadar bile değildi. Çünkü bilinçaltının fosilleri yoktu. Belki bunlar çok dolaylı biçimlerde, belli organik özelliklerin belli psikolojik özelliklerle ilişkili olması bağlamında çok ilerde çıkarılabilirdi.37 Canlıların ortaya çıkışı ve evrimi ile ruhun ve insan türünün ortaya çıkışı ve evrimi arasında bir paralellik kurulabilirdi. Doğada ontogenez ve filogenez yasası vardı. Canlılar milyonlarca yıllık organik evrimi, minyatür ölçülerde, sadeleşmiş bir biçimde ana karnında veya yumurtada yaşıyorlardı. Bu embriyonal evrim, tarihsel evrimin genel gidişi hakkında bir 37 Örneğin kafatasının gelişiminin hangi yönlerde ve bölgelerde olduğunun haritası çıkarılarak, bu günkü gelişmiş tekniklerle beynin hangi bölgelerinde hangi işlevlerin yoğunlaştığı belirlenerek, bu ruhun oluşumu ve evrimi hakkında bazı ön görülerde bulunulabilir diye düşünüyorduk. Benzeri sadece fosillerde değil, bizzat bebeklerin beyninde de incelenebilirdi mesela. Bu da bir fikir verebilirdi.

102

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ölçüde çıkarsama ve genellemelere olanak sunuyordu. İnsan doğduğunda toplumun rahmine düşen bir embriyon olduğundan, benzer biçimde sadece düşüncenin değil, ruhun oluşumu ve evrimini doğumdan sonra minyatür ölçülerde ve sadeleşmiş bir biçimde yaşadığı düşünülebilirdi.

Bu bakımdan çocukluktan erişkin insan olmaya geçiş, bir bakıma bizlere bu evrimin izlediği yol hakkında bir fikir verebilirdi. Nasıl bir çocuğun iyi gıda almaması onun organizmasında zayıflıklara, hastalıklara yatkınlığa ve çarpıklıklara yol açarsa; toplumsal çarpıklıklar, sağlıksız bir toplumsal rahim anlamına geleceğinden, bir çocuğun ruhunun gelişim sürecini de etkileyerek; hastalıklı ve zayıf bir ruhun ortaya çıkmasına da yol açabilirdi.

Bu bakımdan bizlere bilinçaltının evriminin fosillerini bırakmamış o çağlar hakkında bir fikir sahibi olabilmek için bebeğin gelişimi önemli ipuçları sağlayabilir. Freud’un açıklamaları yanlıştı, ama çocukluğun önemini fark etmesi önemliydi ve esas devrimci yanını bu oluşturuyordu.

Ayrıca nasıl büyük gerilimler fay hatlarında, eski çağların birikimlerinin parçalanmış bir doku gibi kat kat görünmesine yol açarsa; insan üzerindeki benzer gerilimler de ruhta ve bilinçte derin fay hatları yaratıp, psikolojik hastalarda, nevrozlularda olduğu gibi, o derin katların görülebilir olmasına yol açabilirdi. İşte psikanaliz bu ruhun derinliklerine sondajlar, faylardaki kırılmaları açıklamalar olmalıydı. Ama bunların gerçekten açıklayıcı olması için Oedipus Kompleksi veya hadımlaşma korkusu gibi kavramları bir yana atması gerekiyordu.

Jeoloji nasıl, varolan yeryüzü şekillerini açıklamak için dünyanın merkezindeki yoğun ve sıcak magma tabakası ve soğuyan kabuk arasındaki gerilimlere dayanan bir teori oluşturmak zorunda kaldıysa; psikanaliz de karşılaştığı bu fenomenleri açıklayabilmek için toplum, cinsel içgüdüler ve bilinçaltı çelişkilerine dayanan bir teori oluşturmak zorunda kalmıştı.

Bu anlamda Psikanalizin yaptığı, bir jeologun yerin derinliklerine sondaj salıp dipte neler olduğuna veya büyük kırılmalarda, dağ veya faylarda (örneğin, ruhsal kırılmalarda, nevrozlarda, vb.) açıkça görülen şekillere ve özelliklere bakarak, yeryüzünü evrimi anlamaya çalışmasına benzetilebilirdi.

Kıtaların hareketleri ,vb., doğrudan fizik yasaların sonucuydu. Dünyanın kabuğunun altındaki sıcak çekirdek ve sıvı magma tabakası kıta hareketlerini, yanardağ patlamalarını, zelzeleleri, vb., yaratıyordu. Bütün bunlar bir bakıma insanın biyolojisi, içgüdüler gibiydi.

103

Demir Küçükaydın

Tıpkı memelilerin psikolojisinin biyolojik evrim yasasıyla açıklanabilmesi gibi hayatın olmadığı katı gezegenlerdeki bütün şekiller bu fizik yasalarla açıklanabilirdi.

Ama dünya gibi canlı hayatın olduğu bir gezegende, yeryüzünün şekillerini açıklamakta, bu fizik açıklama yetersiz kalır. Orada canlılar, atmosferi değiştirir. O değişik atmosfer başka bileşikler kullanan canlıların ortaya çıkmasına yol açar. Bu da örneğin, kimi canlıların daha başarılı olmak için kabuklar veya kemikler geliştirmesine, sonra bu ölen canlıların çökeltilerine yol açar. Keza değişen atmosfer karalarda bir hayata, bitkilere, bunların fosillerine, petrollere, kömürlere, gazlara, kalkerlere, mermerlere; bu çökeltilerin kıta plakalarının birleşme yerlerinde eriyip sonradan püskürmesiyle bambaşka yapıda lavlara, vb., sebep olur. Pratik olarak neredeyse bugün yeryüzündeki bütün karalar, bu canlı hayatın sonucu olarak şekillenmişlerdir. Yanardağların püskürdüğü lavlar bile bir anlamda erimiş çökeltilerdir.

Yani yeryüzünün jeolojisini, dağları, kayaları anlamak için biyoloji ve canlıların evrim tarihini bilmek gerekir. Bu tarih bilinmeden yeryüzünün yapısı kavranamaz. Canlı hayatın olduğu gezegenlerde, biyoloji olmadan jeoloji olamaz. Öte yandan, jeolojinin verileri olmadan da canlıların nasıl ortaya çıktığı ve evrimi anlaşılamaz. Bugün bu süreç devam etmekle birlikte, biz jeolojiyi sabit kabul edebiliriz. Çünkü jeolojik zamanlar, bizim hareketimizin zaman ölçülerine göre çok uzundur.

Benzer şekilde, hayat olmayan başka katı gezegenlerde sırf fizik yasalara dayanan jeolojik hareketler gibi, elbette başka ve özellikle yüksek memelilerde de biyolojik yasalara dayanan ve insanda görülene benzer kimi psikolojik özellikler bulunur. Ama nasıl üzerinde hayat olan dünyanın jeolojisini açıklamak için fizik yasalar yetmez, biyolojik evrimin yasalarını bilmek gerekirse ve bu biyolojik evrim ve fiziksel evrim birbirini karşılıklı olarak belirleyip etkiledilerse ve jeoloji tam da bu kesişme noktasını inceliyorsa; benzer şekilde, insanın psikolojisini açıklamak için, biyolojik yasalar ve evrim yetmez. Toplumsal evrim bilinmeden, psikolojik evrim, psikolojik evrim bilinmeden de toplumsal evrim anlaşılamaz. *** Bu evrimin mekanizmaları hakkında da aşağı yukarı şöyle bir “teori” geliştirmiştim. İnsanın bütün tanımlarını göz önüne getirelim: Alet yapan hayvan, konuşan hayvan, sosyal hayvan, düşünen hayvan, vb. Bütün bu tanımlar insanın sosyal yanıyla ilgilidir. Ama insanın bir de hayvan temeli vardır. Nasıl olmuştur da bu ayırıcı özelliklere sahip olmuştur? Nasıl 104

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

olmuştur da bir Sürü, giderek bir Toplum, bir Gens, bir Komün haline gelebilmiştir? İnsan’ın en doğru tanımlarından biri elbette düşünen, yani akıllı hayvan olmasıdır.

Ama insan akıllı veya düşünen hayvandır önermesinin zıttı olan, insan çıldıran hayvandır önermesi de en azından onun kadar doğrudur.38 Yani insanın çıldırması ile akıllı olması arasında diyalektik bir ilişki, bir birliktelik vardır. İnsan çıldıran hayvan olmasaydı, akıllı bir hayvan da olamazdı ya da tam da akıllı ve düşünen bir hayvan olduğu için çıldırmaktadır. Yani bilinçaltı olmadan, bilinç de olamazdı ya da tersinden, tam da bilinçli, akıllı bir yaratık olduğumuz için bilinçaltımız vardır. O bilinç ile bilinç altı arasında bu insanı çıldıran-düşünen hayvan yapan korelasyon, diyalektik birlik olduğuna göre insanın sırrına ermek, toplumun nasıl ortaya çıktığını, sürünün nasıl toplum olduğunu anlamak, tam da bu bilinçaltını ve onun varlığını ve ortaya çıkışını anlamakla olabilir.

Sürüden çıkış ve toplum oluş ile insan oluş, yani bilinçaltı ve toplum arasında cinsel yasaklarla ilgili bir bağlantı bulunmaktadır. Bunu sadece psikanaliz değil, ilkel toplumlara, komüne ilişkin bilgiler ve araştırmalar da göstermektedir. Morgan’ın ya da Bachofen’un ele aldığı toplumlar, akrabalık sistemlerinin toplumsal örgütlenmeye ve bu toplumsal örgütlenmenin de cinsel yasaklara bağlı olduğunu gösteriyordu.[*] Yani cinsel yasaklar hem toplumun örgütlenmesini yaratmaktadır; hem de bilinçaltını, yani bastırmayı.

Peki, neden cinsel içgüdüdür bastırılan ve toplumsal örgütlenmede temel olan? Buna da kendime göre şöyle bir açıklama getiriyordum: Elbet her canlı, yaşam kavgasında ona üstünlük sağlayacak bir takım içgüdüler, yani sonradan öğrenilmeyen yetenekler geliştirmiştir. Örneğin, tehlikeleri görüp onlardan kaçma, acı duyma, ölüm tehlikesini görüp kaçma, vb. Ya da aç kalınca saldırganlık gibi. Öte yandan her canlı, canlı olarak varoluşunu sürdürmek için yemek, içmek, soluk almak ve nihayet tür olarak çoğalmak zorundadır. Doğa cinsleri keşfettiğinden beri çoğalmanın, geni aktarmanın, tür olarak devamı sağlayan en temel güdüsü cinsel içgüdüdür. Cinsel içgüdü olmadan canlı çoğalamaz ve genini aktaramaz.

38 Hegel’in “Bütün insanlar iyi doğarlar onların bazılarını toplum kötü yapar” önermesinde ifadesini bulan gizli tarih ve toplum üstü insan özü anlayışının bayağılığını göstermek için yaptığı itirazda “bütün insanlar kötü doğarlar onların bazılarını toplum iyi yapar” demesi gibi, insan çıldıran hayvandır önermesi de akıllı veya düşünen hayvandır önermesi kadar doğrudur.

105

Demir Küçükaydın

Ne var ki, cinsel içgüdü aynı zamanda bir çelişkiyi içinde barındırır.

Yaratılan yeni canlı aynı zamanda rakiptir. Hayvanlar âlemi sürekli kıtlık içinde yaşar. Ne engelleyecektir yavruyu ana ya da babasının aç kaldığında yemesini? Doğa buna dişilerdeki analık içgüdüsüyle cevap vermiştir. Çocuklarını yiyenler döllerini aktaramadıkları için yok olmuş, yemeyenler, bakanlar koruyanlar yaşayabilmiştir.

Ama bu örnekte, farklı içgüdüler arasındaki çelişkiler yine içgüdüler aracılığıyla çözülmektedir. Örneğin, “yüksek” memelilerde, cinsel içgüdünün yanı sıra yeni doğmuş yavruyu, bağımsız bir hayvan oluncaya kadar kollamak, beslemek yönünde bir analık içgüdüsü de gelişmiştir ve bu yaşam savaşında onlara türün devamı bakımından bir avantaj sağlamıştır.

Keza sürü halinde yaşama da öyledir. Her canlı öncelikle kendini korumak içgüdüsüne sahipken, diğer hemcinsleri onun rakibi iken, nasıl olur da sürü halinde yaşar? Doğa sürü halinde yaşamayı mümkün kılan ve sürü yaşamına zıt olan içgüdüleri dengeleyen içgüdüler ortaya çıkarmıştır.

Bunlar muhtemelen ileride insanın ortaya çıkmasını sağlayacak temelleri sağlamıştır. Ama bütün bu çözümler henüz içgüdüseldir, biyolojiktir, türlerin oluşum ve gelişimini belirleyen Darvin’in bulduğu yasalara tâbi dirler dolayısıyla da bunlar sürüdürler toplum değil.

Bir sürü, basit bir aritmetik toplama gibidir. Bir toplum ise cebirsel bir toplama benzer. Hiçbir sürüde, sürünün bir ferdi, sürü için bilerek kendini feda etmez. Parça hiçbir zaman bütüne tâbi değildir. Sürüde bir arada bulunmak bütün bireylerin çıkarınadır. (Parçayı bütüne tâbi kılmaya en yakın içgüdü anaların yavrularını korumasında görülür. Toplumun ortaya çıkışında kadının bu içgüdüsü ilk katalizör olabilir.)

Ama insan toplumunda, parçanın bütüne tâbi olması temeldir. Sürüyü toplumdan ayıran, sürünün basit aritmetik toplam gibi olmasıdır. Toplum bir cebirsel toplum gibidir. Onda eksilerin eksilerle çarpımı artı sonuç verir. Sürüde ortak çıkar vardır; ama Toplumda genelin çıkarı için parçayı feda vardır. Yani ölümden kaçma, acıdan kaçma, yiyeceği önce kendi yeme ve açlığını giderme içgüdülerini baskı altına alıp, bir tür “Süper ego”, bütün uğruna, toplum uğruna ölmek veya acı duymak veya aç kalmaya katlanmaktır insan olmak. Diğer bir ifadeyle düşüncenin, toplumun içgüdülere üstünlük kurmasıdır.

Bu da içgüdüsel değil, öğrenilen bir özellik olabilir. Bu yaşam savaşında bir üstünlük sağlıyorsa, bu canlı varlığını sürdürebilir. Ama bu nasıl bir mekanizmayla ortaya çıkabilir?

Akıl demek içgüdüleri baskı altına almak demektir. Nasıl oldu da bir canlı bu eşiği aşabildi? Bu nasıl bir mekanizmayla oluşabildi?

106

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kullanılmaması ve baskı altına alınması, canlının varlığını tehlikeye atmayacak tek içgüdü cinsel içgüdüdür. Bir tehlike karşısında kaçmayan, açlığını gidermeyen, susuzluğunu gidermeyen, bu içgüdülerine uymayan canlı ölür ve genlerini sonraki kuşağa aktaramaz. Ama cinsel içgüdüsünü bastıran canlı ölmez, sadece erteler. Yüksek memelilerde, sürünün en güçlüsü erkek tüm tohumu verir, diğerleri filen bir cinsel perhiz yaşarlar. Ama bu henüz toplum değildir. Ama bu bir ipucudur.

Peki, nasıl oldu da, bu içgüdüyü toplum adına bastırmak noktasına gelinebildi?

Elleri kavramaya uygun ve ayağa kalkabilen maymun benzeri canlı, sürekli olarak bir taş veya bir sopa kullanmaya başladığında, kendini besleyen bir süreç yaratır. Ellerinde alet olduğu için ellerini harekette değil, aleti kullanmak ve taşımakta kullanmak, yani dik durmak zorundadır. Dik durdukça da aleti daha iyi kullanacak, yaşamı için ona bağımlılığı artacaktır.

Hele o alet taşlar birbirine sürtülerek üretildiğinde, bu artık bu aleti üretmek ve kullanmak içgüdülerle olamayacağından, onu öğrenmek ve öğretmek gerekir. Bu ise başlangıçta taklitle bile olsa daha uzun bir çocukluk ve bakım dönemini gerektirir.

Ama aletin esas açtığı yol, insanın alet aracılığıyla ateşi kontrol altına alabilmesidir. Bugünkü insan, tümüyle ateşin çocuğudur. Ama ateşin kendisini yakmak, korumak da ekstradan bir eğitim ve bilgi gerektirir. Keza ateş, dik durmanın yanı sıra, pişmiş yiyecekler, vb., aracılığıyla daha küçük bir çene ve çene kaslarına olanak sağlayarak, dik durmanın yanı sıra beynin gelişmesi için ek bir olanak daha sunar.

Ama bütün bunlar çocukluğun ve gebeliğin uzamasını getirmiş olmalıdır. Bu ise sürüdeki dişi-erkek ilişkilerinde köklü dönüşümleri mümkün ve gerekli kılmış olmalıdır. Örneğin, dişiler daha uzun bir dönem hamile kalıp çocuk baktıkları için muhtemelen en güçlü değil, kendilerine daha çok yiyecek getirebilen erkekleri seçmeye başlamış olabilirler. Yani insan oluş, sonuçları bizzat birbirini ve kendini besleyen bir süreç olmalıdır.

Bütün bu gelişmeler sonucunda bir noktada, muhtemelen öğrenilen şeylerin artması ve bunun hamilelik ve çocukluğu uzatması nedeniyle her hangi bir yasak gelmiş olmalıdır. Bir yasak, bir kavrama dayanmasa, doğrudan bir gözleme dayansa bile ortaya çıktığı an otomatik olarak toplum da ortaya çıkar. Örneğin, aynı anadan doğan kardeşler uzun beraber çocukluk nedeniyle birbirlerini tanısalar bile, bunlar arasında bir yasak ortaya çıktığında otomatikman o kardeşleri diğerlerinden ayırır. Bu toplumsal bir örgütlenme demektir. Öte yandan, birbirine yasaklı olanlar aynı zamanda en yakın, birbirine yükümlü olanlardır.

107

Demir Küçükaydın

Yasak ve yükümlülük, yani parçanın bütüne tâbi olması birbiriyle ilişkili görülmektedir. Bu otomatikman bir akrabalık sistemi demektir. Örneğin, bir anadan doğan kardeşler birbirileriyle ilişki kuramayacaklardır, başka analardan doğanlarla kurabilirler. Kardeşler kendi soylarını koruyacaklardır. Ama bu mekanizmanın çalışabilmesi için, müthiş bir baskı gerekir cinsel içgüdüye karşı.

Ama bu sadece burada da kalmaz, bir kere bastırma olanağı ortaya çıkınca, bu ölüm ve acıdan kaçma güdülerinin bile baskı altına alınmasını da hem mümkün hem gerekli kılar. Kardeşleriyle cinsel ilişkide bulunamayacak, ama onlar için aç kalacak, ölecektir. Yani cinsel baskı ile birlikte, toplum, yani parçanın bütüne tâbi olması, bununla birlikte de bu bastırılan cinsel enerjiyi süblime etme, örneğin, acılara, ölüme, açlığa dayanma da mümkün ve gerekli hale gelir. Ölüm ve açlığın olmadığı noktada bu süblimasyon bir sanat olarak ortaya çıkar.

Cinsel içgüdü, dünyanın orta sıcak çekirdeği gibidir. Onun bastırılması muazzam bir enerji birikimine yol açar. Bastırma, yıldızların ortaya çıkışındaki termonükleer reaksiyonların başlaması gibidir. Bu süreç, tıpkı bir yıldızın kendi ağırlığı altında merkezinin çok ısınması ve bunun termonükleer reaksiyonlara yol açması gibidir. Bastırılması, bir tür ısınma ve nükleer reaksiyonlar yaratır. Hem toplumsal olanı (parçanın bütüne tâbi olması, açlık ölüm içgüdülerini bastırmak); hem toplumsal örgütlenmeyi (akrabalık sistemleri), hem dini (totem), hem ruhu (bilinçaltını), hem bilinci (aklı), hem sanatı (süblimasyon-yüceltim) mümkün ve gerekli kılar.

Toplum gibi doğa da hiçbir şeyi karşılıksız vermez, bütün bunların bir karşılığı vardır. Bu, insanın çıldıran hayvan olmasıdır. İşte bu, bastırmanın ortaya çıkardığı bilinçaltıdır; nevrozları, rüyaları, güdük fiilleri mümkün kılan, insanı “Ruhu” olan bir varlık yapan, onu çıldıran hayvan yapan. İnsanın ruhu olduğu için aklı vardır. Ruh olmadan akıl da olamazdı. Metafiziğin birbirine karşı olarak koyduğu akıl ve ruh; akıl ve eğilimler, aslında diyalektik olarak birbirinden ayrılmaz bir bütün oluştururlar. Bu anlamda insanı ruhun yarattığı bile söylenebilir.39 İşte aşağı yukarı böyle düşünüyordum ve psikoloji konusu ve insanın insan oluşuyla ilgili; psikolojinin konusunun ortaya çıkışını ve evrimini 39 Felsefede Ruh aklın karşılığı olarak kullanılır. Örneğin Hegel’in Ruhu gibi. Ya da Felsefedeki Ruh mu önce gelir Madde mi tartışmasında olduğu gibi. Bu akıl karşılığı Ruh ile, Psikolojinin konusu olan, eğilimler, bilinçaltı, nefis anlamındaki ruh farklıdırlar. Almanca’da Akıl anlamında Ruh için Geist; Eğilimler, Nefis anlamında ruh için Seele kavramı vardır. Türkçede Ruh daha ziyade Seele karşılığı olarak kullanılmaktadır. Geist karşılığı olarak ise Akıl kullanımı yaygındır.

108

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

açıklayan böyle bir teori geliştirmiş bulunuyordum. Kendime göre bir aydınlığa kavuştuğumu düşünüyordum.

12 Mart döneminde Kıvılcımlı’nın eski kitaplarını kütüphanelerde okur­ ken, onun kitaplarından birinde, “Diyalektik Psikoloji, Psikanalizin Ten­ki­di Geliştirimi” adlı bir kitabının yayınlanacak kitaplar listesinde adını görmüştüm. Kendisini aynı zamanda “ruh doktoru” da olduğunu da biliyor­ dum.40 Kitabının adının verdiği izlenime göre demek ki o da psikanalizi reddetmiyor, ama eleştirel bir şekilde geliştirmek gerektiğini söylüyor diye düşünüyordum. Demek ki pek yanlış yolda değilim diye düşünüyor ve Kıvıl­ cımlı’nın kitabının içeriğini çok merak ediyordum (Hâlâ da ediyorum).41 Bu kitap hiçbir zaman yayınlanmadı ve bunu bilmedim. Ama 1974 yı­ lın­da tam hapse girdiğim sıralarda, TSİP’i kuracak olanlar, ellerinde kalan malzemelerden birini, Kıvılcımlı’nın Tarih Öncesi, Tarih, Devrim, Sosyalizm adlı eserinin Kıvılcımlı’nın yayınlayamadığı “Tarih Öncesi” bölümünü, başka bir iki yazıyla birlikte “Tarih Tezi” adıyla yayınladılar. 42 Bu kitapta çok daha net olarak Kıvılcımlı’nın psikolojiye ilişkin değinmeleri bulunuyordu. Kıvılcımlı da, cinsel yasakların önemini vurguluyordu. Totem ve tabu konusuyla ilgileniyor ve insanın insan oluş sürecinde totemin önemini açıklıyordu.

Ve işte her şey yerli yerine de oturuyordu. Totem bir tür “Süper Ego”, toplum ve toplumsal örgütlenmeydi. Çünkü kandaşlar o totemden geldiklerinden bu aynı zamanda akrabalık sistemi, din ve toplumsal örgütlenmenin kendisi anlamına geliyordu.

Kıvılcımlı ayrıca insanın bilinçli olduğu kadar aynı zamanda bilinçsiz varlık oluşuna bu diyalektiğe de dikkati çekiyordu. Bu harika bir buluşmaydı. Böyle Kıvılcımlıdaki gibi mükemmel biçimde değil, ama çocuksu ve ilkel de olsa, aşağı yukarı benzer sonuçlara ulaşmış onları sezmiştim.

Kıvılcımlı’nın şu satırlarında adeta kendimi buluyordum: 40 Sanırım bu Türbe’nin oralardaki Fahrettin Kerim Gökay kütüphanesinde bir kitaptaydı ve kitap galiba el yazısıyla Kıvılcımlı tarafından F. K. Gökay’a ithaf edilmişti. F. K. G’nin daha sonra Kıvılcımlı’nın bir çalışmasını alıp kendi adıyla yayınladığını Kıvılcımlı anılarında bir yerde anlatır.

41 2000 yıllarını başında Kıvılcımlı’nın Komün Gücü adlı bir kitabı yayınlandı.

Kitabın orijinal metinlere dayanıp dayanmadığı belli değil. Kitabı yayınlayan ısrarla orijinalleri sunmaktan kaçınıyor. Ama kitabın Kıvılcımlı’nın bir kitap hazırlığı olduğu düşünülebilir. O daha ziyade serbest notlar tarzında bir kitap. Orada Kıvılcımlı tam da bu topumun ve insanın ortaya çıkışıyla ilgileniyor ve bu bağlamda birkaç kez Freud’u ele alıp eleştiriyor.

42 Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Tarih Tezi, 1974, Tarih ve Devrim Yayınları: 1.

109

Demir Küçükaydın

“[D]iyebiliriz ki, ilk toplumcul düzen: İnsanı insan, topluluğunu toplum (cemiyet) yapan güç Cinsel Yasak’la başladı. Âlet nasıl hiç bir hayvanda görülmeyen sonsuz gelişimli uzuv olduysa insanı bir anda bütün öteki uzuvlu hayvanların üstüne çıkardıysa, tıpkı öyle, cinsel yasak da insanı hiçbir hayvanda görülmeyen sonsuz gelişimli ruha kavuşturdu. Sürüyü toplum yapan madde âletse, ruh da cinsel yasaktır. Cinsel yasağın toplum içindeki etkisi, Totem teşkilâtı; kişi içindeki etkisi, bütün toplumcul heyecanların gergin yayı olarak pusuda yatan ŞUUR-ALTŞUUR tezadıdır. İnsanda kişiyi haberi olmaksızın iteleyen o yaman dinamitli ve inanılmaz patlangıçlı Alt şuur (inconscient), her hayvanda kişi ölçüsünde israf edilen nev’i yaran (döl yetiştirme) içgüdüsünü toplum yararına yöneltti. Cinsel yasak yüzünden, Totem teşkilâtı su sızdırmaz çelik bir kap, alt şuur o kabın içine hapsedilmiş barut oldu. Böylece hem hayvan cinsel içgüdüsünden, toplumcul TEŞKİLÂT ve ÜLKÜ sentezleri doğdu. İlk insanda, bugün toplumcul psikoz sanılacak kesinlikte aşırıca etkili bulunan TOTEM İNANÇLARI ancak cinsel yasakla izah edilebilir.” (Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Tezi) Benzer birçok satır bulunuyordu Kıvılcımlı’da: “Aşağı Vahşet konağında ilksel lobut ve kaba çakmak taşından âletler insanın bedenini (iki ayak üstüne dikleşip, iki el sahibi: Aygıt kullanıcı organ sahibi olmak üzere) maymundan ayırırken, ilk cinsel yasakların yarattığı Tös (TOTEM) ayırdı insan beyninde ‘RUH’ denen ENKONSİYAN’ı (insanın içinde ikinci kişiliği), ve insanla insan arasında LİSAN dediğimiz ‘soyut dilleşme = Langage abstrait’yi geliştirir.

Klâsik bilim Totemin hangi toplum konağında çıktığını belirtmez.

Yerinde göreceğiz. Toplum varlığının gelişiminde Totem, insanın hayvanlar âleminden ayrılışında, insan oluşunda en az aygıt kullanış kadar önemli rol oynar. Bugün maymunlardan ve başka hayvanlardan gelişi güzel sopa, taş vb., cansız nesne kullananlar görülüyor, Totem görülmüyor. Totem cinsel yasağa dayanan ilk sosyal düzen kuralıdır. Totemin temsil ettiği yasaklar, toplum içinde bölünmeleri ve örgütlenmeyi yarattığı gibi, kişi içinde de birbirinden habersizmişce iki ayrı dünya kurar; Cinsel arzuların içe püskürtümü ile doğan bilinmez enkonsiyon dünyamızla, yüzeyde görünen bilinir ve bildirir şuur (konsiyan) dünyamız...

110

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Hiç bir hayvanda bulunmayan bu ikilik tezaddı: İnsan kadar aydın şuurlu bir varlıkta şuursuzluğun (enkonsiyanın) örgütleşmesi, insan davranışlarında şuur dışı, elde olmayan güçlerin rol oynadığını insana sezdirmekte gecikmedi. İlk insanda bedenden ayrı bir ruh düşüncesi bu mekanizmanın yaratığıdır. Klâsik bilimin ‘ikilik’ gibi gördüğü ve bu vüzden binyıllardır içinden çıkamadığı, ‘muamma’ saydığı problem, insan varlığının iç dinamizmindeki o tezatlı birliğin metafiziğe sığmayışından ileri gelir. Onun için bedenle ruh tezaddını ölüm veya rüya ile izaha kalkmak, netice ile sebebin karşılıklı bağıntılarını unutmak olur.

Düpedüz ölüm olayı, hiçbir hayvanda bedenden ‘ayrı’ bir ruh sezişi yaratamaz: Tersine insan, hayvanlar âleminden uzaklaştıkça, ölüm olayına daha büyük önem verir. Ölüm, bedenden ayrı ruh sezisi vermemiş; tersine,daha önce insanın: kendi içinde ve toplum içinde bilinirle bilinmezin, konsiyanla enkonsiyanın örgütlendiğinin görmesi, ölümün de başka bir yaşantıya diriliş olabileceği kavramını ortaya çıkarmıştır. Rüya ise, psikanalizin belirttiği gibi, enkonsiyanın sembolü ve işidir. İnsanda ölüm gibi rüyanın da sosyal ölçülerde önem kazanması, ancak enkonsiyanın örgütlenmesiyle şuura çıkabilir.

Ancak insanda enkonsiyanı, Freud’un yaptığı gibi, mutlak ve bağımsız bir zat, bir tek başına ‘Entite’ saymak yanlıştır. Enkonsiyan bir tabii cevher değil, tarihi olay’dır. Doğrudan doğruya tabiattan değil, toplumdan gelir. Toplumda ilk cinsel yasaklarla birlikte, kişinin kafası, şuurun eremiyeceği bir enkonsiyan dünyasının etkileri altına girer. İnsanın içinde şuura zıt ama onsuz olunmaz bir enkonsiyanın, insanlar arasında kişiye zıt ama onsuz olunmaz bir toplumun doğmaları, birer sözcükle: İnsan RUH’unun ve insan TOPLUM’unun örgütleri TOTEM’in ürünleridir. İnsanın düşünen varlık oluşu da böyle başlar. Düşünce: Yanlışa karşı savaş demektir. İnsanın bütün hayvanlardan farklı olan bu savaşı, düşüncenin zekâ (intellekt) ve akıl (raison) ile işlemesinden ileri gelir. Zekâ, Tezatları kuran, akıl o tezatlardan ister istemez çıkacak sentezi, gerçek sonucu bulan bir çabadır. İnsanın kendi içinde ŞuurEnkonsiyan örgütlenmemiş olsa, tezatları kurma görevi, yâni zekâ bulunmaz ve bu görevin gerçek sonucunu çıkaran akılın sentezleri imkânsız kalır. Onun için ilk insanın o sapsağlam zekâsı, dürüst aklı, binlerce yıl boyu totemden kopuşamaz.

111

Demir Küçükaydın

İnsanın konuşan varlık oluşu daha başka türlü mekanizmaya dayanmaz. Freud, ‘Soyut dil’ sayesinde insanın ‘iç proseterini verbal tasavvurların kalıntılarına bağlamaya müsteit’ (F. TT) bulunduğunu yazar. İçimizde geçenleri ‘sözcük’ biçimine sokup kendimizden dışarıya, bağımsız varlıklar gibi fışkırtmamız, ilksel yasakların (cinsel elemanla enerji kazanıp elektrikleşmiş sosyal yasaklar bütününün; yoksa, Freudizmin metafızikçe soyutlaştırdığı mutlak cinsel yasakların değil) içimizde yarattığı (Konsiyan - Enkonsiyan) tezatlı oluşların kişileşerek dış dünyaya çıkmalarıdır. Demek konuşma (Dil=Lisan) zekâmızın kurduğu Bilinir-Bilinmez (Konsiyan Enkonsiyan) zıtlarını, aklımızın ulaştırdığı düşünce sentez sonuçlarına verilmiş sezilir totem biçimleridir. Söz, Duygu, düşünce, dileklerimizin bir çeşit totemleşmesidir. Sosyal yasaklar kişi içinde (Konsiyan-Enkonsiyan) zıtlıklarını, toplum içinde Kan=Gens zıtlıklarını yarattığı gibi, o tezatlı RUH ve TOPLUM örgütleri içindeki insanla insan arasında da kişi ruhunun totemleşmesi, biçimleşip, kişileşmesi demek olan DİLİ (lisanı) yaratmış olur.

O zaman, sürüden ayrı örgütlü-toplum, bütün öteki hayvanlardan bambaşka davranışlı - insan ortaya çıkar.”

Sonraki yıllarda Kıvıl­cımlı’nın bu harika satırlarının hiç dikkati çekme­ mesi ve tartışılmaması beni çok düşündürdü. Bunun elbette metafizik sosyolojilerle, burjuvaziyle, sınıfsal çıkarlarla ilişkisi olduğunu düşünüyor ve seziyordum. Bu elbette, bilimlerin tarihi, düşüncenin tarihi bağlamındaki çalışmalarımın da konusuydu. Ama bu somut tarihle ilgiliydi. Yani gerilemelerle, çarpılmalarla gerçek tarih, kavramların hareketi olarak soyut tarih değil.

Psikoloji ve psikanalizin tarihine de bu bağlamda bir ölçüde yönelmiştim. Eric Fromm’da bu konuda ipucu olacak, ilham verici satırlar bulunuyordu özellikle psikanalizin ABD’deki durumuyla ilgili olarak. Ama bizzat kendisi de aynı mutlak insan özü yanlışını yapıyor görünüyordu. Psikanaliz ve Marksizm’i birleştirmeye yönelik bütün girişimler, eninde sonunda bu temel yanlışı yapıyor görünüyorlardı. Bunun karşı ucunda da psikanalizi tümden bir reddediş bulunuyordu. Psikolojik süreçler tümüyle fizyolojik süreçlere indirgeniyordu. Bu süreci de incelemeliydi. *** Bir bilim olarak Psikolojinin evrimi bağlamında, Psikoloji’nin ortaya çıkışı da kafamı epey meşgul ediyordu.

112

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Psikolojinin ortaya çıkışı biraz bulutsuz gökte çakan bir şimşek gibiydi.

Bütün bilimler bağımsız bir bilim olmadan önce, felsefe biçiminde bir şekilde var oluyorlar, çocukluklarını yaşıyorlardı. Tarih ve toplum felsefeleri bir bakıma sosyolojinin atalarıydı. Ama psikolojide böyle bir durum görülmüyordu. Psikolojinin atası olacak bir ruh felsefesi yoktu. Felsefede Ruh, eğilimler değil, akıl anlamına sahipti. Okuduğum geçmişe ait orijinal metinlerde, yani edebi eserlerde de bugün bizim psikoloji dediğimiz anlamda pek bir şeyler bulunmuyordu.

Modern roman bir bakıma, bireyin psikolojisini anlatıyordu. Ama eski destanlarda, lirik şiirlerde insanların bugünkü gibi psikolojileri yoktu.

Onlarda gerçekten bu olmadığı için mi yoktu, yoksa vardı da bunu görecek bakış tarzı mı yoktu? Niye böyleydi?

Bunun cevabını daha sonra roman kuramı ve sanat, estetik üzerine, vb., okunanlarımda bulduğumu düşünüyordum. Bu son duruşmada Marks’ın Kapital’deki çözümlemesi ile ilgiliydi; özgür, her türlü “feodal” bağdan özgür, işgücünün varlığındaydı, birey’in ortaya çıkışındaydı bu sır.

Roman denen tür, birey ile birlikte ortaya çıkmıştı. Ama birey de, “feodal bağların” çözülmesiyle. Roman sanatı bir bakıma Psikolojinin atası gibi görünüyordu. Paralellikleri en kör göze bile batacak kadardı. Bu da ortak kökenleriyle ilgiliydi zaten. Nasıl kapitalizm öncesinde birey olmadığı için roman yoktuysa, aynı şekilde Psikoloji de yoktu. İnsan, ancak tüm toplumsal bağlarından koptuğu, bir birey olarak varolabildiği için psikoloji ortaya çıkıyordu. Bu anlamda en sağlıklı görünen modern birey bile ruhsal bakımdan patalojik bir vakaydı muhtemelen. Ama kapitalizmle birlikte bütün insanlar patalojik bir vaka olduğundan, kapitalizm öncesinin insanlarını kendimiz gibi sanıyorduk muhtemelen.

Kapitalizm öncesinde, roman yoktu, çünkü romanın konusu yoktu: Birey yoktu, dolayısıyla onun dramı yoktu. Psikoloji de muhtemelen tam bu nedenle yoktu. Bu nokta derinliğine incelenmeliydi. Bugün de epik sanat, lirik sanat yoktur, çünkü kapitalizm öncesinin insanı yoktur. Buradan giderek tarihi roman olamayacağı, çünkü tarihte romanın konusu olacak insanlar olmadığı, tarihi romanın aslında bugünün insanlarını tarihe taşımak, bir tür onları başka bir dekor içinde yaşatmak olduğu sonucuna ulaşıyordum.

Bütün bu akıl yürütmelerden şöyle bir sonuç da çıkıyordu: Bugünün insanı muhtemelen eski çağların insanından çok daha fazla psikolojik olarak hastaydı. İnsanın, insan oluş sürecinin, yani bilincin ve bilinçaltının oluşum sürecinin çocuklukta embriyonal boyutlarda tekrarlanması için kapitalizm hiç de elverişli bir rahim oluşturmuyordu muhtemelen. Bu ne113

Demir Küçükaydın

denle ruhlar kapitalizm öncesi olduğundan daha çarpık oluyordu büyük olasılıkla. Psikanalizin orta çıkışının bir nedeni bireyin varlığı ise diğer nedeni de modern toplumun insanı olan bireyin ruhunun çocukluktaki şekillenmesinin sağlıklı bir ruhsal oluşuma olanak vermeyen bir ortamda gerçekleşmesi olmalıydı.

Soruna böyle bakınca, toplumun birey atomlarından meydana geldiği şeklindeki anlayışın da, ancak kapitalizmde var olabilecek bir anlayış olduğu; bunun aslında kapitalist toplumun örgütlenmesinin, kapitalist toplumdaki bireyin zihinde bir yansıması olduğu görülüyordu.

Dolayısıyla, hep bu anlayışa dayanan psikanalizin aynı zamanda, doğrudan savunmasa bile, hep bireye yönelerek, onu anlamaya çalışarak, ondan hareketle toplumu anlamaya çalışarak (tıpkı romanın kapitalist toplumun sanatı olması, en antikapitalist gibi görünen şekillerinde bile varlığıyla, bireyi ele alarak kapitalizmin ideolojisini yeniden üretmesi gibi)43 ideolojik bir işlevi bulunuyor ve bireyin olmadığı bir tarih ve toplumu kavrayış dışında tutuyordu.

Bu konular üzerine yoğunlaşmayı düşünüyordum ilerde, ama hiçbir zaman buna fırsat olmadı. Ne var ki özellikle romanları okurken hep kafamın bir kenarında bu sorular olarak okudum. Bu birikimler ilerde, dinin tümüyle üstyapı olduğu; dinin dışında hiçbir “üstyapı kurumu” bulunmadığını görmeyi kolaylaştırdı muhtemelen. *** Daha sonra Troçki ile karşılaşıp onu öğrenmeye çalıştığım dönemlerde psikoloji ve psikanaliz ile ilgili değinmelere Troçki’de rastladım.

Troçki’nin Freud ve Pawlow’un yöntemleriyle ilgili olarak yaptığı kuyunun ağzından bakma ve onun dibinde araştırma benzetmeleri tıpkı benim jeologların sondaj benzetmesine benziyordu ve o da psikolojinin konusunu üstte, altında toplumun organik ve fizyolojik süreçlerinin bulunduğu bir geçiş alanı olarak görüyordu. Şöyle yazıyordu: “İdealistler Ruhu bir dipsiz kuyuya benzetirler. Hem Freud hem de Pawlow kuyunun dibinde fizyolojinin olduğuna inanırlar. Pawlow dalgıç misali daha derinlere dalar ve kuyuyu dipten yukarı doğru titizce tarar ve araştırır. Freud ise yukarda kenarda durur ve suları

43 Yani “Medyum Mesajdır”. Yani romanın savunduğu ideoloji ne olursa olsun, o var oluşuyla kapitalist toplumun ideolojisini yeniden üretir.

114

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

delercesine bir bakışla dipteki olayları ve objeleri araştırmaya çalışır.”44 Troçki’nin Kıvılcımlı gibi psikanalize olumlu yaklaşması ve onu biyoloji ve sosyoloji arasında bir geçiş bilimi olarak görmesi hiç de rastlantı olamazdı: Bu onların birbirilerinden bağımsızca benzer yaklaşım ve sonuçlara sahip olduğu şeklindeki düşüncemin yeni bir desteğini oluşturuyordu.

Stalinizmin Psikanalizi reddederken Troçki, Kıvılcımlı gibilerin onu eleştirel olarak sahiplenmesi ve geliştirmeye çalışması veya geliştirilmesi gereğinden söz etmesi bir rastlantı olamazdı.

Daha sonra “Batı Marksizmi” ile özellikle “Frankfurt Okulu” veya “Eleştirel Teori” ile tanıştıktan, onların Freud ve Marks’ı bir teorik senteze kavuşturma çabalarının varlığını ve Reich ve Fromm gibilerinin bile bu gelenekle bağları olduğunu öğrendikten sonra Kıvılcımlı, Troçki ve Eleştirel Teori arasındaki bu ortaklığın hiç de rastlantısal olmayacağı sonucuna ulaştım.

Ne var ki, kimi sonuçları okudukça Troçki ve Kıvılcımlı’daki doygunluğu bulamadım. Onlarda eksik ve yanlış olan bir yan vardı. İster istemez, modern toplumun bireyini evrensel bir insan gibi anlama hatasına düştüklerini düşünüyordum. *** Ulusların ruhsal durumları üzerine, özellikle Avrupa’da yaşayıp farklı ulusların ortak ve farklı özelliklerini gözledikten sonra daha fazla düşünmeye 44 Keza şu satırlar da bu bağlamda ele alınabilir: “Antropoloji, biyoloji, fizyoloji ve psikoloji, tüm kapsamıyla vücut ve ruhu geliştirmek ve mükemmelleştirmek görevini insanoğlunun önüne koymak için dağlarca materyal biriktirdi. Psikanaliz, Sigmund Freud’un ilham veren eliyle, şiirsel olarak “ruh” diye adlandırılan kuyunun kapağını kaldırdı. Ve ortaya ne çıktı? Bizim bilinçli düşüncemiz, karanlık psişik güçlerin işinin yalnızca küçük bir parçasıymış. Bilgin dalgıçlar okyanusun derinliklerine indiler ve orada esrarengiz balıkların fotoğraflarını çektiler. Kendi psişik kaynaklarının derinliklerine inerek, insan düşüncesi ruhun esrarengiz itici güçlerini aydınlatmalı ve onları akıl ve iradeye tâbi kılmalıdır.

Bir zamanlar kendi toplumunun anarşik güçleri için yaptığı gibi, insan bir kimyagerin havan ve imbiğinde kendi üzerinde çalışmaya koyulacaktır. İlk defa insanoğlu kendisine bir hammadde veya en iyisi yarı bitmiş bir fiziksel ve psişik ürün olarak bakacaktır. Sosyalizm, zorunluluk aleminden özgürlük alemine bu anlamda da bir sıçrama anlamına gelecek, tüm çelişkileri ve uyumsuzluğuyla birlikte bugünün insanı yeni ve daha mutlu bir ırkın yolunu açacaktır.”

115

Demir Küçükaydın

başladım. Burada kastedilen gelenekler, tarihsel gelişimin yarattığı farklar, mantalite farkları değildir. Örneğin, İngilizlerin ve Fransızların ırkçılığı ile Almanların ırkçılığı oldukça farklıdır. Onlar büyük sömürge imparatorlukları olduğu için çok rafine bir ırkçılıktır, ama Alman büyük sömürge imparatorluklarına sahip olmadığından ve hep bunun için savaşlara girdiğinden çok kaba ırkçıdır. Kastedilen böyle farklar değildir burada.

Bu farkları yaratan süreçler, aynı zamanda başka mekanizmalar aracılığıyla muhtemelen koca bir ulusu psikolojik olarak da hastalıklı bir hale getiriyordu, kapitalizmin zaten yarattığına ek olarak. Özellikle Almanya’da kapitalizme geç girme, bu nedenle sermayenin ihtiyaçlarına uygun insan yetiştirmek için yeni kuşaklara korkunç bir yüklenme, bunun çocukların ruhunda yaptığı tahribat, sonra bu ruhsal bakımdan sakat bırakılmış kuşakların aynı sakatlığı kendi çocuklarına devretmeleri tarzında bir fenomenin varlığını sezdiriyordu.

Bir ulusal devlette yaşayanlar, aynı tarzda eğitim görüyorlardı. Bu eğitim, çocuğun ruhsal şekillenme döneminde, çocuğun ruhunda büyük tahribatlar yapıyordu. Böylece koca bir ulus, hastalıklı ruhlardan insanlardan oluşuyor ve bunlar da çocuklarını kendileri gibi hastalıklı eğitiyorlardı büyük ölçüde.

Benzeri Türk ulusunda da görülüyordu. Türkler, hafıza kaybına uğramış bir ulus görünümü arz ediyorlardı. Kültürel ve genetik olarak büyük ölçüde Ermeni, Rum, Kürt, Kafkaslı ve Balkanlı olmalarına rağmen, kendilerini tanımlamaları bütün bu gerçeği unutma ve reddetmeye dayanıyordu. Bu da koca bir ulusun tıpkı bir insanda olduğu gibi, ruhsal bakımdan sakat olmasına yol açabiliyor; bu sakatlık da büyük ölçüde en kanlı gericiliğe uygun bir bitek toprak oluşturuyordu.

Bu “Uluslar psikolojisi” denilebilecek alan gerçekten incelemeye değer bir alan oluşturuyordu. Bunu mümkün kılan ulusal devletlerin standartlaşmış eğitimi ve insan tipleri yaratmasıydı. Bu kapitalizmin sakatlamasına ek bir sakatlamaydı. Diyelim ki, demokratik bir ulusçuluğa dayanan ülkelerin insanlarında böyle ek bir sakatlama bulunmayabilirdi. Bu aynı zamanda, kapitalizmin de insanı oluşum sürecinde psikolojik olarak sakatladığı gerçeğiyle birlikte, akıl almaz gibi görünen birçok fenomeni açıklıyor olabilirdi.

Eğer bu toplum hala tümüyle hastalardan oluşmuyorsa, bunu büyük ölçüde hala kapitalizm öncesinin kalıntısı olan, ailelerdeki geleneklere, yeterince kapitalizme geçememiş köy topluluklarına, eskinin kalıntısı başka geleneklere borçluydu.

Bütün bunlarda sorun, şöyle anlaşılabilirdi. Örneğin, ana karnındaki embiryon yeterli gıda alamaması gibi durumlarda nasıl hastalıklı ve güç116

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

süz hatta sakat bir organizmaya sahip olursa; benzer şekilde toplumun rahmindeki çocuk da yeterince sevgi, ilgi görmemişse onun ruhu de hastalıklı, güçsüz, hatta sakat olur. İşte kapitalizmin ruhun böyle sağlıklı bir gelişiminin koşullarını ortadan kaldırdığı noktasındaydı sorun. Buna ayrıca kapitalizme geç girişlerde; gerici ulusçuluğun ekstradan bu sakatlıkları etkilemesi söz konusuydu.

Sonra da bu ruhsal olarak sakatlanmış nesillerin kendi çocuklarına da bu sakatlığı aktarmaları söz konusu oluyordu.

Psikoloji ve Marksizm’in bu anlamda bir sentezinden söz edilebilirdi.

Yani sadece insanın değil, modern insanın ruhunu anlayacak anahtarı bize yine Marksizm verebilirdi. Çünkü modern insanın çarpık ruhunu yaratan bireyi ve ulusları açıklayacak kavramları Marksizm verebilirdi. Böylece psikoloji de, her zaman kendisini baştan çıkarmış, psikolojik süreçlerle toplumu açıklama tuzağından kurtulup, toplum aracılığıyla psikolojiyi anlama olanağına kavuşabilirdi. *** Elbette bütün burada anlatılan psikoloji hakkındaki görüşler her zaman spekülatif ve daha ziyade araştırmalara yol gösterecek teorik önermeler olarak kaldı ve hiçbir zaman çalışmalarımda pratik sonuçları olmadı.

Ekoloji Canlı ve cansız doğanın hareket yasalarını kavramak için doğa bilimlerindeki okumaların bir yan ürünü, enerji ve ekoloji sorunlarına yoğunlaşmam oldu. Yetmişli yılların ortalarında bu konularda henüz ne bir sosyal hareket vardı, ne de gelişmiş bir literatür. Hele Türkiye’de faşistlere karşı mücadelenin insanların gündemindeki esas sorun olduğu bir dönemde bunlara karşı en küçük bir ilgi bile bulunmadığından, bu konudaki düşüncelerim tamamen kişisel bir çerçevede oluşuyordu.

Ekoloji sorunlarına ilk ilgim çocukluğumun geçtiği Soma’da başlamıştı. Soma’da linyitlerin enerjisini arttırmak ve klasifiye etmek için, bizzat kendimin de çalıştığı “Lavuar”da (Linyiti yıkayarak kalorisini yükseltme ve ayrıştırma tesisleri) Bakırçayı’nın suyunun kullanılması nedeniyle, bu çayın nasıl siyah aktığını görmüş ve bunun aslında doğayı tahrip etmek anlamına geldiğini çocuk yaşımda sezmiştim.

Yine aynı yıllarda, yanında çıraklık yaptığım fotoğrafçıda, tütün ekimi için belge çıkartmak için gelen köylülerin, “Bu ilaçlar çıktı çıkalı hastalıklar 117

Demir Küçükaydın

da arttı” gözlemlerini duymuştum. O yıllarda, Mavi Küf diye bir hastalık tütünleri mahvediyordu. Buna karşı da çok şiddetli zehir olan Folidol diye bir ilaç kullanılıyordu ve her yıl ya nasıl kullanılacağını bilmediği için ya da yanlışlıkla başka yerde kullandığı için ölümler olurdu. Birbirine kavuşamayan âşıklar Folidol içerek intihar ederler, pazar yerlerinde Homeros’un soyundan kör destancılar onların hikâyelerini anlatırlardı.

Köylülerin bu değerlendirmelerine, kasabanın okumuş yazmış takımının değer vermediğini, onların gerici olduklarını söylediklerini, yenilikleri kabul etmek istemediklerini duyardım. Ama beni bunca köylünün aynı sonucu çıkarmış olması düşündürüyordu. Böylece, pek bilmeden, ilerlemecilik ile ekoloji sorunlarıyla çok eski bir dönemde, ta çocukluğumda karşılaşmış oluyordum.

Daha sonraki hapisliğimde Niğde Çimento Fabrikası’nın yanı başında Niğ­ de Cezaevinde yattığımdan ve rüzgâr bize doğru estiğinde koğuşun 15x15 metre boyutlarındaki bahçesinde her gün bacadan üzerimize yağmış bir teneke çimento tozu süpürdüğümüzden, çevre kirlenmesinin bir kurbanıy­dık ve hata devletin bizleri oraya koyarak çimento tozları aracılığıyla sağlığımızı tahrip ederek bizlere bir tür suikast yaptığını bile düşünüyorduk.

Biraz da bu çevre felaketinin bir kurbanı olma nedeniyle, ekoloji her zaman ciddi biçimde ilgimi çekiyordu. Ama sorunla daha bilimsel düzeyde ilgilenmem, doğa bilimlerindeki, varlığın hareket yasalarını bilme bağlamında doğa bilimlerinde okumalarla da ilgiliydi.

Bu da şöyle iki ayrı koldan ortaya çıkıyordu.

Birincisi modern biyolojideki anlayışa göre, hayat birlikleri (şimdi “ekosistemler” deniyor) tıpkı yaşayan bir canlı, canlı bir organizma gibi; tümüyle dünya bile yaşayan bir organizma gibi kabul edilebileceğine göre, üretim ve yeniden üretim bu makro ve mikro ekosistemleri yıkmamalı, onların tâbi olduğu yasalara tâbi olmalıydı. Aksi takdirde insan türünün varlığı tehlikeye girerdi.

Doğayı itaat altına almak, ancak ona itaat etmekle mümkün olabilirdi.

Hâlbuki modern kapitalist toplumda, rasyonalitenin ölçüsü kârdı. Tek tek her işletme kendi kâr amacı açısından rasyonel olsa bile, bu tümlük söz konusu olduğunda irrasyonel oluyor ve var oluşu tehdit ediyordu. Kâra dayanan bir ekonomi ile insan ihtiyaçları ve doğa arasında optimum bir denge arayan bir ekonomi bir arada bulunamazdı.

O halde, sosyalizm için, kapitalizme karşı, onun insanın var oluş koşullarını ortadan kaldırması nedeniyle de insanlar mücadeleye çağırılabilirdi. İşin doğrusu bunun niye yapılmadığını, bu sorunun niye ilgi çekmediğini hiç anlayamıyordum.

118

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir diğer sorun da şuydu: Kapitalizm bir geniş yeniden üretim yordamı olduğuna göre, sürekli büyümek zorundaydı. “Durmayalım düşeriz” onun yasasıydı. Ama bu büyüme bir gün dünyanın fiziksel sınırlarına toslamayacak mıydı? O halde, üretimin doğanın sunduğu olanaklar ve insanların ihtiyaçları arasında bir dengeyi güderek yapılması gerekiyordu. Gelecek kuşakların var oluş koşullarını yok eden bir büyüme kabul edilebilir değildi. Kapitalizmde ise bu mümkün olamazdı.

Demek ki, sadece “kalkınma” için değil, gereğinde “kalkınmama” için de sosyalizm gerekiyordu. Sermaye var ise büyümemek mümkün değildir, insanlar ancak kullanım değerleri üretimine dayanan bir ekonomide buna kendileri karar verebilirler. O halde, bu sorundan dolayı da insanlar sosyalizm için mücadeleye çağrılabilirlerdi. Bu sorunlar belki Türkiye gibi geri ve gericiliğin egemen olduğu ülkelerde bir yankı bulamasa bile, gelişmiş ülkelerde bir yankı bulabilirdi.

Daha henüz ortada ekoloji hareketi yokken, bir bakıma böyle bir harekete ihtiyaç olduğunu ve bunun muazzam bir antikapitalist potansiyel taşıdığını düşünüyordum.

Elbet o zamanlar birkaç on yıl içinde dünyaya sosyalizm geleceğini düşündüğümden, bunun bir yan ürün olarak planlı bir ekonomiyle hallolacağını varsayıyordum.

Ama kâr yasası ve sürekli büyüme, üretimin ve tüketimin planlı bir düzenlenişine olanak sağlamadığı, bu dünyayı tahrip ettiği için de insanlar sosyalizme çağrılabilirdi. Sosyalistler ise bunu hiç ciddiye almıyorlardı.

O sıralar, Ankara’da kışları hava kirlenmesi çok korkunç boyutlara varmıştı. Bu can alıcı soruna dayanarak, buna karşı bir hareket örgütlenebileceği türünden öneriler yapıyordum dışarıdaki arkadaşlara. Ama tabii kimse böyle şeylere ilgi duymadığı gibi, biraz da alayla karşılanıyordu.

Ayrıca tarih çalışmaları içinde de ekolojik sorunlarla karşı karşıya gelmeye başlamıştım.45 Yucatan Yarımadası’ndaki Maya kalıntıları, bütün diğer tarihi kalıntılardan farklı olarak, sanki terk edilmiş madenci kasabaları gibiydiler. Yani istilacılar yıkmamıştı ya da bunlar sonra gelen uygarlıkların eserlerinin altında kalmamışlar ve toprağa gömülmemişlerdi. Onları yıkan ve yok eden, Aztek ve İnka uygarlıklarında olduğu gibi İspanyollar değildi. Çok önceden, birden bire terk edilmişler gibi bir durum vardı. Bu muhtemelen 45 Keza, Kıvılcımlı’da da medeniyetlerde toprağın verimliliğinin azalması konusuna ilişkin değinmeler bulunuyordu. Keza Girit adasında keçilerin yaptığı tahribat ve sonuçları gibi ta eski Yunanlılara kadar gider bu gözlemler.

119

Demir Küçükaydın

bir ekolojik felaketin hiç de öyle bir uzak olasılık ve fantezi olmadığını gösteriyordu. Bunun nedeni de muhtemelen tropik ormanların çok kritik, hemen kırılabilir dengeleri olabilirdi.

Yucatan Yarımadası’ndaki Maya uygarlığının neden yok olduğu konusunda, o zamanlar sorunu Ekoloji bağlamında, toprağın gücünü yitirmesi ve bu nedenle şehirlerin terk edildiği şeklinde açıklayan teoriler okumuştum.46 *** Doğa bilimleri ve Tarih’in ortaya çıkardığı bu ekoloji ile yüzleşmelerin yanı sıra Tarihsel Maddeciliğin bir kategorisi olan üretici güçlerin ve emek üretkenliğinin, doğa bilimlerindeki kavramlara göre tam ne olduğunu düşünürken de enerji sorunu ve dolayısıyla ekoloji sorunu ile karşılaşıyordum.

Bu karşılaşma söyle bir akıl yürütmenin sonucu olarak ortaya çıkıyordu: Marks’ın öğretisine göre, üretici güçlerdeki gelişme toplum biçimlerindeki değişimin motorudur ve üretici güçlerdeki gelişme, son duruşmada emek üretkenliğinde artış demektir.

Peki, ama nasıl olmaktadır da teknik gelişmeye bağlı olarak emek üretkenliği artmaktadır? İnsanın emeği hep aynı emektir. Nicel olarak değişmiyor kabul edilebilir. Enerjinin korunumu yasasına, yoktan hiçbir şey var olmayacağına göre kaybolan nedir ki bu aynı emekle daha çok ürün elde edilmektedir? Başka bir yerde kayıp olması gerekir.

Diğer bir ifadeyle, emek nasıl olmaktadır da kendisinin yeniden üretimi için gerekenden daha fazla bir ürün yaratabilmektedir? Yani artı ürünü yaratan nedir? Bunun nasıl bir fiziksel temeli ve açıklaması bulunmaktadır?

Ekonomi politik bunu veri kabul etmektedir. Teknik gelişmeyle emek üretkenliği artıyor demektedir, ama fiziksel olarak bu nasıl olmaktadır?

Soruna fiziksel olarak bakıldığında, enerjinin korunumu yasası geçerliliğini sürdürdüğüne göre, diyalektik olarak bu her artışın kendi zıddıyla bir arada bulunması gerektiğinden, eksilen nedir?

Emeğin kullanımının, ancak kendisinin yeniden üretimi kadar bir ürün ürettiği bir emek üretkenliği düzeyinde bulunduğu bir durum düşünülebilir.

Böyle bir toplumda ne sınıflar, ne kapitalizm mümkün olamaz. Çünkü artı ürün, (dolayısıyla artı değer) dolayısıyla sömürü mümkün değildir. Peki, 46 Bugün konuyu açıklayan başka teoriler var. Bunlardan biri de, okyanustaki akıntıların yönünün değişmesi nedeniyle uzun süren kuraklık dönemidir. Aslında bu da ekolojik bir teoridir ama insan eyleminin sonucu değildir. Sanırım en güçlü teori durumunda olan bu.

120

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

nasıl olmaktadır da işgücü kendisinin tüketiminden daha fazla bir enerjiyi üretmektedir? Bunun kaynağı nedir?

Bunun üzerine düşününce şöyle bir sonuca ulaşıyordum: Emek üretkenliğinin artması, üretim sürecine farklı enerji kaynaklarının sokulması ve bunların kullanılabilmesi demekti. Emek üretkenliğinin, dolayısıyla kendisinin tüketiminden daha fazla üretebilmesinin, yani artı ürünün sırrı, birikmiş enerjinin kullanımı ve bu enerjinin yine bizzat enerji elde edilmesi için kullanımı durumunda, tüketilenden daha fazla üretilebilmesindeydi.

Eğer bu fiziksel özellik olmasaydı, örneğin, enerjiyi elde etmek için harcanan enerji elde edilen enerjiye eşit olsaydı, emek üretkenliğinde bir artış olamazdı.

Yani aslında emek üretkenliğinde artış olarak görülen enerji üretmekte kullanılan enerjinin, kendisinin tüketiminden daha fazla enerji ortaya çıkarmasındaydı. Bu da son duruşmada depo edilmiş enerjiydi. Aynı emeğin giderek daha fazla enerji (ürün) elde etmesinin kökeninde bu vardı.

Buradan da şu sonuç çıkıyordu: Emek üretkenliğindeki artış son duruşmada, kullanılan enerji kaynaklarındaki artıştır.

Yani eğer üretici güçleri teknik olarak ele alırsak, tekniğin de özü, son duruşmada o tekniğin dayandığı enerji idi. Yani üretici güçler de, enerji kaynağı ve bu kaynağı üretimde kullanmayı sağlayan makineler, araçlar, yöntemler olarak analiz edilebilirdi.

Tıpkı üretim güçleri ve üretim ilişkileri gibi bir ilişki söz konusuydu enerji ile aletler ve araçlar arasında. Verili bir enerji kaynağı çerçevesinde belirli teknikler varolabiliyordu. Ve bu da emek üretkenliği enerji kaynağına bağlı olduğundan, emek üretkenliğini sınırlıyordu. Yani verili bir enerji kaynağı çerçevesinde emek üretkenliği, ancak belli bir sınıra kadar arttırılabilirdi. Enerji kaynağının değişmesi ise yepyeni teknikleri gerekli ve mümkün kılıyordu. Üretici güçler nasıl toplumun çekirdeği ise bütün üretim ilişkileri ve üstyapı nasıl onun üzerinde veya etrafında şekilleniyorsa ve son duruşmada üretim ilişkilerini üretici güçler belirliyorsa, üretici güçlerin de, tekniğin de çekirdeği enerji ve onun kaynağı; “Üstyapısı”, “Elektron Sferi”; “Sitoplâzması” da o enerjiyi kullanan ve üreten aletlerdi. Enerji kaynağı toplumun çekirdeğinin de çekirdeği idi. Üretici güçlerin gelişme seviyesi nasıl toplumu belirliyorsa, teknoloji ve aletler de son duruşmada enerji kaynağına bağlı olduğundan, üretimde kullanılan enerji, toplum biçimini belirliyor sonucu çıkarılabiliyordu. Bu sonuç gerçekten tamı tamına uyuyordu gerçek tarihsel sürece de.

121

Demir Küçükaydın

Böylece insanlık tarihinin komün, antika uygarlık, modern kapitalizm şeklinde; el değirmeni, yel, su veya hayvan gücüne dayanan değirmen, buharlı değirmen tarzında üç teknoloji düzeyiyle tanımlanan bu şemasını, enerji kaynaklarına göre de tanımlayabiliyordu: Kol gücü: komün; hayvan, su ve rüzgâr gücü: Tarım Uygarlıkları (Antik Uygarlıklar); Fosil yakıtların gücü: Modern Kapitalizm.

Kol veya insanın kas gücünün tek üretim faktörü olduğu dönemde emek üretkenliğinin sınırlarını bu güç belirler. Ne kadar isabetli oklar, ne kadar keskin baltalar, ne kadar uzağa giden mızraklar, ne kadar keskin kılıç veya bıçaklar olursa olsun, kanoların kürekleri veya biçimleri ne kadar gelişmiş olursa olsun emek üretkenliğinin belli sınırları vardı. Zaten teknikteki gelişmeler bu enerji kaynağını daha efektif kullanmaktan ibarettir.

Benzer şekilde ehlileşmiş hayvanların gücü, rüzgâr ve su gücü de esas olarak toprak temelinde üretime dayanır. Bütün teknik gelişmeler bu güçlerin daha efektif kullanımı çerçevesindedir ve enerji kaynağı bu olduğu sürece emek üretkenliğindeki gelişmeler küçük gelişmeler olarak kalırlar.

Beş bin yıl boyunca tekniğin gelişmesi tümüyle bu küçük gelişmelerden ibarettir. Aslında çoğu kez farklı kavimlerin geliştirdiği tekniklerin yaygınlaşmasıdır bu, yani farklı coğrafyaların olanaklarıdır.

Aynı şekilde, bugünkü emek üretkenliği yükselişi de bütünüyle kömür ve petrol gücünün (ki bunlar da son duruşmada aslında, depolanmış güneş enerjileriydiler) üretimde kullanılıyor olmasına bağlıydı.

Tâbii buradan şu sonuca ulaşıyordum. Emek üretkenliği enerji kaynağına bağlı olduğuna göre emek üretkenliğindeki artışın bugünkü fosil ve nükleer yakıtlar çerçevesinde belli sınırlara takılması gerekir. Çünkü bunlar sınırlı kaynaklardır. Ayrıca bu sınırlılık sadece onların rezervlerinin sınırlılığından değil, aynı zamanda kullanılmaları durumunda dünyada toplumun varlığının doğal koşullarını ortadan kaldırmalarından gelir.

Bu sınırları daha da daraltır. Kömür ve petrol son duruşmada hidrokarbon bileşikleridir. Bunların yakılması, başta karbondioksit, başka karbon bileşiklerinin üretilmesi demektir. Milyonlarca yılda atmosferden alınmış karbonun tekrar serbest kalması, hayatın var oluş koşullarını ortadan kaldırır. (O zamanlar nükleer artıkların atılması diye ciddi bir sorun olduğunu bilmiyordum ve bunun üzerine düşünmüyordum).

Dünyaya gelen güneş enerjisinin kullanıldığını varsayalım. Ama bu da sınırlı bir enerjidir ve bunun kullanılabilir bölümü daha da sınırlıdır.

Bu sınırlı enerji kaynaklarıyla emek üretkenliğini arttırmanın belli sınırları vardır. Hâlbuki komünist toplum emek üretkenliğinin çok yüksek bir düzeyini var sayar. Enerji kaynağı ve emek üretkenliği arasında doğru122

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

dan bir ilişki olduğuna göre, sınırlı bir enerji kaynağıyla sınırsız bir üretim artışı (Ham maddelerin sınırlı olmadığı var sayılsa bile) olamayacağından, fosil yakıtlara dayanarak komünist topluma geçilemez.

Buradan da şöyle bir sonuç çıkarıyordum: Sınırsızlığıyla, ancak termonükleer enerji komünizmin enerji kaynağı olabilir. Yani dünyada yaratılacak suni güneşler ile ancak komünist topluma geçilebileceği sonucunu çıkarıyordum. Güneş enerjisi ve fosil yakıtlar olsa olsa buna bir geçiş aracı olabilirler. Eğer fosil yakıtlar olmasaydı emek üretkenliği bir noktada takılabilirdi. Veya teknik olarak belki termonükleer enerjiyi kullanmak hiçbir zaman mümkün olmayacaktır. Bu durumda zenginlikler gürül gürül akmayacağından toplumun evrimi örneğin, herkesten emeğine göre, herkese emeği kadar ilkesinde takılabilirdi. Böylece farkına varmadan zenginliklerin veya emek üretkenliğinin sınırlı veya düşük olması veya bizzat buna toplumun zorunlu olması durumunda ne olacağı, yani üretici güçlerin gelişiminin önündeki engelleri kaldırmak hedefinin geçerli olmayacağı sorunuyla potansiyel olarak karşılaşma noktasına geliyordum. Ama verili teknik düzeye bakarak düşüncemin akışı bu noktaya değil, aşırı olgunlaşmışlık sorununa kayıyordu.

Yani üretici güçlerin gelişim düzeyinin, artık gerek elektronik otomasyon, gerek nükleer enerjinin kullanıma başlanmış olması nedeniyle, bırakalım sosyalizmi neredeyse komünizm için bile olgunlaşmış olduğunu; bir bakıma dünyanın sorunlarının bu aşırı olgunlaşmadan dolayı ortaya çıktığını, ortada adeta olgunlaşmayı aşmış bir çürüme olduğunu düşünüyordum. (Tâbii o zamanlar nükleer enerjinin kullanımının sorunlarından habersizdim ve termonükleere geçiş için onu bir ara aşama gibi görüyordum. Teorik bir olasılık olarak ön gördüğümü pratik bir sorun olarak görmüyordum.)

Buradan da şöyle bir sonuca ulaşıyordum: Sosyalistlerin ve sosyalist hare­ketin sorunu, bu aşırı olgunlaşmışlığa uygun bir biçime ulaşmaktır.

Yani üretici güçlerin gelişememesi değil, varolan ilişkilere göre aşırı gelişmişliği sorundur. O halde sosyalizm dünya ölçüsünde uzak veya yakın bir geleceğin değil, günümüzün çok acil bir sorunudur.

Böylece ekoloji ve enerji sorunları beni farkına varmadan “aşırı olgunlaşmışlık” tespitiyle, Troçkizmin problematiğinin; teorik bir olasılık olarak gördüğüm enerji kaynaklarının ve emek üretkenliğinin sınırlılığı tespitiyle daha sonra karşılaşacağım ekoloji hareketinin problematiğinin kenarına getirmiş oluyordu.

Ama böyle olduğundan bihaberdim. O zamanlar ne ekoloji hareketi vardı ne de Troçkizm hakkında bir şey biliyordum.

123

Demir Küçükaydın

*** Enerji konusu, başka bir problemi daha önüme koyuyordu. Marks’ın önermesine göre üretici güçlerin gelişmesinin belli bir seviyesinde, varolan üretim ilişkileri o güçlerle çelişkiye düşüyordu. Yani üretici güçlerin belli bir seviyesi belli üretim ilişkilerine denk düşüyordu. Ve yeni üretici güçlerin, eski üretim ilişkilerinin içinde ortaya çıkması gerekiyordu. Devrim teorisi bütünüyle üretici güçlerin geliştiği kabulüne dayanıyordu.

Eğer böyle ise bu önermeye göre önce el, yel ve hayvan gücüne dayanan klasik uygarlık (Batı feodalizmi) içinde fosil yakıta dayanan sanayinin ortaya çıkması, yani üretici güçlerin gelişmiş olması; sonra bu üretici güçlerin gelişmişlik düzeyine uygun bir üretim ilişkileri ve üstyapı için burjuva devrimlerin olması ve kapitalist topluma geçilmiş olması gerekirdi.

Ama gerçek tarihte durum böyle değildi, kapitalizme geçiş, diğer antika uygarlıklardan hiç de farklı olmayan üretici güçler seviyesinde mümkün olmuştu. Örneğin, kapitalizmin ilk doğduğu İngiltere ile Hindistan’ın ya da Kuzey veya Güney Amerika’ya giden Güney ve Kuzey Avrupalıların üretici güçler seviyeleri hiç de farklı bir üretim ilişkisini gerektirecek kadar farklı değildi. İspanyollar da İngilizler de rüzgâr gücüne dayanan gemiler kullanıyorlardı. Hatta örneğin, Hindistan birçok bakımlardan, daha bile ileri sayılabilirdi. İngiliz sanayi yıllarca Hindistan mallarına karşı korumacılık yaparak ve Hindistan sanayisini tahrip ederek dünyanın atölyesi olabilmişti Bu ciddi bir sorun oluşturuyordu. Üretici güçlerin gelişmesi önermesi çok genel hatlarıyla tarihsel gidiş hakkında bir fikir veriyordu, bir eğilimi ifade ediyordu, ama birinden diğerine geçişi açıklamıyordu. Burada durum tam tersine görülüyordu, yani belli ilişkiler, üretici güçlerdeki sıçramayı mümkün kılıyordu. Enerji sorunundan hareketle tekrar Kıvıcımlı’nın “İlkel Sosyalizmden Kapitalizme İlk Geçiş”te ele aldığı sorunla karşı karşıya geliyorduk. Bu sorunla daha önce de tarihsel maddecilik bağlamında kapitalizme nasıl geçilebildiği sorusunda karşılaşmıştım. Şimdi enerji kaynağı ve emek üretkenliği bağlamında bir enerji kaynağından diğerine geçişi araştırırken tekrar karşılaşıyordum. *** Bir başka sorun kölecilik ile ilgili olarak ortaya çıkıyordu. Aslında kölecilik diye tanımlanan üretim biçimi, klasik uygarlıktan başka bir şey değildi ve tarihte kölecilik diye bir üretim biçimi yoktu. Çünkü kölecilik kavramı, bizim insan kavrayışımızı varsayar. O çağda yaşayanlar için o köleler insan değildiler, biraz daha zeki, daha örgütlenebilir hayvanlardı. Onların üretim içindeki işlevi sınıfların değil, hayvanların işlevi gibiydi.

124

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Öyle görülüyordu ki, ekonomi politik bakımından değeri yaratan işgücü, son duruşmada hep kol ve kafa gücüydü. Kol veya kafa gücü dışındaki hiçbir enerji kaynağı değer yaratır kabul edilmiyordu ekonomi politik olarak.

Diğerleri hep emek gücü aracılığıyla ürüne katılanlar olarak görülüyordu. Örneğin, bir teknik aracılığıyla bir ineğin ya da öküzün gücünün üretkenliği arttırıldığında, bu öküzün üretkenliğinin artışı olarak değil, o öküzleri kullananın veya sahibinin emek gücünün üretkenliğinin artışı olarak görülüyordu.

Yani Emek bütünüyle sosyolojik, ekonomi politik bir kategoriydi. Ama bu ekonomi politik, bir insan kavramını gerekli kılıyordu. Ekonomi politik bir kategori olarak insan ile biyolojik olarak insan aynı değildi ve bunlar çakışmayabilirdi. Ancak ekonomi politik bir kategori olarak insanların emek üretkenliği artar. İnsan, biyolojik bir varlık olarak, aynı zamanda bir hayvandır. Hem de oldukça güçlü, konuşma, söyleneni anlama, bir araya gelerek bir şeyler yapma yetenekleri olan bir hayvandır. Antik uygarlıklarda kölelerin insan olduğu düşünülmüyordu. Onlar daha yetenekli hayvanlardı. Onların toplumdaki işlevleri ve o toplumdaki işlevlerinin kavranışları bakımından öküzlerden, atlardan, eşeklerden bir farkı yoktu. Köleler bir üretim aracıydı, tıpkı bir öküz gibi, otomatik bir mekanizma veya makine gibi ama toplumsal bir sınıf değildiler. Dolayısıyla kölecilik diye bir üretim biçimi yoktu.

Bu farklı kavrayış Aristo’nun veya Platon’un yazılarında, vb., çok açıktı. Bizlerin bugün anladığımız anlamda insan kavramı yoktu o tarihte.

Antik çağdaki kölecilik, modern çağdaki, örneğin, Amerika’nın güney eyaletlerindeki kölecilikten farklıdır. Modern çağda bir insan kavramı ortaya çıktıktan sonra, o insanların bir kısmının insan olmadığı teorisini geliştirmek başkadır; kendi kabilesi dışındakini insan görmeyen, ama örneğin, kendi totemi olan hayvanı insan olarak (kardeşi veya atası) gören ve insan kavramı çoğu kez kendi soyuyla özdeş olan bir toplumda köleleri insan olarak görmemek başkadır. Köleci üretim tarzı kavramı, bütünüyle aydınlanmanın insan kavramıyla ilgiliydi. Kölelerin insan değil, hayvan oldukları, ama özel yetenekleri olan bir hayvan oldukları gerçeğini görmezden geliyordu. Bu sonuç, yani kölecilik diye bir üretim biçimi olmadığı, insanlık tarihinin aslında komün, uygarlık ve kapitalizm şeklindeki temel şemasına da uyuyordu. *** İnsanın, biyolojik olarak insan olması ile ekonomi politik ya da sosyolojik olarak insan olması arasındaki fark, tıpkı antik kölelerin insan değil üre125

Demir Küçükaydın

tim aracı olmaları gibi, geleceğe ilişkin başka sorunları ortaya çıkarıyordu.

Daha lisedeyken Huxley’in “Yeni Dünya”sını okumuş ve çok sarsılmıştım. Şöyle düşünüyordum: Varsayalım ki, kapitalizm daha uzun yıllar yaşadı. İnsanı kontrol altına almaya yönelik teknikler gelişti ve örneğin, Yeni Dünya’daki gibi zeki, her şeyi bilen, ama mutlak itaate programlanmış insanlar üretiliyor ve bunlar diğer insanların hizmetinde kullanılıyor. Bunlar da tıpkı antik çağın köleleri gibi, aslında biyolojik robotlar gibi, bir işlev görecekler demektir. O zaman bunlar insan kavramına dahil edilmeyeceklerdir. Çünkü bunların ekonomi politik bakımından işlevi bir üretim aracı olacaktır. Yani insanlık kapitalizm sürdüğü takdirde ikinci bir “köleciliği” yaşayabilir diye sonuç çıkıyordu. Bu kölecilik de tıpkı eski Yunan ve Roma gibi aslında kölecilik olmayan bir kölecilik olabilirdi.47 Tabii bundan da şöyle bir soru ortaya çıkıyordu: Üretimdeki bir insanı, bir sınıfın üyesi ya da üretim aracı yapan şey neydi? Onun biyolojik özellikleri değildi, toplumun onu nasıl kabul ettiğiydi. Köle emeğinin, bir öküzün emeğinden farkı olmuyordu. Kölenin emeği, emek değil güç idi. Tıpkı öküzün gücü gibi; öküzün emeğinden söz edilemeyeceği gibi.

Tür olarak aynı olan iki varlığın, üretimde gücünü harcamasının birini emek diğerini emeğin kullandığı güç olarak; birini üretkenliği artan, diğerini üretkenliği arttıran olarak tanımlama farkını yaratan neydi? Bu o toplumun insan kavramıyla ilgili görünüyordu. Ama insan topluma göre değiştiğinden, emek kavramı da topluma göre değişiyor demekti.

Ama bu da, ekonomi politiğin, bırakalım kendisini, bizzat konusunun, yani ekonominin ideolojik, nesnel olmayan bir karakteri olduğunu gösterirdi. Çünkü ekonomi politiğin konusu, değişimin başladığı yerde, değişim değerinin ortaya çıktığı noktada çıkıyordu ve değeri yoğunlaşmış emek olarak tanımlıyordu. Ama o malın üretimindeki her hangi bir gücün emek olması, yani değer yaratması için bir insana ait olması gerekiyordu. Öküzün gücü hiçbir zaman bir değer yaratmıyordu. Kölenin gücü de öyleydi. O emeğin kattığı değer olarak görülüyordu. İkisi de aynı türden varlığa ait olmasına rağmen, köleyi çalıştıranınki değer yaratıyor, köleninki kendi tüketilen kadar değerini ona katıyor. Biçimsel olarak birbirinde hiç bir farkı olmayan iki eylemde birinde emek değeri yaratıyor, diğerinde tüketildiği kadar değeri ona katıyor. Demek ki, emek kategorisi (ki değeri yaratandı) hiç de nesnel bir kategori değildi. Ekonomi politiğin emek ve değer gibi 47 Yıllar sonra klasikleşmiş bilim kurgu filmi “Blade Runner”in de bu sorunları tartıştığın görecektim.

126

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

en temel kategorileri bile nesnel değil, topluma göre değişen bir karaktere sahipti. Yani bilimselliği fizikteki, biyolojideki gibi değildi.

Bu noktada kimi sınırlara dayandığımızı hissediyorduk. Buradan daha ileri gidemiyor, önümüzü göremiyorduk. Bu sorunlarla yıllar sonra din teorisi bağlamında tekrar yüzleşecektik. O zamanki birikim daha ileri gitmeye el vermiyordu. *** Bir başka sorun, her biri bir başka üretim biçimine karşılık düşen kol (komün), hayvan-su-rüzgâr (Antik Uygarlık) ve fosil yakıtlar (Kapitalizm) güç kaynaklarının karşılıklı etkilerinin toplumsal karmaşıklığı yaratmasıydı.

Bu tarihi daha iyi ve kolay anlamayı sağlıyordu.

Verili bir üç kaynağının her birinin kullanımı, sonraki gelişmelerle tekrar önem kazanıp üretkenlik artışlarına yol açabilir ve bu da toplumsal gelişimi iyice karmaşıklaştırır. Örneğin, kol gücü mızrak, balta, ok, yay, kılıç, kürek, kano gibi araçlarla üretim yapar. Ne var ki, bunların her biri zaman içinde, başka yerlerde yapılmış gelişmelerden etkilenerek kendileri de değişirler. Örneğin, kol gücüne dayanan taş baltayı ele alalım. Bu bir bakıma, neolitik öncesi ve başları döneminin bir üretim aracıdır. Ama daha sonra bir yerlerde tunç, başka bir yerlerde demir keşfedilmiş ve bunlar sadece keşfedilen yerlerle sınırlı kalmamış yaygınlaşmıştır da. Yani taş balta kullanan komünler, tunç balta, daha sonra da demir balta kullanmaya başlamışlardır. Ama bu onların, tunca dayanan bir uygarlığa, sonra demire dayanan bir uyarlığa geçtiği anlamına gelmez. Yani onlar hep komün olarak kalırlar, ama artık tunç ve demir kullanan komünlerdir. Taş baltanın yerini tunç ve demir baltaların alması ile komün, komün olarak bir evrim geçirir. Taş balta döneminin üstyapısı ile tunç ve demir balta döneminin üstyapısı aynı kalmaz. Aynı nitelik içinde, yani komün üstyapısı içinde bir evrim yaşanır.

Ayrıca burada da kalmaz. Belli bir noktada bu komün uygarlığa da geçebilir. Ama taş baltaya dayanan komünün uygarlığa geçişi ile tunç baltaya veya demir baltaya dayanan bir komünün uygarlığa geçişi çok farklı uygarlık biçimleri yaratacaktır. Örneğin, Sümer’de obsidyen taşıyla uygarlığa geçilir; taş baltaya dayanan bir uygarlığa geçiş olarak görülebilir. Yunanlılar tunç balta ile geçerler; Araplar demir balta ile. Yani komünlerin kendileri gibi uygarlıklara geçişleri de bir evrim geçirir.

Benzeri uygarlıklar için de geçerlidir. Diyelim ki taş veya tunç döneminde uygarlığa geçmiş bir toplum, tıpkı taş veya tunç baltanın yerine demir baltayı alması gibi; demir döneminde uygarlığa geçmiş bir toplumdan 127

Demir Küçükaydın

demir kullanımını alabilir, ama üstyapısı, tıpkı komünün üstyapısının hep aynı kalması ve o çerçevede bir evrim geçirmesi gibi; tunca dayanan üstyapısını koruyup, o üstyapı çerçevesinde demire uygun değişimler yapabilir.

Benzeri kapitalizmde de olmaktadır. Hatta Amerikan yerlilerinde olduğu gibi, ok ve yayın yerini tüfek de alabilir. Burada bizonları okla değil, tüfekle avlayan bir komün yaşamı oluşur. Bizonları tüfekle avlayan yerliler kapitalizme geçecek diye bir kural yoktur. Hatta tüfek aynı zamanda komünün güçlenip serpilmesine de yol açabilir. Eğer yerliler yok edilmeseydi, bunları gözlemek mümkün olabilirdi. Ama en azından antik tarihte, uygarlıktan alınan araçların çoğu durumda komün yaşamının güçlenip serpilmesine yol açtığı görülmektedir. Bunlar çoğu durumda daha çok emek üretkenliği, dolayısıyla daha çok artı ürün ve “boş vakit” anlamına geldiğinden, komün yaşamı sürdüğü sürece, üstyapıda bir zenginleşme ve çeşitlenme ortayla çıkmaktadır.

Tarihe enerji sorunundan hareketle bu tarz bakışın kökleri zaten düşüncenin tarihini açıklama noktasında kafamızda yer etmişti. Yani skolâstik de, metafizik de diyalektik de kendi içinde bir evrim geçirir sonucuna ulaştığımızda bu metodolojik yaklaşımı zaten kullanmış oluyorduk. Şimdi yaptığımız bunu toplumun tarihine uygulamak ve onu açıklamada kullanmak oluyordu.

Bu yaklaşım gerçekten de toplumun tarihini daha anlaşılır kılıyor ve yepyeni olanaklar sunuyordu. Klasik el kitapları anlayışı, örneğin, komünü örneğin, doğduğu yerde yok olmuş, tarihe karışmış sayıyordu. Hâlbuki bu yöntemle bakıldığında, komün var olamaya devam eder ve kendi içinde evrilir.

Ve sadece komün de evirilmez, yani o sadece uygarlıktan demiri ve kimi manevi araçları, vb., almaz. Kendisi de uygarlığa, onu fetih ettiğinde, ona nüfuz ettiğinde, kendi eşitlikçi sisteminden bir şeyler aktarır.

Başka bir coğrafyadan geliyorsa, uygarlığa daha değişik araçlar da getirir.

Toplumların sonsuz çeşitliliği böyle ortaya çıkar.

Böylece tarihi ve toplumları bambaşka bir ışık altında görmeye başlıyorduk. Tarih sadece komün, uygarlık, kapitalizm tarzında bir evrim içinde değildi, uygarlıkların ve komünlerin de kendi evrimleri vardı temel nitelikleri değişmeden. Tıpkı manifaktür, sanayi kapitalizmi veya suyollarına, demiryollarına ve otomobillere dayanan kapitalizm gibiydi. Bunların her biri de kapitalizmdi, aynı üretim ilişkilerine bağlıydılar, ama aynı zamanda teknik bakımdan farklı enerji kaynakları başattı. Kapitalizmdeki bu farklar, kapitalizmin kendi içindeki bu evrim, geçmişte komünün ve uygarlı128

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ğın, komün ve uygarlık olarak evrimi hakkında bir fikir verebilirdi. Bu bakış çok daha verimliydi ve tarihi daha anlaşılır kılıyordu.

Toplum - Yapı Buraya kadar ele alınan konular esas olarak varlık ve düşüncenin genel hareket yasaları hakkında genel bir fikir sahibi olmaya yönelikti. Bu genel yasalar kavranır, daha derin bir anlayışa ulaşılırsa bunun Toplumun Hareket Yasalarını daha iyi kavramak için bir mantık ve metot temeli veya yatkınlık sağlayacağı, böylece daha derin ve daha dakik olarak kavranmış toplumsal gerçeklik ve hareket sayesinde sosyalizm mücadelesinde daha az yanlış yapılacağı varsayımından hareket ediliyordu. Yani önceki bölümdeki çalışmaların hepsi toplumu daha derin ve doğru kavramaya hizmet edeceği için yapılıyordu.

Ama bu yetmezdi. Bir devrimci olarak toplumu değiştirme mücadelesinin daha doğru ve başarılı yapabilmesi için de öncelikle toplumun Hareket Yasaları ve Yapısının daha derin ve doğru kavranması gerekiyordu. En azından böyle bir varsayımdan yola çıkılıyordu.

Varlık ve Düşüncenin genel yasalarından çıkan mantık ve metot, toplumu kavramakta bir uygunluk, bir yatkınlık sağlayabilirdi ama bu yetmezdi.

Toplumun kendi özgül yapısı ve hareket yasaları vardı, esas bunları bilmek; yani esas Tarihsel Maddeciliği iyi ve doğru kavramak gerekiyordu.

Tarihsel Maddeciliği iyi kavramak için de, tıpkı düşüncenin hareket yasalarını bilmek için düşüncenin tarihini ve evrimini; varlığın hareket yasalarını kavramak için varlığın tarihini ve evrimini bilmek gerektiği gibi, toplumun hareket yasalarını daha iyi kavramak için öncelikle toplumun tarihini bilmek gerekiyordu. Bu nedenle tarih okumaları ve çalışmaları bir yandan sürüyordu, daha doğrusu esas okumalar bu alandaydı.

Ama toplumun hareket yasalarını anlamak için, onun Yapısını da bilmek gerekiyordu. Toplumun yapısı, eğer onu bir organizmaya, bir canlıya benzetirsek, onun anatomisiydi, Marks’ın da kullandığı bir eğretilemeyle. Ne var ki toplumun anatomisi hakkında pek az yol kat edilmiş görülüyordu.

Daha önce bilimlerin evrimi üzerine çalışmalar göstermişti ki bilimler de eşitsiz gelişiyordu ve Tarihsel Maddecilik tam da bu eşitsizlik nedeniyle daha doğarken evrim fikrine dayanarak doğmuştu. Ama bu, toplumun Yapısı söz konusu olduğunda ciddi bir eksikliğe de yol açıyor görünüyordu.

Onun evrim fikriyle doğmuş olması, yapı konusundaki, toplumun anatomisi konusundaki geriliğinin görülmesini de engelliyor gibiydi.

129

Demir Küçükaydın

Örneğin, bir biyoloji, bir evrim fikrine ulaşmadan önce, binlerce hayvanın ve bitkinin yapısını, anatomisini; organlarının fizyolojisini analiz etmiş; onları birbiriyle ilgisiz, ayrı varlıklar olarak incelemişti. Ancak bilgilerin birikiminin belli bir noktasında, bu birbirinden ayrı gibi görünen canlıların, aslında aynı evrim sürecinin farklı momentlerinin, farklı aşamalarının karşılığı olduğu görülmüştü.

Benzeri cansız doğayı inceleyen bilimler için de geçerliydi. Önce tek tek elementler bulunmuş, sonra bunlar belli bir bağlantı içinde, periyodik sistemde ifadesini bulduğu gibi, sınıflanmış, ancak yirminci yüzyılda, bu farklı elementlerin, varlığın evriminin belli aşamalarının karşılığı olduğu; onun evriminin belli aşamalarına karşılık düştüğü görülmüştü. Hidrojen ve helyum, Big Bang sonrasında oldukça geç bir noktada oluşuyordu. Ancak yıldızlar oluştuktan sonra, Demir’e kadar olan elementler o yıldızların içindeki termonükleer reaksiyonlarla oluşuyordu. Daha ağır elementler ise o yıldızların patlamalarında.48 Yani atomlar ya da elementler evrenini evri­ minin farklı momentlerinin ifadesiydiler.

Tarihsel maddecilik ise, farklı toplumların yapılarını ayrı ayrı inceleyip, geniş bir bilgi birikiminden sonra bunların aynı tarihsel gidişin, aynı evrimin farklı aşamalarının karşılığı olduğunu bulma şeklinde bir yol izlememişti. Onun hareket noktası, doğa bilimlerinin sonradan vardıkları yerdi.

Tarihsel Maddecilik, daha doğarken evrim fikriyle doğmuştu. Bu evrim fikriyle doğuş, bir bakıma şu hipotezi ortaya koymuş oluyordu: Farklı top­ lumların yapıları incelendiğinde, onların farklılıklarının aslında aynı evri­ min farklı aşamalarının, momentlerinin karşılığı olduğu görülür.

Tarihsel Maddeciliğin evrim fikriyle doğmuş olması, bu doğumun toplumların yapılarına ilişkin gelişkin analiz araçları; zengin bir bilgi ve veri yığını birikimi üzerinde gerçekleştiği anlamına gelmiyordu. Aslında diğer bilimlerin henüz evrim fikrine ulaşmadan kat ettiği yolu, Tarihsel maddecilik, evrim fikrinden hareketle tersine kat etmeliydi. Yani farklı toplumların yapısı incelenmeliydi. Bu yapıları incelemek için kavramsal araçlarını geliştirmeli ve derinleştirmeliydi.

Ama ortada bunun yapıldığına veya epey bir yol kat edildiğine dair bir işaret görülmüyordu. Sonra gelen Marksistler bu eksikliği giderecek, somut

48 Sadece elementler veya atomlar için de geçerli değildi bu, bütün parçacıklar aslında evrimin belli anına karşılık düşüyorlardı. Keza teleskoplarla görülen yıldızlar, galaksiler, atarcalar, beyaz cüceler, kara delikler, vb.

130

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

top­lumların yapılarını analiz edecek, inceleyecek yerde, Marks’ın dediklerin­ den skolâstik çıkarsamalarla toplumların yapısını anlamaya çalışıyorlardı.49 O toplumu kavramak için, tarihin yanı sıra, tıpkı bir biyologun canlıların anatomisini (yapısını) incelemek için geliştirdiği kavramsal araçlar gibi (Örneğin, anatomi, fizyoloji; organlar, dokular; sinir, sindirim, solunum, hareket, dolaşım, boşaltım, üreyim sistemleri, vb.) toplumun yapısını, bu yapının öğelerini, bunların karşılıklı ilişkilerini, buna ilişkin kavramları iyi anlamak için daha gelişkin ve dakik kavramsal araçlar geliştirmek gerekiyordu. Sonra bu kavramsal araçlara dayanarak hem genel olarak toplumun, hem de tek tek somut toplumların yapısının ve işleyişinin nasıl olduğuna bakmak, sonra bunun sonuçlarına göre tekrar kavramsal araçları dakikleştirmek ve derinleştirmek gerekiyordu.

Bu çalışmaya girilince, tıpkı diyalektik metot ve mantıkta karşılaşıldığı gibi, öğretinin kurucuları tarafından bu teorinin büyük harflerle kurulmadığı; bu yapının öğelerinin yeterince dakik tanımlanmadığı görülüyordu.

Sonra gelenlerin, el kitaplarının ise yine Diyalektik Mantık ve Metotta olduğu gibi her şeyi iyice karıştırıp anlaşılmaz kıldığı görülüyordu. Örneğin, altyapının üzerinde bir üstyapı yükselir deniyor ve üstyapının da Din, Dil, Ahlak, Hukuk, Politika, Devlet, İdeoloji, Bilinç biçimlerinden, vb., oluştuğu söyleniyordu. Ama o “ve benzerlerinin” ne olduğuna dair hiçbir yerde bir açıklama bulunmuyordu. Kimisi Aile ve Ulusu bunun içine koyuyor, kimisi nereye koyacağını bilemiyordu.

Bu durumda öncelikle söyle bir sorun ortaya çıkıyordu, bu “üstyapı” tam nelerden oluşuyordu. Öyle görülüyordu ki, çok farklı kategorilerden kurumlar veya “şeyler” bu üstyapı içinde sayılıyordu; örneğin, politika ve devlet deniyordu. Politika, devlet iktidarını ele geçirme veya onu yönetme sanatıydı. Devlet ise bir sanat değil, polisi, ordusuyla bir organizma, bir araçtı. Bir sanat ve bir organizma, üstyapının öğeleri olarak aynı kategoriden şeylermiş gibi, hiç düşünmeden yan yana kullanılabiliyordu. Ya da örneğin, din, ideoloji, bilinç biçimi çoğu kez birbiri yerine kullanılıyordu. Din eğer bir ideoloji veya bilinç biçimiyse niye ayrıca belirtiliyordu?

49 Bu en açık biçimde örneğin Asyatik, Germanik, Slavik gibi üretim biçimleri üzerine tartışmalarda görülüyordu. Bunların hiç birisinin yapısı incelenmemişti. Marks’tan alıyorlar ve oradan ne oldukları anlaşılmaya çalışılıyordu. Bunların Marks’taki isimleri bile, onların birer yer veya kavim adıyla anılmaları bile, onların henüz tarihsel evrimin farklı momentleri olarak tanımlanmadığını gösteriyordu. Bunların tarihsel sürecin farklı anları ve aşamaları olduğunu söyleyen ve bunu onların yapısından hareketle belirten tek Marksist neredeyse Kıvılcımlı’ydı.

131

Demir Küçükaydın

Kimileri aileyi örneğin, üstyapı arasında sayıyordu. Peki, ailenin olmadığı toplumlar bu üstyapıdan yoksun mu oluyordu?

Bütün bunlar ortada üstyapının neleri kapsadığı ve nelerden oluştuğu konusunda ciddi ve dakik tanımlama bulunmadığını gösteriyordu. Marks, Engels bizlere, nasıl büyük harflerle bir Mantık bırakmayıp “Kapital’in mantığını” bıraktılarsa, aynı şekilde büyük harflerle, doğru dürüst bir Toplumsal Yapı ve Üstyapılar Teorisi de bırakmamışlardı. Bunu onların değinmeleri, eserleri içinden çıkarmak gerekiyordu. Bu gizil teori ortaya çıkarılmayı bekliyordu.

O halde Marksizm’in kurucularının, Kıvılcımlı ve Lenin gibi otantik uygulayıcılarının eserlerini okurken, bu teorinin unsurlarını çıkarmak üzere de okumalı ve sonradan gelen Marksistlerden bu alanlarda katkılar varsa onlar öğrenilmeliydi. Yani sadece genel bir üstyapılar teorisi değil, sanat, din, devlet, ahlak, hukuk, ideoloji teorilerinin, bunların spesifik sosyolojilerinin ne olduğu da biraz olsun anlaşılmaya çalışılmalıydı.

Dolayısıyla toplumsal yapının unsurları, bunların neler olduğu, karşılıklı ilişkileri hakkında en azından genel bir kavrayışa ulaşmak için bir yandan bizzat olgulardan, yani verili toplumlardan yola çıkmak onun yapısını anlamaya çalışma; diğer yandan ustaların eserlerindeki büyük harflerle pek ifade edilmemiş fiili uygulamayı anlama ve sistemleştirme; son olarak da sonra gelen Marksistlerin, çoğu kez bir sürü yanlışlarla da bir arada bulunan katkılarını öğrenmek, bu çalışmaların üç ana kulvarını oluşturuyordu.

Daha başta sorunu böyle koymak ve bu yola girmek bile Türkiye’deki sosyalistlerin ortalama şekillenmesinden sapmak ve onlardan bambaşka bir anlayışla işe koyulmak anlamına da geliyordu. Onlara göre bütün bu alanlarda teori zaten en mükemmel şekilde tanımlanmış bulunuyordu. Öte yandan onlar, o en mükemmel şekilde tanımlandığını düşündükleri teoriyi de kurucuların yazılarından ve fiil uygulamalarından değil, Stalin ve Mao’lardan, çoğu kez ikinci el kitaplardan, üstüne üstlük, toplumlar ve tarihleri hakkında lise yurttaşlık bilgisi veya tarih kitaplarındaki kadar bile olsun bilgileri olmadan öğreniyorlardı.

Sonra da Marksizm’le hiç ilgisi olamayan bu skolâstik her kapıyı açan anahtarlar haline gelmiş sonuçlara dayananlar şu veya bu toplumsal akımın yükselişinin üzerine oturarak, binlerce insanı etkileyebilir hale geliyorlar ve kendi görüşlerini de Marksizm diye yayıyorlardı. Böylece Marksizm’le ilgisi olmayan politikalar ve düşünce akımları Marksizm diye yayılıyordu.

Bunlar çoğu kez büyük hareketler olduklarından, geçici kısmi başarılarının, görüşlerinin Marksizm’e uygunluğundan değil, çok başka nedenlerden olduğunu bunlara anlatma olanağı da kalmıyor ve bunların bildik132

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

lerinin Marksizm olmadığını anlama şansları kalmıyordu. Zaten bir süre sonra bunlar kendi içine kapanıp kendi yarattıkları dünyada yaşamaya başlıyorlardı. Kıvılcımlı’nın antik uygarlıklara ilişkin söylediği taşlaşma başlıyordu. Bir bakıma tüm tarlayı yaban otları sarıyordu. *** Bütün belirsizliklere ve eksiklere rağmen yine de, Tarihsel Maddecilik ilk orijinal ifadelerinde, Yapı ile Hareketi (evrimi) harika bir biçimde bir tek kavram sistemi içinde toplamış bulunuyordu. Toplumsal veya tarihsel hareket, bu yapının içindeki çelişkiler ve bunların çözülmesi biçiminde sıçramalar ve birikimlerle gerçekleşiyordu. Katkı’ya Önsöz’deki satırlarda bu çok açıktı.

O zamana kadar bu yapı hakkında öğrendiklerimize göre, en temelde Üretici Güçler bulunuyordu, bunun üzerinde Üretim İlişkileri, bu ilişkilerin üzerinde ise buna denk düşen bir Üstyapı. Bu üstyapı da din, ideoloji, sanat, hukuk, ahlak, gelenekler ve benzerlerinden oluşuyordu. Sınıflı toplumlarda bunlar ayrıca sınıfsal konum ve çıkarların ifade eden farklı ideolojiler biçiminde bulunuyorlardı. Keza sınıflı toplumla birlikte, ayrıca devlet gibi yeni unsurlar ortaya çıkıyordu.

Nasıl üstyapı bir kere ortaya çıkınca altyapı üzerinde bir karşı etkide de bulunuyorduysa; üstyapının elemanlarının her birisi de birbiri ve temel üzerinde bir karşılıklı etki tepki ilişkisi içindeydiler. Bu ilişkiyi tüm karmaşıklığı ve gidişi içinde anlamanın olanağı yoktu. Bunun için ister istemez, her somut toplumda, her birini soyutlamak, dondurmak, öldürmek ve anatomisini incelemek de gerekiyordu. Ancak ondan sonra bu karmaşık yapı ve gidiş kafada yeniden kurulabilirdi. Buradan da tarihsel gidiş daha dakik olarak yeniden tanımlanabilirdi.

O halde tarihsel maddeciliği anlamak, sadece onun kendisinden çıktığı toplumun tarihsel gidişini bilmeyi değil; onun yanı sıra, bu toplumsal yapıyı oluşturan her bir kavramını alanını; bunların karşılıklı ilişkilerini, bunların her birinin bağımsız kendine has yasalarıyla evrimini de bilmeyi gerektirirdi.

Devlet, Sanat, Partiler, İdeoloji, Kültür, Hukuk, Din, Ahlak, vb., gibi “üstyapı kurumları”; Sınıflar; ekonomi temeli; ekonomi temeli içinde Meta ve onun yasaları (Ekonomi Politik) ve en temeldeki Üretici Güçler, hem tek tek, hem karşılıklı ilişkileri içinde ve hem de evrimleriyle araştırmalarımın konusu oluyordu.

1974–1978 arasını kapsayan bu çalışmaları, tıpkı bundan önceki bölümdeki gibi, o zamanki okumaların ve araştırmaların tüm karmaşıklığı içinde 133

Demir Küçükaydın

ele alıp anlatmaya imkân yok. Bunun nasıl bir karmaşık yol izlediği hatırlanmıyor bile. Ama bu çalışmalar ayrı başlıklar altında, en önemli değişim noktaları ve sonuçlarıyla bir ölçüde olsun anlatılabilir. Anlatılacaklar ne mantıki çizgiyi izlemektedir ne de tarihsel. Paralel ve karşılıklı ilişkileri içindeki gerçek hareketin ölmüş, dondurulmuş, birbirinden soyutlanmış bir anlatımı olacaktır bu ister istemez.

Gerçi o dönem yazılmış yazılarda kullanılan kavramlar, tartışılan sorunların izi sürülerek, bir arkeolojik kazıyla, bu gidişin nasıl gerçekleştiği hakkında belli bir fikir de edinilebilir. Ama tarih ve olaylarca aşılmış bu süreç için bir kazı yapmaya değmeyeceği açıktır.

Bundan sonraki bölümlerde, toplumsal yapının tek tek öğeleri ve bunların karşılıklı ilişkileri hakkında o sıralar oluşturulan görüşler, sorular ve verilen cevaplar kısaca özetlenmeye çalışılacaktır.

Ahlak Daha küçük bir çocukken bile çeşitli ansiklopedilerde okuduğum dünyadaki çeşitli toplumlar hakkındaki bilgilerime dayanarak her toplumda farklı ahlakı ilkeler olduğunu, evrensel bir ahlak olmadığını, bir çağ veya toplumda ahlaki olarak yüceltilenin diğer toplumda reddedildiğini görmüştüm. Örneğin, insan öldürmek birçok toplumca olumsuzlanıyordu. Ama ya insan tanımının farklılığı nedeniyle ya da belli amaçlarla bu öldürmenin meşru, hatta ahlaklı olduğu söylenebiliyordu. Yalan söylemek veya hırsızlık da öyleydi. Çerkezlerde at hırsızlığı; eski Yunanlılarda yakalanmamak koşuluyla hırsızlık şeref vericiydi. Yalan reddediliyor, ama düşmana yalan söylemek zekice bir savaş hilesi olarak övülüyordu. Bu verilerden hareket ederek, tarih ve toplum üstü hiçbir ahlaki ilke olmadığı sonucuna kolayca ulaşmıştım.

Bunun yanı sıra çocukluktan beri gözlediğim bir çelişki vardı. Kimler en çok ahlaktan söz ederlerse, ahlaki ilkelerin bekçisi olmaya kalkarlarsa, genellikle onlar o savunduklarını söyledikleri ahlaki ilkeleri ilk ve en fazla ihlal edenler oluyordu. Bu nedenle küçüklükten beri ahlaki vaazlara ve bu vaazları verenlere karşı daima baştan bir güvensizlik besliyordum.

Zaten sosyalizme yönelmemin kökeninde de ahlaki vaazlarla hiçbir şeyin değişmeyeceği, haksızlık ve adaletsizliklerin toplumsal nedenlerini ortaya çıkararak onlarla mücadele edilebileceği anlayışı yatıyordu. Yani bir bakıma, Sosyolojiye ve Marksizm’e yönelişimin kendisi, genel geçer 134

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir ahlak ve ahlaki ilkeler anlayışının geçersizliğine ve söylenen ilkeler ve pratikler arasındaki çelişkilere verilmiş bir cevaptı.

Bir bakıma ahlakımın hareket noktası: genel geçer ahlaki ilkeler olmadığını ve kimi ahlaki ilkeleri savunmakla, toplumdaki haksızlık ve eşitsizliklerin son bulamayacağını kabul etmekti. Ahlakçılar en ahlaksızlardı, çünkü nedenlerle değil sonuçlarla uğraşarak ve böylelikle bir şeylerin düzeleceği yanılsamasını yaratarak, fiilen baskı ve sömürünün devamına hizmet ediyorlardı.

Hatta Marksizm’i kavradıkça bu iç tutarlılığın, sadece ahlaki bir iç tutarlılık değil, aynı zamanda, Klasik yunan filozoflarında görülen, ahlaki (etik) olanın aynı zamanda güzel (estetik) ve doğru (bilimsel) olduğu veya olması gerektiği ilkesinin bile bir gerçekleşmesi olduğunu düşünüyordum.

Sosyalizm, hem yeryüzünden sömürü ve baskıyı kaldıracağı ve buna yönelik olduğu için ahlakiydi, iyiydi; hem bilimsel bir öğretiydi, doğruydu ve tam da bu harika uyumu nedeniyle aynı zamanda estetikti, güzeldi de.

Marksizm, Bilgi, Etik ve Estetiği böylesine kaynaştırarak, eski Yunan filozoflarının aradığı birliği de sağlamış, Bilgeliğin yolunu açmış oluyordu, kendisinin doğrudan amacı bu olmasa da.

Bu yukarıda açıklanan yaklaşımlarım nedeniyle, ahlak esas olarak benim için hiçbir zaman önemli bir sorun oluşturmadı. Hareket noktamın bizzat kendisi, yani ahlaki ilkelerle yeryüzünden sömürü, baskı ve adaletsizliğin kalkmayacağı, bunların nedenlerini bilmek ve onlarla mücadele etmenin bizzat en temel ahlaki ilke olduğu, hem hayatıma ve davranışlarıma anlam veren bir cevap hem de davranışlarıma yön veren bir ahlaki ilke olarak ortaya çıkıyor ve ona bir iç tutarlılık veriyordu. *** Ahlakın toplumdan topluma değiştiğini, ahlaki ilkelerle toplumun değişmeyeceğini, ahlaki vaazlar ve gerçek davranışlar arasındaki çelişkilerin nedeninin son duruşmada iktisadi ilişkiler ve çıkarlarla ilgili olduğunu bilmek; kendi davranışlarımıza yön verecek bir ahlaki ilkeye sahip olmak; toplumun üstyapısında bir kurum olarak ahlak, bu ahlakın diğer üstyapı kurumlarıyla ve temelle ilişkisini ve bunların sorunlarını açıklamış olmuyordu tâbii.

Toplumda sürekli çiğnenmesine rağmen niye bir ahlak vardı? Niçin böyle ahlaki ilkler vardı? Niçin şu ilke bir ahlaki ilkeydi de bu değildi? Ahlaki ilkelerin değişimini belirleyen yasalar var mıydı? Varsa bunlar nelerdi?

Ahlak felsefesi niye vardı? Ahlak felsefesinin kendi tanımladığı anlamı ve

135

Demir Küçükaydın

işlevi değil; nesnel toplumsal anlamı ve işlevi neydi? Bu sorular sosyolojik sorular olarak açıklanmayı bekliyordu. Öte yandan savunulan ahlak ve fiili ahlak arasında bir ayrım olduğu da görülüyordu. Bir davranış ahlaksızlık olarak tanımlansa ve bir kişi öyle ahlaksızca davransa bile ona ahlaksız bir insan olarak davranılmayabiliyordu. Örneğin, en basitinden “çok laf yalansız, çok mal haramsız olmaz” denmesine ve gerçekten öyle olmasına ve zenginlerin genellikle servetlerinin kaynağında başkalarının haksız el koyulmuş malları bulunmasına; herkesin de bunun böyle olduğunu bilmesine rağmen, pekâlâ toplumun en ahlaklı ve itibarlı insanları olarak muamele görebiliyorlardı.

Demek ki, fiiliyatta biricik ahlaki ilkenin egemenliği vardı: Para.

Paran varsa ahlaklı da olursun. Para, hiçbir zaman açıkça ahlaki bir ilke olarak koyulmamakla birlikte, fiili durum buydu. Ve bu da insanları, paranın biricik ahlaki ilke olarak ilan edilmiş olacağı bir toplumdan bile daha kötü duruma düşürüyor, insanları sürekli şizofren bir hayata mahkûm ediyor; onları sürekli bir şeyleri görmezden gelmek, kendilerine saygılarını yitirmek zorunda bırakıyordu.

Ahlakın gerçek ilkesi, sınıflı toplumda güç ve kapitalist toplumda da özellikle paraydı. Para ve güç birbirlerini besliyorlar, bazen güç paranın, bazen da para gücün kaynağında bulunuyordu.

Ama soru şuydu, gerçek durum bu olmasına ve aslında herkes bunu bilmesine rağmen niye insanlar yine de bir takım ahlaki ilkeler ortaya koyuyor ve onlara uygun davranmayı vazediyorlardı? Bunun bir açıklaması olmalıydı. *** Benim için ahlak konusunda en önemli teorik sorunu bu soru oluşturdu her zaman. Niye bir ahlak var? Ve niye bu ahlak gerçek toplumsal ilişkileri ve fiilen geçerli olan ahlakı yansıtmıyor? Öte yandan toplumda her zaman iki ahlak bulunuyordu: Biri fiili uygulanan, ama savunulmayan ahlak; diğeri savunulan, ama fiilen uygulanmayan ahlak. Bu iki ahlak arasındaki ilişkiler neydi?

Fiili ahlak, aslında gerçek üretim ilişkilerinin zorladığı ve gerektirdiği ilişkileri yansıtıyordu. Kabul edilen ahlak ise ona uymayanı. Ama bu uymayış, bu çelişki, şimdiki fiili ahlakın ilerde vazedilen ve kabul edilen bir ahlak olacağı anlamına da gelmiyordu. Fiili ahlak ile vaaz edilen ahlak arasındaki ilişki, örneğin, bir üretim güçleri ile üretim ilişkileri arasındaki bir ilişki gibi değildi her zaman. O ilişkide, bir süre sonra üretim ilişkileri üretici güçlerin var olan düzeyine uygun biçim alıyordu, ama ahlakta bu 136

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

böyle çalışmıyordu. Hatta aksine, fiili ahlak vazedilene ne kadar uzaksa, vazedilen o kadar güçleniyor ve güçlü savunuluyor olabiliyordu. Niye böyleydi?

Tarihe ve toplumlarla ilgili verilere bakınca, komünde, bir sınıfsız toplumda, yani ekonomik ilişkilerin de adaletsizliğe ve baskıya fazla bir olanak tanımadığı toplumlarda, ilkelerdeki ahlak ile fiili ahlak arasında ciddi bir açıklık, önemli bir çelişki bulunmuyordu. Bu açıklık özellikle sınıflı toplumla birlikte artmaya başlıyor ve özellikle de kapitalist toplumda saçmalığa varıyordu.

Hatta komünde ahlak bilgi ve sanattan ayrı da değildi. Dünya ve toplum hakkında var olan bilgi aynı zamanda tüm ahlakın ilkelerini de içeriyordu.

Ve tüm bu bilgi de bir sanat olarak, müzik, dans, şiir, renkler, motifler aracılığıyla yaşatılıyor ve aktarılıyordu.

Bunların birbirinden ayrılması bir bakıma, sınıflı toplumla birlikte başlamış oluyordu. Ve bu ayrılma aynı zamanda filli ve vazedilen ahlakın ayrılmasıyla atbaşı gidiyordu.

Bu durumda, aslında fiili ahlak ile geçerli ahlak arasındaki çelişkinin sınıflı toplumda sınıf mücadelesinin bir aracı olduğu seziliyordu. Biraz dikkatli bakınca, Ahlaki ilkelerin aslında büyük ölçüde ezilen ve yoksul sınıfların, ezen, üst ve zengin sınıfların hareket alanını biraz olsun sınırlamanın araçları olduğu hissediliyordu.

Fiili ve savunulan ahlak ilişki ve çelişkisi, bir bakıma bugün modern toplumda, insan hakları ile bu hakların fiili uygulaması ve bu hakların yasalarla sürekli kısıtlanması arasındaki çelişki gibiydi. Öyle görülüyordu ki ahlak klasik uyarlıklarda, egemen sınıfların baskı ve sömürüsünü sınırlamanın, onun hareket alanını daraltmanın bir aracıydı, özetle sınıf mücadelesinde ezilen sınıfların bir silahıydı. Modern toplumda reformist kazançların, insan haklarının, özgürlüklerin gördüğüne benzer bir işlev görüyordu ahlaki ilkeler.

Klasik uygarlıklarda ezilenler, sömürü ve baskıyı nasıl ortadan kaldıracağını bilemediği ve buna güçleri yetmediğinden, en azından onu belli ölçüde kısıtlamak için ahlaki ilkeleri öne çıkarmış ve özellikle dinler aracılığıyla, bunları dini ve hukuki ilkeler haline getirmiş bulunuyorlar gibi görünüyordu. Bu nedenle ahlaklı davranmak, ezilenler için bir savaş stratejiydi aynı zamanda. Zaten yoksul olduklarından ahlakla ciddi bir çelişkiye düşmeleri gerekmiyordu. Ama böylece hem bir moral üstünlük elde ediyorlar hem de ezenlerin hareket alanını daraltıyorlardı. Kendileri tutarlı iken karşı tarafı tutarsız duruma düşürüyorlardı.

137

Demir Küçükaydın

Bunlar binlerce yıllık denemelerle ortaya çıkıp yerleştikleri, klasik uygarlıkların ekonomi ve sınıf temellerine dayandıkları ve dolayısıyla benzer sınıfların mücadelesinin araçları olduğu için çok farklı uygarlık ve kültürlerde bile benzer ilkeler ve eğilimler olarak ortaya çıkıyorlardı. Hemen her uygarlıkta nefsine egemen olmak, başkalarını düşünmek, zenginliğin değil doğruluğun, eli açıklığın, sadeliğin, paylaşımcılığın değerli olduğu ve birer ahlaki ilke durumuna getirildiği görülüyordu. Bu da ister istemez evrensel ahlaki ilkelerin varlığı gibi yanlış bir izlenimi besliyordu. Bu ortaklığı yaratan, klasik uygarlıkların üretim ve sınıflar temelinin birbirine benzemesiydi son duruşmada.

Modern kapitalist uygarlıkta bu kadar bile yoktu artık. Eski uygarlıklarda ahlaki ilkler bir şekilde dinin, dolayısıyla toplumun ilkeleriydi. Yani bir hukuki yaptırım karakteri de vardı; genellikle insanların kendilerini kontrole dayanmalarıyla birlikte böyleydi. Ama modern kapitalist toplumda, hukuk ve ahlak birbirinden ayrılmış bulunuyordu ve ahlak büyük ölçüde kişisel bir sorun olarak görülüyordu. Kişisel olarak ise eski toplumsal gelenekler yaşadığı ölçüde varlığını sürdürecek bir kuytu köşe, bir alan bulabiliyordu.

Kapitalizm, eski toplumun kalıntısı ilişkileri bile dağıtıp çözdükçe ahlakın son sığınağı da yok oluyordu. Bu toplumda ahlak yoktu. Sadece hukuk vardı. Hukuk ise son duruşmada sadece kâr ilkesine hizmet ediyordu.

Böylece ahlakın varlığı ve ilişkileri Komün, Klasik Uygarlık ve Kapitalizm çerçevesi içinde belli bir yere oturuyordu.

Komünde sınıf ve güç farkları olmadığından ahlak ile pratik arasında bir çelişki yoktu. Ayrıca ahlaktan ayrı bir hukuk, bir bilim, bir sanat, vb., de yoktu.

Uygarlıkla birlikte ahlak büyük ölçüde hukuktan ayrılıyor, ama sonra dinler aracılığıyla hukuk haline geliyordu. Savunulan ve fiili ahlak arasında çelişki ortaya çıkıyordu. Ahlak ezilenlerin baskıyı ve sömürüyü sınırlamasının bir aracıydı. Çelişkiyi yaratan buydu.

Kapitalist toplumda ise ahlak gereksizdi. Bütünüyle kişisel bir sorun haline geliyordu. Komünde tamamen, Klasik Uygarlıkta kısmen ahlakın gördüğü işlevi hukuk alıyordu. Klasik uygarlıkta vazedilen ahlak ve uygulanan ahlak arasındaki çelişkinin benzeri, hukukun dayandığı ilkeler ile geçerli hukuk ve onun uygulamaları arasında görülüyordu.

Bir üstyapı kurumu olan ahlak ile temel ve ahlakın diğer üstyapı ile ilişkisine ilişkin yukarıda kısaca özetlenen yaklaşımı geliştirmiştim.

Materyalist ve diyalektik karakterdeydi. Ahlak genellikle metafizik sosyolojilerde ya tam bir rölativizm içinde ya da felsefe veya sosyalistlerin ve 138

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

sosyalizmin ahlakının ne olacağı bağlamında tartışılıyordu. Yaklaşımım bunlardan büyük ölçüde ayrılıyor, ahlakı tarihsel maddeci yöntemle ele alıp açıklamaya çalışıyordu. *** Ahlak konusu aynı zamanda sürekli bir ideolojik mücadele konusu, bir yöntem konusu olarak da ortaya çıkıyordu.

Ahlakın amaçlar ve araçlar ilişkisini konu ettiği ve tanımladığı noktasından hareket ediliyordu. Ama bu tanımın ve sınırlamanın kendisi sosyolojik değil felsefi karakterdeydi. Dolayısıyla ahlak üzerine bu tartışmalar sosyolojik olmaktan, yani Tarihsel Maddeciliğin konusunu oluşturmaktan ziyade felsefi bir karakter taşıyordu ve ideolojik mücadelenin alanına giriyordu.

Sosyalistler ve devrimciler arasında sürekli olarak, daha sosyalizme ilk adımlarımı atarken çözdüğüm, mutlak ahlaki ilkeler sorunuyla tekrar tekrar karşılaşıyordum. Daima birileri çıkıyor ya bazı ilkeleri tarih ve toplum üstü mutlak ilkeler olarak ilan ediyor veya bazı mutlak ahlaki ilkelere sosyalizm ahlakının ilkeleri elbisesi giydiriyordu.

Böyle mutlak ya da sosyalist olarak adlandırdıkları ilkeler de aslında çoğu kez burjuva toplumunun dayandığı ilkelerdi. Bunlar, Kant’ta olduğu gibi, karşısında aklı ve insanı her şeyin merkezi yaparken zamanında az çok ilerici bir işlev görmüşlerdi dinin. Ama bu zorunlu ya da mutlak kategoriler, bugün Marksizm’in olduğu bir dünyada, hele Marksizm biçiminde ortaya çıkınca, gerici bir ideolojiye dönüşüyor, Marksizm cilası sürülmüş bir tür yeni Kantçılık oluyordu.

Bunlarda görülen bir diğer özellik de sosyalistlerin ahlakını (önerdikleri ahlak çoğu kez kendi feodal ahlaklarından veya idealize edimleş bir burjuva ahlakından başka bir şey de değildi) sosyalist bir toplumun ahlakı ile özdeşleştirmeleriydi.

Yani sadece mutlak ahlaki kategoriler değil, ütopizm de söz konusuydu.

Bu toplumun bağrında sosyalist toplum adacıkları kurulabileceğine dair, binlerce kere denenmiş ve her zaman iflas etmiş bir anlayışı tekrar yepyeni bir hakikat gibi savunuyorlardı. Buradan giderek, örneğin, bir sosyalist partinin de geleceğin sosyalist toplumunun ilişkilerini yansıtan bir minyatür sosyalist toplum tohumu olduğunu düşünüyorlardı.

Ben ise bunlara hep şu itirazları yapıyordum: Sosyalist bir toplumun ahlakının ne olacağını biz bilemezdik ve bizlerin ahlakı onun bugünkü tohumu değildi ve olamazdı. Bu, bir binayı yapmaya yarayan araçlarda, iskelelerde, o binanın özelliklerini aramak gibi bir şeydi. Bizler o toplum

139

Demir Küçükaydın

için mücadele ediyorduk. Bizim tüm düşünce ve davranışımızı belirleyen bu mücadele, yani sınıf mücadelesinin gerekleriydi.

Sosyalist toplum ise adı üstünde sınıfsız bir toplumdu. Bizlerde her şeye yön veren politik mücadele iken, o toplumda sınıflar, onların mücadelesi, yani politika olmayacaktı. Sınıfların olmadığı bir toplumu, sınıf mücadelesinin gereklerine göre kurulmuş bir örgütün yasaları ile örgütlemeye kalkmak veya bunun tersi, saçmalıktan başka bir şey olamazdı ve bir zamanlar kapıdan kovulmuş ütopizmi bacadan almaktan başka bir anlama gelmezdi. *** Peki, biz bu mücadeledeki sosyalistlerin bir ahlaki ilkesi olmayacak mıydı?

Elbette vardı. Lenin, komünizm davasına hizmet eden düşünce ve davranışları ahlaki olarak tanımlıyordu.

Tâbii Lenin’in bu sözü hemen yanlış anlaşılıyor ve şöyle itirazlar yapılıyordu: “Diyelim ki komünizm davasına hizmet edeceğini düşünüyorsunuz. İşkence yapacak mısınız? İşte Stalin yüz binleri öldürdü. O da bunu yaparken Komünizm davasına hizmet ettiğini düşünüyordu. O zaman bunları savunmak gerekir.”

Bu itiraz da ister istemez, kapıdan kovulmuş olanı tekrar bacadan almak, yani bir takım tarih ve toplum üstü evrensel ilkeler ileri sürmek zorundaydı. İşkence yapmak, insan öldürmek kabul edilemez gibi. Tarihsel maddeciliğin en temel metodolojik ilkesi, tarih ve toplum üstü bir insan özü olmadığı; tarih ve toplum üstü hiçbir ilke olmadığı ilkesi fiilen reddedilmiş oluyordu bu itiraz yapılırken.

Peki, sorunun çözümü neredeydi?

Mutlak ilke çıkarmaya çalışanlar, araçların kendisini tartışmanın merkezine koyanlar çok temel bir yanlış yapıyorlar ve amacın kendisinin ne olduğunu tartışmadan, amaçlar ve araçlar ikisi olarak, her hangi bir amaç ile onun araçları arasındaki ilişki olarak tanımlıyorlardı ahlakı ve ilkeleri bu koyuştan çıkarmaya çalışıyorlardı.

Hâlbuki her hangi bir amacın araçlarla ilişkisi değildi söz konusu olan, ahlaki olanın ön koşulu bizzat amacın kendisiydi. Yani, komünist toplum uğrana mücadele ve buna azami katkı. Bir insanın amacı bu değil ise daha ilk adımda, başlangıçta, amaçları yanlış olduğundan ahlaklı olma şansı yoktur. Varolan toplumda geçerli ahlaki ilkelere ne kadar uygun olursa olsun, daha baştan ahlaksızlıktır yaptıkları.

140

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İnsanın, sosyalizm hedefi olmadan, yeryüzünden baskı ve sömürüyü kaldırma hedefi olmadan, ahlaklı bir insan olma şansı yoktur. Ama bu, sadece bu olanağı yaratır, ahlaklı olmayı garantilemez.

Ahlaklı olmak için yapılanların o amaca hizmet etmesi gerekir. O işi yapanın, ona hizmet ettiğini düşünmesi, onun nesnel olarak ona hizmet ettiği, dolayısıyla ahlaklı olduğu anlamına gelmez. Ahlaklı veya ahlaki olmak sübjektif değil, nesnel politik bir konum olabilir. Nesnel olarak o davranış buna hizmet etmelidir.

Ancak böyle olduğu zaman, o paradokstan çıkılabilir. Çünkü sosyalizm adına, savunma amacıyla “insanlar öldürülemez”, “işkence yapılamaz” gibi tarih ve toplum üstü ilkeler koymak yerine (somutta her zaman bu ilkeleri bizzat böyle tarih ve toplum üstü ilkeler olarak savunanlar ilga ederler hem de bizzat bu ilkeleri savunma adına. Yani insanların insanları öldürülmemesi ilkesini savunma adına bu ilkeyi savunmayanları öldürürler örneğin.) bu araçlarının kullanılmasının bu amaca nesnel olarak hizmet etmeyeceğini göstermek de mümkündür. Ama onlar kolaya saparak Marksizm’i her durum için geçerli reçeteler haline dönüştürüp, Marksizm’in, gerçekliğin somut olduğu; kendisinin bir yöntem olduğunu fiilen reddetmekteydiler. Örneğin, işkenceye karşı böyle transandantal ilkeler yerine, karşı argüman Marksist metodoloji içinde şöyle de getirilebilir: İşkence, ezilenler arasında sosyalizme ve sosyalistlere olan güveni sarsacağı, onları sosyalizm mücadelesinden uzaklaştıracağı; böyle bir aracın çoğunluğun iktidarında ve ona ulaşmakta kullanılamayacağı; kullanılması halinde, zararının getirdiğinden fazla olacağı bakımından da reddedilebilir. Yani mutlak ilkeler koymak yerine, somut olarak bu aracın sosyalizm davasına hizmet etmeyeceği de gösterilebilir. Öte yandan, sosyalizm davasına hizmet ediyor olmak çelişkisiz ve mutlak da değildir. Kısa ve uzun vadeli yararlılıklar çoğu kez birbiriyle çelişirler. Bir davranış pekâlâ kısa vadede kazandırabilir, ama uzun vadede kaybettirebilir. Biz sosyalistlerin burada gütmesi gereken uzun vadeli çıkarı ve genel çıkarı gözetmek olabilir Komünist Manifesto’da belirtildiği gibi.

Elbette soyut olarak uzun vadeli çıkarı saçma bir şekilde savunmanın kendisi de bizzat zıddına dönüp uzun vadeli çıkara karşı hale gelebilir. Bu nedenle uzun ve kısa vadeli çıkarlar arasında optimum bir ilişkiyi, sürekli olarak dönüşümleri göz önüne almak da gerekir.

Prensip olarak hiç bir tarih ve toplum üstü aracı ve yolu reddetmemek, her yolu ve aracı somut koşulları içinde, komünizm davasına hizmet edip etmediği bakımından ölçmek. Yani ahlak da aslında tıpkı taktikler ve mücadele biçimleri alanında olduğu gibiydi. Neyin ahlaki ve ahlaksız olabi141

Demir Küçükaydın

leceğinin her an kendi zıddına dönüşebilmesi söz konusuydu. Ancak verili durumun doğru bir analizi bizi nesnel olarak ahlaksız bir duruma düşmekten kurtarabilirdi. Ahlaklı olmak her şeyden önce politik bir duruştu.

Politik duruş doğruysa ahlaki de oluyordu.

Neyin ahlaki olduğu, verili durumda nasıl bir davranışın sosyalizm idealine yararlı olduğu sorusu bağlamında anlaşılabilirdi. Bu ise özünde toplumdaki güçler, değişimleri, ilişkileri üzerine, bir tartışma idi ve son duruşmada, Tarihsel Maddeciliğin kavranılmasını gerektiriyordu.

Yani biz Marksizm’i ne kadar kavrar, toplumsal ilişkileri ne kadar doğru değerlendirirsek, o kadar ahlaklı olma şansımız olabilirdi. Aksi takdirde tüm iyi niyetimize ve ahlaklı olma çabamıza rağmen nesnel olarak son derece ahlaksız da olabilirdik. Böylece doğru ve iyi arasındaki ilişki tekrar ortaya çıkmış ve gerçek yerine oturmuş oluyordu. Yani ancak bilimsel olduğumuz ölçüde ahlaklı olma şansımız ortaya çıkıyordu. *** Bu bile mutlak değildi. Doğru nasıl hiçbir zaman mutlak değilse, ona bağlı olarak da ahlaki olan da mutlak değildi. Verili bir bilgi durumunda doğru olan başka bir bilgi düzeyinde bizlere yanlış gelebilir ve dolayısıyla nesnel olarak daha az ahlaki olabilirdi.

Tarih ve toplum hakkındaki bilgimiz, hiçbir zaman mutlak derinliğe sahip olamayacağından, verili bir durum açısından bile mutlak olarak ahlaki olmak söz konusu olamazdı. Ahlakilik, bilginin düzeyi gibiydi ve ona bağlı olarak değişiyordu. Verili bilgi düzeyinde, bir durumda son derece ahlaki olan bir davranış, çok daha farklı bir bakış açısından çok sonra ahlak dışı da görülebilirdi.

Bu nedenle davranışları belirlerken hep bu izafi niteliğini de göz önünde bulundurmak gerekiyordu. Bu da bir ölçüde, verili durumda son derece ahlaki ve net görülen bir davranışın ilerde başka bir ışık altında ahlak dışına düşmesini bir ölçüde olsun engelleyebilirdi. *** Ahlak konusunda bu sonuçlara kendi kendime ulaşmıştım. Benim için ahlak bütünüyle politik mücadelenin ta kendisiydi. Ve tıpkı doğru bir strateji, taktik gibi nesnel bir şeydi. Nasıl tüm iyi niyetime rağmen yanlış hareket eder, yanlış strateji ve taktikler uyguladığımda davaya zarar verirsem, aynı şekilde tüm iyi niyetime rağmen ahlaksız olabilirdim. Ahlaki olmak nesneldi, ama bu nesnelliğin kendisi de izafiydi. Bilgi düzeyine bağlı olarak doğruluk gibi ahlakilik de değişirdi.

142

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Örneğin, bizzat Marksizm’i öğrenmek için yaptığım çalışmaların kendisi en ahlaki davranışlardı. Çünkü ancak Marksizm’i öğrenerek daha az hata yapabilir ve verili durumda hangi davranışın daha büyük bir katkı olduğunu anlayabilirdim. Ama Marksizm’i öğrenme çabam belli bir bilgi düzeyine göre yürüyordu ve bu yarın bana çok saçma gelebilirdi. Ve bu çabamın ahlakiliği de doğruluğu gibi değerinden yitirirdi.

Ahlak konusunda özetle böyle görüşlere sahip olmuştum o dönemdeki çalışmalarım sonucunda. Daha sonra Troçki’nin Onların ve Bizim Moralimiz kitabı hakkında Deutscher’den okuduklarım, hiç de yanlış bir noktada olmadığımı gösterdi.

Burada özetlenen yaklaşımları daha sonra 12 Eylül rejiminin işkence ve idamlarını protesto etmemiz ve bunun üzerine mahkemeye verilmemiz dolayısıyla, bir savunma çerçevesinde de ifade etmeye çalıştım. Davadaki arkadaşların neredeyse hepsi, “işkence ve idam insanlık dışıdır” diyerek itiraz ediyorlar ve savunmalarını bu tarih ve toplum üstü duruma yükselttikleri ilkelere dayandırıyorlardı.

Ben ise burada özetlemeye çalıştığım anlayışları açıklamak ve 12 Eylül rejimini, sınıfsal ve politik içeriğinden hareketle mahkûm etmek yolunu seçmiştim. Böylece arkadaşlara karşı aynı zamanda ideolojik bir eleştiri de yapmış oluyordum. Özetle, toplumsal üstyapının ahlak başlığına hapisteki yıllarımda böyle bakıyordum ve bunları Kenan Evren’e hakaretten yargılandığım mahkemede böyle savunuyordum.

Sanat ve Estetik Tüm üstyapı içinde sanatın çok özel bir yeri vardı ve aynı zamanda sanat en karmaşık, en soyut ve anlaşılması en zor olandı. Devlet, ahlak, hukuk, politika, ideoloji, vb., bütün bunlarda belli bir saydamlık bulunuyordu. Bir kanunun, bir devlet biçiminin, bir hukukun, bir ahlakın niye öyle olduğunu, hangi sınıfın çıkarlarını yansıttığını, ekonomi temeliyle ilişki ve çelişkilerini anlamak ve ortaya çıkarmak nispeten kolaydı. Ama sanat söz konusu olduğunda, hele müzikte bütün bu bağlantıları anlamanın zorluğu ortadaydı. Sanatın toplumsal yapıyla ilişkileri anlaşılabilirse diğerleri çok daha kolay anlaşılabilirdi.

143

Demir Küçükaydın

Sanatı sanat yapan neydi?50 Bilim ile sanat arasındaki fark neydi? Bir sanat eserini iyi sanat eseri yapan neydi? Bunun bir ölçüsü var mıydı? Sanat ve altyapı ve üstyapının diğer öğeleri arasındaki ilişkileri nasıl ele almak gerekirdi?

Bütün bu ve benzeri sorularla dolu olarak sanat ve marksizm konusunda ne çıkarsa okuyordum. Sanatın, gerçekliği insan duygu ve düşüncelerini kavramlarla değil, imgelerle verdiği önermesi sanatın sırrına giden yolu açıyordu. Bundan başka Roman’ın ve Birey’in ortaya çıkışı arasındaki ilişki de birçok sorunu çözebilmek için bir anahtar sunar görünüyordu. Özellikle Lukacs’ın kitapları ve yazıları çok etkiliydi. İlk kez alışılmışların dışında, başka kalibrede bir Marksist karşısında olunduğu hissediliyordu. Belli ki bazı yanlışları vardı. Örneğin, Kafka veya Beckett’i yanlış yorumluyordu. Ama buna rağmen, hataları bile öğreticiydi ve belli bir derinliğe sahipti. Örneğin, Gramci’den daha fazla ilgimi çekiyordu. *** O zamanlar çok yaygın bir tartışma olan sanat, toplum (veya devrim) için mi sanat için mi gibi tartışmalar hiçbir zaman ilgimi çekmedi.

Daha başlangıçta bu konuda şöyle düşünüyordum: Bu tartışmalara sosyolojik tartışmalar değil, sosyolojinin konusu olan tartışmalardır.

Sosyolojinin konusu, niçin birilerinin bunu ya da şunu savunduklarıdır.

Bu tartışmaların ardındaki farklı sınıf çıkar ve pozisyonları ortaya çıkarılmalıdır. Bu konum ve çıkarlar ile savunulan pozisyon arasındaki ilişkiler incelenmelidir. İlle de ilerici ve devrimcilerin, alt sınıfların, “sanat toplum içindir”; gericilerin ve egemen sınıfların “sanat, sanat içindir” gibi görüşleri savundu50 Üniversite’de İsmail Tunalı’nın, Sanat Felsefesi derslerini de izlemiş, özellikle Alman metafizikçilerinin (örneğin Hartmann) sanat ve estetik üzerine söyledikleri hakkında bir fikir sahibi olmuş ve bunlar hiçbir şekilde ilgimi çekmemiş, dünyamı aydınlatmamıştı. Derslerde sorduğum sorular ve getirdiğim yaklaşımlar Profesör Tunalı için bir provokasyon oluyordu. O zamanlar politik görüşleri itibariyle de son derece tutucu birisiydi. Marksizm’i sanat ve estetik alanında da derslere sokmaya çalışmam profesörle aramda çok sert tartışmalarla sonuçlanıyordu. Bir derste sert bir tartışmadan sonra bir daha beni derslerinde görmek istemediğini söylemişti, ben de bunun boşuna zaman kaybı olduğunu görüp dersleri bırakmıştım. İsmail Tunalı’nın daha sonra solcu olduğunu hatta Marksist Estetik diye bir kitap da yazdığını duyunca şaşırmadım değil. Kitabı görmedim ve okumadım, ön yargılı da davranmış olmak istemem ama Marksist estetik ile bir ilgisi olduğunu pek sanmıyorum. Muhtemelen 70’lerdeki solun yükselişinden etkilenerek, eski görüşlerine biraz Marksizm cilası sürmüş olabilir.

144

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ğunu sanmak da yanlış bir yaklaşımdır. Burada çok daha karmaşık ilişkiler vardır. Sorunu böyle koymak, örneğin, felsefede ezilenler materyalizmi, egemenler idealizmi savundu türünden bir deli gömleğini olaylara giydirmek gibi olur. Örneğin, sanatı kendi egemenliğin aracı olarak kullanmak isteyen bir diktatörlükte ona direniş veya ezilen sınıfların muhalefeti pekâlâ “sanat, sanat içindir” parolasının ardına gizlenebilir.

Sosyoloji, sanatın ne için olacağıyla değil, niçin insanların sanatı şu veya bu için gördükleriyle ve bizzat bu tartışmanın nesnel sosyolojik anlamıyla ilgilenir ve bunu açıklamaya çalışmalıdır. *** Devrimci bir insanın kendi mücadelesinde sanatı nasıl kullanacağı sorununda, devrimci mücadele ile sanat arasında tersine bir ilişki vardır. İnsan enerjisini, zamanını, ilgisini bir yerden almadan diğer yere veremez. Her kazanç bir kayıptır. Bir devrimci enerjisini ezilenlerin ideolojik, politik ve örgütsel mücadelesine ayıracağından ister istemez iyi bir sanatçı olma şansı azalır. İyi bir devrimciden iyi bir sanatçı olmaz. Tersi de doğrudur: İyi bir sanatçının da iyi bir devrimci olması beklenmemelidir. Öte yandan, kötü bir devrimci olmaktansa, iyi bir sanatçı olmak evlâdır. Çünkü politik ve devrimci mücadelenin etkisi kısa vadelidir; uzun kalıcı etkiler yapmaz. Ama iyi bir sanatın etkisi daha uzun solukludur ve daha kalıcı etkiler yapabilir.

Kaldı ki politika ve sanat ilişkisi sadece güç, enerji ve dikkatin birinden almadan diğerine verilemeyeceği nedeniyle ters orantı içinde değildir.

Sanatsal faaliyetin kendi mahiyetinden gelen bir sınırlama da vardır. Çünkü bir devrimci, her şeyden önce toplumsal olayların ardındaki nedenlerle ilgilenmelidir. Yani iyi bir bilim adamı da olmalıdır. Ama bilim ile sanat arasında da belli bir çelişki vardır. En azından, bilim bize bir şeyin nedenlerini açıkladığında, onu imgelerle anlatma olasılığı da sınırlanır ve azalır. Göğe baktığında siyah bir kadife üzerine ışıldayan yakamozlar değil, galaksiler, termonükleer reaksiyonlar gören bir insanın onlardan büyülenme şansı daha azdır. Kafka, kapitalizm hakkında, işbölümünün, meta üretiminin, bürokrasinin ortaya çıkardığı yabancılaşmalar hakkında Marksist görüşlere sahip olsaydı, ne ölçüde öyle imgeler ve yepyeni bir roman tarzı yaratabilirdi?

Bilimin sanatı sınırlamasının en ilginç ve güzel örneklerinden biri, bizzat Marks, Engels, Kıvılcımlı gibilerin eserleridir. Onların eserleri gerçekten büyük ölçüde sanatsaldır da. En azından kendim onların eserlerini okurken bir sanatsal tat da alırım. Bu hem onların mantıklarının iç tutarlılı145

Demir Küçükaydın

ğından, uyumdan,51 yani kavramlardan kaynaklandığı gibi, bu kavramlarla ifade ettikleri fikirleri, açıklamakta, vurgulamakta kullandıkları güçlü imgelerden de alır.

Marks, Engels, Kıvılcımlı gibilerin çarpıcı ve başarılı imgelerinin ardında, tüm doğa, toplum ve düşüncenin ortak yanlarının daha derin olarak görülüyor olması da vardır. Yani bilim bir yandan genel düzeyde imgeleri sınırlarken, başka bir düzeyde, daha derin ilişkilere denk düşen imgelerin olanaklarını da sunar. Ancak böyle derin ilişkileri gören bir bakış, bir devrimi bir doğuma veya bir kabuklunun kabuğunu değiştirmesine; bir Kent’i ipek böceğinin kelebeğe dönüştüğü bir kozaya benzetebilir Bu bakımdan, iyi bir devrimci, belki büyük bir sanatçı olmaz ama sanat onun çalışmalarında başarıyla kullanılan iyi bir silah olabilir. Bütün büyük ustaların eserlerinin sadece bilimsel değil aynı zamanda edebi bakımdan güçlü eserler olmaları bunun gerekli ve mümkün olduğunu göstermektedir. *** Büyük sanatçının ideolojisi veya politik duruşu ile sanatı arasında da doğrudan bir ilgi yoktur. Bir sanatçıyı büyük sanatçı yapan, yansıttığı düşüncelerin ve duyguların derinliği; imgelerinin zenginliği, yaratıcılığı, orijinalliği, etkileyici gücü ve özellikle modern sanatta henüz doğuş halindeki, tümüyle gelişmemiş olan eğilimleri sezişi ve bunları sanatında yansıtması olabilirdi.

Büyük sanatçılar, henüz gelişmemiş yeni eğilimleri, duyguları, gerçekleri ifade edebilmek için yepyeni araçlar, imgeler ve imge teknikleri geliştirmek zorunda kalırlar. Bir bakıma sanatın içeriği ile yansıttığı duygu ve düşünceler ile kullandığı imgeler arasında, tıpkı toplumdaki ekonomi temeli ve üstyapı arasında olduğu gibi bir ilişki vardı. Birçok durumda eski teknikler, yeni duygu ve düşünceleri aktarmak için imgeleri oluşturmakta yetersiz kalmakta, bu da sanatta köklü dönüşümlere, yeni biçimlerin ortaya çıkmasına, yeni imge tekniklerinin geliştirilmesine yol açmaktadır.

Ama öte yandan, bizzat sanatın dile getirdiği duygu ve düşünceler de son duruşmada maddi üretim hayatındaki değişmeler tarafından belirlenmektedir. Keza bu maddi üretim hayatı, sanatsal yaratının ihtiyaçlarından bağımsız olarak da belli teknikleri de mümkün ve gerekli kılmaktadır. Örneğin, yazının olmadığı ya da çok küçük bir azınlık tarafından bilindiği bir toplumda, ritimsiz, melodisiz ve kafiyesiz bir şiir olamazdı. Ama 51 Müzikteki notaların oranları, resimdeki altın oran, şiirdeki vezinler, kafiyeler, alliterasyonlar vb., göz önüne getirilirse, sanatın, matematiksel bir uyum ile ilgisi açıktır. Kavramların iç tutarlılığı ve uyumu, bu matematiksel uyum gibidir.

146

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yazının yaygınlaştığı bir toplumda ritim, melodi ve kafiye şiirin bir koşulu olmaktan çıkar. Ama bu aynı zamanda sanatın bir olanağının da yitirilmesi demektir. Ama aynı zamanda artık şiirin yazılıyor olması şiire örneğin, göze hitap eden yeni olanaklar da sunar. Öte yandan, yazının yayıldığı kapitalist bir toplum insanının anlatacağı duygu ve düşünceler ile yazıyı bilmeyen bir köy ekonomisinin insanının anlatacağı duygu ve düşünceler de kökten farklıdır. Bu içeriksel farklılık, serbest vezinden bambaşka imge kuruluşlarına kadar bütün şiirin yapısını değişime zorlar. Yani üretim ilişkilerindeki değişmeler sanat için sadece yeni araçlar sunmaz ve bazılarını yok etmez; insanların yaşam koşullarını; dünyayı algılayışlarını, duygularını da değiştirir. Bu ikisi çoğu kez bir arada ortaya çıkmakla birlikte birbirinden farklıdırlar.

O halde, büyük sanatçılar; özellikle yeni teknikler getiren, yepyeni biçim­ ler ve imgeler kullanan yeni sanat akımları; büyük bestekâr, şair, ressam, romancı, mimarlar, vb., çoğu kez, toplumdaki değişeni bilimden önce sezip en iyi yansıtanlar ve bu yansıtmanın problemleriyle karşılaşanlardır da. *** Bu noktada bilim ve sanatın başka bir paradoksal bir ilişkisi daha ortaya çıkıyordu. Sanat toplumdaki özsel değişmeleri bilimden çok daha önce sezme ve yansıtma yeteneğine sahipti. Bilimi temsil eden Minerva, Hegel’in dediği gibi akşamın alaca karanlığında öter; büyük sanatın kuşu ise henüz gün ağarırken şakır. Bir bakıma büyük sanat ve sanatçılar, yeryüzünün derinliklerindeki hareketleri önceden sezen; zelzeleleri, yanardağ patlamaların belirtilerini önceden tespit eden sismograflar gibidirler.

O halde toplumda ortaya çıkan ve istatistiklerle, araştırmalarla, bilimsel analizlerle hemen tespit edilemeyecek eğilimleri, sınıfların ruh durumunda, konumlarında ortaya çıkan değişiklikleri sanat eserleri aracılığıyla önceden görmek ve anlamak mümkün olabilir.

Ama bu sonuca ulaşınca, düşünceler, bütün soldan apayrı bir mecraya akıyordu. Neredeyse bütün sol, gazetelerin ekonomi sayfalarından ve ekonomi haberlerinden mekanik çıkarsamalar aracılığıyla politik gelişmelerin izlediği yolu çıkarmaya çalışırken, ben toplumun ekonomi ve sınıf temelindeki eğilimleri anlamak için sanatın çok daha derinlikli bilgiler verebileceğini düşünüyordum.

Büyük sanatın gelişmeleri erken görmesinde ve yansıtmasında burnun zamanla pis kokulara alışması ve kokunun duyulmaması benzeri bir yasanın da izleri örülüyordu. Özellikle, geçiş döneminin insanları yeni ortaya çıkanın kötü kokusunu hissedebilirlerdi. O kokunun içine doğanların artık 147

Demir Küçükaydın

o kokuyu hissetme, başka bir dünyanın aynasında var olanı anlama başka bir dünyayı hayal etme yetenekleri de kaybolurdu.

Büyük sanatın, özellikle yeni olanın ortaya çıkış döneminde, bilimin sonradan keşfedip açıklayacağını çıkmasının nedeni budur. Sanatta daima başka bir dünya hayali de vardır. Başka bir dünyayı hayal edemeyenlerin iyi bir sanat şansı da kaybolur. Öyle görülüyordu ki, Lukacs bunu anlamıştı, ama kendisi tam da bir sanatçı olmadığı için Kafka’nın eserinde yeni olarak ortaya çıkmakta olanı, korkunç bürokratik yabancılaşmayı, daha doğuş halinde, sabahın alaca karanlığında yansıttığını göremiyordu. *** Büyük sanat ve sanatçının ideolojisi konusunda daha da ileri gidip, sanatçının sınıfı ve ideolojisi ile sanatının büyüklüğü arasında bir tersine ilişki de olabileceğini düşünüyordum.

Sanatçının sınıfı, politik eğilimleri ve ideolojisi ile sanatın kendisi arasındaki ilişki muhakkak ki çok karmaşık bir yol izliyordu. Birçok durumda zengin bir imge için, yanlış bir ideoloji ve gerici bir sınıf tavrı bile zorunlu bir koşul olarak ortaya çıkabilirdi. Örneğin, Balzac’ın asalet hayranı olması, eski topluma duyduğu özlem, onun kapitalist Fransa’nın ilişkilerinin o insana yabancı niteliğini görebilmesini sağlıyordu. Örneğin, İkinci Enternasyonal çizgisindeki bir sanatçı, bu ufunetin kokusunu bir Balzac gibi hissedemez ve dolayısıyla yansıtamazdı.

Ama aynı zamanda, yanlış bir ideoloji veya gerici bir sınıfsal konum, sanatçının gerçekliğin daha derinden kavramasını da engeller ve aynı zamanda onun daha derin bir gerçeği, daha derin duyguları daha zengin imgelerle anlatmasını da sınırlar. Bütün bunlar tüm karmaşıklığı içinde incelenmelidir. Bunlar her durumda ayrıca ele alınması gereken mekanizmalardır.

Bunlar çoğu kez bir arada bulunurlar. Her sanatçının bir alandaki gücü aynı zamanda başka bir alanda bir güçsüzlükle bir arada olabilir. Sanat da hiçbir şeyi karşılıksız vermez. *** Sanatın politika, devrimci mücadele, bilim, ideoloji ve ekonomi temeliyle ilişkisi üzerine böyle bir sürü aykırı ve alışılmamış görüşlere ulaşmıştım.

Hele sanatın, özellikle müziğin, sınıflarla ilişkisi konusunda neredeyse istisnai sayılabilecek görüşlerim vardı. Bu görüşleri özellikle Türkiye’ye ilişkin gözlemlerle, ama bizzat Kıvılcımlı’dan edindiğim, tarihin gidişine karmaşık bakış sayesinde geliştirmiştim.

148

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir kere Kıvılcımlı’nın tarihi ilkel, köleci, feodal deli gömleğinden kurtarıp, komün, uygarlık ve kapitalizm olarak ve uygarlıkları da komün ve uygarlık arasında bir mücadele olarak görmesi, sonra uygarlıkların ve komünlerin de kendi içinde evrim geçirdikleri ve son olarak da bunların hepsinin farklı biçimlerde kapitalizme geçmekte oluşları, bu metodolojik yaklaşım sanata ilişkin bir çok sorunun da kolayca açıklanabilmesini sağlıyordu. Çok kaba biçimde komünün müziği “Folklor” da denen Halk Müziği; klasik uygarlığın müziği Klasik Türk Müziği denen Makam Müziği; (elbet Çin, Hint uygarlıklarının da kendi “Makam Müzikleri” vardı) kapitalizmin ve modern insanın müziği de Klasik Batı Müziği idi.

Ne var ki, hem uygarlıklar halk müziğini, hem de halk müziği uygarlıkların müziğini etkilemişti. Ama bu etkiye rağmen bunlar iki ayrı damar, iki ayrı üretim biçiminin karşılığı olmaya devam etmişti. Örneğin, komünün müziği uygarlık içinde tarikat müziği biçiminde etkisini sürdürmüş görünüyordu.

Ama esas sorun kapitalizme geçiş ile ilgili olarak çıkıyordu. Esas olarak milyonlarca köylü kapitalizme geçiyor, modern insan, birey oluyor, şehirde yaşamaya başlıyordu. Bu insanlar kapalı köy ekonomisinin insanı olmaktan çıkıp bir şehir insanı olduklarında duygu ve düşünceleri de değişiyordu. Ama ellerindeki eskiden kalma olanaklar ne ise bununla başlamak ve onu değiştirmek ve geliştirmekle bunu yapabilirlerdi. Bunların eski çağın burjuvaları gibi klasik müzik dinlemeye başlamaları, çünkü bu müziğin kapitalizmle birlikte ortaya çıktığı söylemezdi. İşte ABD’deki siyahlar, Afrika’dan getirdikleri müzikle, kapitalizme geçmişler bu geçişlerine uygar kendi müziklerini yaratmışlardı. Caz ve Blues’in kökeninde Afrika olsa da onlar siyah modern toplum insanının duygu ve düşüncelerini anlatmanın aracıydılar. Yani sadece Batı Avrupa gibi bir gelişim yoktu dünyada. Başka geçişler başka müzik türleri de yaratabilirdi. İşte Arabesk de böyle bir şeydi. Köyden şehre gelen insanların duyguları değişiyordu. Eski müzik ve onun araçları bu yeni hayatın insanının duygu ve düşüncelerini anlatmaya yetmiyordu, ama işe elinde ne varsa onunla başlamak zorundaydı. Belki modern insanın dünyasını anlatmak için çok sesli müzik daha elverişli bir araç olabilir ama eğer o zamana kadar öğrendiği ve bildiği müzik buna uygun değilse ne yapacaktı bu insanlar.

Var olanı değiştirerek bunun yolunu arayacaklardı. Örneğin, sazı elektro yapacaklar, saz çalma tekniğini değiştirecekler, çalgılar arasına yepyeni, alışılmamış çalgılar katacaklardı, vb. Marks demiyor muydu eski kuşakların geleneği yaşayanların üzerine bir kâbus gibi çöker?

149

Demir Küçükaydın

Bu sanatı ille de Batı’dakine benzemiyor, konuları devrimci değil kaderci diye hor görüp aşağılamak anlamsızdı. Milyonlarca insanın duygu ve düşüncelerini yansıtıyordu o sanat. Elbet o sanatın da kendi büyük sanatçısı da ikinci kalite sanatçısı da olurdu. Onu onun kendi ölçüleri içinde değerlendirmeliydi.

Bizzat 12 Mart döneminde fabrikalarda çalışırken, işçi sınıfının Ecevit’e yönelişi ile Arabesk’in özellikle Orhan Gencebay’ın özellikle genç işçiler arasında bir saman yangını gibi yayılışını yaşamıştım. Müzik zevkim bakımından beni hiç tatmin etmemekle birlikte, bu müzik karşında klasik soldan tamamen farklı bir duruş içindeydim.

Keza solun müzikte beğendikleri ve öne çıkardıkları karşısında da tam tersi bir tutum içindeydim. Türkiye klasik kapitalizmi yaşamadığından, örneğin, Batı’da bir zamanlar ilerici ve ezilenlerden yana olan müzik Türkiye’de bir ölüm perendesi atıp egemen sınıfların ve gericiliğin müziği oluyordu. Tango’nun ve Caz’ın tıpkı Arabesk gibi olduğunu düşünüyordum.

Onlar da İstanbul’un gecekonduları gibi ortamlarda doğmuşlardı. Onlar da doğdukları yerlerde Arabesk gibi aşağılanmış, hor görülmüş, hatta yasaklanmışlardı. O müzikler ezilen şehirli emekçi insanların dünyasını yansıtan müziktiler.

Ama Türk burjuvazisi Batı hayranlığı ile bu müziği alıp kendisi taklit ediyordu. Arjantin’in batakhanelerin müziği, Cumhuriyet balolarının frak smokinle yapılan müziği ve dansı oluyordu. Bunlar Arabeski yasaklıyorlardı. Ezilen sınıflar ise bu müziğin kendilerinin müziğini yasaklayanlarca dinlendiğini görünce, bunun egemen sınıflara ait bir müzik olduğun düşünüp, ona iyice kapanıyorlardı.

Aynı durum Klasik Batı Müziği için de geçerliydi. Burjuva devrim ve ideallerinin bu müziği, halk tarafından Türkiye egemenlerinin müziği olarak görülüyor ve algılanıyor ve ona karşı tam bir kapanma yaratıyordu.

Yani Kıvılcımlı’nın anlattığı Türkiye’nin sınıf ilişkilerinin orijinalliği ve alt üst olmuşluğu aynen, sanat ve müzik alanında da görülüyordu.

Türkiye’de her şey kendi zıttı biçiminde görülüyordu.

Arabeski kaderci müzik olarak görüp lanetleyen ve Ruhi Su dinleyenlerin durumu da aynıydı. Egemen sınıfların anlayışının sol versiyonuydu. Bu da zaten sol’un aslında büyük ölçüde egemen sınıflarla aynı kökten beslenmesi ile ilgiliydi. Bu tarih ve topluma şematik bir bakışla birleşince ortaya bu sonuç çıkıyordu.

Ruhi Su, ezilenlerin ve halkın değil, ezilenlere ve halka uzaktan plato­ nik aşk duyan, onları gerçekte oldukları gibi değil, kendi hayalindeki gibi gören solcu aydının müziğini yapıyordu. Ruhi Su’nun müziği, halkın dı150

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

şından halka bir güzellemeydi. Ama gerçekle ilgisi olmayan, devrimci romanlarda devrimci kahramanların hep mükemmel olması gibi bir güzellemeydi. Aslında kendi hayaline aşıktı aydınlar. Yani kendi halk ve emekçi sınıflar anlayışlarına bir güzelleme ve ilanı aşktı bu müzik. Son duruşmada nesnel olarak narsistti, kendine hayrandı. O ilanı aşk ettiğinin gerçeğini gördüğünde ona duyacağı duygular, zaten Arabesk’e duyduğu nefret ve aşağılamada yansıyordu.

Sorun buralarda da bitmiyordu. Radyo aracılığıyla çok karmaşık bir nitelik kazanıyordu. Örneğin, radyolar aracılığıyla dinlenen halk müziği halk müziği değildi, klasik Türk müziği de klasik Osmanlı müziği değildi.

Tekke müziği zaten fiilen tam bir imhaya uğramıştı. Bu müziklerin otantik biçimlerinden bir geçiş de değildi bu modern insanın dünyasına.

Radyo aracılığıyla bu müzik, en azından transistorlu radyoların çıkışından beri kulakları dolduruyordu. Böylece artık halk müziğiyle ilişkisi kalmamış bir resmi halk müziğinin araçlarını ve kulak alışkanlıklarını kullanarak ortaya çıkıyordu şehre gelen insanların duygu ve düşüncelerini anlatan müzikler. Bu anlamda Arabesk halkın artık büyük ölçüde unuttuğu kendi müziğinden değil, bir ölçüde Türkiye’nin egemen sınıflarının halk müziği dediğinden çıkan bir müzikti. *** Böylece hem Lukacs gibi Marksistlerin sanatın toplumsal yapının diğer öğeleriyle karmaşık ilişkilerine ilişkin metodolojik katkıları; hem de Kıvılcımlı’nın toplumların evrimine ve Türkiye’nin tarihine ilişkin getirdiği metodolojik katkılar aracılıyla, Türkiye’deki sanatın kendine özgü sorunlarını ve karmaşık yapısını daha iyi anlamak mümkün oluyordu.

Sanat üzerine okumalarımızdan ulaştığımız ilk sonuçlar aşağı yukarı bunlardı. Ne var ki, sanatın kendisiyle ilişkimiz, politik çalışmalarla ters bir orantı içindeydi.

Saçmalık derecesinde geri sol literatürü okumaktan dolayı, sanatın kendisiyle ilgilenmeye giderek daha az zaman ayırabiliyordum. Şu açmazla karşı karşıyaydım: Bir devrimci militan olarak, devrimciler ortamındaki yanlış fikir, önyargı ve öngörülerle mücadele etmek görevi vardı. Ama bunları bilmek ve mücadele etmek, aynı zamanda örneğin, sanattaki son gelişmeleri, en son çıkan roman, şiir, müzikleri okumak veya dinlemekten feragat ile mümkün olabiliyordu. Bunlara yönelmek ise devrimci ortamdan giderek uzaklaşmayı ve bir yabancılaşmayı getiriyordu. Öte yandan sanat beni alt üst ettiğinden dolayı kendimi toparlayıp ideolojik ve politik mücadeleye ayıracak gücüm ve enerjim kalmıyordu. Bu 151

Demir Küçükaydın

nedenle, sanat eserleri adeta beni bir mıknatıs gibi çekmesine rağmen, kendimi sanata karşı bir tür perhize zorladım. Sanat sirenlerinin seslerine karşı kendimi direğe bağladım. Sadece hastalandığım zamanlar perhizi bırakıp, birikmiş şiir ve romanları okuyarak, göz ucuyla da olsa gelişmeleri izlemeye çalışmakla yetindim. Ama bu da çok yetersiz olduğundan bir süre sonra bu bağlantı iyice zayıflayınca artık daha yeni imgeleri anlayamaz hale geldim.

Sanata tekrar zaman ayırabilmem, özellikle müzik ve sinema aracılığıyla Duvar yıkıldıktan sonra politikanın tamamen durduğu, her şeyin dibe vurduğu zamanlarda olabildi. *** Elbette sanatın da tıpkı düşünce, bilgi gibi bir somut tarihsel hareketi vardı, bir de tıpkı mantık gibi soyut, somut tarihteki çarpılmalarından arınmış olarak bir hareketi vardı. Birincisi sosyolojinin konusuyken, ikincisi sosyolojiden bağımsız estetiğin konusuydu. Tıpkı mantık ve bilgi sosyolojisi veya bilimlerin ve bilginin gerçek tarihi gibi bu ikisini ayırmak gerektiğini düşünüyordum,.

Mantık, nasıl düşüncenin, bilginin hareket yasalarını inceliyorsa, estetik de sanatın hareket yasalarını incelemeliydi. Bu hareket, gerçek tarihsel hareketin çarpılmalarından, geri gidişlerinden, çıkmaz sokaklara sapışlarından arınmış biçimi olmalı ve öyle incelenmeliydi. Tıpkı ekonomi politik veya mantıkta olduğu gibi Estetik, sanatın araçlarının, onu o yapan şeylerin kendi gelişimini ele almalıydı.

Peki, diye soruyordum o zaman, ekonomi politiğin “hücre”si metadır, Mantığın hücresi kavramdır, Estetiğin hücresi nedir?

Bilim gerçekliği kavramlarla, sanat imgelerle, metaforlarla yansıttığına göre, estetiğin hücresi İmge (Metafor) olmalıydı. Metaforun nasıl doğduğu ve geliştiği; metaforlarla anlatılan duygu ve düşünce arasındaki ilişki; benzetmelerin sanatsal metaforlar olarak kullanım koşulları, bunlar başlangıç noktaları olabilirdi.

Yani estetik bir bakıma, tüm farklı kültürlerde, tüm farklı sanatlarda, tüm farklı toplumlarda ortak olanı, o ortak olanın hareketini, doğuşunu incelemeliydi öncelikle.

Herhangi bir imgenin sanatsal olabilmesi için öncelikle onu duyanın, okuyanın, bakanın da sanatçı ile aynı kodlara sahip olması gerekir. Örneğin, Çin müziği benim için sadece egzotik bazı sesler olmaktan öte bir anlam taşımayabilir. O seslerin aktardığı duyguları anlayabilecek, deşifre edebilecek kodlardan yoksunumdur. Ya da bir metafor başka bir kültürde 152

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

pekâlâ duygular uyandırabilirken bana hiçbir şey ifade etmeyebilir, hatta saçma görünebilir.

Tıpkı her ürünün meta olmaması, ortada bir değişim olduğunda metanın ortaya çıkması gibi her hangi bir imge ya da benzetme hiçbir estetik değere sahip olmayabilir. Ancak bir toplumsal ilişki içinde bir benzetme bir imge haline gelebilir. Yani tarih ve toplum üstü bir güzel yoktur, bir imge yoktur. İmgenin benzetmeyle ilişkisi tıpkı bir aletin kendi başına sıradan bir nesne olması, ancak belli ilişkiler içinde bir üretim aracı olması gibidir.

Bir bakıma benzetmeler kullanım değerleri, nesneler gibidir. Kullanım değerlerinin ancak diğer kullanım değerleriyle alışveriş içinde bir meta olmaları gibi benzetmeler de, imgeler de ancak sosyal bir ilişki içinde bir sanatsal imge özelliği kazanırlar. Estetiğin başlangıç noktasının bunlar olması gerektiğini düşünüyordum.

Bu arada Lukacs’ın Estetik adı kitabı yayınlanmıştı. Kitap zengin bilgisiyle, soyutlama düzeyleriyle gerçekten çok etkileyiciydi, ama çok da farklıydı düşündüğümden. Bir bakıma modern toplumdaki sanat ve estetiğin kategorilerini sanki tüm tarihin ve toplumların kategorileri haline getiriyor gibi görünüyordu Bir estetik yazılabilmesi için henüz birikimin çok yetersiz olduğunu, böyle bir estetiğin Avrupa merkezli olması tehlikesinin çok güçlü olduğunu düşünüyordum. Avrupa’daki sanatın evriminin kategorilerini estetik kategoriler haline yükseltme tehlikesi bulunuyordu. Muhtemelen Lukacs da bu hataya düşmüştü.

Sanat insanın insan olma süreciyle birlikte ortaya çıktığına göre sanatın kökleri bastırma ve bilinçaltında, yüceltmede aranmalıydı. Bunun yanı sıra dünyadaki tüm toplumların sanatları kendi yasallıkları içinde incelenmeli, geniş bir bilgi birikimi yapmalıydı. Ancak ondan sonra estetiğin taslaklaştırılmasına başlanabilirdi. Hele elimizde daha bir mantık bile yokken ve mantığın bile yazıldığını göremeyeceğimiz kesinken estetiği hayal bile edemezdik.

1974-78 arası aşağı yukarı bu sonuçlara ulaşmış ve bu sorunlara kafa yormuştuk.

İdeoloji Marksizm’de bir ideoloji teorisi de yoktu. Üstyapıdan söz edilirken bir de ideolojiden söz ediliyordu, ama bir büyük harflerle ideoloji teorisi de görülmüyordu. İdeoloji kavramı aslında Marksizm’de bilimin karşıtı bir anlama sahipti.

Marksizm kendini bir bilim olarak görüyor ve ideolojiyi kendi karşıtları 153

Demir Küçükaydın

için kullanıyordu. Ama Lenin ile birlikte, çelişkili olarak, bilimsel bir ideoloji anlamında, sosyalist ideolojiden, proletaryanın ideolojisinden söz edilir olmuştu.

Bunu, “lugatı meşhur, galatı fasihten evladır” şeklinde anlamak ve kullanmak gerekiyordu. Yani proletaryanın çıkarlarını savunmanın, bir sınıf çıkarını savunmak anlamında bir ideoloji olduğu, ama ancak bilimsel olduğunda, gerçeği çarpıtmadığında bu çıkarlar savunulabileceği için yanlışlığını hatırdan çıkarmamak koşuluyla, yaygın ve anlaşılır bir söz anlamında, proletaryanın ideolojisinden söz edilebilirdi.

Yetmişli yıllarda ideoloji kavramı Batıdaki birçok tartışmanın merkezinde bulunuyordu. Özellikle Birikim’in aktardığı bu tartışmalar Grasmci’ye kadar uzanıyor, Althusser, Laclau ve benzerleri tarafından yürütülüyor ve entelektüeller arasında epey ilgi uyandırıyordu.

Bu tartışmalar bana hiçbir şekilde açıcı görünmüyordu. Bunları altmışlı yıllardaki Asya Tipi Üretim Tarzı tartışmalarına benzetiyordum. Aynı sko­ lâstik karaktere sahiptiler. Olaylardan ve toplumdan değil, Marks’ın metinlerinden hareket ediyorlardı ve onların yorumları, yorumlarının yorum­ larıydılar.

Ama 60’ların tartışmalarından daha kötüydüler, o tartışmalar en azından sosyolojik kavramları tartışıyorlardı ve ister istemez tarih ve toplum üzerine bir yönelişe de yol açıyorlardı. Ama 70’lerin ideoloji tartışmaları öyle görünüyordu ki, tamamen felsefi tartışmalar olarak kalıyorlardı. Hatta sosyoloji ve tarihten söz ettikleri yerde bile felsefi bir tartışma olarak kalıyorlardı. Bu skolâstik ve felsefi tartışmalar hiçbir zaman ilgimi çekmedi, sadece bir fikir sahibi olmak için izledim. Bu ideoloji üzerine tartışmaların bizzat kendisi bir ideolojiydi ve Marks’ın dediği gibi, onlar kendileri hakkında söyledikleriyle anlaşılamazdı. Onların anlamı bizzat toplumun temelindeki değişmelerden hareketle, yani sosyolojik analizlerle anlaşılabilirlerdi.52 52 “Bu gibi altüst oluşların incelenmesinde, daima, iktisadi üretim koşullarının maddi altüst oluşu ile –ki bu, bilimsel bakımdan kesin olarak saptanabilir– hukuki, siyasal, dinsel, artistik ya da felsefi biçimleri, kısaca, insanların bu çatışmanın bilincine vardıkları ve onu sonuna kadar götürdükleri ideolojik şekilleri ayırt etmek gerekir. Nasıl ki, bir kimse hakkında, kendisi için taşıdığı fikre dayanılarak bir hüküm verilmezse, böyle bir altüst oluş dönemi hakkında da, bu dönemin kendi kendini değerlendirmesi göz önünde tutularak, bir hükme varılamaz; tam tersine, bu değerlendirmeleri maddi hayatın çelişkileriyle, toplumsal üretici güçler ile üretim ilişkileri arasındaki çatışmayla açıklamak gerekir.”

154

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Diğer bir ifadeyle onlar ideoloji kavramını sosyolojik bir kavram olarak, üstyapının bir bileşeni olarak değil, daha ziyade felsefi bir kavram olarak tartışıyorlardı. Onlarda ideoloji kavramının bizzat kendisi ideolojikti. *** Benim için ideoloji, çarpık bilinç; gerçeğin, belli sınıf konum ve çıkarlarını, vb., savunmak için çarpıtılması anlamına geliyordu. Dolayısıyla benim için ideolojinin sosyolojik araştırması, bu çarpıtmanın mekanizmalarının, sorunlarının araştırılması demek oluyordu.

O dönemde sorunları ortaya koyuşum ve öngördüğüm çözümler şöyle özetlenebilir: İdeoloji gerçeğin özünü vermez, çarpıtır. Ama bizim varlık hakkındaki bilgimiz de izafi olduğundan eni sonu bu da bir ölçüde gerçeği çarpıtmakta değil midir? Evet, o da bir çarpıtmadır.

Ama bilginin verili düzeyinden gelen, sınıfsal çıkarı koruma gibi bir kaygısı olmayan, aksine gerçeğin anlaşılması yönünde bir adım olan çarpıtma ile belli bir çıkarı ifade etmek ve korumak için yapılan çarpıtma arasında bir ayrım yapmak gerekiyordu. Örneğin, ilkel komünde bir insanın her şeyin ruhunun olduğundan söz etmesi bir ideoloji değildir. O dünyanın bugünkü ölçülerinize göre çocuksu bir kavranışıdır. Ona karakterini veren gerçeği çarpıtmak değil, aksine onu doğru olarak açıklama çabasıdır. Ama sınıflı bir toplumda, insanları korkutmak veya belli bir çıkarı korumak için ruhlardan söz etmek bir ideolojidir.

Bu fark şöyle bir örnekle somutlanabilir: Bir küçük çocuk radyonun içinde küçük insanlar olduğunu, onların konuştuğunu düşünebilir. Bu karşılaştığı olguyu açıklamak için verili bilgi düzeyinde yapılmış bir açıklama bir teoridir. Bu ideoloji değildir, burada belli bir çıkarı korumak için gerçeğin çarpıtılması yoktur.

Ama çocuğunun radyoyu kurcalayarak bozacağından ve yeni masraf kapısı açacağından korkan bir anne çocuğunu radyoyla oynamaktan vazgeçirmek için, “Bak, radyonun içinde küçük adamlar var, sen oynarsan onlar kızacaklar, şimdi uyumak istiyorlar!” derse bu ideolojidir. Burada gerçeğin, belli bir çıkarı korumak için bilerek yapılmış çarpıtılması vardır.

Elbette bu çarpıtma toplumda böylesine kaba ve basit biçimler içinde gerçekleşmez, ama önü sonu hep bu mekanizmaya uyarlar. Örneğin, eski Yunanlılar, gökteki tanrılardan bahsederken gerçeği çarpıtmıyorlardı, evreni tıpkı radyonun içinde insanlar olduğunu düşünen çocuklar gibi çocuksu bir şekilde kavrıyorlardı. İdeoloji, orada başka yerdeydi, tanrıların hikâ155

Demir Küçükaydın

yelerinin içindeydi; örneğin, kadınların baskı altına alınmasında ve kadın tanrıların arka plana itilmesindeydi.

Dolayısıyla, buradan şöyle bir sonuca ulaşıyorduk. En eski metinler, özellikle efsaneler, mitler ne kadar otantik iseler o kadar saçma görünürler, ama aslında şifreleri çözüldüğü takdirde saçmalıkları ölçüsünde de gerçekçidirler, gerçeği çarpıtmaktan uzaktırlar. Çünkü onlar insanlığın sınıfsız toplumunun izlerini taşırlar.53 *** Bu bilgi ile ideoloji arasındaki, gerçeği verili durumda az bilmekten gelen çarpıtma ile belli bir çıkarı korumak için yalan çarpıtma arasındaki fark aynen Marksizm öncesi toplum ve tarih felsefeleri ile Marksizm sonrası tarih ve toplum felsefeleri (Ya da daha doğrusu sosyolojiler) arasında da görülebilir (Keza klasik ekonomi politik ile vülger ekonomi politik arasında da). Örneğin, klasik ekonomi politik veya tarih ve toplum felsefeleri de gerçeği belli bir ölçüde çarpıtmış oluyorlardı, ama aslında bunlar belli bir çıkarı savunma adına yapılan bir çarpıtma değildi ve öncekilere göre gerçeğin özüne, daha derinine nüfuz etme anlamı taşıyorlardı.

Ama Marksizm’in doğuşundan sonra bunları kullanmaya kalkmak onları bir ideoloji yapardı. Bu nedenle gerek ekonomi politikte, gerek sosyoloji ve tarihte, hatta bütün toplumsal bilimlerde, Marksizm’in doğuşundan önceki, bizzat Marksizm’in de kendilerine dayandığı ve üzerinde yükseldiği bilgi ve düşünceler ile sonradan onların Marksizm’e karşı kullanılışlarıyla, Marksizm’e karşı geliştirilmişleri ayırmak gerekiyordu. Bu nedenle bütün sosyolojiler asılında bir ideolojiydiler. Çünkü sosyolojinin kendisi Marksizm’e karşı kurulmuştu. *** Ama farklı çıkarlar, farklı düşünce sistemleri içinde ifade edilir diye bir kural da yoktur. Sınıflar, onların konumları ve çıkarları tamamen nesneldirler. Onlar bizlerin iradesi ve istemi dışında vardırlar, dolayısıyla kendilerini ifade edecek bir kanalı bir şekilde bulurlar. Yani burjuva ideolojisi ille de kendini liberal bir ideoloji şeklinde ifade etmez. Ya da feodal ideolojinin ille de dinsel bir biçim içinde olması gerekmez.

53 Bu günkü bilimsel araştırmalar da bizim o zamanlar çıkarsamayla bulduğumuz bu fikri kanıtlamaktadır. Benzeri görüşleri zaten daha önce Kıvılcımlı’da da görmüştüm. Ama o zamanlar henüz Kıvılcımlı’nın “Cennet nedir? Nerededir?” gibi yazılarından haberim yoktu ve okumamıştım.

156

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Sınıf çıkarı, en bilimsel bilinen görüşler içinde bile kendini ifade edecek bir yol bulur. Keza bu nedenle bizzat Marksizm içinde de kendini ifade edecek yollar bulur. İdeolojiyi yaratan sınıf mücadelesinin çok özel bir niteliğidir. Sınıf mücadelesinde ezenler küçük, ezilenler büyük sayıdadır. Ezenlerin bunu sürdürebilmesi için kendi çıkarını toplumun ve çoğunluğun çıkarına gibi göstermesi gerekir; bunu yapamadığı sürece egemenliğini koruma şansı yoktur. Dolayısıyla, ezilenler arasında ezenlere karşı bir fikir, bir anlayış geliştiğinde ezenler ona karşı direk olarak karşı çıkmazlar. Bu onların tecridine yol açabilir. Bu çıkarlarını ezilen çoğunluğun kabulleri içinde yeniden tanımlamamın yollarını ararlar.

Bu nedenle, Marksizm ezilenler arasında itibarlı bir fikir akımı olduğu sürece ezenler de, (öyle hiç de planlı ve kötü niyetli olarak değil, doğrudan sınıfsal eğilimleriyle) elbette çıkar ve eğilimlerini onun içinde ifade etmeyi denerler ve hatta onların yorumları bizzat egemen hale gelebilir.

Ama bunu yaparlarken, ister istemez, onun mantık ve metodunda çarpılmalar yapacaklardır. Çünkü gerçeğin her çarpıtılması son duruşmada mantıksal veya metodik bir yanlışa dayanır. Metodolojinin bu bakımdan büyük önemi vardır. İşçi sınıfının çıkarına olmayan, gerçeği çarpıtan veya ideoloji olan, metodolojik yanlışlar ve çarpıtmalardan hareketle bulunabilir.

Teorisyenin ve “İdeolojik mücadele”nin esas görevi budur.

Böylece örneğin, Marksizm içinde başka bir sınıfın çıkarını savunmanın zorunlu olarak mantık ve metotta tahrifat yapmak zorunda olması, buradan giderek, görünüşte bizi aldatabilen, ama onun anatomisinin (mantık ve metodunun) çok farklı olanı görebilmemize yarar. Yani bizler mantık ve metottan giderek bir çarpıtma olduğunu, bir balık gibi görünenin balık olmadığını, başka bir anatomisi olduğunu, tespit edebiler ve buradan da bura başka sınıfların çıkarının gizlendiğini açığa çıkarabiliriz.

Bu nedenle diyalektik mantık ve metot eğitimi başka sınıfların kandırmalarına karşı uyanıklığın ve direnişin temelini oluşturur. *** Sadece ezenler, ezilenlerin arasında egemen görüşler içinde kendi eğilimlerini ifade etmezler; ezenlerin yerleşik görüşleri içinde, ezilenlerin eğilimleri de kendini ifade edecek kanallar bulur.

Yani ister milliyetçilik, ister din, ister sosyalizm maskesi takmış bir reformizm olsun, bunların içinde de bizzat küçük burjuvazinin ve işçilerin eğilimleri kendini ifade edecek kanallar bulur. Ama bu kanallar var olan

157

Demir Küçükaydın

ideolojinin kabulleri çerçevesinde onları başka yorumlayarak, farklı varsayımlara göre çıkarsamalar yaparak kendilerini ifade ederler.

En faşist partilerde bile avam eğilimleri yer alır. Ama bunlar ideolojik olarak çarpılmış bulunduklarından, pleb radikalizmi o ideolojinin en aşırı ve sert biçimlerinin ifadesi de olabilir. Yani belli bir ideoloji içindeki ezilenlerin eğilimlerini ifade eden hareket ve ideolojiler ille de ilerici olacak diye bir şey de yoktur. Hatta aksine bu son derece gerici bir karakter de kazanabilir. Hatta çoğunlukla öyledir de.

Ama bunun da belli sınırları vardır. Örneğin, işçi zümreleri değil, ama bütün olarak işçi sınıfı, başka ideolojiler içinde kendi eğilimlerini ifade edemez. İşçi sınıfı bütünüyle ideolojiyi eleştirerek kendini ifade edebilir. İşçilerin eğilimlerini (işçi sınıfı ile işçiler aynı değildir) ifade eden akımlar, gerçeği çarpıttıkları için son duruşmada başka sınıfların değirmenine su taşır.

Farklı sınıfların, karşı sınıfların egemen ideolojileri içinde kendi çıkarlarını ifade edebilmelerinde işçi sınıfının aleyhine eşitsiz bir ilişki vardır.

Diğer sınıf ve zümreler işçi sınıfının çıkarlarını ifade eden Marksizm çerçevesinde, onu çarpıtarak, kendi eğilimlerini ifade edebilirlerken; işçi sınıfı diğerlerinin kabul ettikleri ideolojiler içinde bunu yapamaz. Bunu yapabilmelerinin tek yolu, o verili ideolojinin eleştirisinden tekrar Marksizmi bulmak ve yaratmak olabilir. *** İşte bu anlamda bir eğilim de vardır tarihte ve toplumda. Yani insan düşüncesi Marksizm’i birçok kereler, birbirini bilmeden ve bağımsızca keşfetmek zorunda kalabilir. Çünkü toplumda çok farklı bilgi düzeyleri vardır. Batı Avrupa bakımından bir ideoloji durumunda olan bir bakış, çok başka yerde kapitalizme yeni girmiş başka bir halk bakımından hiç de çarpıtma anlamı taşımayabilir.

Bu durumda, o ülkenin devrimcileri veya işçi sınıfı, dünya tarihi bakımından bir ideoloji savunur görünürlerken, kendi dayandıkları fikir sistemi bakımından, daha henüz Avrupa’nın Marksizm öncesi yollarını kat ediyor olabilirler. Onların buradaki yanlışları, elbette Marksizm doğduktan sonra ortaya çıkar ideolojilere ve sosyolojilere değil, Marksizmin dayandığı, henüz ilerici karakterdeki bilimsel ilerlemelere benzer.

Yani ideolojiyi toplumsal ve tarihsel somutluğu içinde ele aldığımızda, ideoloji, ideoloji olmayana, tersinden ideoloji olmayan da ideolojiye dönüşebilir. Her fikri kendi somut bağlamı içinde değerlendirmeyi ve analiz etmeyi gerektirir.

158

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Örneğin, MDD’cilik, dünya tarihi bakımından baktığımızda kesin olarak bir çarpıtma, bir ideolojidir. Ama Türkiye’de 1960 sonrası doğan hareketin kendi iç gelmişimi bakımından, gerçeğin daha üst bir kavranışına, Marksizm’e ulaşma anlamına sahiptir.

Bu anlamda somutluğu içinde nasıl ideolojik olan bilimsel olana dönüşebiliyor veya böyle bir somut anlamı olabiliyorsa, bunun tersine, bilimsel olan da ideolojik olana dönüşebilir. Bizlerin bilgileri sürekli gelişmektedir.

Verili bir bilgi düzeyinde bilimsel olan, belli bir süre sonra, o düzeyin aşılmasıyla birlikte bir ideoloji haline gelir. Örneğin, Newton ya da Galile’nin dayandığı mekanik dünya kavrayışı, belli bir dönemde bilimseldi. Ama bugünün dünyasında ideolojiktirler. Bugünkü bilgi düzeyimiz de yarın öyle olacaktır.

Böylece ideoloji ve bilimi, sosyolojik olarak sadece zıtlık içinde donmuş olarak değil, aynı zamanda sürekli kendi zıtlarına dönüşümleri olarak ele alıyordum. Ve bu ele alış, aynı zamanda, daha önce değindiğim, bilimlerin hareket yasalarına ilişkin sonuçlarla da tam bir uyum içinde bulunuyordu. *** Küçük burjuva ve burjuva ideolojisi temel bazı karakteristikleriyle birbirinden ayrılabiliyordu. Yani bazı farklı metodolojik özellikler gösteriyordu.

Burjuva eğilimleri, örneğin, kendini sosyalizm içinde burjuva sosyalimi biçiminde ifade ediyordu. Burjuva sosyalizminin tayin edici metodolojik özelliliği, diyalektik olmaması; mekanik, kaba bir materyalizme dayanmasıydı.

Buna karşılık küçük burjuva sosyalizminin metodolojik özelliği, onun daha ziyade skolâstik bir karakter taşımasıydı. Olaylardan değil, daha önce tanımlanmış kavramlardan yola çıkmaları, onlara farklı anlamlar vererek onlardan hareketle gerçeği anlamaya çalışmaları esas karakteristikleriydi.

Küçük burjuva sosyalizminin bir diğer özelliği de idealizmdi.

Düşüncenin varlığı belirlediği gizli varsayımı bütün küçük burjuva ideolojilerinin ortak özelliği olarak görülüyordu. Özetle burjuva sosyalizmi metafizik ve kaba maddeci, kaba evrimci ve nesnelci; küçük burjuva sosyalizmi skolâstik, idealist ve iradeci bir özellik gösteriyordu.

Peki, niye böyleydi? Bunu da şöyle açıklıyordum.

Küçük burjuvazinin bu özelliği, onun aslında, kapitalizmin kendi has ürünü olmamasından geçmiş üretimin ve ilişkilerin yadigârı olmasından veya modern üretim ilişkileriyle dolaylı ilişkisinden dolayı onu aşacak kapasitede bulunmamasından geliyordu.

159

Demir Küçükaydın

O burjuvazinin ufkunun ötesine gidemediği için burjuvazinin varsayımlarını farkına varmadan kabul ediyor; ondan farkını ortaya koyabilmek için ise o varsayımlardan bambaşka çıkarsamalar yapmanın yollarını arıyordu.

Küçük burjuvazinin muhalefeti o nedenle hiçbir zaman programatik değil, esas olarak taktiklere, mücadele ve örgüt biçimlerine yönelik oluyordu.

Onun metodolojik olarak skolâstik karakteri de bu sınıfsal konumla ilgiliydi. Burjuvazinin sonuçları ve vargıları, daha geri bir üretim ve düşünce sistemine dayanan bu sınıfa, kendisinden gerçeğin çıkarılacağı sonuçlar olarak görünüyordu.

Küçük burjuva sosyalizminin mücadele biçimleri, taktikler ve örgüt biçimleri ile ilgili sorunlarla kendini açığa vuran bu özelliği, aynı zamanda hem burjuva sosyalizmini, hem kendini karşılıklı olarak besleyen bir dinamiği de hareket geçiriyordu. İnsanlar burjuva sosyalizminin reformist programları ile küçük burjuva sosyalizminin devrimci mücadele ve örgüt biçimleri, taktikleri arasında kalıyorlardı. Her biri diğerine karşı kendini haklı kılıyor, ama ikisi birlikte de gerçek Marksizm karşısında tam bir suskunluk içinde bulunuyorlardı.

Ama sadece bu kadar da değil, bunlar tam da bu skolâstik ve metafizik özellikleri nedeniyle ideolojinin bu karmaşık mekanizmalarını da kavramaktan uzak oldukları için, aynı zamanda ideolojik formlar ve ayrılıklar sınıfsal ayrılıkların yerini alıyor görünüyordu. *** Böylece Türkiye sosyalist hareketinde görülen onlarca eğilimin varlığını açıklamak da kolayca mümkün olabiliyordu.

Hareketin gelişimin her bir aşamasında, o aşamanın varsayımları çerçevesinde burjuva ve küçük burjuva sosyalizmleri kendilerini ifade ediyorlardı. Böylece aynı sınıfsal eğilimler, farklı aşamaların ifadesi olarak farklı örgüt ve akımlar biçiminde varlığını sürdürüyordu. Bu gidişte eski aşamalar zamanla yok olmuyor ve varlığını sürdürmeye devam ediyordu. Örneğin, Aybar, Aren, Boran, TSİP, TİP, TKP, vb., hepsi burjuva sosyalist partilerdi. Hepsi aynı mekanik maddeci, metafizik ve kaba evrimci metodolojik özelliklere sahiptiler. Yine hepsi programlarıyla reformisttiler.

Ama niye ayrı olarak varlardı?

Bunun cevabı bunların hareketin farklı aşamalarına karşılık düşen varsayımlar çerçevesindeki ifadeleri olmalıydı. Ve eski aşamalar ortadan kalmıyordu. Ve tâbii örneğin, bunların her birinin kendi içinde de küçük burjuva radikalizminin ifadesi olan eğimler bulunuyordu.

160

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Öte yandan bu aşamaların her birinde o aşamanın varsayımları çerçevesinde ayrıca küçük burjuva hareketler de vardı: Ama bu küçük burjuva hareketlerin içinde de burjuvazinin eğilimlerini ifade eden eğilimler bulunuyordu. Böylece, toplumdaki sosyal parti ve eğilimlerin çeşitliliğini, temel sınıfların ille de o temel sınıfların sayısı kadar parti ve harekette ifadesini bulmamasını, ideoloji ve bilgi düzeylerinin birbirine dönüşmeleri; sınıfsal eğilimlerin kendini her biçim içinde ifade edebilmeleri; önceki biçimlerin yok olmaması ve sonra gelenlerle ilişki ve çelişki içinde varlığını sürdürmesi gibi metodolojik katkılar aracılığıyla tümüyle sınıfsal konumlar ve karakterlerle bağlantı içinde açıklamak mümkün oluyordu. Bu araçları ve sonuçları birçok yazımda eleştirdiğim ve ele aldığım eğilimleri ve partileri açıklamakta kullanıyordum.

O zamanlar farkında değildim ama daha sonra bu yaklaşımlarımın, sınıf kavramına tarihsel bir boyut getirdiğini fark edecektim.

Din, Politika, Devlet, Partiler Buraya kadar üstyapının ideoloji, ahlak ve sanat gibi en soyut, sınıf ve ekonomi temeli ve diğer üstyapı kurumlarıyla ilişki ve çelişkileri daha karmaşık olan öğelerine ilişkin o zaman ulaştığımız sonuçları kısaca özetlemeye çalıştık. Tâbii bunlar da aslında tıpkı mantık ve metot çalışmaları gibi ilgimizin merkezinde olmadan yapılan çalışmalardı. İlgimizin esas merkezinde politika, partiler, devlet, din gibi konular bulunuyordu.

Bunları burada kısaca ele alacağız, çünkü ilerde bunlara tekrar tekrar dönülecektir.

Din, beni her zaman korkunç büyülemişti ve bir bilmece olarak kalmıştı. Bu saçma sapan gibi görünen kitaplar, söylenceler nasıl oluyordu da binlerce yıldır, kuşaklar boyu milyonlarca insanın hayatına yön veriyordu.

Bunun bir açıklaması olmalıydı. Bunun tam bir açıklaması bir yana, bu soruyu sorup araştıran pek bir çalışmaya da rastlamamıştım.

Bu muazzam etki en azından şunu gösteriyordu: Bize saçma görünen din, toplum hayatının ve insanların çok temel ve derindeki bazı ihtiyaçlarını karşılıyor olmalıydı. Bunun sırrına erebilmek için toplumsal hayatın derin, temel ilişkilerini kavramak gerekiyordu. Bunun cevabının hemen bulunamayacağını seziyordum. Bu nedenle, diğer bütün çalışmalarım uzun vadede bu sorunun cevabını araştırma çabasını da oluşturuyordu.

Elbette her durumda olduğu gibi, Marks, Engels, Lenin ve Kıvılcımlı yine de bu cevabı ararken dayanılabilecek birkaç kerteriz noktası sunuyordu.

161

Demir Küçükaydın

Somut politika bakımından, elbette Lenin’in en açık biçimde ifade ettiği gibi dinin özel bir sorun olması idi bizim programımız. Bu bağlamda Türkiye’nin hiç de laik olmadığı, bir tür resmi devlet Müslümanlığının geçerli olduğu, Alevilerin ve Hıristiyanların (ve de dinsizlerin) Türkiye’de ezilen azınlıklar oldukları daha baştan hareket noktasını oluşturuyorlardı.

Keza, bir sosyalist olarak burjuva liberallerinden farklı olarak dini sürekli tartışmaktan yana değildim. Din ezilenlerin ağrılarını gideren bir ilaçtı. Bunun yerine onları somut sorunlardan hareketle örgütlemeye ve mücadeleye çekmeye çalışmak gerekirdi. Onlar bu mücadele içinde zaten kendiliğinden bu eski görüşleriyle hesaplaşırlardı.

Keza bir komünist veya devrimci partiye üye olmak için dinsiz olmak da gerekmezdi. Programdaki somut hedefleri benimseyen ve tüzüğe uymayı kabul eden herkes üye olabilirdi. Eğer ortada bir çelişki varsı bu kişinin kendi iç çelişkisi olurdu.

Din ve tarikatlar kapitalizm öncesi toplumlarda, bizzat Engels’in de birçok kereler değindiği gibi siyasi partiler ve hareketlerin ifadeleri olmuşlardı.

Dinin modern toplumdaki işlevi ise en iyi Marks tarafından diyalektik olarak açıklanmıştı. O hem kalpsiz dünyanın kalbi, hem de acıları azaltan bir ilaçtı.

Bütün bu klasik yaklaşımlar aynen Kıvılcımlı’da da vardı. Ama Kıvılcımlı aynı zamanda dn öğretisini geliştiriyordu. Örneğin, bugünkü toplum yapısını anlamak için, Osmanlı toplumunu, ama onu anlamak için de İslam dinini bilmek gerektiğini söylüyordu.

Böylece din, hatta üstyapı, klasik antik uygarlıkların, dolayısıyla bugünkü Türkiye’yi ve diğer ülkelerin özelliklerini anlamak için temel bir hareket noktası anlamı kazanıyordu. Böylece devrimci strateji bakımından büyük önem taşıyordu. Öte yandan taktik ve örgütsel bakımdan da büyük öneme sahipti. Ezi­ len­ler ve emekçiler umutsuzluk içinde dine sarıldıkları için bizim kitlelerle ilişki kurabilmemiz için de dini iyi bilmemiz gerekiyordu.

Ayrıca Türkiye’de bu başka bir özelliğe de sahipti. Türkiye’nin Batıdaki aydınlanmadan temel bir farkı vardı. Batıda, Ortaçağda, kilise zengin ve geniş topraklara sahip olduğundan, burjuva devrimi aynı zamanda kiliseye ve dine karşı ezilenler arasında yerleşmiş güçlü bir temele sahipti.

Türkiye’de ise durum neredeyse tam tersineydi: Egemen sınıflar, Batılı, aydınlanmacı gibi göründüklerinden, Fransız Devrimi’nin köylü ve pleblerinin dine karşılığı gibi Türkiye’deki yoksullar da bu egemen sınıfa tepkilerini onların aksine giderek dine sarılarak ifade ediyorlardı. Yani dine yönelme Türkiye’de aynı zamanda yoksulların muhalefetinin kendini 162

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ifade biçimiydi. Bu yaklaşımım nedeniyle İran’daki devrimin bir “İslam Devrimi”ne dönüşmesi beni hiç şaşırtmamıştı.

Sosyalistler genellikle, Kıvılcımlı hariç, dini feodal ideoloji olarak tanımlayarak, Türkiye’nin egemenleri gibi yaklaşmış oluyorlardı dine ve o nedenle ezilenlerle de buluşamıyorlardı. Gerçek bir devrimci hareketin yükselmesi ve ezilenleri kapsaması aslında, ancak dine sarılan kitlelerle birleşmekle mümkün olabilirdi. Bu nedenle Kemalistlerin tavrından ve yaklaşımlarından özellikle uzak durmak gerekiyordu. Bunun nasıl bir tavır olacağını bizzat bize Kıvılcımlı “Eyüp Sultan Konuşması” ile göstermişti.

Ayrıca ideoloji bahsinde değinildiği gibi sınıf eğilimlerinin farklı ideoloji içinde de ifade edileceği sonucuna ulaştığımdan, İslam içindeki farklı tarikat ve hareketlerin farklı sınıfların eğilimlerinin ifadesi olarak incelenmesi gerektiğini düşünüyordum.

Bu bağlamda örneğin, Refah ve Saadet gibi partileri klasik tefeci bezirgân partilerden veya kimilerinin sandığı gibi klasik batı Avrupa şemasına göre gerici ve feodal partilerden ziyade, Anadolu’da palazlanmaya başlayan burjuvazinin; burjuvalaşan Tefeci-Bezirgânlığın partileri olarak görüyordum.

Yani aşağı yukarı bugünün dünyasını ve Türkiye’sini anlayacak kavramsal araçları daha o zamandan tohum olarak edinmiş bulunuyordum.

Tarihte bazı ilginç bağlantılar da dikkatimi çekiyordu.

Bunlardan biri, Aleviliğin köylü partisi olması, ama aynı zamanda komünal geleneklerin güçlü olduğu yerlerde yaygın olmasıydı. Yani kapitalizm öncesinde emekçi sınıfların partisi olmak ile komünal gelenekler arasında sıkı bir ilişki görülüyordu. Bunu aslında çok önceleri, daha 12 Mart öncesi dönemindeki tarih okumalarında görmüştüm. Daha sonra tarih bilgim genişledikçe bu ilişkinin sadece Alevilik değil, tüm heretik (Batıni, sapkın) mezhepler ile dinler arasında olduğu da görmüştüm.

Bizzat Engels, “Almanya’da Köylü Savaşları”nda dağlık bölgelerdeki Batıni Hıristiyan tarikatlardan söz ediyordu. Dağ demek uygarlığa uzak olmak, komüne yakın olmak demekti. Bir dünya haritasına bakılsa, uygarlığa sonradan giren bölgelerin Protestan olduğu görülüyordu. Yani Avrupa’nın kuzeyi de “Alevi” idi. Benzer bir ilişki, Asya’da da görülüyordu. Hindistan’ın Hinduizmine ve Çin’in Konfiçyüsçülüğüne karşı, Budizm benzer bir pozisyonda görülüyordu. Budizm de Protestanlık gibi Asya’nın medeniyete daha geç giren, uygarlığın daha az etkisinde kalmış, daha komünal ilişkilerin etkilerinin devam ettiği bölgelerde görülüyordu. Keza bunun ezilenlerin muhalefetiyle ilgisi de özellikle savaş sporları veya kendine egemenlik ve çilecilik biçimlerinde hissediliyordu.

163

Demir Küçükaydın

Bu ilişki üzerinde durulmalıydı ve bu birçok sorunu açıklayabiliyor görünüyordu.

Bir de, Türkiye’de ve geri ülkelerde pek rastlanmayan, ABD gibi zengin ülkelerde görülen, modern toplumda dine ve tarikatlara bir yönelme vardı.

Bunlar da aslında kapitalizmin yarattığı yabancılaşmaya bir tepki olmalıydı ve aslında bu insanların pekâlâ sosyalist ve devrimci olabileceğini gösteriyordu.

Din hakkındaki görüşlerim aşağı yukarı bunlardı. Kıvılcımlı’nın bu alandaki katkılarını çok önemsiyor ve bunların bir gün önemlerinin anlaşılacağını düşünüyordum. *** Politikaya gelince. Politika ve ekonomi ilişkisinde Lenin’in “politika yoğunlaşmış ekonomidir” anlamındaki sözü beni çok etkilemişti.

Dolayısıyla ekonomi ve sınıf temelindeki değişme eğilimlerini doğru tespit edebilmek için tıpkı sanattan hareket etmek gerektiğini düşündüğüm gibi politikadan hareket etmek gerektiğini düşünüyordum. Elbette bunun öncesinde verili ekonomi ve sınıflar temeli üzerinde belli politikaların ve partilerin hangi sınıfların eğilim ve çıkarlarını yansıttığını doğru olarak analiz edilip, belirledikten sonra.

Bu tahlil bir kere yapıldıktan sonra, sınıf eğilimlerindeki ve ilişkilerindeki değişmeler, bizzat politikadaki temel değişmelerden hareketle sezilebilirdi. Böylece ekonomi ve politika ilişkileri bağlamında metodolojik olarak Türk solunda yaygın mekanik veya ekonomik materyalist yaklaşımların tam karşısında yer almış oluyordum. Onlar sağlam bir analizle, toplumun tüm karmaşıklığı içinde temel sınıflar, eğilimleri ve ilişkileri hakkında bir görüşten yoksundular. Ve genellikle sınıfsal eğilimler ve ilişkilerdeki değişmeleri politikadan hareketle değil; şu veya bu kapitalistin veya grubun çıkarlarından, yatırımlarından veya konjonktürel ekonomik gelişmelerden hareketle politik gelişmeleri açıklamaya çalışıyorlardı. Yani gazetelerin ekonomi sayfasından hareketle politika belirlemeye, analiz yapmaya çalışıyorlardı. *** Sadece sınıflar ve ekonominin politikayla ilişkisi değil; sınıflarla, zümreler ve tabakalarla partiler ilişkisi de sanıldığından çok karmaşık bir özelliğe sahipti. Genellikle partilerin sınıf çıkarlarının birebir savunucusu oldukları ve her sınıfın bir partisi olduğu ve olması gerektiği gibi anlayışlar neredeyse bütün solda görülüyordu.

164

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir sınıfın farklı ideolojik düzeylere veya ön kabullere bağlı olarak birçok farklı parti içinde eğilimlerini ifade edebileceğini ve ettiğini düşünüyordum. Hatta bu yöntemi, Türkiye’deki sosyalist partilerin çokluğunu açıklamakta bir metodolojik ilke olarak kullanıyordum.

Ayrıca buna ek olarak bir sınıf hiçbir zaman yekpare bir bütün de değildi.

Sınıfların içinde de bölünmeler vardı ve bu zümrelerin de partileri olurdu.

Ayrıca bunlar da kendilerini, farklı ideolojik sistemler ve ön kabuller içinde ifade edebilirlerdi. Bütün bunlar partilerin analizine dâhil edilmeliydi.

Ama partilerle sınıflar ilişkisi başka bakımlardan da karmaşıktı. Bir parti pekâlâ kendi programının ve ideolojisinin prangalarından kurtulamayıp, sınıfın çıkarlarını savunmanın ve eğilimlerini yansıtmanın bir aracı olmaktan çıkabilir, hatta bunun önünde bir engel haline gelebilir. Yani sınıfsal çıkarlar ve eğilimler ile partiler arasında da çelişkili ve çatışmalı bir süreç işler. Bu ideolojiler aracılığıyla, hatta liderlik kadrosunun kişisel kaliteleri, vb., aracılığıyla da dolayımlı olarak işler. Bu noktada bir kişinin ihtirasları bile bu ilişkiyi karmaşıklaştıran bir etki yaratır. Ayrıca ülkenin politik gelenekleri, partilerin içinde mücadele ettikleri hukuki sistem için de bunlar geçerlidir. Dolayısıyla, günlük politikanın gelişmeleri bütün bu karmaşıklık göz önüne alınarak, ayrı ayrı analiz edilerek ve sonra bunlar tekrar birleştirilerek anlaşılabilir. Öte yandan bir sınıfın uzun vadeli çıkarı ile kısa vadeli çıkarı veya bir zümresinin çıkarı ile genelinin çıkarı her zaman uyuşmayabilir ve hatta birbirine zıt konumlarda olabilir.

Böylece partiler ve sınıf ilişkisi, biraz altyapı üstyapı ilişkisi gibi sıçramalı bir hareket izler sonucu da çıkıyordu. Yani bir parti pekâlâ bir dönem boyunca bir sınıfın çıkarlarını savunabilir, ama sınıftaki değişmeler karşısında partiler pekâlâ tutucu, kendini yaşatma ve savunma eğilimlerine de sahip olabilirler. Böylece sınıf (zümre veya tabaka) yeni konum veya çıkarlarına uygun bir parti ortaya çıkıncaya veya o parti değişinceye ki bu değişim genellikle büyük iç mücadeleler demektir, bir tür “devrimci bunalım” dönemi yaşar. *** Devlet konusunda elbette Marks’ın özellikle Fransa’da İç Savaş ve Lenin’in Devlet ve Devrim’i ile Louis Bonaparte’ın 18. Brumaire’i, vb., temeldi. Marksist üstyapı teorisinin en gelişmiş, kısmen Lenin sayesinde Devlet ve Devrim’de büyük harflerle ifade edilmiş bölümü Devlet Teorisi olarak görülüyordu.

165

Demir Küçükaydın

Ama bunun bile tam belirli olmayan noktaları olduğu seziliyordu. Bu bağlamda özellikle iki kavram benim çok ilgimi çekiyordu. İktidarı, bir sınıfın iktidarını, Sosyal İktidar ve Politik İktidar olarak ayırıyordum. Yani politik iktidara sahip olan ille de ekonomiye egemen olan sınıf olmayabilir diye düşünüyordum. Sosyal iktidara sahip olan ille de politik iktidara sahip olacak diye bir koşul yoktur.

“Sosyal İktidar”dan politik iktidara kim gelirse gelsin, son duruşmada o ekonomik sistemin sürmesi halinde ondan çıkarlı olacak sınıfı anlıyordum. Yani bir ülke kapitalist ülkede, ister askerler, ister junkerler, ister Çar iktidarda olsun, yapacakları işler hiç bir şekilde burjuvazinin ekonomik gücünü ortadan kaldırmaz, aksine ona hizmet eder. Örneğin, Türkiye’de gerçek iktidar ordunun elinde olduğunda bu burjuvazinin sosyal iktidara sahip olmadığı anlamına gelmez. Ya da tersinden, bir işçi partisi bile iktidara gelse, kapitalist ilişkilere ve burjuva devlete dokunmadığı sürece, politik olarak iktidar işçilerde olur, ama sosyal iktidar kapitalistlerde olur ve politik iktidar son duruşmada sosyal iktidara hizmet eder.

Sosyal İktidar ve Politik iktidar kavramlarına özellikle Bismark Almanya’sı ve Bonapart Fransası bağlamında Marks’ın ve Engels’in dediklerine, Lenin’in Stolipin dönemine ilişkin analizlerine, Kıvılcımlı’nın yazdıklarına dayanarak ulaşmıştım. *** Bir diğer kavramsal araç da yine bu sosyal ve politik iktidar kavramıyla bağlantılı olan, sosyolojik olarak diktatörlük ile politik olarak diktatörlüğü ayrıştırmaktı.

Marks, Engels, Lenin, vb., Proletarya Diktatörlüğü derken bundan diktatörce bir yönetim anlamıyorlardı. Burada kastettikleri tamı tamına burjuva demokrasisinden bile daha geniş bir demokrasiydi. Ama bu aynı zamanda tıpkı sosyal iktidar ve politik iktidar farkı gibi sosyolojik olarak diktatörlüktü. Türkiye’de aynı sözcüklerle ifade edildiği için en çok karıştırılan buydu ve bu karıştırma her şeyden önce burjuvazinin işine geliyordu.

“Bütün yurttaşlar kanun önünde eşittir” dediğiniz zaman bu demokrasidir, ama aynı zamanda örneğin, kralı ve asilleri kanun önünde eşit görmeyen, imtiyazlı olduğunu söyleyen anlayış ve sınıflar üzerinde bir diktatörlüktür. Bu anlamda proletarya diktatörlüğü, sosyolojik olarak diktatörlüktür, ama politik olarak diktatörlük olmayacaktır diyordum. Bu iki anlayış arasında birinin diğerinin yerini alışı ve onun üzerinde uyguladığı baskı esnasındaki diktatörlük anlamında Marks ve Engels diktatörlükten söz etmişlerdir.

166

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kaldı ki, sistem bir kere oturduktan, yani onların imtiyazları bir kere ortadan kaldırılıp, onlar da diğerleri gibi eşit haklı yurttaşlara indirgendikten sonra, eşit haklı yurttaşlar olarak, krala ve asillere imtiyazlarını geri vermek isteyen partiler kurmaları bile sorun oluşturmaz. Bu diktatörlüğün diktatörlük olduğunu ortadan kaldırmaz. Bu demokrasi, diktatörlük olmaya devam eder.

Ve buradan sosyal ve politik iktidar kavramına geri dönerek, eğer bu imtiyazları geri getirecek bir karşı devrim olmadığı takdirde, pekâlâ bir kralcı partinin hükmet olması, politik iktidarı ele alması, burjuvazinin iktidarı kaybettiği anlamına gelmez. Burjuvazi sosyal iktidarı korumaya devam eder. Ancak tüm yurttaşların eşitliği ilkesinin ortadan kalkığı noktada, sosyal iktidar burjuvaziden gider.

Proletarya diktatörlüğü de böyledir. Özel mülkiyet tıpkı asillerin imtiyazları gibidir. Üretim araçları üzerinde özel mülkiyetin reddi bizzat burjuvazi üzerinde diktatörlüktür. Özel mülkiyet olmadığı sürece, politik iktidarda kim olursa olsun, (Paris Komünü tipi, çoğunluğu baskı altına almayacak, baskıcı, bürokratik, militer olmayan bir devlet de zaten veri olduğundan) sosyal iktidar işçi sınıfında olmaya, burjuva partileri iktidara gelse bile sistem sosyolojik olarak bu burjuvazi üzerinde bir diktatörlük olmaya devam eder. Burjuvazi, ancak tekrar özel mülkiyeti tekrar dokunulmaz kılabilirse, yani bir karşı devrimi yaratacak çoğunluğu sağlayabilirse, bu tekrar burjuvazinin diktatörlüğü olur. Eğer zaten işler buraya geliyorsa, o sistem ezilenleri mutlu etmemişse, onu şiddetle savunmanın bir anlamı da yoktur.

Gerip gelebilir, ama ben o zamanlar “sosyalist ülkeler”de her türlü partinin kurulabileceği ve seçimlere katılabileceği, ama sınıflar ortadan kalktığından bunun olmadığını sanıyordum. *** Tâbii bu bağlamda, Türkiye solunda programların devleti parçalamaya yönelik olmaması ve başka bir devlet biçimini önermemesini son derece yanlış buluyordum.

Parti programlarını bu bağlamda inceliyor ve hepsinde, var olan devlet cihazını parçalamaya ve ezilenlerin üzerinde yükselmeyecek bir cihaz kurmaya yönelik bir talepler olmadığını görüyordum.

Bence bir devrimci parti esas propaganda ve ajitasyonunu bu noktaya yoğunlaştırmalıydı. Bunun örneğini Kıvılcımlı veriyordu. Örneğin, Eyüp Sultan Konuşması’nda, İslam biçimi altında Paris Komünü tipi devleti anlatıyordu.

167

Demir Küçükaydın

Proletarya, nasıl burjuva devlet cihazını sınıfsız topluma gidişte kullanamaz ise, burjuvazi de proletaryanın cihazını geri gidiş için kullanamaz ve onu parçalamak, çoğunluğun üzerinde onu baskı altına alacak bir araç kurmak zorundadır.

Bizler de devrim ve programımızla burjuvazinin kullanamayacağı böyle bir devlet cihazını ortaya koymalı bunun kitlelerin bilincine yerleşmesini sağlamalıydık. Solun ise tam da yapmadığı buydu.

Böylece ben politik ve ideolojik mücadelenin esas devlet biçimi, bunun nasıl örgütlenmesi üzerinden yapılması gerektiğini düşünüyordum. Hatta ekonomik mücadele de tam buradan yürütülmeliydi ve yürütülebilirdi. Çünkü çoğunluğun üzerinde baskı oluşturamayacak devlet, ezilenlerin örgütlenmesi, daha özgür olması dolayısıyla daha az sömürülmesi demekti.

Ama sadece bu da değil. Baskıcı, bürokratik ve militer bir devlet aynı zamanda pahalı bir devlettir. Devlet harcamaları ise üretici olmayan tüketimdir. Devlete yapılan harcamalar üretim ve sosyal hayata harcanırsa refah gelir, hem işsizlik hem de enflasyon ortadan kalkar.

Bu nedenle demokrasi iktisadi mücadele için de temel bir hedef olarak ortaya çıkıyordu. *** Üstyapı bölümünü burada bitiriyoruz. Bu bölümde ifade edilen sorunlar ve yaklaşımlar bundan sonraki evrimimizin motoru olacaktı.

Sınıflar Daha sosyoloji bölümünde okurken, iki farklı tartışmadan hareketle sınıf tanımı sorunuyla karşılaşmıştım.

Sosyolojide anket ve örnekleme teknikleri üzerine derslerde, alt, orta ve üst gelir düzeyinden sınıflar gibi ayrımlara itiraz etmiş ve bunların sınıflara değil, gelir düzeylerine tekabül ettiğini, sınıfların ekonomik ilişkiler içindeki yere göre belirleneceğini savunmuştum.

Okuldaki, işportacılar arasında hemşerilik bağlarıyla etkili olan Konyalı birinin, Türkiye’de işçilerin devrimci olmadığı, Anadolu’daki köylüden daha iyi yaşadığı, en kötü durumda olan köylülerin daha devrimci olduğu türünden görüşleriyle tartışırken de benzer bir sorunla karşılaşmıştım.

Bizzat gözlemlerimden hareket ederek yoksullukla devrimcilik arasında doğrudan bir ilişki yoktur, hatta aşırı yoksulluk insanı tüm teslimiyete de götürebilir; işçi sınıfının devrimciliği yoksulluğundan değil, onun modernliğinden ve ekonomideki yerinden gelir diye düşünüyordum.

168

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bunlar elbette sağlam hareket noktalarıydı, ama Marksist sınıflar teorisini sistemli olarak incelememiştim. İncelemeye başladığımda hayretle şunu gördüm: Marks bizlere tıpkı bir üstyapılar, bir mantık, bir estetik, bir politika teorisi bırakmadığı gibi, büyük harflerle bir sınıflar teorisi de bırakmamıştı. Bu da onun eserlerinde örtük olarak bulunuyordu. Gerçi Lenin’in genel bir sınıflar tanımı vardı, ama bu sınıflardan ziyade, sınıf, zümre ve tabaka gibi tüm toplumsal bölünmeleri kapsayan çok genel bir tanım olmaktan öteye gitmiyordu.

Marksizm sınıf mücadelesi öğretisi olarak biliniyordu. (Ki böyle değildi, sınıf mücadelesini kabulünün Marksist olmak anlamına gelmeyeceğini de bizzat Marks’tan öğrenmiştik) Komünist Manifesto, şimdiye kadar bütün toplumların tarihi sınıf mücadelelerinin tarihidir diyerek tarihi alt üst eden satırlarla başlıyordu, ama sınıfın ne olduğu hakkında ortada derli toplu bir tanım ve teori bulunmuyordu.

Her zaman olduğu gibi yine Kıvılcımlı bize bu konuda da yol gösteriyordu. Nasıl Lenin Devlet ve Devrim’de, Marks’ın eserlerinde dağınık ve örtük olarak bulunan devlet teorisini büyük harflerle yeniden yazmış ise Kıvılcımlı’da bize sınıf teorisini derli toplu bırakmıştı. Genel Olarak Sosyal Sınıflar, Türkiye’de Sınıflar ve Politika gibi eserleri, Marksist sınıf teorisini sistematize etmekle kalmıyor, ayrıca onu geliştiriyordu da.

Kıvılcımlı, önce metodolojik olarak Tanım’ın metodolojik sınırlılıklarıyla başlıyor ve tanımın dar kapsamlı bir bilim çerçevesi olduğunu belirttikten sonra sınıfları bir prose (oluş, gidiş) olarak ele almaya çalışıyordu.

Sınıfları modern üretimle ve doğrudan ilişkili insan kümeleri olarak tanımlıyordu. Onların konum ve çıkarlarının farklı sınıfları oluşturduğunu belirtiyordu.

Ama bir adım daha atıyor, modern olmayan veya modern üretimle doğrudan ilişkili olmayan kümeleri sınıf kavramından ayırıyor ve onlara Tabakalar diyordu.

Ama burada da kalmıyor, bir adım daha atıyor ve sınıfların kendi içinde de bölünmeler olduğundan hareketle, bu bölünmeleri ifade eden Zümre kavramını geliştiriyordu.

Böylece Sınıf, Zümre ve Tabaka kavramlarını netliğe kavuşturuyor, büyük harflerle bir sınıf teorisinin temellerini atmış bulunuyordu.

Ama Kıvılcımlı burada da kalmıyordu. Sınıfları oluş halinde ve karşılıklı ilişkileri içinde değerlendiriyordu. Örneğin, geçmişin kalıntısı Tefeci Bezirgânlığın, Türkiye’de somut ağırlığı bakımından bir sınıf karakteri taşıdığını söylüyordu. Keza, aslında tabakalar olarak değerlendirilebilecek 169

Demir Küçükaydın

olan “Devlet sınıfları”nın da neredeyse bir sınıf gibi hareket ettiğini söylüyordu.

Bunlar aslında Marksist teoriye yapılmış muazzam katkılar oluşturuyordu. Ama ne yazık ki kimse bunları bilmiyor, bu kavramsal araçları kullanmıyordu.

Kıvılcımlı’nın katkıları burada da kalmıyordu ve çok daha derinlere gidiyordu.

Sorun şuydu: Marks’ın formülasyonuna göre, Üretici Güçler ve ona bağlı olarak Üretim İlişkileri değişimleri sonucu varolan Üstyapı veya onun hukuki ifadesi olan Mülkiyet İlişkileri ile çeliştiğinde, toplum bir devrim dönemine giriyordu. Ama bunlar yapısal kavramlardı.

Dolayısıyla burada şöyle bir sorun vardı: Bu yapısal kavramlar nasıl oluyordu da tarihsel değişmelerin özneleri haline geliyordu? Üretici Güçler tüfeği, küreği ele alıp kendine uygun Mülkiyet ilişiklerini kurmak için Üstyapıyı yıkmıyordu. Bunlar toplumun yapısını analiz eden kavramlardı.

Ama tarih somut insanların, somut güçlerin eylemiyle gerçekleşiyordu. Bu yapı ile özne arasındaki ilişki nasıl kurulabilirdi? Üretici Güçler ve Üretim İlişkilerinin (yani ekonomi temelinin) Üstyapıyı değiştirmesi somut sınıfların eylemiyle gerçekleşiyordu. Yani sınıf mücadelesi bu çelişkinin öznelerle ifadesiydi. Bir bakıma sınıflar, bu ekonomi ve üstyapı arsındaki savaşı yürütüyorlardı onlar namına.

Bu durumda, ekonomi temeli, devrimci sınıfların eyleminde; mülkiyet ilişkileri veya üstyapı da gerici sınıfların eyleminde ifadesini buluyordu.

Bu yaklaşım modern tarihi açıklarken pek bir teorik sorun oluşturmuyordu. İşçi sınıfı hem modern ekonomi temelinin ürünüydü, hem de bizzat kendisi en büyük üretici güçtü.

Peki, sınıfsız toplumlarda da bu temel ve üstyapı arasındaki çelişki olduğuna göre orada devrimler olmuş muydu? Elbette olmuştu. Ama bunlar bugünkü anlamda bir devrime, yani bir iktidar değişikliğine yol açmıyorlardı, çünkü iktidar yoktu. Değişim bir alt üstlük ve sınıf çatışmaları olmadan oluyordu.

Sınıfsız ve devletsiz toplumdaki evrimler bir bakıma omurgalı hayvanların evrimi gibiydi: Onların hayatları da belli evrelerden geçer, ama bu büyük kırılmaları gerektirmez. Ergenlik sivilceleri çıkarılır, vb. Sınıflı toplumların evrimi ise kabuklu hayvanlar ya da böceklerin evrimine benziyordu. Kabuklu hayvanlar veya böceklerde, bir aşamadan diğerine geçiş sancılı olur, her aşama yıkılması, parçalanması gereken belli bir biçim içinde yaşanır. Istakoz büyüdükçe, eski kabuğunu atmak zorundadır. Kurtlar kozada kelebek olup, kozanın kabuğunu delmek zorundadır. Egemen sını170

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

fın çıkarının devlet denen bir koza, bir kabuk oluşturması nedeniyle sınıflı toplumda “devrim”, bir “şiddet” o kabuğu kırma unsuru içerir.

Mülkiyet veya üstyapı ilişkilerini korumak egemen sınıf ve onun devletinin çıkarına olduğundan, üstyapı devlet denen fiziki bir kabuk biçiminde sabitlenir. Ekonomi temeli ve üretici güçler de devrimci sınıf ve onun eyleminde, o kabuğu kırmak zorunda olan özneyi ve gücü oluşturur.

Bu modern toplumda açıklayıcıdır. Ama sınıflı toplum sadece kapitalizm değildir. Kapitalizm öncesi uygarlıklarda da sınıflı toplumlar vardır.

Ama orada birkaç sorun birden ortaya çıkar. Antik tarihte devrimci sınıf yoktu ve üretici güçler neredeyse hiç gelişmiyordu.

Tarihteki köleler veya serfler veya küçük köylüler hiçbir zaman bir devrim yapamamışlardı ve bir iki istisnada iktidara geldiklerinde (Çin’de Taiping, Irak’ta Karamıtalar) yıktıklarından daha farklı bir düzen kuramamışlardı.

Ama daha da önemlisi, tarih boyunca Üretici Güçler neredeyse hiç gelişmemişti. Marks’ın önermesinde ise, üretici güçlerin gelişmesi, her zaman olan ve kendiliğinden gerçekleşen bir gidiş olarak ele alınıyordu. Bu ise en azından Antik Tarih’e pek uymuyordu. Üretici güçlerin hızlı gelişimi şunun şurası bir iki yüzyıllık, kapitalizmle birlikte ortaya çıkmış istisnai ve yeni bir olguydu.

Bu olgular ve tarihsel gidiş, Marks’ın, o “üretici güçler gelişmelerinin belli bir aşamasında var olan üretim ilişkileriyle çelişkiye düşerler” önermesi ile nasıl uyuşacaktı? Öte yandan yine Marks ve Engels, Komünist Manifesto’nun daha ilk satırlarında, sınıf mücadelesinin her zaman devrimle değil, “çatışan sınıfların çöküşüyle” de sonuçlanabileceğini söylemişlerdi. Kapitalizm öncesi tarihte olan da böyle bir şeydi.

Antik tarih bunu bir yandan doğruluyor, bir yandan da yalanlıyordu.

Evet, antik tarih boyunca istisnasız olarak, uygarlıklardaki sınıf çatışmaları bir devrim ile değil, bir çöküş ile sonuçlanmışlardı. Buraya kadar doğrulanmış görünüyordu. Ama o çöküş kendiliğinden olmuyor, “barbarlar” (komün) eliyle oluyordu ve medeniyeti yıkan barbarlar, aynı zamanda yeni bir medeniyeti veya imparatorluğu kuranlar oluyordu. Yani çöküşün kendisi aynı zamanda bir devrim idi ve bu devrimi yapan da ezilen sınıflar değil, barbar kavimler oluyordu. Buna daha doğru ifadeyle “Komün” de denebilir. Yani kapitalizm öncesi uygarlıkların yedi bin yıllık tarihinde barbarlar, modern tarihte devrimci sınıfın, burjuvazi ve proletaryanın yaptığı işi yapmış oluyordu bir bakıma.

171

Demir Küçükaydın

Bu olgudan da çok daha ciddi ve temel bir teorik sorun çıkıyordu. Gerek burjuvazi, gerek proletarya varolan üretim ilişkilerinin ortaya çıkardığı, ama aynı zamanda o ilişkilerle çatışmalı güçlerdi ve onların devrimciliklerinin nedeni özünde buradan kaynaklanıyordu. Yani proletarya kapitalizmin ortaya çıkardığı bir güç, burjuvazi feodalizmin ortaya çıkardığı bir güç olduğu, yani içinde geliştiği sistemden daha ileri olduğu için içinde geliştiği üretim biçimini yıkacak potansiyellere sahipti ve bu eğilimi taşıyordu.

Ama antik tarihte devrimi yapan barbar kavimler, bırakalım var olan üretim ilişkilerinin ortaya çıkardığı bir sınıflaşmayı bir yana, aslında çok daha geri bir üretim ilişkisini ve üretici güçlerin daha geri bir aşamasını temsil ediyordu. Nasıl oluyordu da daha geri üretici güçleri ve ilişkileri temsil eden barbarlar kapitalizm öncesi tarihteki devrimleri yapıyorlar; öncekinden daha karmaşık bir uygarlık kuruyorlar veya ona bir taze kan veriyorlardı?

Eğer Marks’ın önermeleri doğruysa (ki bunlar Tarihsel Maddeciliğin temel önermeleriydi) bu olguyu o kavram ve önermelerin içine sığdırma olanağı yoktu. Ama Marks o önermeleri bütün tarih için ifade ettiğinden, en azından antik tarihte geçerli değildiler ve dolayısıyla tüm tarihi ve toplumu açıklayan bir teorinin önermeleri olarak yanlıştılar.

Bu sorunlar bir bakıma yirminci yüzyılın başında fizikçilerin karşılaştığı ışığa ilişkin gözlemlerden çıkan sorunlar gibi sorunlardı Tarihsel Maddeciliğin tarihi bakımından. Ama dünyadaki Marksistlerin hiç birisinin ne tarihle ne de tarihsel gidiş ile ilgisi; ne de bu gidişin yasaları hakkında tezler geliştirmiş Kıvılcımlı ile ilgili bilgisi olmadığından dünyada, galiba bizim dışımızda hiç kimse bu sorunun farkında bile değildi. (Bu nedenle dünyadaki Marksistlerin hiç birisi bu sorunlara kafa yormak bir yana, bu sorunların varlığından bile haberdar olmadığından bir literatür yoktur. Bizim bu konularda yazdıklarımız ise bir küçük grubun yayınlarında kalmış, orada bile anlaşılmamış ve kimileri anlamadıkları o değinmelere dayanarak kendilerine küçük mahfiller kurmaya kalkmışlardır.) İşte Kıvılcımlı, Tarih, Devrim, Sosyalizm’in daha ilk satırlarında bu sorunlarla yüzleşiyordu. Marks’ın satırları, modern tarih ve tüm insanlık tarihinin genel eğilimi göz önüne alındığında açıklayıcı görünüyordu: Ama yedi bin yıllık uygarlıklar, sınıflı toplumlar tarihi göz önüne alındığında kavramlar yetersiz kalıyor ve olguları karşılamıyordu. Bu bakımdan, kavramların ve teorinin öyle formüle edilmesi gerekiyordu ki, hem Marks’ın formülasyonunu doğrulasın, hem de kavramsal iç tutarlılığını yitirmeden yedi bin yıllık tarihin hareketini açıklasın.

172

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kıvılcımlı bu soruna üretici güçler kavramını alışılmıştan daha farklı yorumlayarak bir çözüm getiriyordu. Hareket noktası Engels’in bir mektubuydu.

Bu çözüm aşağı yukarı şöyle özetlenebilir: Marks’ın yukarıda sözü edilen satırlarında, üretici güçler ile kastedilen esas olarak “teknik”tir. Ama Engels bir mektubunda, Coğrafya, Teknik, İnsan ve Gelenekler’i üretici güçler olarak sayar. Devrimci sınıfın kendisinin en büyük üretici güç olduğu yönünde ifadeler zaten vardır. Bunlardan hareketle Kıvılcımlı, üretici güçler kavramının alanını teknikle sınırlamıyor ve tarih, teknik, coğrafya, insandan oluşur diye tanımlıyordu. Bunları da kendi içinde aktif ve pasif; canlı ve cansız olarak sınıflıyordu. Üretici güçleri oluşturan bu dört unsur bir bakıma, hücre çekirdeğindeki DNA moleküllerinin oluştuğu dört harf gibiydi veya atomun çekirdeğindeki proton ve nötronlar gibi. Bunların her birinin farklı kombinasyonları nasıl elementlerin veya canlıların sonsuz çeşitliliğini açıklayabiliyorsa bu dört üretici gücün farklı kombinasyonları toplumların sonsuz çeşitliliğini açıklayabiliyordu.

Ama bu aynı zamanda antik tarihte üretici güçlerin gelişmemesi ve devrimci sınıf olmaması sorununa da bir cevap oluşturuyordu. Evet, teknik gelişmemişti, ama tek üretici güç teknik değildi ki. Keza devrimci sınıf yoktu, ama barbarın (komün) geleneğinden gelen kollekif aksiyon da tıpkı modern toplumda işçi sınıfının en devrimci güç olması gibi bir üretici güçtü.

Böylece üretici güçler kavramının içeriği Engels’e dayanarak yeniden tanımlanarak hem tarihte tekniğin gelişmemesi hem devrimler olması, ama bu devrimlerin ezilen sınıflar eliyle değil, barbarlar eliyle yapılması; hem barbarların daha geri bir üretim ilişkisi ve teknik düzeyi temsil etmelerine rağmen devrim yapışları; hem de Marks’ın bütün bu olgularla çelişir görünen Önsöz’deki yaklaşımı; bir tek kavram sistemi içinde birleştirilmiş ve Tarihsel Maddeciliğin en temelindeki önermeler kurtarılmış bulunuyordu.

Yani sınıf sorunu, antik tarihte devrimleri sınıfların değil, barbarların yapması, Kıvılcımlı’yı üretici güçler kavramını geliştirmeye götürmüştü. *** Ama Kıvılcımlı’nın sınıf teorisine katkısı burada da bitmiyordu. Daha önce farklı üretim ilişkilerinin birbiriyle ilişkisinde Kıvılcımlı’nın, alışılmışın çok dışında bir yöntem geliştirdiğini açıklamıştık. Yani sonra gelen üretim biçimi, öncekini yok etmiyor, hatta onu güçlendirebiliyor, onunla bir sembiyoz yaşama geçebiliyordu.

173

Demir Küçükaydın

Yani örneğin, Türkiye finans kapital egemenliğinde olduğu için tefeci bezirgânlığın tasfiye olmadığı ve nerdeyse bir sınıf gücü kazandığı, dolayısıyla alışılmıştan farklı olarak, tam da finans kapitalistler zümresi iktidarda bulunduğu için demokratik devrim yapmak gerekiyordu.

Tarihçe birbirini izleyen farklı üretim biçimleri ve sınıflarının aynı zamanda bir arada ve ortak yaşamını ve bunların karşılıklı etkileri içinde bir sistem oluşturması tarzındaki metodolojik yaklaşımını daha da geliştiriyordu. Özellikle Kadın Sosyal “Sınıfımız” adlı eserinde. Bu eserinde, daha dünyada feminist literatür bile ortaya çıkmamışken, kadınları bir “sınıf” olarak da tanımlıyordu.

Tarihçe birbirini izleyen komün, antik uygarlık ve modern kapitalizm, Türkiye’nin toplumsal yapısı ve sınıf ilişkilerini analiz için aynı zamanda ve birbiri ile ilişkileri içinde ele alınıyorlardı. Köyler komün, kasabalar tefeci bezirgân sermaye egemenliğinde klasik uygarlıklar, büyük şehirler kapitalizm gibiydi. Köy ve kasaba şehrin; köyler kasabanın bir iç sömürgesiydi. Bunların her birinin ve köyün iç sömürgesi de kadın olarak ortaya çıkıyordu. Kadının bu durumunun, diğer ezilenlerin davranışlarını nasıl etkilediği ve bunun yol açtığı zorluklar, komplikasyonlar ve olanaklar gösteriliyordu. Örneğin, bu hem bütün gericiliğin neden hep kadın sorunun ardına gizlendiğini; niye “namus elden gidiyor” bayrağına sarıldığını; “Namus”un da ezilenlerin kölesi olduğunu; onların bu köleyi kaybetmemek için diğerlerinin kölesi olmayı kabullendiğini açıklıyordu.

Ama aynı zamanda kadının nasıl bütün devrimlerin patlatıcı gücü olduğunu da açıklıyordu. Ve burada, sınıf yine tarihsel somutluğu içinde bir anlama sahip oluyordu. *** Ben de Kıvılcımlı’nın bu katkısını mantık ve ideoloji bağlamında ulaştığım bazı sonuçlarla birleştirip, sınıfların varlığına tarihsel bir boyut ekliyordum. Bu iki yönlüydü.

Birincisi, Düşüncede skolâstik, metafizik ve diyalektiğin kendi içinde de bir evrim geçirdiği; toplum biçimlerinde komün uygarlık ve kapitalizmin bir de kendi içinde evrim geçirdiği sonuçlarına ulaşmıştım. Bunu olduğu gibi sınıflara da aktarabiliyordum. Sınıflar da kendi içinde belli bir evrim geçiriyorlardı. Yani sınıf değişken bir şeydi. İşçi sınıfı ekonomik ilişkiler bakımından hep aynı idi, ama somutta, manüfaktür döneminin veya ağır sanayi döneminin veya patlarlı motorlar döneminin (o zamanlar Fordizm

174

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kavramından haberim yoktu) işçileri farklıydı. Bunların örgütleri ve partileri farklı karakterler taşıyordu.

Sadece işçiler değil, köylüler de değişiyordu. Ekonomik bakımdan aynı ilişkiler içinde olsalar da, tarlasını öküzle süren köylü ile traktörle süren köylü; okula gitmiş köylü ile hiç okula gitmemiş köylü aynı değildi. Bizlerin analizleri hep Marks’ın, Lenin’in bu sınıflara ilişkin dediklerine dayanıyordu. O zamandan beri onları hiç değişmemiş gibi ele alıyorduk. Sınıfların bu yeni özelliklerini analiz mücadele bakımından çok önemliydi.

Ama tarihsel boyut sadece sınıfların değişiminden ibaret de değildi.

Temel sınıflar aynı zamanda bir arada bulunan farklı üretim biçimleri ve tarihsel aşamalar gibiydiler. Dolayısıyla bu onların mantık ve metotlarını; stillerin de belirliyordu. Yani sınıf kavramına bir de tarihten kaynaklanan kültürel boyut getiriyordum.

Bu boyut da onların çıkarlarını değil, ama karakterlerini belirliyordu.

Bir sınıfın çıkarı ile karakteri ya da ideolojisi arasında daha karmaşık bir ilişki vardı. Bazı sınıfların karakteri, çıkarının nerede olduğunu bilememek olabilirdi.

Bu yaklaşıma göre, küçük burjuvazi, bir bakıma kapitalizm öncesi üretim biçiminin yadigârı olduğundan, burjuvazi karşısında, medeniyet karşısındaki barbar gibiydi. Yani iktisadi ilişkiler açısından proletarya ve burjuvazi arasında yer alan ve proletaryanın müttefiki olan küçük burjuvazi, tarihsel, mantıksal ve ideolojik olarak proletaryaya burjuvaziden daha uzak bulunuyordu.

Buna karşılık, proletaryanın karşısındaki burjuvazi, tarihsel, mantıksal ve ideolojik olarak proletaryaya küçük burjuvaziden daha yakın bulunuyordu.

Böylece sınıfların sadece bir ekonomik konumlanışla değil, aynı zamanda bu tarihsel ve kültürel konumlanışla ilgili bir boyutu olduğu sonucu ortaya çıkıyordu. Bu da özellikle modern işçi sınıfı ve küçük burjuvazi arasındaki ilişkilerin o çok karmaşık yapısını açıklamakta çok açıcı oluyordu. Örneğin, küçük burjuvazinin siyasi örgüt ve hareketlerinin neden sko­ lâstik olduğu; ideolojik olarak neden sekter olduğu; kolayca bölündüğü; niye programatik bir açılım koyamadığı; sosyalizme küçük burjuva sosyalizminden bir tek bile teorisyen gelmediği; gelenlerin niye hep sapıttıkları; niye büyük teorisyenlerin burjuva kültüründen ve bununla ciddi iç hesaplaşmalardan çıktığı, vb., hemen bir kolay anlaşılabilirlik kazanıyordu.

Sınıflar bağlamında tartıştığım sorunlar ve ulaştığım sonuçlar özetle bunlardı.

175

Demir Küçükaydın

Ekonomi Temeli ve Ekonomi Politik Toplumun ekonomi temeli, daha lise son sınıfta TİP Karşıyaka İlçesine gitmeye başladığımda bile temel ilgi alanımı oluşturuyordu.

O zamanlar Hindistan’da açlık vardı ve açlık Hintlilerin inekleri kutsal sayıp yememeleriyle açıklanıyordu. İşin ilginci bu genel, yaygın bir görüştü. Daha o zamanlar bu tür açıklamalara karşı açlığın temelinde inekleri kutsal görüp dokunmama değil, Hindistan’da yaygın olan tefecilikle ve toprak ağalığı olduğunu söylüyor ve şöyle bir argüman getiriyordum: Bu açıklama yarın, öbür gün Türkiye veya halkının çoğu Müslüman olan bir ülkede açlık olursa, bunu domuz yememekle açıklamak gibidir. Ayrıca domuz çok daha hızlı üreyebilen ve her şeyle beslenebilen bir tür olduğundan, bu açıklama çok daha ikna edici olabilirdi.

Daha hapse girmeden ekonomi ile ilgili olarak ne çıkmışsa okumuştum. Üniversitede ilk senemde, Adam Smith’in “Milletlerin Zenginliği”ni ödev olarak almış ve okumuştum. Ayrıca elbette ekonomi politik ile ilgili diğer kitapları, Jean Baby, C. Bettelheim, P.M. Sweezy, P.A. Baran, Oscar Lange gibilerini ve tâbii Marks, Engels, Lenin, Kıvılcımlı’dan ne çıkmışsa okumuştum.

Genel olarak sosyalistlerde hep iki eğilim görüyordum ve bunların ikisini de yanlış buluyordum. Elbet bütün sosyalistler ekonomik temelin belirleyiciliğini söylüyorlar ve öneminden bahsediyorlardı ama fiiliyatta şöyle davranıyorlardı: Bir tarafta neredeyse somut ekonomik ilişkiler ve onun üzerinde yükselen sınıflar üzerine hiç araştırma yapmayan, kafa yormayan, hep spekülatif ve felsefi alanlarla uğraşanlar. Bunlar altmışlı yıllarda Mao ve çelişkiler üzerine tartışmalarında görülüyorlardı. Yetmişli yıllarda da bu gelenek daha rafine ve ince bir biçimde devam ediyordu. Bunun Türkiye’deki en etkili kaynağı Birikim dergisi idi. Tipik örneği Althusser ve çevresinde görülen bu yaklaşım, ekonomi ile hiç ilgili olmadığı gibi, sosyolojik olmaktan ziyade felsefi idi. (Yani Tarihsel maddeci değil spekülatif) Esas olarak hep skolâstik bir karakter taşıyordu.

Bunun zıttı gibi görünen diğer eğilim ise neredeyse gazetelerin ekonomi sayfalarındaki haberlerden veya daha sofistike olarak sermayenin yeni örgütlenme biçimlerinden hareketle politik gelişmeleri anlamaya kalkan ekonomik materyalist veya mekanik materyalist denebilecek bir eğilimdi. 12 Mart döneminde bir ara hapishanelerde toplu halde cinnet geçirenler veya o dönem yayınlanan Erol Toy’un İmparator’u gibi romanlar bu eğilimin en 176

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tipik örneği idiler. Özellikle TİP, TSİP, TKP gibi reformist ve burjuva sosyalist partilerde bu eğilimin çok güçlü olduğu görülüyordu. Bu iki eğilimde aslında her zaman birbirini besliyor ve birbirine de hızla dönüşebiliyordu.

Politika ve ideolojinin nispi özerkliği kavrayışı bunlarda hiç bulunmuyordu neredeyse. Örneğin, OYAK’ın ekonomide artan öneminden hareketle 12 Mart’ı ve onun karakterini açıklamaya çalışıyorlardı. Bunlar neredeyse her zaman yanlış, saçma ve mekanik bulduğum açıklamalardı. Bence toplum denen organizma çok karmaşıktı. Bir insan vücudunda bile organların ilişkisi korkunç karmaşıklık arz ederken, toplum gibi çok daha karmaşık bir organizmada bu tür açıklamalara ancak gülünebilirdi.

Hatta ben, bunların tam tersine, genel olarak, üstyapıdaki gelişmelerden hareketle ekonomi temelindeki değişmelerin daha iyi anlaşılabileceğini düşünüyordum. Hem bilimin baykuşunun akşamın alaca karanlığında ötmesine karşılık, sanatın bülbülü sabahın alaca karanlığında öttüğü için; hem de siyaset, Lenin’in deyimiyle “yoğunlaşmış ekonomi” olduğu için.

Dolayısıyla ekonomi ile sınıflar ve üstyapı ilişkisinde esas olarak neredey­ se yaygın olan bütün yaklaşımlardan farklı ve tam ters bir durumdaydım. *** Ama ekonomi temeli alanında şu iki teorik problem kafamı çok kurcalıyordu. İkisi de yine tarih ve azgelişmişlik ile yani son duruşmada strateji ve sınıf ilişkileriyle ilgiliydi.

Türkiye’de prekapitalizm, yani kapitalizm öncesi toplumsal ilişkiler hep toprak mülkiyeti bağlamında ele alınıyordu. Yani büyük topraklar ve bunun çalıştırılma biçimleri. Buradan da kapitalist çiftlikler mi yoksa prekapitalist feodal beylikler mi? Tartışmasına varılıyordu. Bu sonuçlar da devrim stratejisini belirlemekte kullanılıyordu.

1970’lerin başındaki bölünmelerde bu yöntemden hareketle Türkiye’nin yarı-feodal olduğu sonucu çıkarılıyor oradan da şehirlerden kırların kuşatılması ve gerilla stratejisine ulaşılıyordu.

Ne var ki, yetmişlerde bu eğilim tersine dönmüştü, bu hareketlerin hemen hepsi Türkiye’de kapitalizmin yaygınlığına vurgu yapmaya başlamışlardı ve buna bağlı olarak gerillacılığı terk etmişlerdi. Ama bunların unuttuğu prekapitalist bir sermaye biçimi ve onun gücü ve egemenliğiydi.

Soldaki bu genel eğilimin karşısında, Kıvılcımlı hep Tefeci Bezirgân sermaye ve sınıftan söz ediyordu esas olarak. Gerçekten de Türkiye’de büyük toprak sahipliği oldukça az görülüyordu. Elbette Batı’da büyük kapitalist çiftlikler vardı, Doğu’da da kapitalizm öncesi ilişkilere dayanan bir yığın köyleri olan ağalar. Ama bunlar genel tablo içinde ayrıksı duruyorlardı.

177

Demir Küçükaydın

Esas egemen olan küçük üreticilerdi. Köylüleri örgütlemek için bunlardan yola çıkılması gerekiyordu. Bunların taleplerine işçi sınıfı bir cevap vermeliydi. Bu köylü tabakasının esas sorunu da tefeci bezirgânlardı.

Gerçekten de Türkiye’nin neresine gidilirse gidilsin, daha TİP zamanındaki faaliyetlerde bile görmüştüm ki, esas gericilik bu tabakadan geliyordu. Altın dişli, kasabaya gelen köylünün genellikle borçlu olduğu; aynı zamanda bir benzin, motor, zirai ilaç firmasını acentesi olan bir eşraf tabakasıydı bu. Somut olarak gözle de görülüyordu. Egemen partiler, bu tabaka aracılığıyla emekçileri kendi egemenlikleri altında tutuyorlardı.

Bunları burjuvazi ile karıştırmamak gerekiyordu. Tefeci Bezirgânlık bunlardı. Ama ortada çok garip bir durum da vardı. Marks-Engels esas olarak kapitalizmle ve doğuşuyla uğraştığı için ve o zamanlar kapitalizm gittiği yerlerde prekapitalist sermayeyi tasfiye ettiği veya dönüştürdüğü için, onların eserlerinde bu sorun yoktu.

Ama diğer Marksistlerin eserlerinde de bu tabakadan bahsedildiği hiç görülmüyordu. Ayrıca bu sermaye modern ticari sermaye gibi kavranıyordu, yani tefeci bezirgânlık ticaret burjuvazisi gibi anlaşılıyordu. İşin kötüsü Türkiye’deki sosyalistlerin nerdeyse tamamı da tefeci bezirgân sermayeyi, modern kapitalizmde gelirlerinin kaynağı işçinin ürettiği artı değer olan faiz getiren sermaye ve ticari sermaye ile karıştırıyorlardı.

Tefeci bezirgân sermaye binlerce yıldır vardı, ama bunda artı değerin kaynağı üretim değil, değişimdi, dolayısıyla değerin altında alıp, üstünde satmaktı. Bütün antik tarih de buradan çıkmaza saplanıyordu. Bu sermayenin gelişimi, üretimle ilgisiz olduğundan hem tekniğin gelişimiyle ilgili değildi, hem de üretenlerin yoksullaşması ve üretimin gerilemesi sonucunu doğuruyordu. Modern sermayeden farklı olarak bu sermayenin geliştiği yerde üretim geriliyordu.

Tefeci bezirgân sermaye sorunun daha iyi anlamak için Kapital’i bir de bu açıdan okumuştum. Ama hemen şu görülüyordu ki, Marks Kapital’de bunun Nuh zamanından kaldığını, modern kapitalist sermaye ile zıt karakterini, hırsızlık, korsanlık, savaş ve dolandırıcılıkla ilişkisini açık açık belirtmesine rağmen konusu bu olmadığından, bunun tarihin gidişine etkisini ele almamıştı. Ayrıca o dönemde az gelişmişlik ve emperyalizm gibi sorunlar olmadığından, Marks kapitalist ilişkiler geliştikçe bu sermayenin yok olacağını var saymıştı.

Ne var ki, emperyalizm aşamasında bizzat modern sermayenin kendisi gericileşince, bu kadim gerici sermayede bir müttefik bulmuştu. Bunlar eski çelişkili uzlaşmaz karakterlerini değiştirmişler ve sembiyoz bir yaşama başlamışlardı.

178

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Böylece Türkiye’de kapitalizmin finans-kapitalizm olması, hatta gelişmiş ülkelerde savaştan sonra gelişen tekelci devlet kapitalizmi olarak doğması ile aynı zamanda geri bir ülke olması paradoksu da böylece kolayca açıklanabiliyordu. Ama garip olan bu açıklamanın neredeyse sadece Kıvılcımlı ile sınırlı olması, başka kimsenin neredeyse bunu hiç sorun etmemesiydi. Öyle görülüyordu ki Marks’ın bu sermaye ile özel olarak ilgilenmemesi ve sermayenin ortaya çıkış ve gelişiminin soyut tarihsel hareketini incelemesi, bu çok özgül ilişkinin dolayısıyla da Türkiye ve onun gibi geri ülkeler sorununun anlaşılmamasına yol açıyordu.

Tıpkı az gelişmişlik gibi bu sorun da Marks’ta bulunmuyordu. Marks kapitalizmin niye şurada doğup da burada doğduğunu, niye şu çağda değil de bu çağda doğduğunu sorun etmiyor ve bunu araştırmıyordu. Ama Türkiye’deki sosyalist hareketin sorunu tam da buydu.

Marks, kapitalizmin ortaya çıkması için soyut bir tarihsel ön koşul araştırıyordu. Bunun için iki koşul gerekiyordu. Özgür işgücü, yani topraktan kopmuş, iş gücünü satmaya hazır insanın varlığı. Bir de Sermaye’nin birikmiş olması. Bu sermaye birikiminin nasıl korsanlıkla oluştuğunu gösteriyordu. Keza köylülerin nasıl topraklarından da sürüldüğünü gösteriyordu.

Ama bu, kapitalizmin soyut olarak doğumunu açıklamakla birlikte neden İngiltere’de ve o çağda olduğunu açıklamıyordu. Çünkü örneğin, Celali Ayaklanmaları devrinin Osmanlısında tefeci bezirgân sermaye de vardı, Celali olmuş, topraksız kalıp isyancı olmuş özgür işgücü de. Hatta eski Roma’nın ücretli askerlerine benzeyen Yeniçerilikte olduğu ve Marks’ın dikkati çektiği gibi ücrete dayanan ilişkiler bile vardı.

Ama Osmanlı’da kapitalizme geçilememişti.

Eğer sorun üretici güçlerin gelişme düzeyi ise, Osmanlı ile o dönemin İngiltere’si arasında bu bakımdan pek büyük bir fark da yoktu.

Keza İngiltere’deki sermaye birikimi de diğer kapitalizm öncesi birikimlerden bir farklılık göstermiyordu. Kartacalılar, Fenikeliler, Mekke eşrafı, Venedikli tüccarlar bunların hepsi de servetlerini korsanlıkla, yağmayla, savaşla ele geçirmişlerdi. Uzak dış ticaret için Doğu Hint Kumpanyası gibi kendilerine göre büyük kumpanyalar kurmuşlardı. Muhakkak ki o zamanlar da iflas etmiş köylüler vardı. Ama bütün bunlar modern kapitalist sermayeye dönüşmemiş ve dönüşememişti. Sorun nasıl olup da dönüştüğü idi.

Marks’ın soyut analizinde bu dönüşme bir zorunluluk gibi görülüyordu.

Genel olarak tarihe bakılınca meta ilişkilerinin sürekli bir yaygınlaşması görülüyor ve bunun da bir noktada nitel bir sıçramaya vardığı düşünülebiliyordu. Ama sorun, somut olarak kapitalizme niye başka yerde değil de 179

Demir Küçükaydın

İngiltere’de veya niye başka zamanda değil de orada geçilebildiği olarak koyulunca, daha önce üretici güçler bahsinde de görüldüğü gibi ekonomi politiğin kendi yasaları açısından bunu açıklama olanağı bulunmuyordu.

Burada muhakkak ki “ekonomi dışı” bir unsur önemliydi. Kıvılcımlı bunun İlkel Sosyalizm olduğun söylüyordu. Gerçekten de bu açıklayıcı oluyordu. En azından bağlantıyı gösteriyordu. İşte Japonya ve İngiltere ve medeniyete daha az bulaşmış Kuzey Avrupa kapitalizme geçmişti. Buna karşılık medeniyetlere bulaşmış dünya kapitalizme geçememiş, az gelişmiş olarak kalmıştı. Keza bu Güney ve Kuzey Amerika zıt gelişimlerin de açıklar görünüyordu.

Tarih şöyle bir paradoks ortaya koyuyordu: Prekapitalist tefeci bezirgân sermaye, modern sermayeye zıt karakterde ise ve onun geliştiği yerde diğeri gelişemiyorsa, nasıl oldu da kapitalizme geçildi? Çok güçlü olduğu yerde geçilemez, çünkü zıt karakterdedir; az geliştiği yerlerde ise yine geçilemez, çünkü gerekli sermaye birikimi yoktur. Bu nasıl mümkün oldu?

Bu soru tıpkı modern fiziğin veya biyolojinin karşılaştığı temel sorulara benziyordu. Örneğin, eğer evren her yerde aynı karakterde, yani homojen ise büyük patlamada madde kadar anti madde olması ve bunların da birbirini yok etmesi gerekir ki, bu da bildiğimiz evrenin olmaması ve bizlerin bu soruyu soramaması demektir. Sorabildiğimize göre kuraldışı bir durum olması, simetri ilkesinin kırılmış olması gerekir.

Benzer bir duruma biyolojiden de örnek verilebilir. Her DNA sürekli tıpkısını yarattığına göre, nasıl olmaktadır da milyonlarca farklı canlı bulunmaktadır? Demek ki, bu simetri ilkesi bir yerlerde kırılmakta ve bizzat bu kırılmanın kendisi (mutasyon) canlıların evrimini olanaklı kılmaktadır. İşte İngiltere’de olan böyle bir durumdu. Nasıl canlıların çeşitliği veya evrenin varlığı temel bir ilkenin “ihlali” ile mümkün oluyordu ise toplumda da öyleydi. Ekonomi politiğin kendi yasalarından hareketle kapitalizme niye şurada şu zamanda geçildiği veya başka yer ve zamanda gelişmediği açıklanamazdı. Bu geçiş, belli koşulları da gerektirirdi. Bunu da şöyle bir benzetmeyle açıklıyordum: Canlılar hetotrof ve ototrof olarak, besinini diğer canlılardan sağlayan ve besinini kendi üreten olmak üzere iki bölüme ayrılmaktadır. Hetotroflar diğer canlıları yediğinden, hayatın doğuşunda ilk canlının yiyeceği ototrof canlılar olmadığı için ilk canlının yiyeceğini kendi üreten, bir canlı olması (ototrof) gerektiği düşünülmüştür ilk önceleri.

Ama biraz düşünülünce ilk canlının hetotrof olması gerektiği, yani enerjisini dışarıdan alması gerektiği ortaya çıkar. Çünkü aksinin devri daim makinesi yapmaya kalkmaktan bir farkı da yoktur. Bugünkü teori 180

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

de böyledir zaten. İlkel atmosferdeki yıldırımlar, vb., bir organik moleküllerden oluşan çorba yaratmıştır. İlk kendini üreten molekül bu hazır daha önceden kullanılmış ve yüksek moleküllerde örgütlenmiş enerjiyi hazırlop almış ve canlıya sıçrama böyle sağlanabilmiştir.

Toprak ekonomisine dayanan bezirgân uygarlıklar meta ilişkilerini geliştirerek ve bir dünya pazarı yaratarak, meta ilişkilerinin yaygınlaşmasını sağlayarak, bu dünya pazarına en son girenin sanayi kapitalizmine geçebilmesinin koşullarını yaratır. Bir bakıma dünya, bezirgân uygarlıklar aracılığıyla, “organik çorba” haline gelmiştir.

Ama bu sadece bir koşuldur. İngiltere’den önce İspanya ve Portekiz de uzak dış ticaret yapmışlardı. Ama bunlar modern kapitalizme geçemediler.

Soygun ve sömürüden gelenler belki birer servete dönüştü, ama modern sermayeye dönüşmedi. İngiltere’nin farkı, orada tefeci bezirgân sermayenin gelişmemişliği, devletin güçsüzlüğü, yani komünün yaşayan geleneği ve gücüydü.

Böylece komün, sadece tarihsel devrimlerin değil, kapitalizme geçişin de anahtarı olarak ortaya çıkıyordu. Öte yandan bu yaklaşım, o klasik mekanik materyalist yaklaşımları bir kenara atıyor, eğer o mekanik Marksistlerin sözleriyle ifade edersek, üstyapı altyapıyı belirliyordu. İlkel sosyalizmin geleneklerinin gücü oluyordu kapitalizme geçişi sağlayan.

Böylece, bu yaklaşım sadece tarihe birbirini izleyen şemalar olarak bakışı değil; alışılmış mekanik altyapı üstyapı yaklaşımlarını da havaya uçuruyordu.

Geri ülkeler olan eski uygarlık beşiklerinde kapitalizme geçilememişti, çünkü oralarda tefeci bezirgân sermaye ve devlet çok güçlü idi. İngiltere’de ise, korsanlıkla ilk sermaye birikimi (Drake) ve uzak dış ticaret kanalından (Doğu Hint kumpanyası) klasik uygarlıklarda olduğu gibi toplumun kanını iliğini sömürme olanağı bulamadan ve devlet Şarktaki gibi her şeye kadir olma fırsatı bulamadan kapitalizme geçilebilmişti.

Yani gerek üretici güçler kavramının, gerek ilkel sermaye birikimi, özgür işgücü ve uzak dış ticaret gibi soyut koşulların kapitalizme geçişi açıklayamaması ve bu açıklamanın ancak ilkel sosyalizm ile yapılabilmesi hem Kıvılcımlı’ya olan güvenimi pekiştiriyor, hem de alışılmışın çok dışında, o şematik ve mekanik Marksizmlerden çok farklı bir Marksizm anlayışını yerleştiriyordu.

181

Demir Küçükaydın

Politikaya Yöneliş ve “Troçkizm” Buraya kadar özetlenen Diyalektik ve Tarihsel Maddecilik üzerine, yani metodolojik sorunlar üzerine bu yoğunlaşma, aslında biraz zorunlu olarak ortaya çıkmıştı.

1965’lerden 70’lere kadar canlı ve yükselen bir hareket ve onun örgütsel biçimlerinin içinde hatta tam merkezlerindeydik. Önce o ilk yükseliş yıllarında Türkiye İşçi Partisi (TİP); daha sonra Devrimci Öğrenci Birliği (DÖB), Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) ve Türkiye Devrimci Gençlik Federasyonu (Dev-Genç); bunların yanı sıra ve daha sonra Yapı İşçileri Sendikası (YİS) ve diğer işçi örgütlenme girişimlerinde hep, canlı, gençliğini yaşayan bir hareketin dinamizmini soluyan bir militan ve çoğu kez de bir “ilk saatin işçisi” olarak yer almıştık.

Bu dönemde teorik ve politik evrimimiz çok kısa zamanda büyük mesafeler kat ediyordu. Ayrıca bu evrim öyle yapayalnız gerçekleşmiyordu, adeta bir kuşağın hep birlikte evrimi gibiydi. Ortak tartışmalar vardı. Biri okuduğu bir kitaptaki yeni bir fikri, biri bir deneyi, başka biri bir gözlemden çıkan bir sonucu diğerleriyle paylaşır, bunlar üzerine tartışılır ve bu tartışmaların verdiği yeni ilhamlarla yeni sonuçlara ulaşılırdı.

Bilimlerin ve bilginin gelişmesi için aynı konuya ilgi duyan ve tartışan bir çevrenin varlığına bilim tarihi üzerine çalışmış birçok araştırmacı dikkati çekmiştir. Canlı bir hareket ve henüz bu hareketin parçalanmamış ve parçalansa bile henüz her parçanın kendi içine kapalı olmaması; böyle bir ortama, dolayısıyla hızlı ve birlikte bir teorik evrime olanak sağlıyordu.

Koca bir kuşak adeta hep birlikte öğreniyordu.

Ama 12 Mart darbesiyle birlikte hem kitle hareketi durmuştu, hem entelektüel ve teorik tartışma ortamı. Buna ek olarak, eleştirilerim nedeniyle örgütlü bir çevreden de tecrit edilmiş bir yalnızlığa mahkûm edilmiştim bütün 12 Mart dönemi boyunca.54 Bu dönemde bir parça canlı bir tartışma ortamı bulup, yine eski ortak dinamizmi yakaladığım biricik yer ve zaman belki de Dev-Genç davasından Davutpaşa Kışlası’nda beş aylık tutukluluk dönemiydi.

Ancak 12 Mart döneminin sonlarına doğru bizi tecrit ve felç edenlerle ilişkimizi koparıp, tekrar kendi bildiğimizce yola düzüldükten sonra –ki bu aynı zamanda 12 Mart sonrasındaki yeni bir yükselişin başlangıcına da denk düşüyordu– tekrar teori pratik ilişkisini bir parça olsun yakalar gibi 54 Bu konuda TKP-B ve TSİP’in Tarihöncesinin Tarihine Katkı - (Olgular Üzerine Bir Arkeolojik Kazı başlıklı yazıya bakılabilir 182

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

olmuştuk. Ama bu bile canlı bir hareketten yoksundu henüz. Bu yoksunluğun bir nedeni de bu tartışmaları yapabilecek ortak birikim ve tecrübelere sahip arkadaşların çoğunun ölmüş veya hapiste olmasıydı.

Bu sınırlı canlılık bile birkaç ayı aşmayan çok kısa bir dönemi kapsar hayatımda. Tutuklanmamla birlikte, politik ve örgütlü mücadeleden zorunlu bir uzaklaşma ortaya çıkar.

Elbette dışarıda olan arkadaşlarla belli bir ilişkim sürüyor ve zaman zaman oradaki gelişmelere müdahale etme denemelerim oluyordu, ama bana sürekli olarak, “sen içerdesin, dışarının koşullarını bilmezsin, pratik politikayı bize bırak, sen teoriyle uğraş” anlamında sözler ediliyordu. Ben de “her halde dışarıdaki arkadaşlardan daha iyi bilemem, haddimi bilmeliyim” diye düşünüp ağzımı kapatıyor ve gerçekten yukarıda çok şematik olarak özetlenmeye çalışılan “Diyalektik ve Tarihsel Maddecilik” üzerine yoğunlaşıyordum.

Bana karşı getirilen bu argümanı ister istemez ben de bir ölçüde benimsediğimden, kendimi düşmanın eline esir düşmüş bir savaşçı olarak görüyor ve görevimin, Marksizm’i daha iyi kavramak için hapishaneyi bir okul ve imkan olarak görmem gerektiğini düşünüyordum. Verili koşullarda, ruhça ve bedence sağlam ve gelişmiş olarak, mücadeleye daha fazla katkı yapabilecek durumda dışarıya kendimi hazırlamanın esas görevim olduğunu düşünüyordum. Biraz da bu nedenle, yukarıda ele alınan felsefi ve tarihsel maddeciliğe ilişkin son derece teorik sorunlarda yoğunlaşabiliyordum.

Ama bu yoğunlaşma, hareketin yükseldiği dönemlerde, hareketin içinde yer aldığım dönemlerde olduğu gibi bir yoğunlaşma değildi. Yapayalnız, tartışmadan yoksun, el yordamıyla, oldukça taşralı ve otodidaktçaydı zorunlu olarak.

Niğde’de eski altmış sekizlilerin kılıç artıkları bulunmasına rağmen, artık diller birbirinden ayrılmış, ortak tartışma ve tecrübe ortamı yok olmuştu. Her grup kendi içine kapanmıştı.

Böyle bir yoğunlaşma için Niğde’nin ortamı uygundu. 1974–78 arasında Türkiye tarihinin en büyük radikalleşme ve politikleşme dalgasında, bizler Niğde’de adeta sakin bir vahada yaşıyor gibiydik. Bu nedenle ben örneğin, böyle bir dönem yaşandığının farkında bile değildim. Tâbii 60’ların yükselişini yaşadığımdan ve yaşadığım ana geçmişin ışığında baktığımdan, gerçek yükselişin daha ilerde geleceğini düşünüyordum.

Spor, yemek ve temizlik nöbeti, dergi ve gazeteleri okuma, kitap okuma, biraz televizyon ve tekrar okuma... Niğde Cezaevi’ndeki hayatın akışı 183

Demir Küçükaydın

benim için doğuşundaki deli ve çağlayanlı dönemleri geride bırakmış bir nehrin düz bir ovada sakin akışı gibiydi.

Bu nedenle çok büyük emeklerle çok uzun zamanda çok az yol kat edilebiliyor ve bunların genellikle somut politik tartışmalarla pek bir bağlantısı bulunmuyordu. Ve yine bu nedenlerle, dikkat edildiyse bu son anlatılan bölümlerde, şu politik sorundan hareketle söyle bir soruya cevap ararken şuradan giderek şu sonuca ulaştım türünden pek az satır bulunmaktadır.

Bu dönemde politikadan uzak mıydım? Hayır.

Ama şöyle düşünüyordum. Kıvılcımlı bize güçlü bir teori vermiş, program, strateji de sunmuş. Bunlar en azından birkaç on yıl boyunca bizlere yolumuzu gösterebilir. Bizim yapmamız doğru ve yaratıcı taktikler, örgütler ve mücadele biçimleriyle bunu dövüştürmek ve yaymak. Eh, bunlar da pratikle ilgili olduğundan elbette dışarıdaki arkadaşlar daha iyi yapar ve bilir.

Kıvılcımlı’nın görüşleri doğu olduğuna göre, en azından var olanların en iyisi olduğuna ve Marksizm’i okudukça, öğrendikçe bu kanım pekiştiğine, okumaların daima da bunu kanıtladığına göre, er veya geç onun görüşleri üstün gelecekti.

Bu çıkarsama ve kanıyı besleyen bir diğer neden de, 12 Mart’ın bitiş döneminde Kıvılcımlı’ya genel bir ilgi olmasıydı. Ben bu ilginin dışarıda devam ettiğini ve edeceğini düşünüyordum.

Bu nedenle neredeyse 78’e kadar politik gelişme ve sorunlardan uzaktım.

Dışarıdakiler halleder; insanlar tıpkı bizlerin yetmişlerde keşfetmesi gibi Kıvılcımlı’yı yeniden mendi deneyleriyle keşfeder diye düşünüyordum.

Dışarıda altı sayı çıkabilen Kıvılcım gazetesi aracılığıyla oluşmuş bir çevreden ziyarete gelenler de zaten hep iyi şeyler anlatıyorlardı.

Dışarıda yapılanlar beni tatmin etmiyor, bir eksiklik hissediyordum, ama bunun üzerine gitmiyordum. Düzeltirler kendileri diye düşünüyordum. Bazı kritik durumlarda yazılı bir şeyler yolluyordum Ama onlar da anlaşılmıyor, yankısız kalıyordu. Sonra çekmecelerde unutulduğunu öğrenmiştim.

Ama 1978’lere doğru, ortaya çıkan birbiriyle de ilişkili iki gelişme benim bu somut politik ve örgütsel sorunlardan uzaklığımı ortadan kaldırdı.

Birincisi, Ecevit’in iktidara gelişiyle hapishaneye başka cezaevlerinden 70 sonrası devrimcilerin gelmesi; ikincisi, toplumdaki muazzam politikleşme ve radikalleşmeye rağmen Vatan Partisi’nin büyümemesi ve krizden krize yuvarlanmasıydı. ***

184

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

1978’e doğru yavaş yavaş dışarıdaki fırtınanın dalgaları Niğde’ye de gelmeye başladı. Başka cezaevlerinden bir sürü politik mahkûm Niğde’ye geldi. Siyasi kısmın kapıları da açıldı, diğer mahkûmlarla iç içe yaşanmaya başlandı. Birden bire Niğde’nin de dışarıdan pek bir farkı kalmadı. Hala cezaevindeydik, ama cezaevi tam da dışarısı gibi olmuştu. Ancak o zaman, doğrudan yaşantı ve gözlemlerle, yavaş yavaş ayaklarım suya ermeye, Türkiye’de çok derinde bir şeyler olduğunu anlamaya ve çok önemli bir zamanın yitirildiğini hissetmeye başladım.

Bir anlamda doğruydu arkadaşların dediği ve benim de kabullendiğim, ben içerde olduğumdan dışarıyı bilemezdim. Ve gerçekten de durumu kavrayamamıştım. Ama onların anladığı ve benim de kabullendiğim anlamda değil; pratik politika ve taktikler anlamında değil, genel olarak, sosyolojik olarak olan bitenin ne olduğun anlama anlamında.

Onlar içinde yaşadıkları halde bunu hiçbir şekilde göremiyorlardı.

Kendimi affedemiyordum. Türkiye, tarihinin en ciddi politikleşme ve radikalleşme dalgasını yaşarken ben bütünüyle bu yılları boşuna yitirmiş, yukarıda açıklanan nedenlerle, olanı kavramamış ve hiç bir müdahalede bulunamamıştım. *** Buna paralel olarak, dışarıdakilerin bulunduğu örgüt olan Vatan Partisi bunalımdan bunalıma girmeye başlamıştı. Bir türlü büyüyemiyor, aksine küçülüyordu. Bir bakıma yıllar, altı sayı çıkmış Kıvılcım’ın o kısa zamanda sağladığı birikimi tüketmek ve harcamakla geçiyor gibiydi.

Bu bunalımlar ve bir çıkış bulunamaması istemez bir kurtarıcı arayışına ve zaman zaman yazdığım ve yazdığım sıralar ciddiye bile alınmamış eleştirilerimin de haklılığının ortaya çıkmasıyla yavaş yavaş dediklerime bir yönelişe yol açmış ve bu da beni tekrar politik sorunlara ve aktüel politikaya yönelmeye motive edici olmuştu. *** Keşif ve ilerlemelerin çoğu, yanlış varsayımlara dayanırlar ve onlar sayesinde mümkün olurlar.

Kolomb, batıya giderse Hindistan’a ulaşacağı gibi yanlış bir varsayım üzerinden yola çıkmıştı ve tam da bu yanlış sayesinde keşfettiği yeni bir kıtaydı.

Benzer şekilde Kıvılcımlı, “Uluslararası Komünist Hareket (Bunu yazdığı dönemde Üçüncü Enternasyonal) zaten dünya planında bize yolumuzu gösteriyor, bunu onlardan daha iyi yapacak halimiz yok” yanlış varsayımı185

Demir Küçükaydın

na dayanarak görevlerini şöyle bir uslamlamayla belirlemişti: Biz kendi savaş alanımızda başarılı olmak için o savaş alanını, yani içinde yaşadığımız ve mücadele ettiğimiz ülkenin toplumsal yapısını, sınıf ilişkilerini daha iyi tanımalıyız. Onu tanıyabilmek için de tarihe yönelmiş ve antik tarihin kilidini açmış; Marks nasıl modern toplumun yüzündeki peçeyi kaldırmışsa, o da kapitalizm öncesi toplumların yüzündeki peçeyi kaldırmıştı. Tâbii yaptığı keşifler bunlarla da sınırlı değildi ve modern tarihi, özellikle az gelişmişliği anlayabilmek için harika ipuçları sunmuştu.

Ama bütün bu keşifler,“Uluslararası Komünist Hareket (Bunu yazdığı dönemde Üçüncü Enternasyonal) zaten dünya planında bize yolumuzu gösteriyor, bunu onlardan daha iyi yapacak halimiz yok” yanlış varsayıma dayanmaktaydı. Örneğin, Sovyetlerdeki yozlaşmayı görmüş olsa, bir bürokrasinin ortaya çıkıp iktidarı eline aldığını görse ve onunla mücadeleye yönelseydi, muhtemelen bu keşiflerin hiç birini yapamazdı.

Benzer bir yanlış varsayım veya varsayımlar dizisi de bizim gerek bu yetmişli yıllardaki teoriye yönelişimizi gerek de sonra bunalımdaki partinin sorunlarına yönelişimizin temelinde bulunuyordu. Neydi bu yanlış varsayımlar? Bunları biraz açıklamak gerekir.

Bizim 70’li yıllar boyunca yoğunlaştığımız bu teorik çalışmaların bir tek hedefi vardı: Marksizm’i, dolayısıyla Kıvılcımlı’yı daha iyi tanımak ve öğrenmek. Onları ne kadar iyi tanır ve öğrenirsek sınıf mücadelesinde o kadar doğru davranabilir ve başarılı olabilirdik. Yani görevimizi belirlerken aslında yanlış bir varsayıma dayanıyorduk.

Burada yanlış olan, doğru fikirlerin er veya geç başarılı olmanın garantisi olduğu yolundaki varsayımdı.

Bu varsayım da aslında bir yanlış anlamadan, pratiğin bir teorinin doğru olup olmadığının en kesin ölçüsü olduğu anlayışının, bayağı ve mekanik bir şekilde toplumsal mücadeleler alanına aktarılmasından ortaya çıkıyordu.

Bu gizli varsayım, aynı zamanda insanların davranışlarını toplumsal konum ve çıkarların değil, fikirlerin belirlediği gibi bir varsayımın, yani idealizmin dayandığı temel fikrin, yedi başlı bir ejderha gibi kafasını çıkarmasıydı.

Bu varsayım aynı zamanda, insanların doğru fikirleri duyunca, onları kabul edecekleri gibi çocuksu bir varsayıma dayanıyordu veya burjuva rasyonalizminin bir ifadesiydi. Hâlbuki “insan çıkarlarına aykırı ise matematik aksiyomlar bile tartışma konusu olur”du.

Ama o zamanlar bunun farkında değildik ve bilmiyorduk, daha doğrusu bunun üzerine hiç kafa yormamıştık. Bir fikrin doğruluğunun çoğu kez onun başarı ve yaygınlaşmasının değil, tam da gözden düşme ve itibarsız­ 186

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

laş­masının nedeni olabileceğini (Marks ve Engels’te gericilik dönemini anlattıkları Almanya bağlamında, örneğin, Hegel’e değer verilmemesi bağlamında böyle birçok paragraf da olmasına rağmen) tasavvur bile edecek durumda değildik.

Okuduğumuz kitaplar bize anlatıyordu ki, “Pudding’in tadı onu yemekle anlaşılabilir.” Pratik bir teorinin doğruluğunun ölçüsüdür. Bir bilimsel teori doğru ise pratikte deneyle kanıtlanır. Dayandığımız teori doğru ise uygulamadaki hatalar nedeniyle bir süre için başarısız bile olsa bu hatalardan arındığında başarılı olur ve doğruluğu kanıtlanmış olur.

Burada başarı, verili durumda, o görüşleri savunan hareket veya partinin büyümesi, etkisinin artması, devrimi yapmaya yaklaşması anlamına geliyordu tabii ki.

Dolayısıyla bu bağlamda şöyle bir çıkarsama kendiliğinden oluşuyordu: Kıvılcımlı’dan daha derin bir Marksist görmemiştik. Keza devrimci hayatı da örnekti. O halde onun görüşlerinin yayılması, güçlenmesi ve dolayısıyla devrimi yapmaya yaklaşması gerekirdi.

Ama böyle bir olgu görülmüyordu Bu durumda o teoriden daha iyisine rastlanmadığına ve (dünyada bilmediğimiz bir yerlerde daha iyisi olsa bile) Türkiye’de gerçekten daha iyisi olmadığına göre, ortada bir sorun vardı.

Buradan hareketle Parti’deki krizin sorunlarına yöneliyorduk. Dolayısıyla ilk önce, Kıvılcımlı’nın doğru kavranılmadığı, iyi uygulanamadığı gibi bir varsayımdan hareketle çözümler arıyorduk.

Ama esas sorunun, bir teorinin doğruluğunun onun başarılı olmasını beklemekte olduğunu aklımıza bile getirmiyorduk. Bu sonuca yıllar sonra, bizzat bu yanlış varsayımdan hareketle uzun bir yolculuktan sonra varabilecektik.

Böylece doğru teorinin yayılması, etkili ve başarılı olması gerektiği, onun doğruluğunun en büyük kanıtının bu olduğu gibi yanlış bir varsayımdan hareketle “niye başarısız, niye etkisiz, niye yayılmıyor ve devrimi yapacak bir duruma gelmiyor” sorusu kafamıza takılıyordu.

Tâbii her bunalımda olduğu gibi bu sorunun cevabı ilk önce bir takım taktik ya da örgütsel yanlışlarda aranıyordu. Sonra biraz daha derinleşince, bu sefer o teorik temeli savunmak üzere çıkmış olanların aslında onu metodolojik, programatik, stratejik bakımlardan tahrif ettiği görülüyordu.

O zaman da hedef ve görevler önce ideolojik mücadeleyle bu tahrifleri tespit ve teşhir etmek, dolayısıyla da etkisiz kılmak, şeklinde ortaya çıkıyordu.

Böyle bir yanlış varsayım ve uslamlamalar zinciriyle Vatan Partisi içindeki tartışmalara katılıyorduk, bu tartışmalar bağlamında partiye o zamana 187

Demir Küçükaydın

kadar egemen olan çizginin aslında Kıvılcımlı’nın görüşlerinin basit bir bayağılaşmasından başka bir şey olmadığını gösteriyorduk.

Elbette o varsayım çerçevesinde yazdıklarımız yanlış değildi. Bu Vatan Partisi’ne yönelik eleştirilerde taktik ve örgüt sorunlarından programatik sorunlara doğru giden evrim, o partinin kendi iç tartışma metinlerinde ve daha sonra son biçimi “Komisyon Raporu” adıyla Parti Kongresine bir platform olarak sunulmuş ve Kıvılcım adlı Vatan Partisi’nin teorik dergisinde yayınlanmış uzun yazıda görülebilir. *** Bu vesileyle bu metnin arkasındaki program, strateji ve örgüt sorunlarına ilişkin yine 1974-78 arasındaki çalışmalardan kısaca söz edilebilir.

Yukarıda anlatılan teorik çalışmaları yaptığım dönemde, bir de bütün sosyalist partilerin ve hareketlerin programlarını ele alıp incelemeye ve eleştirmeye başlamıştım. Çünkü teori en somut ifadesini programda bulur; strateji, taktikler, örgü biçimlerine yönelik eleştiriler ancak bundan sonra anlam kazanırlar diye düşünüyordum.

Bu program eleştirilerini genellikle Vatan Partisi programı ile kıyaslama içinde yapıyor ve bu partilerin programlarının nerelerde yanlış olduklarını görmeye ve göstermeye çalışıyordum.

Bütün bu program eleştirileri gerçekten de Kıvılcımlı’nın hazırladığı Vatan Partisi Programı’nın diğerleriyle kıyaslanmayacak kadar üstün, iyi ve doğru olduğunu gösteriyordu.

Bütün sosyalist partilerin program eleştirilerini (TSİP, TİP, TKP, Dev Yol Bildirgesi, vb.) yazıp yazıp dışarıya yolluyordum. Bunlar bugün elde yok, ama “Emekçi ve Birikim Eleştirileri” adlı kitapta yayınlanan Mihri Belli’ye cevap ve Vatan Partisi Programı savunusu ve açıklaması ile Kıvılcım dergisinde yayınlanan “TKP Programının Eleştirisi” bu eleştirilerin kalıntıları olarak bu eleştiriler hakkında bir fikir verebilir.

Bu program çalışmalarında bir sonuca ulaşmıştım. Bütün burjuva sosyalist partiler devrimci bir programın önüne bir “acil talepler programı” koyuyorlardı. Küçük burjuva devrimci parti ve hareketlerde ise bir program nosyonu bile yoktu ve onlar burjuva sosyalizmi ve reformizmle farklarını mücadele biçimleri ve sloganlar düzeyinde ifade ediyorlar programatik bir ayrılık koyamıyorlardı.

Bütün bu teorik çalışmalar sonucu şu kesin olarak ortaya çıkıyordu: Teo­ riyi geliştiren bir tek Marksist kalmıştı tutunabilecek: Dr. Hikmet Kıvılcımlı ve bir tek program vardı gerçekten devrimci: Vatan Partisi Prog­ramı.

188

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Teori ve program doğru olduğuna göre parti niye krizdeydi ve büyümüyordu? Demek ki arkadaşlar bu teoriyi iyi kavramamışlardı ve onu iyi uygulayamıyorlardı. O nedenle böyle bir bunalım oluşmuştu. Bu çıkarsamayla başlangıçta bütün eleştirilerim taktik ve örgüt sorunlarına yönelik kalıyordu.

Ama biraz yabancılığı atınca birden bire ortada ciddi bir biçimde teorik ve programatik bir sapma olduğunu, buradan da mücadele biçimleri, taktik ve örgütsel sorunlara ilişkin yanlışların birbirini izlediğini görüyordum.

Diğer burjuva sosyalist partiler nasıl Pazar Vaazı gibi bir ilkeler bildirimi şeklinde devrimci hedefleri sayıp döktükten sonra programın pratik kısmında bir sürü reformist talebi sıralıyorlardı ise, aynı şekilde Vatan Partisi de, Kıvılcımlı’nın otoritesi nedeniyle programa dokunamıyordu, ama bir seri kongre kararları biçiminde aslında o program ve mantığıyla çelişen pratik talepleri o programın önüne geçiriyor ve diğer burjuva sosyalist partilerden hiçbir farkı bulunmuyordu.

Bu da dolayısıyla bütünüyle burjuvaziyi iknaya yönelik bir strateji anlamına geliyordu. Bu nedenle gazetenin bütün başyazıları hep CHP veya diğer sosyalist partileri iknaya yönelik oluyordu. Bunun stratejik ifadesi de köylülüğü kazanmak değil, burjuvaziyi ikna idi; burjuvaziyi ikna etmeye çalışan ise daha baştan işçi sınıfının bağımsız çizgisini reddetmiş olduğundan köylülüğü kazanamıyordu.

Bütün bu görüşleri Komisyon Raporu denen metinde ifade ettim. Bu rapor ile bir bakıma, farkına varmadan ve bilmeden Troçki’nin görüşlerine ulaşıyordum.

Bu raporda önce üretici güçlerin gelişmişliği ve proletaryanın öznel yetersizliği çelişkisini koyuyordum. Bu yaklaşım bile daha baştan klasik komünist hareketle kesin bir ayrım anlamına geliyordu.

Daha sonra buradan tam mesiyanist bir anlayışla insanlığın kaderinin Türkiye ile ilişkili görüyor ve oradan Türkiye’nin görevlerine geçiyordum.

Burada henüz parça bütün ilişkisinden ziyade ülkedeki görevler dünya çapındaki görevlerden hareketle çıkarılır. Burada mesiyanizm bu bağın kurulmasını sağlıyordu.

Türkiye’de devrim için ise devrimci bir parti gerekiyordu. Parti içindeki karşı taraf ise ayrılığın genel ve temel sorunlarda olmadığını söylüyordu.

Yani genel ve temel sorunların önemine vurgu, yani teorik sorunlar pratik bir sorun haline gelmiş bulunuyordu.

Bundan sonra teorik bir tutamak noktası olarak Kıvılcımlı aracılığıyla bütün dünya sosyalist hareketiyle sınır çizileri çizilmeye çalışılır.

189

Demir Küçükaydın

Bu teorik temelden hareketle bir tür Doktorcu Hareket Tarihi yazılır.

TSİP’e giriş, orada TSİP’e yapılan eleştiriler, sonra ayrılış ve diğer gelişmeler tek tek burjuva sosyalist ve reformist karakteriyle tanımlanır. Buradan Vatan Partisi’nin eleştirisine geçilir. Onun program yanlışı; devrim ve reform programlarını karıştırmasında diğer burjuva sosyalist partiler gibi davrandığı gösterilir. Buradan enternasyonalizm ilkesinin terk edildiği sonucuna da ulaşılır. Sonra demokrasi konusu ele alınır. Özellikle ulusal sorun bu bağlamda tartışılır.

Bundan sonra işçi sınıfının acil talepleri olarak sıralananların reformist ve sendikalist karakteri anlatılır. Bu ayrıca Sosyalist gazetesindeki makalelerin analizleriyle de verilir.

Bundan sonra strateji ve taktik ilişkileri ele alınır. Burada bunların sürekli birbirilerine dönüştükleri gösterilir.

Sonra partinin ittifaklar politikası ve bu ittifaklar politikasına yaptığımız eski eleştirinin bizzat kendisi eleştirilir.

Aslında bütün bunlar Vatan Partisine egemen olan çizginin eleştirisi biçiminde yapılmasına rağmen, dünyadaki bütün sosyalist partilerin ortak özelliklerinin eleştirisiydi, ama henüz bunun farkında değildim.

Vatan Partisi gibi küçük bir partinin tartışmaları içinde farkına varmadan Stalinizmle kopuşmaya başlamış, onun bütün dayandığı program, strateji ve örgüt anlayışlarını eleştirmeye başlamıştım. Ama henüz bunun farkında değildim. Fakat o dört yıllık teorik çalışmaların sağladığı birikimle ve tekrar örgütsel ve politik hayatla bağlantı kurmanın sağladığı motivasyon ve etkilenmelerle müthiş bir teorik ve politik evrim dönemine girmiştim.

Bu evrim birkaç koldan hızla gerçekleşti ve o dönemde çıkan ve neredeyse bütün yazılarını benim yazdığım Sosyalist Gazetesi’nin son on sayısında ve parti içindeki metinlerde adım adım izlenebilir.

Burada bu evrimi Sovyetlerin sınıf karakteri, faşizm ve enternasyonalizm başlıkları altında kısaca ve kabaca özetleyelim. Bütün bu başlıkların her biri bizi tekrar tekrar Troçki ile karşı karşıya getiriyordu. *** Filistin’deyken oradaki gözlemlere dayanarak Sovyetler hakkındaki görüşlerimizin değişmesini daha önce aktarmıştık. Yetmişlerin ilk yarısındaki bütün gelişmeler bu görüşlerin parlak birer doğrulanışı gibiydi.

Vietnam, ABD’yi yenmişti. Eskiden Çin ve Sovyet ayrımında taraf tutmama “Vietnam Çizgisi” diye tanımlanırdı. Ama işte, ABD’yi yenen ülkenin partisi, dünyanın en başarılı gerilla savaşını yürütmüş parti de Sovyet çizgisini seçmişti. Sovyetlerin veya o çizginin gerilla savaşlarını veya dev190

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rimci mücadeleyi desteklemediği gibi yargıların yanlış olduğu kanıtlanmış oluyordu. Koca Amerika’yı dize getirmiş Vietnam İşçi Partisi’nden daha mı iyi bilecektik?

Bu arada Portekiz Devrimi olmuştu. Portekiz Komünist Partisi bu devrim sonrasında en güçlü parti olarak ortaya çıkmıştı ve Sovyet çizgisindeydi. Yıllarca gizlilikte mücadele etmişti.

Keza Küba da Sovyetler’e daha yakındı ve Sovyetler Küba aracılığıyla Portekiz sömürgelerindeki bağımsızlık savaşlarına muazzam yardım ediyordu. Sovyetlerin Çin’den daha devrimci ve doğru olduğu yolunda Filistin’deki gözlemlerden çıkardığımız sonucun parlak birer doğrulanmasıydı bütün bu gelişmeler.

Keza Çin’deki gelişmeler de yine orada Çin hakkında ulaştığımız yargıyı doğruluyordu. Çin artık her zaman sol sapmanın sağ sapmayı izlemesi gibi, şimdi de ABD ile bağlantılar kuruyor, Vietnam’a saldırıyor, “Üç Dünya Teorisi” ile de Sovyetler’i baş düşman ilan ediyordu. Bütün bunlar Çin’in hiç de göründüğü gibi devrimci olmadığını, Kültür Devrimi’nin sol sekterliğinden şimdi de aşırı sağa savrulduğunu gösteriyordu.

Ayrıca işte Sovyet ve Doğu Alman sporcuların gösterdikleri başarılar, Batı’nın Soğuk Savaşı terk edip Detant politikasına gelmesi, bizzat Sovyetlerin İktisadi başarılarının da bir göstergesi olarak görüyorduk.

Gerçekten, bütün veriler Sovyetler hakkında, onun sosyalistliği üzerine bir şüpheyi adeta olanaksız kılıyordu.

Bu nedenle Sovyetler Birliği konusu kafamızda bir sorun olmaktan çok uzaktı. Ulaştığımız sonuçlar sadece parlak olarak doğrulanmıştı. Hatta bu görüşleri savunduğumuzda Dev-Genç içinde bizimle alay edenler şimdi bizzat kendileri Sovyetler’e olumlu bakmaya başlamışlardı. Biz kimsenin Sovyetler’i savunmadığı zamanlarda Sovyetleri savunmuştuk. Şimdi savunmak ve “Sovyetik” olmak kolaydı. Öte yandan, eski gerillayı savunan arkadaşlar; o zamanlar Sovyetleri gerilla savaşlarına destek vermiyor diye onu revizyonist görürlerken, şimdi olgular en kör göze batacak şekilde tam tersini gösterdiğinde, bu çıkarsamalarının yanlışlığını görecek ve gereken sonucu çıkaracak yerde, Sovyetler’in gerilla savaşlarına verdiği desteği bu sefer emperyalist yayılmacılığının bir kanıtı olarak görüyorlardı.

Burada açık ki, bir oynamam yerim dar sorunu vardı. Bunlar, Sovyetler ağzıyla kuş tutsa, yine ona karşı bir tutum almayı kafalarına koymuşlardı.

Bunun nedeni de Türkiye’deki Osmanlı Rus çatışması döneminden kalma Moskof Düşmanlığı’nın sosyalist bir form içinde ifade edilmesinden başka 191

Demir Küçükaydın

bir şey olamazdı. Bu olsa olsa NATO’nun ve Türk devletinin işine gelen bir sonuç olurdu. Öte yandan, Vietnam, Portekiz, Batı’nın Detant politikası, Portekiz sömürgelerindeki başarılar, Sovyetler’e yakın duran Küba’nın enternasyonalist dayanışması Sovyet çizgisine muazzam bir itibar kazandırmıştı ve bu itibarın meyvesini de o zamana kadar kimsenin haklı olarak ciddiye almadığı TKP yiyordu.

Elbette Sovyetler konusunda belli eleştiri noktalarımız ve rezervlerimiz vardı. Sovyetler’in de tam doğru olduğu söylenemezdi, ama bunun açıklamasını, Kıvılcımlı’nın veya Fidel’in Çekoslovakya işgali sırasındaki tavırları gibi bir tavırla ifade ediyorduk. O zamanlar Kıvılcımlı bu tavrını açıklamak için Boccacio’nun Dekameron’undan bir hikâyeye başvurmuştu. Elbette Gulag’ları duymuştuk, ama onların varlığı ve sonra Kruşçof’un Rapor’u pekâlâ böyle bir yaklaşım içinde bir açıklama buluyordu.

Sovyetler’in itibarının rantını toplayan TKP’nin izlediği politikalar ve çizgi ile Sovyetler’in dünya çapındaki çizgisi arasında bir çelişki olduğunu düşünüyorduk. Sovyetlerin daha devrimci veya solda olduğu, ama TKP’nin sağ ve reformist bir parti olduğu görüşündeydik. Bir Portekiz veya Vietnam Komünist Partisi ile bir TKP kıyaslanamazdı bile. Dolayısıyla, bu ikisi arasında bir uyumsuzluk olduğunu düşünüyorduk. Sovyetler’e bu anlatılsa veya bir gün elbette Sovyetler bunların ne olduklarını görecekler ve onları desteklemekten muhtemelen vazgeçecekler diye de düşünüyorduk.

Bütün bu nedenlerle Sovyetler hakkında kafamızda bir kuşku bulunmuyordu.

Kuşku yavaş yavaş bizzat Sovyetler’i tanıdıkça ve Sovyetler’in teorik yayınları aracılığıyla oluşmaya başladı daha sonra.

Bu dönemde, Sosyalizm–Teori ve Pratik (STP), Barış ve Sosyalizm So­ run­ları gibi teorik dergiler; diğer “Bilim İşçileri”nin kitaplarının yoğun bir çevirisi de başlamıştı. Bunları okuyorduk. Bunlar ne de olsa orijinal Sovyet kaynaklarıydı. Orada emperyalist basının bizden gizlediği ve üstünü örttüğü, son altmış yılda kat edilen teorik ilerlemeler elbette yer alıyor olmalıydı.

Ama bu literatürü yakından okudukça giderek artan bir hayal kırıklığı ortaya çıkıyordu. Devrimci, yaratıcı hiçbir şey yoktu. Uzayı fetheden, emperyalizmi Soğuk Savaş’ı terk etmek zorunda bırakan koca Ekim Devrimi’nin ülkesi Sosyal bilimler alanında neredeyse sıfırdı. Nasıl olabilirdi böyle bir şey?

Böylece Sovyet kaynaklarındaki teorik kısırlıktan hareketle, Sovyetler’in doğruluğu hakkında, ortada sadece uygulamaya ilişkin değil, daha derin192

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

den bir takım yanlışlar olduğu yönünde soru işaretleri oluşmaya başladı kafamızda.

Polonya’daki işçilerin ayaklanması ve Solidarnos, Afganistan’ın işgali de (bu işgali, tıpkı ikinci Dünya Savaşında, Stalin’in Finlandiya ve İran’ı işgalini Troçki’nin savunması gibi aynı mantıkla, yani savaşın zorunlulukları bağlamında savunmuştuk, ama bu işgalin yapılmak zorunda olması ortada ciddi yanlışlar olduğunu da gösteriyordu.) giderek Vietnam ve Portekiz Devrimleri döneminde kafamızda oluşan Sovyetler Birliği imgesiyle çelişmeye başlıyordu. Eğer Polonya sosyalist bir ülke ise işçiler niye ayaklansındı?

Bütün bunlar Sovyetler konusunda bizi ciddi olarak düşündürmeye başlamıştı.

Bu arada Kıvılcımlı’nın anılarında Sovyetler’in bürokratik olabileceğinden söz etmesi; daha önceleri altmışlı yıllarda Küba Feleğe Meydan Okuyor ve Kızıl Bekçiler gibi yazılarında, sonra büyük ölçüde uzaklaştığı belli olan, ama yine de Sovyetler’e çok eleştirel yaklaşan yazıları da bu kuşkularımızı giderek daha fazla besliyordu.

Tâbii Sovyetler’in otantik yayınlarında Marksizmi geliştiren hiçbir şey göremedikçe, dünyada yaratıcı olarak Marksizm’i geliştirmiş tek kişinin Kıvılcımlı olduğu şeklinde, aynı zamanda çok moral bozucu ve umutsuzluk verici bir sonuca ulaşıyorduk. Sovyetler’e de egemen olan teorik kabızlıkla, diyalektikten uzak oluş ile aramıza sınır çekebilmek için de Kıvılcımlı’nın görüşlerini devrimci marksist olmanın ayırıcı bir ölçütü olarak koyuyorduk.

Ama Sovyetlerdeki bu teorik kabızlığı açıklamak gerekiyordu; sadece alışkanlıkların gücüyle (Lenin) veya günlük hayatta metafizik mantığın yetmesiyle (Kıvılcımlı, Troçki) açıklanamazdı sosyalist teorinin bu kaderi. İşte o zaman, Tarihsel Maddeciliğin Tarihi üzerine bu sefer daha derine giden ve yine Kıvılcımlı’nın katkılarına dayanan bir açıklama geliştirdik.

Marksizm, tıpkı Yunan ve Roma uygarlığının, Sümer’den beri gelen birikimine dayanması gibi Rönesans’tan beri gelen ve bizzat kendisi Roma ve Yunan uygarlığının birikimi üzerinde yükselen burjuva Aydınlanmasının felsefesinin mirası üzerinde yükselmişti. Dünya tarihinde olan ise devrim bulutlarının Doğu’ya doğru, geri ülkelere doğru kaymasıydı. Ama bu ülkelerdeki geniş ezilen kitleler ve aydınlar bu tarihsel birikimden yoksundular.

Bu tıpkı, Roma’yı yıkan Cermen kabilelerinin, klasik uygarlıkların birikiminden yoksun olmaları gibiydi. Dolayısıyla onların, onu geliştirmesi bir yana, anlaması ve hazmetmesi bile mümkün olamazdı. O nedenle metafizik ve skolâstik bütün sosyalist harekete damgasını vurmuştu.

193

Demir Küçükaydın

Bu bütünlük içinde Kıvılcımlı’nın yeri ise bir bakıma Eski Yunan ve Roma’nın mirasını bütün Ortaçağ boyunca yaşatan ve bir ölçüde de geliştiren İslam düşünür ve uygarlıklarına benzetiliyordu.

Tarihsel maddeciliğin tarihsel kaderi üzerine bu açıklama ilkine göre muhakkak ki daha derin ve ileri bir anlayışı yansıtıyordu. Gerçekken de o zamanki verilere göre tarihsel maddeciliğin kaderi yine tarihsel maddeciliğe Kıvılcımlı’nın yaptığı katkılar ışığında tarihsel maddeci bir biçimde açıklanmış oluyordu. Ama bu açıklama doyuruculuğu ölçüsünde Sovyetler’in gerçek karakteri üzerine derinleşmeyi engelliyordu da. *** Kıvılcımlı’nın Yol’unun yayınlanması bizim aslında enternasyonalizmi hiç bilmediğimizi görmemizi sağlamıştı. Bizler enternasyonalizmi hep işçilerin dayanışması, uluslararası dayanışma, yani basit bir toplam gibi ele alıyorduk.

Hâlbuki Yol’u yazan Kıvılcımlı, bu dünya partisinin bir militanı olarak yazıyordu. Keza İhtiyat Kuvvet’i yayınlanmıştık “Kürt Sorunu” üzerine ve Kıvılcımlı orada, bu mantık çerçevesinde, Kürdistan Komünist Partisi’nin kuruluşuna ağabeylik yapmaktan söz ediyordu örneğin.

Keza son yazı ve mektuplarında enternasyonalin kaldırılmasını bir yanlış olarak tanımlıyordu. Ölürken son mektubunu Brejnev’e yazıyordu.

Bütün bunlar ışığında enternasyonalizm sorunuyla yüzleşmiştik.

Gerçekten de Marks ve Engels, işçi sınıfını “dünya tarihsel” bir sınıf olarak tanımlıyorlardı. İşçiler dünya çapında bir sınıf olduğuna göre, partisi de ancak dünya çapında olabilirdi. Sosyalist bir parti bir tek ülkede kurulamazdı. Fiilen bir ülkede kurulsa bile bir dünya partisi olarak veya o amaçla kurulmalıydı. Her hangi bir ülkenin işçilerinin çıkarlarını savunmak bir işçi sınıfı zümresinin çıkarlarını savunmak olabilirdi. Komünistler ise bu sınıfın dünya çapındaki ve tarihsel çıkarlarını savunmalıydılar. Bunu ise ancak bir dünya partisi yapabilirdi.

Zaten bunun içindir ki enternasyonaller vardı. Ama durum böyle ise, niye Enternasyonal lağvedilmişti? Bu fiilen Marksizm’in en alfabetik ilkelerinin reddi anlamına gelmiyor muydu?

Lenin de enternasyonalizmi bir dayanışma olarak değil, parçanın bütüne azami katkısı olarak kavrıyordu ve öyle tanımlıyordu.

Bu durumda, Kıvılcımlı’nın görüşlerine dayanan bir dünya partisi kurmak gerektiği kendiliğinden ortaya çıkıyordu. Partinin Kürdistan ve Almanya’daki üyeleri ve taraftarlarının görevi ancak o ülkelerde eşit düzeyde partiler kurmak olabilirdi. Politikayı da hepsinin üstü, ortak merkez 194

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

belirleyebilirdi. Enternasyonalizm bunu gerektirirdi. Böylece ileriye doğru muazzam bir adım atmış oluyordum. Ama bu ileriye adım gerideki sorunlarla yüz yüze getiriyordu beni.

Bu sonuçlara ulaşınca şu soru ortaya daha net olarak çıkıyordu: Üçüncü Enternasyonal niye yoktu?

Böylece Stalinizm, tek ülkede sosyalizm, Sovyet devletinin sınıf karakteri gibi sorunlarla karşılaşmak kaçınılmaz hale geliyordu.

Ve işin ilginci eğer biz yeni bir enternasyonal kurmakla kendimizi görevli görüyorsak, bir de Dördüncü Enternasyonal diye bir şey vardı. Onunla da hesaplaşmalı ve eleştirmeliydik. Böylece tekrar Troçkist gelenekle karşılaşmak zorunda kalıyorduk.

Bu araştırmalara yöneldikçe, korkunç bir tarihle de karşılaşıyorduk.

Stalin bir emirle kaldırmıştı örneğin, Enternasyonal’i. Yıllarca Enter­nas­ yonal’in bir kongresi bile olmamıştı. Gerekçeler ise saçmanın saçmasıydı.

Nasıl bunca yıldır bunları bilmeden, görmeden yaşamıştık? Ayağımızın altındaki toprak hızla kayıyordu. *** Ama Troçki ile esas karşılaşmamız faşizm sorunundan hareketle oldu.

70’li yıllarda Türkiye’de dünyanın en hızlı büyüyen, en kitlesel faşist hareketlerinden biri vardı. Elbette bizler de bunlara karşı öz savunma yapıyorduk. Ama faşizme ilişkin bütün bildiklerimiz, Dimitrov’un meşhur tanımından başka bir şey değildi. Bu yetmiyordu ve fiilen yaptığımız iş ile o tanım ve ondan çıkan sonuçlar arasında hiçbir ilişki bulunmuyordu.

Ortada yanlış bir şeyler vardı.

Bir gün, Kıvılcımlı’nın faşist saldırılara karşı öz savunma örgütlemekten, “Halk Uyanış Güçleri” örgütlemekten söz ettiğini görmüştüm. Demek fiilen tam da Kıvılcımlı’nın önerdiği gibi teorik olarak da doğru bir iş yapıyorduk öz savunmayla, ama bu o zamana kadar dikkatimizi çekmemişti ve o zamana kadar fiilen yaptığımızın faşizme ilişkin görüşlerimizde bir yeri bulunmuyordu.

Bunun üzerine, bu faşizm konusunu iyi incelemek gerekiyor diye düşünmeye başladık. Ancak onun ne olduğunu anladığımız takdirde ona karşı mücadele edebilirdik: Bu niyetle faşizm üzerine bütün literatürü ve kitapları getirtmek için bir liste yaparken, Orhan Savaşçı’ya önereceği bir kitap olup olmadığını sorduğumda, “Bir de Troçki’nin kitabı varmış, onu da getirt, bakalım o ne demiş” dedi.

Troçki ve Troçkizm hakkında öylesine ön yargılıydım ki, böyle bir kitabın olduğunu bile bilmiyordum.

195

Demir Küçükaydın

Kitap da diğer kitaplarla birlikte geldi ve günlerce kitabın yüzüne bile bakmadım. Bu arada kendi kendime bu faşizmin öyle Dimitrov’un tanımıyla anlaşılamayacağı, ortada kitlesel bir sorun olduğu, öz savunmanın aynı zamanda ikili iktidar olanağını ortaya çıkarabileceği gibi sorunlar üzerine kafa yormaya ve sonuçlar çıkarmaya başlamıştım gözlem ve düşüncede derinleşerek. Yani yeni bir faşizm teorisi geliştirmeye başlamıştım yavaş yavaş.

Bir gün Troçki’nin kitabını açıp göz gezdirirken kitabın Önsöz’ünü yazan Ernest Mandel’in satırlarını okumaya başladığımda gözlerime inanamadım. Marks, Engels, Lenin, Kıvılcımlı’da görülen o berrak dil, muazzam birikim, ufuk açıcı görüşler, yıllardır hasretle aradıklarım karşımdaydı. O Sovyet yayınlarında bir türlü bulup göremediğimi devrimci ve yaratıcı Marksizm karşımdaydı ve ben bunların şimdiye kadar faşizmin ajanı olduklarını düşünmüş hiçbir kitabını bile okumamıştım. Faşizm üzerine yazılanlar ulaştığım sonuçları doğrulamakla kalmıyor, çok ilerlere gidiyordu.

Tâbii ilk tepkim, kendimden, kendi ulaştığım sonuçlardan kuşkulanmak oldu. Acaba ben yeni görüşlere ulaştığımı, tıkanıklığı aşacak görüşler geliştirdiğimi sanırken, nesnel olarak bir ajan, bir karşı devrimci haline mi gelmiştim? Troçki ve Troçkizm hakkındaki ön yargılar öylesine güçlüydü ki aksini düşünmek aklıma bile gelmiyordu.

Demek bütün çabalarım koca bir yanlışla sonuçlanmıştı. Ama her şey ortadaydı yanlış da olamazdı. Kendi kendimi yiyip bitirdiğim, kendimle mücadele ettiğim, bunalım içinde uykusuz günler ve geceler birbirini izledi. Korkunç bir iç hesaplaşma yaşadım. Troçki ve Marndel’in kitaplarını, Deutscher’in meşhur biyografilerini okudum.

Her şey korkunç bir berraklıkla ortaya çıkıyordu. Rusya geri bir ülke olduğu ve bu geri ülkede burjuvazi korkak, işçi sınıfı da çok gelişmiş olduğu için demokratik devrime işçiler öncülük etmişti. Bunun böyle olacağını da bizzat önceden gören Troçki’ydi. Ve bu devrim, sosyalizm için nesnel koşulların olmadığı bir yerde işçi iktidarı olduğundan ya tecrit olup yok olmak ya da yayılmak zorundaydı. Yayılamayınca da yoksulluk temelinde sosyalizm olamayacağından, bürokrasi egemen olmuştu. Ama bürokrasi bir kere egemen olunca da bu sefer bizzat ideolojisi ve elindeki aparatın gücüyle saçma politikalarıyla devrimin başka ülkelerdeki yayılmasını da engellemiş, gericiliğin bu artışı yine bizzat bürokrasinin gücünü pekiştirmişti.

Bütün bu hayal kırıklıkları ortamında da krize işçi sınıfı yanıt veremediği için ezilenlerin memnuniyetsizliği faşizmin zaferine olanak sağlamıştı.

196

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bizzat bu bürokrasi ve teori kendisini açıklayan ve kendisine karşı mücadele eden devrimci Marksizmi “Troçkizm” diye lanetlemişti. Korkunç bir sonuçtu bu. Troçki hem Sovyetleri, hem kendi kaderini, hem dünyanın kaderini açıklıyordu. Son derece iç tutarlılığı olan bir kavram çerçevesinde yapıyordu bunu.

Böylece Enternasyonal’in lağvından, o Sovyetlerin kavrayamadığımız politikalarına, faşizmin zaferinden, teori alemini metafizik ve evrimci şemaların doldurmuş olmasına kadar her şey apaçık bir şekilde anlaşılır oluyordu. *** Böylece Kıvılcımlı’nın sarsılışı başlamıştı.

Kıvılcımlı’yı eleştirmenlere ve Doktorculara karşı savundukça ve Yol ve Anılar’ının yayınlanışıyla daha açık diliyle onu tanıdıkça hem bulunduğumuz radikal ve yeni pozisyonlara Kıvılcımlı’da bir destek buluyor hem de yavaş yavaş onun sınırlarına da toslamaya başlıyorduk.

Aslında Kıvılcımlı’nın metodolojik yaklaşımları ile politik pozisyonları arasında bir çelişki bulunuyordu. Tıpkı Hegel’in Sistemi ile Metodu arasındaki çelişki gibi bir çelişkiydi bu. Sistem tutucuydu, metot devrimci.

Marks ve Engels, onun yöntemini alıp geliştirmişlerdi. Diğer Hegelciler ise sistemini almışlardı.

Biz de bir bakıma Kıvılcımlı’nın yöntemini alıp, sistemini atıyorduk.

Kıvılcımlı’nın metodu, o Stalinist pozisyonların ve politikaların kabuğuna sığmıyordu. Bizim yaptığımız bir bakıma bu kabuğu kırmak oldu. Troçkist olduğumuzda eski metodolojik yaklaşımlarımızda bir değişiklik yapma gereği görmedik.

Zaten bugün bile şuna inanıyorum: Kıvılcımlı’nın yaşasaydı on yıl önce yapmak zorunda olacağı şeyi, yani Stalinizm ve Sovyetler eleştirisini, onun ölümünden on yıl sonra çok daha elverişsiz ve birikimsiz olarak yapmak zorunda kaldım.

Gerçekten de Kıvılcımlı yaşasaydı, bizim karşılaştığımız çelişkilerle kendisi karşılaşacaktı ve bu çelişkileri çözmeye kalktığı takdirde Troçki ile karşılaşmaktan başka bir yol görünmüyordu ya da Troçkizmi’i muhtemelen yeniden kendisi keşfetmek zorunda kalacaktı.

Bu Kıvılcımlı’nın anılarında çok açıktır. Kıvılcımlı’nın bu çelişkiyle daha önce yüzleşememesi ve tam ölümünün arifesinde kıyısına gelmesi, bütünüyle, aşırı Türkiye’ye odaklanmışlığı ve dünya boyutunda işleri büyük ölçüde Sovyetler’e havale etmişliği, yani hareket noktasındaki varsa-

197

Demir Küçükaydın

yım ile o alanda konuşmaya yetkili olmadığı şeklinde kendini yetersiz görme ve tevazu ile de ilgilidir.

Bunun en büyük delili anılardır. İlk dışarıya çıktığında neredeyse büyülenir. Hiç kötü bir şey görmez. Hep hayal ettiğiyle karşılaşmış gibidir.

Suriye’de sosyalizm, Bulgaristan’da ise neredeyse devletin yok oluşunu ve komünizm görür.

Ama daha iyi tanıdıkça, bu yargıların adım adım tersine döndüğü görülür. Ölümüne yakın, tıpkı Troçki’nin ölümüne yakın sorduğu sorulara benzer sorular sormaya başlar: Lenin’i de Stalin mi öldürmüştü acaba diye sorar. Oralarda, henüz ekoloji hareketinin bile olmadığı zamanlarda, otomobillere olan düşkünlük ve onların çokluğunu sorgular. Tıpkı Sovyetler’in sınıf karakteri üzerine Troçki’nin tezlerine benzer görüşler formüle etmeye başlar; orada bir bürokrasinin egemen olduğunu yazar ve yine Troçki gibi, bu bürokrasinin bir sınıf olmadığı; Osmanlının “devlet sınıfları” gibi olduğu yolunda akıl yürütür.

Zaten biz onun bu ve benzer satırları okudukça gördüğümüz, sezdiğimiz, ama tıpkı Kıvılcımlı gibi, “biz kimiz, çapımız ne ki, henüz dünyayı bilmiyoruz” diye çıkarmaya çekindiğimiz sonuçları çıkarmak için gerekli cesareti bulduk. *** Troçkist denen, aslında klasik Marksizm’in pozisyonlarını otantik biçimiyle savunmuş ve bu otantik kavram ve yaklaşımlarla yine yirminci yüzyılın en önemli olaylarına cevap vermiş geleneğin vargılarına onlardan bağımsızca, onlar hakkında bir şey bilmeden ulaştığımızın farkında değildik.

Nasıl Filistin’deyken, Kıvılcımlı’yı okumadan Kıvılcımlı’nın görüşlerine ulaştıysam, şimdi de Troçki’yi ve o geleneği bilmeden benzer görüşlere ulaşmış bulunuyordum. Bunların Troçkist gelenek tarafından yıllardır ve çok daha mükemmel ve gelişmiş olarak savunulduğunu bilmiyordum.

Gördüğümde de nasıl yıllar önce “Doktorcu” olmakta en küçük bir tereddüt etmediysem, o geleneğe katılmakta “Troçkist” olmakta, bir an için bile tereddüt etmedim.

Bu “Doktorcu”luktan “Troçkist”liğe evrim, Tarihsel Maddeciliğin kav­ ram­ları bakımından bir sıçramayı veya değişimi gerektirmiyordu. Kıvıl­ cımlı’dan öğrendiğimiz otantik ve geliştirilmiş kavramların hepsini korumak gerekiyordu. Bu durum, “Troçkizmi” bir formüller ve reçeteler bütünü olarak değil, bir yöntem olarak kavramamızı mümkün kılıyordu.

Troçkistlerin çoğu açısından Troçkizm, tıpkı Doktorcular’ın Doktor kavrayışı gibi, Troçki’nin uğradığı haksızlığa bir tepkiden çıkıyor veya 198

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir formüller ve reçeteler bütünü olarak kavranıyordu. Dolayısıyla Dok­tor­ culuğumuzun, Doktorcuların Doktorculuğuna benzememesi gibi Troç­kist­ liğimiz de Troçkistlerin Troçkistliğine benzemiyordu. Bizim için Troçkist­ lik, sürekli devrim veya Sovyetlerin bürokratik bir ülke olmasının, vb., kabulü değildi; bu sonuca ulaşmayı sağlayan yöntemin kendisiydi. Tam da bu sayede Troçkist olmadan, Troçkist olabilmiştik.

Tâbii bunun sonucu olarak, sadece genel sol bütün içinde bilinmeme ve yanlış yargılar yığını nedeniyle, Doktorcu veya Troçkist gibi etkisiz ve marjinal akımlarla birlikte tecrit olmuyordum; bu tecrit, akımlar içinde de; Doktorcular içinde olduğu gibi Troçkistler içinde de ayrıksı ve tecrit kalacaktım.

Yani cehennem içinde cehennem. Zaten ikisi de birer marjinal ve genel soldan tecrit akım içinde de tam bir tecrit ve dışlanma, doku uyuşmazlığı ve yalnızlık. Ve bu yalnızlık, sadece politik ve ideolojik bir yalnızlık da değildi. Politik ve teorik mücadele dışında bir hayatımız olmadığı için, korkunç bir kişisel yalnızlık da, bütün hayatımıza bundan sonra damgasını vuracaktı. *** Aslında Kıvılcımlı’nın Tarih Tezi ve diğer metodolojik katkıları ile Troçki’nin açıklamaları arasında bir çelişki bulunmuyor; aksine bunlar birbirini tamamlıyorlar ve Troçki’nin Sovyetler’in kaderini, Kıvılcımlı’nın antik tarihi açıklarken kullandıkları metotlar ve kavramlar birbirinden habersizce birbirini tamamlıyor ve uyum içinde bulunuyordu.

Troçki’yi açıkça benimseyince ilişkide olduğum Partinin (Vatan Partisi) son zamanlarda önderi ve teorisyeni pozisyonunda olmama rağmen yapayalnız kaldım. Troçki adını duyunca herkes durdu. Ayrıca insanlar yorulmuş ve tükenmişlerdi. Ben ise yeni yeni hızımı alıyor, yeni yeni ısınıyordum. Ama birden yine yapayalnız ortada kalmıştım.

Son umudum, kazdığımız tünelin başarıya ulaşmasıydı. O zaman dışarı çıkarsam, politik olarak bir şeyler yapabilirim belki diyordum. O da başarısız oldu. Tünel yakalandı.

Bu tecrit ve politikadan tekrar zorunlu uzaklaşma ortamında 12 Eylül geldi.

199

Demir Küçükaydın

200

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Önsöz (Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı) “Biz, Marks’ın teorisini tamamlanmış ve dokunulmaz bir şey olarak görmüyoruz; tersine biz onun, eğer yaşama ayak uydurmak istiyorlarsa, sosyalistlerin her doğrultuda geliştirmek zorunda oldukları bilimin sadece bir temel taşını koyduğuna inanıyoruz.”

(V. I. U. Lenin, “Programımız”, 1899) Diyalektik Sosyolojiye, Marksistler Tarihsel Maddecilik55 derler. Marksizm ise Tarihsel Maddeciliğin kod adıdır.56 Elinizdeki kitapta Tarihsel Maddeciliği (Marksizm’i) yeniden inşa ya da daha doğrusu onu Aydınlanma’nın kalıntılarından arındırma yolunda, son iki üç yılda yazılmış yazıların en önemli görülenlerinden bir derleme yer almaktadır.

Bu görüşler çeşitli yazı ve makalelerde dağınık olarak geliştirildi ve esas olarak İnternette yayınlanabildi.57 55 Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Metafizik Sosyolojiler: “Sosyal bilim anlamına gelen gerçek sosyolojiyi, yani tarihsel maddeciliği burjuva sosyolog uydurmalarından ayırmak gerekir. Marksizm, başlıca çalışma aygıtı olan diyalektik yöntemden güç alır. Onun için, tarihsel maddeciliğe diyalektik sosyoloji adı da verilebilir.”.

56 “Marksizmin gerçek adı tarihi maddecilik ise, onun –öncelikle– bir tarih teori­ si olması gerekir.” (Perry Anderson, Batıda Sol Düşünce, s. 165) 57 İnternette önce “Demir’den Kapılar” isimli kişisel sitemizde, sonra da “Köxüz” <www.koxuz.org> sitesinde yayınlandılar. Demir’den Kapılar’da yayınlananların bir arşivi (<f22.parsimony.net/forum41888>) adresinde bulunmaktadır.

201

Demir Küçükaydın

Basılı olarak yayınlanabilen bölümler ise, politik konularla ilgili olarak yayınlanabilmiş iki kitabın58 içinde kayboldu ve kitaplarda tartışılan politik sorunların gölgesinde kaldı.

Bu nedenlerle, okuyucular için bu makalelerde geliştirilen görüşlerin iç bağlantıları ve anlamlarının kavranması zor oluyordu. Geliştirilen görüşleri dağınıklıktan, sanal uzaya hapsolmaktan ve gölgede kalmaktan kurtaracak derli toplu bir yayının yapılması için artan bir talep görülüyordu.

Elinizdeki derleme bu talebe geçici ve acil bir cevaptır.

Bu derlemede yer alan ve parça parça yazılmış yazılarda geliştirilen görüşlerin, derli toplu ve sistematik bir sunumu görevi elbette ortada durmaktadır. Ne var ki bu görevin yapılması uzun bir zaman gerektirir. Öte yandan pratik ve politik sorunların sürekli olarak daha büyük bir güç ve zamanı kendilerine çekmesi nedeniyle bu zaman iyice uzayabilir. Bu nedenle, elinizdeki derleme bu gecikmenin yol açacağı sorunları asgari bir düzeyde tutma çabası olarak görülmelidir.

“Marksizm’in Marksist bir eleştirisi” olarak da tanımlanabilecek, bu görüşlerin nasıl bir evrimle şekillendiği bu önsözde ana çizgileriyle özetlenecektir. Böylece bu “acil ve geçici çözüm”ün eksik ve zayıf kalan noktaları, bu önsöz aracılığıyla bir ölçüde olsun tamamlanmaya çalışılacaktır. *** Marksizm yirminci yüzyılda, önce İkinci Enternasyonal’in yozlaşması; sonra da Sovyetlerin ve Üçüncü Enternasyonal’in bürokratlaşması sonucu, neredeyse bütün işçi hareketine ve sosyalist harekete egemen olan Sosyal Demokrat ve Komünist partilerde örgütsel ifadesini bulan yaygın ve resmi biçimiyle, tüm eleştirel ve devrimci ruhunu yitirdi.

Ana hatlarıyla, devrimci köylülüğe dayanan bir hareketin resmi görüşü olduğu yerlerde skolâstik; bürokratik devlet aygıtlarına ya da işçi örgütlerine dayandığı yerlerde de metafizik (pozitivist) bir karakter alıp Marksizm olmaktan çıktı. Bugün dünyadaki Marksistler ve Marksizm diye bilinenler bu Marksist olmayan Marksistler ve Marksizm olmayan Marksizm’dir.

Ama bu suyun görünen yüzünün altında, derin dip akıntılarında Marksizm’in devrimci ve eleştirel ruhu; bu heretik (zındık) karakteri, tıpkı klasik çağların “sapkın” (Batıni) mezheplerinin “kuş uçmaz kervan geçmez” sapa bölgelerde, uygarlığın bulaşmadığı dağlarda yaşamaları gibi, 58 Bu iki kitap: Tersinden Kemalizm – İsmail Beşikçi Eleştirisi, Araf Yayınları, Kasım 2004, Ankara; ile Büyük Ortadoğu Projesi ve Sosyalist Strateji, Araf Yayınları, Eylül 2005, Ankara.

202

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yaşamaya devam etti ve onlar gibi yaygın ve resmi Marksizmler tarafından da bir “sapkınlık” olarak görülüp “aforoz” edildi.

Marksizm’in bu eleştirel ve devrimci ruhu, bu “zındık” ve “sapkın” Marksizm, birbirinden ayrı, birbirinden habersiz üç ayrı kanalda varlığını ve evrimini sürdürmeye devam etti.

Bunlardan birincisi, Klasik Marksizm’in kavramlarını savunan ve bunlara dayanarak çağdaş olayları açıklayan Troçki’nin adına bağlı gelenektir.

Bu damar esas olarak Ekonomi ve Politika alanında eserler verdi.59 İkincisi, Gramsci, Lukacs, Benjamin, Adorno, Lefebvre, Sartre’ların Marksiz­mi’dir. Perry Anderson’un “Batı Marksizmi” dediği bu gelenek, özellikle, Felsefe, Metodoloji60 ve “üstyapılar” (Sanat, Edebiyat, İdeoloji) alanlarında61 yoğunlaştı ve eserler verdi.

Bir üçüncüsü da, Türkiye’de Hikmet Kıvılcımlı’nın tek başına temsil ettiği damardır. Bu gelenek de özelikle Kapitalizm Öncesi Tarih ve Az Ge­ liş­mişlik62 üzerinde yoğunlaştı. *** 1984 yılında hapisten çıktığımda bu üç geleneğin ikisini asgari ölçüde olsun tanımış sayılabilirdim.

59 P. Anderson, Batı’da Sol Düşünce, s. 154: “Bu açıdan, Troçki’ye bağlı gelenek, birçok temel noktalarda Batı Marksizmi ge­le­neğinin kutupsal karşıtı oldu. Felsefeye değil, politika ve ekonomiye ağırlık verdi.”

60 P. Anderson, Age., s. 84: “Bu kural tam anlamını şu eserlerdeki yöntem saplantısında bulacaktı: Mantık ve Devrim (Marcuse), Aklın Yıkılışı (Lukacs), Bir Pozitif Bilim Olarak Mantık (Della Volpe), Yöntem Sorunu ve Diyalektik Aklın Eleştirisi (Sartre), Olumsuz Diyalektik (Adorno), Kapital’i Okumak (Althusser).”

61 P. Anderson, Age., s. 118.

“Sonuçta, bütün Batı Marksizmi yöntemle ilgili sorunlardan daha hayati sorunlara geçerken, çalışmalarının ağırlığını üstyapılar üzerinde toplamaya başladı. (...) Yapılan araştırmaların tipik konuları devlet ya da hukuk değildi. Kültürdü bu ilginin odak noktası. (…) Kültür dünyası içinde de Batı Marksizminin düşünce gücünü ve yeteneğini en çok yönelttiği alan öncelikle sanattı.”

62 Kıvılcımlı’nın başlıca eserlerinin isimleri bile bu Tarih’te yoğunlaşmayı gösterir. “Tarih Devrim Sosyalizm”, “Osmanlı Tarihinin Maddesi”, “İlkel Sosyalizmden Kapitalizme İlk Geçiş”, “Allah Peygamber Kitap”.

203

Demir Küçükaydın

Marksizm’i, Kıvılcımlı aracılığıyla tanımış, 1970–80 yılları arasını bir “doktorcu” olarak yaşamış ve Kıvılcımlı’nın özellikle Tarih ve Metodoloji alanındaki görüş ve katkıları üzerinde yoğunlaşmıştım.63 1980’lere gelirken, Faşizm, Enternasyonalizm, Sovyet Devletinin Sınıf Karakteri gibi sorunlardan hareketle, önce bilmeden Troçkist geleneğin savunduğuna benzer sonuçlara ulaşmış64 ve daha sonra da bunların o gelenek tarafından uzun zamandan beri çok daha mükemmel olarak savunulduğunu görünce bu geleneğe katılmıştım.65 Hapiste geçirdiğim sürede, özellikle 1974–78 yılları arasında, Diyalektik Mantık ve Metot üzerine yoğunlaşmış, resmi ve yaygın Marksizm’le bu alanda bir hesaplaşma yaşamıştım.

Hapisten çıktığımda, Perry Anderson’un Türkiye’de “Batı’da Sol Dü­ şün­ce” adıyla yayınlanan ve Tarihsel Maddeciliğin Tarihi üzerine bir deneme olan “Batı Marksizmi”ni okuduğumda hayretle şunu görmüştüm.

Yetmişli yıllar boyunca hapiste, diyalektik Mantık ve Metodu sistemli bir şekilde ve kaynağından öğrenme çabalarım, bir bakıma “Batı Marksizmi” geleneğinin yaşadıklarını ve kat ettiği yolları, bir taşralı otodidaktlığıyla, Amerika’yı yeniden keşfederce ve bilinçsizce kat etmek gibiydi.

“Frankfurt Okulu” ya da “Eleştirel Teori” hele Walter Benjamin hakkın­ da gerçi bir şey bilmiyordum66 ama Gramsci’den Lukacs’a, “Batı Marksizmi” geleneğinden Türkçede çıkmış neredeyse bütün kitapları okumuştum.

Perry Anderson’un kitabı, “Batı Marksizmi” geleneği içinde, bilmediğim eksik halkayı göstermiş onun hakkında belli bir fikir sahibi olmamı sağlamıştı. Kitap diğer iki geleneği anlatıyor ama üçüncü geleneği, Kıvılcımlı’yı

63 Mihri Belli ve Murat Belge’nin Kıvılcımlı eleştirilerine cevaplarım özellikle tarih ve Metodoloji alanında yoğunlaşmıştı. Daha sonra yazdığım yazıların baş­lık­ ları da bu yoğunlaşmayı gösterir: “Marksist Leninist Öğretinin Gelişimi ve Hikmet Kıvılcımlı”, “Tarihin Maddeci Kavranışının Gelişimi İçinde Kıvılcımlı’nın Yeri” 64 Bu evrim 1978 ve 79 yıllarında yayınlanan Kıvılcım dergisi ve Sosyalist gazetesinin son on sayısındaki yazılarda adım adım izlenebilir.

65 Bu geleneğe katıldıktan sonra yazdıklarımdan dışarıya çıkarılabilenler ise esas olarak 80’den sonra Almanya’da yayınlanan Der Weg – Yol adlı dergide çıktı.

66 Aslında 60’lı yıllarda Ant dergisinde çıkan Herbert Marcuse’nin CIA (OSS) ajanı olduğuna dair yazılar nedeniyle Frankfurt Okulu’nun CIA ya da emperyalizmin bir beslemesi olduğu yönünde bir önyargım vardı.

204

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bilmiyordu. Ama Kıvılcımlı’yı bilmediği için de doğru bir tespitle, özellikle tarih alanındaki eksikliğe değiniyordu son sözlerinde.67 *** Daha hapisteyken Troçki ve Kıvılcımlı arasında bir uygunluk, birbirini tamamlama olduğunu seziyordum ve onların bir bütün içinde birleştirilebileceğini düşünüyordum.68 Perry Anderson’un kitabını okuyunca, “Batı Marksizmi” geleneğinin de Kıvılcımlı ve Troçki ile belli bir uyum gösterdiğini fark etmiştim. Hem de bu uyum ve birbirini tamamlama bizzat onların farklı alanlarda yoğunlaş­ malarında, uyumsuzluk gibi görülende ortaya çıkıyordu.

Bu sezgi ve gözlemden de kolaylıkla, geleceğin Marksizm’inin, tıpkı klasik Marksizm’in Fransız Sosyalizmi, İngiliz Ekonomi Politiği, Alman Felsefesi’nin birikimlerinin eleştirel bir sentezi olması gibi, bu Marksizm içinde eleştirel ve devrimci geleneği korumuş ve belli gelişmeler sağlamış, üç geleneğin eleştirel bir sentezi olması gerektiği sonucunu çıkarıyordum. İlk bakışta göze çarpan, çok açık birbirini tamamlama vardı. Bu üç dip akıntısının her biri diğerlerinin zayıf olduğu alanlarda güçlüydü.

Kıvılcımlı, Tarih ve Sosyoloji alanında devasa katkılar yapmıştı, ama Politika söz konusu olduğunda bir Stalinist olarak kalmıştı; Felsefe, Meto­ doloji, Sanat gibi alanlarda pek bir şey bırakmamıştı.

67 P. Anderson, Age., s. 167: “Gelgelelim, tarihi maddeciliğin içinde tarihin yeri her nedense bugüne kadar hiçbir zaman yeterince tartışılmamıştır. (...) Bu anlamıyla Marksizm’in bir ‘tarih bilimi’ olmak iddiasını gerekli bütün ciddiyetiyle ele almak zorunda olduğu düşünülebilir.”

Marksizm alanında modern politik ve ekonomik teori yazımı için elde bulunan ya da gerekli olan tarihi birikim üzerinde pek az düşünülmüştür. Gerçekte Marksist tarih yazımındaki ilerlemelerin sağladığı imkanların, Marksist teorinin gelişmesi yönünden can alıcı bir önem taşıdığı açıktır. (...) Marksist tarihin bulguları, Marksist politikayla ya da Marksist ekonomiyle, bugüne kadar, olması gerekenden çok az bütünleşebilmiştir.” (s. 168) 68 70’li yıllardaki Sosyalist gazetesinin son sayısında yayınlanmış “Bilimsel Sos­ ya­lizmin Tarihsel Kaderi” adlı yazı bu yönde ilk girişim olarak görülebilir. Bu yazıda Kıvılcımlı’nın Antik tarihteki “Barbar akınları” ile Modern tarihte devrimin merkezinin köylü ülkelere kaymasının benzer sonuçlara yol açmasıyla Kıvılcımlı ve Troçki’nin, yan Marksizm’in kaderini açıklıyordum. Bu yazı maalesef elimde yok. Bu yazı daha sonra Almancaya çevrilmiş ve Der Weg–Yol adlı dergide Almanca olarak da yayınlanmıştı.

205

Demir Küçükaydın

Troçki ve onun adına bağlı gelenek (Roman Rosdolky, Ernest Mandel) Politika ve Ekonomide güçlüydü ve önemli katkılar yapmıştı ama Tarih, Felsefe, İdeoloji ve Sanat gibi alanlarda tam bir boşluk vardı.

“Batı Marksizmi”nin katkıları, Felsefe, Metodoloji, İdeoloji, Sanat gibi “üstyapı” alanlarında yoğunlaşıyor ama Kıvılcımlı ve Troçki adına bağlı geleneğin katkılarının yoğunlaştığı Tarih, Ekonomi ve Politika söz konusu olduğunda benzer şekilde korkunç bir boşluk ortaya çıkıyordu.

Bu farklar onların konu olarak veya bilgi alanları olarak birbirlerinin ek­ siklerini, boş bıraktıklarını tamamladığının bir kanıtı olarak görülebilirdi.

Buna ek olarak, bu üç kanal, sadece birbirlerinin eksiklerini tamamla­ mıyorlardı, çakıştıkları alanlarda, birçok benzer ya da ortak sonuçlara ulaşıyorlardı, hem de birbirlerinden habersizce. Örneğin Psikanaliz karşısında resmi Marksizm’lerden çok farklı, birbirine yakın tavırlar içindeydiler. Freud ve Psikanaliz resmi Marksizmlerce lanetlenirken, Troçki henüz erken dönemlerinde onu insan ruhunun derinliklerini anlamak için farklı bir yöntem olarak selamlamıştı.69 “Frankfurt Okulu” ya da Eleştirel Teori Freud ile Marks’ı sentezleştirme girişimlerinde bulunmuştu. Kendisi de bir “ruh doktoru” olan Kıvılcımlı daha otuzlu yıllarda, “Psikanalizin Tenkidi Geliştirimi: Diyalektik Psikoloji”70 adlı kitap hazırlamış ve Psikanalizin dayandığı teorileri geliştirerek, bunları Homo Sapiens’in oluşum sürecini açıklamakta kullanmıştı.71 69 Örneğin şöyle yazıyordu Troçki: “İdealistler, ruhu bir dipsiz kuyuya benzetirler. Hem Freud hem de Pawlow kuyunun dibinde fizyolojinin olduğuna inanırlar. Pawlow dalgıç misali daha derinlere dalar ve kuyuyu dipten yukarı doğru titizce tarar ve araştırır. Freud ise yukarda kenarda durur ve suları delercesine bir bakışla dipteki olayları ve objeleri araştırmaya çalışır”.

70 Örneğin Kıvılcımlı şöyle yazar: “Ancak insanda enkonsiyanı, Freud’un yaptığı gibi, mutlak ve bağımsız bir zat, bir tek başına ‘Entite’ saymak yanlıştır. Enkonsiyan bir tabii cevher değil, ta­ rihi olay’dır. Doğrudan doğruya tabiattan değil, toplumdan gelir. Toplumda ilk cinsel yasaklarla birlikte, kişinin kafası, şuurun eremeyeceği bir enkonsiyan dünyasının etkileri altına girer. İnsanın içinde şuura zıt ama onsuz olunmaz bir enkonsiyanın, insanlar arasında kişiye zıt ama onsuz olunmaz bir toplumun doğmaları, birer sözcükle: İnsan RUH’unun ve insan TOPLUM’unun örgütleri TOTEM’in ürünleridir”. (Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Tezi) 71 Bu açıklamanın kısa bir özeti: “Diyebiliriz ki, ilk toplumcul düzen: İnsanı insan, topluluğunu toplum (cemiyet) yapan güç cinsel yasak’la başladı. Âlet nasıl hiç bir hayvanda görülmeyen 206

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Sanat ve edebiyat karşısındaki yaklaşımlarında da böyle paralellikler ve benzerlikler söz konusuydu. Troçki’nin Edebiyat ve Devrim’i, Lukacs’tan Sartre’a neredeyse bütün bu Batı Marksistleri kuşağının sanat ve edebiyat üzerine eserleri; hatta bu alanda en zayıf olan Kıvılcımlı’nın Edebiyatı Cedide’nin Otopsisi adlı eserindeki yaklaşımlar, bu yakınlıkların bir kanıtı olarak görülebilirdi.

Hatta örneğin Sınıf Tanımları, Devletin Nispi Özerkliği gibi konular söz konusu olduğunda Troçki veya Kıvılcımlı’nın birbirinden habersizce benzer kavramlar geliştirdikleri açıkça görülebiliyordu.72 Sonuç olarak bu üç akım, ortaklıkları, üstünlükleri ve zaafları ile bir puzzle’ın hemen ve kolaylıkla bir araya getirilebilecek birbiriyle uyumlu parçaları gibi görünüyorlardı. *** sonsuz gelişimli uzuv olduysa, insanı bir anda bütün öteki uzuvlu hayvanların üstüne çıkardıysa, tıpkı öyle, cinsel yasak da insanı hiçbir hayvanda görülmeyen sonsuz gelişimli ruha kavuşturdu. Sürüyü toplum yapan madde âletse, ruh da cinsel yasaktır. Cinsel yasağın toplum içindeki etkisi, Totem teşkilâtı; kişi içindeki etkisi, bütün toplumcul heyecanların gergin yayı olarak pusuda yatan ŞUUR-ALTŞUUR tezadıdır. İnsanda kişiyi haberi olmaksızın iteleyen o yaman dinamitli ve inanılmaz patlangıçlı Alt şuur (inconsieent), her hayvanda kişi ölçüsünde israf edilen nev’i yaran (döl yetiştirme) içgüdüsünü toplum yararına yöneltti. Cinsel yasak yüzünden, Totem teşkilâtı su sızdırmaz çelik bir kap, alt şuur o kabın içine hapsedilmiş barut oldu. Böylece hem hayvan cinsel içgüdüsünden, toplumcul TEŞKİLÂT ve ÜLKÜ sentezleri doğdu. İlk insanda, bu­gün toplumcul psikoz sanılacak kesinlikte aşırıca etkili bulunan TOTEM İNANÇLARI ancak cinsel yasakla izah edilebilir” (Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Tezi) 72 Bilindiği gibi Troçki bürokrasinin bir sınıf olmadığını söyler, klasik Marksist sınıf kavramına uygun olarak, onu bir ura benzetir. Kıvılcımlı da ölümüne yakın Sovyetler’deki egemen bürokrasiyi Troçki gibi tanımlar bir sınıf olmadığını vurgular. Örneğin şöyle yazar: “Onun yerine Bay Cilas’ın pek tedirgin olduğu bir ‘Yeni Sınıf’ mı geçmiş? Bunun ‘Sınıf’ olması için en önemli sosyal üretim araçlarını kişi mülkiyetinde ve tekelinde tutması gerek. Güdücülerin ev, bahçe gibi aile tüketimi ötesinde kişi mülkiyetleri yoksa onlara ‘Sınıf’ denemez. (...) Onlara, istenirse, Osmanlıcadaki ‘Sünüf’ü Devlet’ adı verilebilir. Adın önemi yok. Olay, ‘Devlet sınıfları’ başlıca sosyal üretim araçları mülkiyetini kişi tekellerine geçirmedikçe orada kalır.”

(Dr. H. Kıvılcımlı, Günlük Anılar, 27.08.71 tarihli notlar.)

207

Demir Küçükaydın

Ne var ki bu farklı yoğunlaşmalar sadece birbirini tamamlayıcı bir özellik taşımıyordu. aynı zamanda aralarında bir uyumsuzluk da vardı. Çünkü aynı “problematik”, aynı “paradigma” (değerler dizisi) çerçevesinde farklı yoğunlaşmalar değildiler. Bu farklı yoğunlaşmaların ardında farklı problemler koyuşları dolayısıyla başka düzeyde bir uyumsuzluk olduğu da seziliyordu.

O zamanlar, bu sorunu, fizikteki Rölativite ve Kuantum teorileri ara­ sında­ki uyum ve uyumsuzluğa benzetiyor ve ihtiyacın, fizikteki bu iki teorik sistemi bir tek kavram sisteminde birleştirecek bir “Evren Formülü” veya “Birleşik Alanlar Kuramı” benzeri, bir teorik sentez olduğunu söylüyordum.

Bilindiği gibi Genel Rölativite, büyük ölçeklerde çok etkili bir teoridir.

Kuantum Teorisi de özellikle atom altı parçacıklar alanını kavramak için çok etkili kavramsal araçlar sunar. Sanki aynı gerçekliğin iki farklı alanında ve zımni bir iş bölümü içinde çalışıyor gibidirler. (Hatta klasik Newton Fiziği de böyle bir iş bölümü içinde gibi görünür. O da bizlerin doğrudan yaşadığımız ve algıladığımız büyüklükler alanını inceleyen bir fizik gibi görülebilir.)

Ne var ki bu iş bölümü gibi görünüş aynı zamanda farklı “paradigma­ lar” ya da fiziğin evreni kavrayışı bakımından farklı aşamalar anlamına gelirler ve bu anlamda aralarında bir “uyumsuzluk” vardır. Newton ve Einstein Fiziği, evreni bir süreklilik olarak kavrarken; Kuantum Fiziği, paketler (Kuantlar) olarak kavrar; birinde doğrudan sebep-sonuç ilişkileri diğerinde olasılıklar geçerlidir.

Ama bu ayrılıklar sadece basit ayrılıklar değildir, aynı zamanda evren kavrayışının farklı aşamalarına da karşılık düşerler. Newton kuramı Rölativitenin açıkladığı olayları açıklayamaz ama Rölativite, Newton’un açıkladıklarını da açıklar. Keza, Özel Rölativite, örneğin E = mc2 formülüne ulaşabilir ama bunun ne zaman geçerli olduğunu Kuantum kuramı açıklar, bu bakımdan Kuantum daha kapsayıcıdır, daha temeldir. Yani Kapsayıcılık bakımından en altta en sınırlı ve yüzeysel Newton, en üstte en kapsayıcı ve derin Kuantum Kuramının olduğu söylenebilir.

Bu uyum ve uyumsuzluk sorunu, “Marksizm’in üç kaynağı” olarak sayılan Alman Felsefesi, Fransız Sosyalizmi, İngiliz Ekonomi Politiği arasındaki ilişki göz önüne alınarak daha kolay anlaşılabilir.

Bunlar aynı zamanda üç farklı alan olmakla ve sanki zımni bir iş bölümüymüş gibi görünmekle birlikte, her biri ayrı bir paradigmaya da dayanıyordu ve bunlar Marksizmin evriminde farklı aşamalara denk düşüyorlardı, kapsayıcılıkları da farklıydı.

208

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ekonomi Politiğin alanı Meta ilişkileriyle birlikte ortaya çıkıyordu ve tüm toplumu ve tarihi bile kapsamıyordu; sosyalizm ya da sosyoloji tüm toplumu kapsıyordu ve Felsefe onu da kapsayan, daha genel olandı. Marks’ın evrimi bu genelden özele doğru bir evrimdi. Felsefe’den Ekonomi Politiğe doğru bir yol izliyordu, dolayısıyla bu üç kaynak aynı zamanda Marksizm’in evrimi bakımından, farklı aşama ve paradigmalara karşılık düşüyordu. Marks’ın hayatındaki Almanya, Fransa (Belçika) ve İngiltere dönemleri bir bakıma Marksizm’in evriminin farklı aşamalarına da karşılık gelir.

Benzer bir ilişki bu üç heretik gelenekte de görülüyordu. Marks’ın izlediği yolun tersine kat edilişinin farklı aşamaları gibiydiler. Marks’ın vardığı nokta, Ekonomi Politik ve Politika (İngiltere) Troçki’nin adına bağlı geleneğe, Tarihsel Maddeciliği keşfi ve Tarih (Fransa) Kıvılcımlı’ya ve hareket noktası olan Felsefe de (Almanya) “Batı Marksizmi”ne karşılık düşüyordu.73 Marks da bu üç geleneği bir puzzle’ın parçaları gibi bir araya getirmemiş, onları eleştirip aşarak çok büyük ve başka bir sistem içinde sentezlemişti. Yapılması gereken benzeri bir şeydi: yani uyumsuzluğun daha büyük bir uyumla aşılması. Geleceğin Marksizm’i de bu üç kanalın eleştirilip aşılması ve yepyeni bir senteze ulaşılmasıyla ortaya çıkabilirdi. Böyle bir sentez için, Marks’ın kat ettiği yolu, bu üç geleneğin tersine kat ettiği yolun birikimine dayanarak, yeni baştan kat etmek gerekiyordu belki de.

Tarihsel analojiler ve sezişler, Marksizm’e yeniden bir canlılık kazandırabilmek için böyle bir yol izlenmesi gerektiğini gösteriyordu. Ama bu nasıl olacaktı? *** Tarihsel Maddecilik ya da Diyalektik Sosyoloji, toplumun evriminin,74 yani hareketinin, değişiminin, gidişinin, tarihsel sürecin yasalarının bilimi olarak tanımlanabilir.

73 P. Anderson, Age., s. 83: “Böylece, Batı Marksizmi bir bütün olarak, Marks’ın kendi gelişme yolunu da çelişik bir biçimde tersine çevirmiştir. Tarihi maddeciliğin kurucusu, zamanla felsefeden uzaklaşarak önce politikaya, sonra da düşüncesinin merkezi olarak ekonomiye yönelmiş, gençliğinde uğraştığı dağınık konuları olgunluk dönemin­ de ikinci plana itmişti; geleneğin 1920’den sonra ortaya çıkan temsilcileri ise, olgun Marks’ın en çok ilgilendiği sorunları hemen hemen aynı biçimde ikinci planda bırakıp ekonomiye ve politikaya sırt çevirmişler, felsefeye yönelmişlerdir. Burada bir daire çizilmiş, süreç başlangıç noktasıyla buluşmuş gibidir.”

74 Çok sık birbirlerinin yerlerine kullanılmalarına rağmen, evrim kavramının iler­ leme kavramıyla karıştırılması yanlıştır. İlerleme bir değer yargısı içerir, bilimsel değil ideolojik bir kavramdır. Evrim ise, oluş, gidiş, süreç, değişim demektir.

209

Demir Küçükaydın

Ama bu gidişin yasaları hakkındaki bilginin ya da kavrayışın kendisi de bir gidiş, bir oluş, bir evrim içindedir.

Dolayısıyla Tarihsel Maddeciliğin Tarihi ya da Evrimi en iyi toplumsal evrime ilişkin kavrayışın ve açıklamanın evriminde izlenebilir.

Bu üç dip akıntısı ve gelenek arasındaki uyum kadar uyumsuzluğu, paradigma farkını açıklamak için, bu üç gelenekte evrim kavramına ve mekanizmalarına ilişkin kavrayışların farkları kavratıcı olabilir. Bu aynı zamanda evrim kavramının geçirdiği evrimi, yani Tarihsel Maddeciliğin Tarihini de ana hatları ve doğrultusuyla izleme olanağı sağlayabilir.

Toplumsal evrimi de, çok farklı toplumları da açıklayan temel kavram, Üretici Güçlerin Değişimi75 ve farklılığıdır. Üretici Güçler Değiştiği için toplum değişmektedir; Üretici Güçler Farklı olduğu için toplumlar birbirinden farklıdır.

Bu, evrim kavramının evrimi ile üretici güçler kavramının evriminin birbirine doğrudan bağlı olduğunu gösterir. Evrim kavramına bağlı olarak Üretici Güçler kavramında; Üretici güçler kavramındaki değişmelere bağlı olarak evrim kavrayışında da değişmeler ortaya çıkar.

Marks’ın meşhur satırlarını burada bir kere daha hatırlayalım.

“Gelişmelerinin belli bir aşamasında, toplumun maddi üretici güçleri, o zamana kadar içinde hareket ettikleri mevcut üretim ilişkilerine ya da bunların hukuki ifadesinden başka bir şey olmayan mülkiyet ilişkilerine ters düşerler. Üretici güçlerin gelişmesinin biçimleri olan bu ilişkiler, onların engelleri haline gelirler.”(K. Marks, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’ya Önsöz) Dikkat edilirse Marks’ın Tarihsel Maddeciliğin temelini atan bu cümlelerinde bazı gizli varsayımlar bulunmaktadır.

Bir gizli varsayım, “Üretici Güçlerin gelişmesi”dir. Üretici güçlerin gelişmesi bir veridir. Bu gelişmenin niçin ve nasıl olduğu, sürekli olup olma­ dığı gibi bir sorun yoktur. Sürekli olarak gelişen bir özdür üretici güçler.

Toplumsal biçimlerin, ekonomik ilişkilerin ve üstyapının evrimini üretici güçlerin evrimi belirlemektedir.

Bir başka gizli varsayım, üretici güçlerin gelişmesinin, daha önceki üretim ilişkilerinin tasfiyesini getirmesidir. Yani Üretici Güçlerin Gelişimi ile Üretim İlişkileri arasında bir uyum vardır. Ama bu uyum otomatik olarak oluşmamaktadır, birikimli ve sıçramalı bir karakteri vardır.

75 “Marksizm, üretici güçlerin gelişmesinin toplumsal tarihsel süreci belirlediği­ ni öğretir.” (Lev Trotskiy, Sonuçlar ve Olasılıklar, s. 19) 210

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bunlardan çıkan bir başka gizli varsayım da üretici güçlerin gelişmesinin sosyalizme yaklaştırdığıdır. Bu gelişmenin önündeki engelleri kaldırmak toplumu sosyalizme yaklaştırmak anlamına gelmektedir.

Toplumsal evrim kavramının evriminin tarihi, bir bakıma üretici güçlerin evrimine ilişkin bu varsayımlarının sorgulanmasının tarihi gibidir.

Teorinin bu saf formülasyonundan ve dayandığı varsayımlardan çıkacak sonuç çok açıktır. Sosyalist Devrim ancak, üretici güçlerin en çok geliştiği yerde; kapitalist üretim ilişkileriyle üretici güçlerin en büyük çelişki içinde olduğu yerlerde, yani en gelişmiş ülkelerde olabilir, çünkü: “İçerebildiği bütün üretici güçler gelişmeden önce, bir toplumsal oluşum asla yok olmaz; yeni ve daha yüksek üretim ilişkileri, bu ilişkilerin maddi varlık koşulları, eski toplumun bağrında çiçek açmadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun içindir ki, insanlık kendi önüne, ancak çözüme bağlayabileceği sorunları koyar. Çünkü yakından bakıldığında, her zaman görülecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu çözüme bağlayacak olan maddi koşulların mevcut olduğu ya da gelişmekte bulunduğu yerde ortaya çıkar. Çünkü Toplum ancak çözümleyebileceği problemleri önüne koyar ve yakından bakılınca aslında bu problemlerin kendini çözecek unsurlarla birlikte ortaya çıktığı görülür.”(K. Marks, Önsöz) *** Tarihsel Maddeciliğin Evrim kavramı ve kavrayışı ile Program ve Strateji arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Program ve strateji, hem evrim kavrayışına hem de o evrimin neresinde bulunulduğuna ilişkin bir saptamaya göre değişir.

Bir bakıma Evrim kavramı ile Program ve Stratejinin ya da daha da kategorik olarak ifade etmek gerekirse metodoloji ile politikanın ilişkisi tıpkı Önsöz’de ifade edilen Üretici Güçler ve Üretim İlişkileri ile Üstyapı’nın ilişkisi gibidir.

Tarihsel Maddeciliğin evriminde Evrim kavramı veya Metodoloji toplumsal evrimdeki Üretici Güçler gibidir. Program ve Strateji ya da Politika ise Üretim İlişkileri veya Üstyapı gibidir. Tarihsel Maddeciliğin Tarihi, son duruşmada, toplumunkinden hiç de daha az karmaşık olmayan bu evrim ve ilişkilerin tarihidir. Bu içsel bağlantı nedeniyle Marksizm’in tarihine bakıldığında, tüm önemli programatik ve stratejik değişikliklerin, evrim kavrayışının evrimindeki önemli değişikliklere bağlı olarak ortaya çıktığı ya da bu tür değişikliklere yol açtığı görülür.

211

Demir Küçükaydın

Program, dolayısıyla siyasi mücadele ve strateji sorunu doğrudan evrim kavrayışına bağlı olduğundan, evrimin Önsöz’de aktarılan kavrayışı çerçevesinde devrimci bir partinin, hareketin veya sınıfın programı kategorik olarak şöyle ifade edilir: Üretici güçlerin gelişmesine engel olan üretim ilişkilerini ve üst yapıyı, özellikle devleti yıkmak ve uygun üretim ilişkileri ve üstyapıyı kurmaktır.

Bu evrim kavrayışı ve varsayımlar çerçevesinde, program veya stratejiyi belirlemek, ülkede bulunulan üretim ilişkilerinin ne olduğunu tespit etmek ve ona göre bir program oluşturmak şeklinde kavranır.76 Örneğin, bir ülkede feodal veya yarı feodal ilişkiler egemense, üretici güçlerin gelişiminin önünde engel olan bu ilişkiler tasfiye etmek, yani Demokratik Devrim; yok eğer ülke kapitalist ise ve burjuva demokrasisi varsa, Sosyalist Devrim program ve strateji olarak belirlenir.

Bugün var olan bütün sol grupların şekillendiği, 1960’lardaki bütün strateji tartışmaları ve bölünmeleri, bu tür bir evrim fikri çerçevesinde gerçekleşmişti. Taraflar aşamaların birbirini izlediği ve üst aşamaların alt aşamaları tasfiye ettiği şeklindeki aynı evrim kavrayışını paylaşıyorlardı.

Aralarındaki tartışma yöntemsel, evrimin kavranışına ilişkin değildi ve bu bakımından aralarında bir ayrılık yoktu.

Ve tam bu nedenle de strateji tartışması, olgulara ve onlardan yapılan çıkarsamalara ilişkin bir tartışmaydı. Örneğin Türkiye yarı feodal diyenler bundan demokratik devrim, kapitalist diyenler bundan sosyalist devrim sonucunu çıkarıyorlardı. Veya “teori” politikanın aracı olarak kullanılıp Sosyalist Devrim demek için Kapitalist; Demokratik Devrim demek için Yarı Feodal veya Feodal olarak tanımlanıyordu.

Ama bu tartışmalarda kimsenin aklına ülkenin yarı feodal olduğu için devrimin sosyalist bir karakter taşıyabileceği veya tam da kapitalist olduğu için devrimin demokratik karakterde olabileceği gibi çıkarsama ve olasılıklar gelmiyordu. Bunun nedeni bu tür çıkarsamaların ardında yatan karmaşık evrim kavrayışlarına çok uzak olunmasıydı.

76 Örneğin Troçki, Sürekli Devrim Teorisini ilk kez formüle ettiği Sonuçlar ve Olasılıklar’ın ilk satırlarında bu Marksistlerin bu ortak yaklaşımını şöyle özetler: “Marksizm, Rus Devrimi’nin kaçınılmazlığını, kapitalist gelişme ile fosilleşmiş mutlakıyetin güçleri arasındaki çelişkinin sonucu patlak vermek zorunda olduğunu, çok önceleri haber vermişti. Onu bir burjuva devrimi olarak nitelendirirken, Marksizm, devrimin dolaysız nesnel görevlerinin ‘bir bütün olarak burjuva toplumunun gelişmesi için normal koşullar’ın yaratılması olduğuna işaret ediyordu.” (Lev Trotskiy, Sonuçlar ve Olasılıklar, Kardelen, 1990) 212

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Tartışmalar evrimin çok basit bir kavrayışına dayanıyordu. Toplumlar şu veya bu biçimde benzer aşamalardan geçerler: İlkel Toplum, Köleci toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum. İlkel ve Köleci toplumlar çok gerilerde kaldığına göre, program ve strateji için sorun, ülkenin ne ölçüde feodal veya kapitalist olduğunu belirlemekte toplanıyordu. Aşamalı ve düzgün bir evrim kavrayışıydı bu. *** Tarihsel Maddecilik (Marksizm) orijinalinde hiçbir zaman böyle sıradan ve bayağı olmamakla birlikte, Sosyal Demokrat ve Komünist hareketin tarih ve toplumsal gidiş kavrayışı hep bu düzeyde olmuştur. Hatta daha ileri giden bir basitleştirmeyle, Sosyal Demokrat ve Komünist partiler arasıdaki esas farkın bu evrimin, Sosyal Demokrat partilerce düz, sıçramasız bir evrim süreci; Komünist partilerce sıçramalı ve aşamalı bir evrim süreci olarak kavranmasında olduğu söylenebilir. Ama her iki taraf da evrimi, aşamaların birbirini izlediği ileri olanın geri olanı tasfiye ettiği, her toplumun da bu aşamalardan geçmek zorunda olduğu sürekli bir ilerleme olarak görür.77 Tarih ve Toplum hakkındaki bilginin Yunan ve Roma’dan daha eskilere gidemediği, bu bilginin de oldukça yüzeysel olduğu; mekân olarak Avrupa ve Akdeniz’le sınırlı bulunduğu bir çerçevede, böyle bir tarih ve evrim kavrayışı elbette zamanına göre büyük bir ilerleme anlamına gelebilir ve bilinen tarihi iyi kötü açıklayabilirdi. Sosyalist hareket Avrupa ile sınırlı kal77 Lev Troçki, Tek Ülkede Sosyalizm?, <www.marxists.org/turkce/trocki/1930/ tus.htm>: “‘Sınai olarak daha gelişmiş olan ülke, daha az gelişmiş olanın gelecekteki ha­ lini gösterir yalnızca.’ Yöntemsel kalkış noktası bir bütün olarak dünya ekonomisi değil, bir tip olarak tek bir kapitalist ülke olan Marx’ın bu ifadesi, geçmiş kaderlerine ve sınai seviyelerine aldırmaksızın tüm ülkeler kapitalist evrim tarafından kucaklandıkları ölçüde, daha az uygulanabilir hale geldi. Zamanında İngiltere, Fransa’nın ve daha az ölçüde de Almanya’nın geleceğini gösteriyordu, ama kesinlikle Rusya’nınkini veya Hindistan’ınkini değil. Ne var ki, Rus Menşevikleri Marx’ın bu koşullu önermesini kayıtsız şartsız kabul ettiler. Geri kalmış Rusya, diyorlardı, ileri atılmamalı, önceden hazırlanmış modeli kuzu kuzu takip etmeli. ‘Marksizmin’ böylesine liberaller de katılıyordu.

Marks’ın en az bunun kadar ünlü bir diğer formülü ise –“hiçbir toplumsal formas­ yon, içinde barındırdığı tüm üretici güçler gelişmeden yok olmaz”– kalkış noktası olarak tek bir ülkeyi değil, bir evrensel toplumsal yapılar silsilesini (kölecilik, ortaçağ, kapitalizm) alır. Ama bu ifadeyi tek bir devlet açısından ele alan Menşevikler, Rusya kapitalizminin Avrupa ve Amerika seviyesine ulaşmak için daha çok mesafe katetmesi gerektiği sonucunu çıkardılar.”

213

Demir Küçükaydın

dığı, modern tarihin ve sınıf mücadelesinin başka sorunlarına yoğunlaştığı sürece, bu bayağılaştırılmış bir Marksizm’e karşılık düşen evrim kavrayışı, en azından Avrupa için, yine de iyi kötü tatmin edici sayılabilecek açıklamalar sunuyor sayılabilirdi.

Ama dikkatli bakılınca bu evrim kavrayışı, bilinen Avrupa tarihini bile açıklamakta yetersiz olurdu. Eğer üretici güçlerin gelişmesi yeni üretim biçimlerinin ortaya çıkmasına yol açıyor ve öncekini tasfiye ediyorsa, örneğin kölecilikten feodalizme geçişi üretici güçlerin gelişmesiyle açıklamak gerekiyordu. Ama gerçek tarihte, kölecilikten feodalizme geçişte, üretici güçlerde böyle bir gelişmeden ziyade bir gerileme vardı.

Olaylara gözler kapanıp bir gelişme varmış gibi görüldüğünde de özellikle bu evrimin sıçramalarla gerçekleştiği anlayışı bakımından bir sorun ortaya çıkıyordu. Kölecilikten feodalizme geçiş sağlayan “devrimler” yoktu. Bunları kimler, nerede, nasıl yapmıştı?

Bilimlerin ilerlemesine ihtiyaçlar yüz üniversiteden daha fazla etki yaparlar. Avrupa’daki işçi sınıfının mücadelesi bu sorunları gündeme getirme ihtiyacıyla karşılaşmıyordu. Bu nedenle bu paradokslar kimse tarafından tartışılmıyordu bile.

Ama Tarih konusu ve bu tür sorunlar daha işçi ve sosyalist hareketin gündemine pratik bir ihtiyaç olarak gelmeden önce, Evrim kavrayışındabir ilerleme, Rus işçi ve devrimci hareketinin karşılaştığı kimi sorunları çözebilmek ve gelişmeleri öngörebilmek için Troçki tarafından sağlandı. *** Troçki’nin akıl yürütmesi de üretici güçlerin ilerlemesine dayanıyordu.

Keza onun kavrayışının da sonraki üretim biçimlerinin eski üretim ilişkilerini tasfiyesi, üretici güçler ve üretim ilişkileri arasındaki denklik gibi varsayımlarla bir sorunu yoktu. O sadece bu ilerlemenin karmaşık karakteri üzerinde yoğunlaşıyor ve bunun sonuçlarını tartışıyordu.

Olaylara bakınca görülüyordu ki üretici güçler her yerde aynı aşamalardan geçerek gelişmiyordu. Kapitalist ilişkilere sonra giren bir ülke, üretici güçlerin çok daha gelişmiş olduğu bir düzeyden işe başlıyordu. Böylece üretici güçlerin epey gelişmiş bir düzeyi, son derece geri bir üstyapıyla bir arada bulunabiliyordu.78 Bu durumda neler olacağını tartışıyordu Troçki, bir tür “zihinsel deney” yapıyordu.

78 Lev Troçki, Rus Devriminin Tarihi, 1. Cilt, s. 14–15: “Geri bir ülke ileri ülkelerin maddi ve ideolojik kazanımlarını sahiplenir. Ama bu demek değildir ki,onların geçmişte geçtikleri tüm aşamaları bir bir geçerek bu ülkeleri kölece izler. Tarihin çevrimsel olarak tekerrürü kuramı –Vico ve 214

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu daha karmaşık ve arkadan gelenin öne geçtiği; önceki aşamaları tek tek geçmediği, minyatür ölçülerle aşarak veya üzerinden atlayarak geçtiği evrim kavrayışına bağlı olarak Rusya’daki devrimin izleme­si muhtemel seyir analiz edilince garip bir sonuç ortaya çıkıyordu.79 Son derece geri üretim ilişkileri ve siyasi bir sistemin olduğu bir ülkede, kapitalizmin doğrudan sanayi kapitalizmi olarak doğması ve bu nedenle, bilahare tilmizlerince savunulan– eski, kapitalizm öncesi kültürlerin kısmen kapitalist gelişmenin ilk tecrübelerine dair yaptıkları çevrimsel tasvir gözlemine dayanır. Tüm bu gelişme sürecinin biraz kıyıda köşede kalmış, biraz tali niteliği gerçekten kültürel evrelerin yepyeni alanlardaki kimi tekrarlarını da içerir. Bununla beraber, kapitalizm bu koşulların aşıldığının bir göstergesidir.

O insanlığın gelişmesinin evrenselliğini ve sürekliliğini hazırlamış ve bir anlamda gerçekleştirmiştir. Bu nedenle diğer ulusların gelişme biçimlerinin tekerrürü ihtimal dışıdır. İleri ülkelerin çekicisinin peşine takılmak zorundaki geri bir ülke sıraya uymaz: tarihsel olarak geri bir durumun sunduğu imtiyaz –böyle bir imtiyaz varittir– bir halka, bir dizi ara aşamayı atlayarak, daha zamanı gelmeden önce, yaratılan her şeye ulaşma imkanı tanır ya da daha doğrusu onu buna zorlar. Yabanıllar, geçmişte o silahları birbirinden ayırt eden mesafeyi katetmeksizin, ok ve yayı bırakıp tüfeğe geçerler. Amerika’yı sömürgeleştiren Avrupalılar tarihe yeniden başlamadılar. Almanya ya da ABD iktisadi bakımdan İngiltere’nin önüne geçmişlerse, bu kapitalist evrimlerindeki gelişme yüzündendir. (...) Tarihsel bakımdan geri bir ulusun gelişmesi, zorunlu olarak, tarihsel sürecin farklı evrelerinin özgün bir kombinasyonuna yol açar.

Betimlenen bu yörünge bütünsel olarak düzensiz, karmaşık ve bileşik bir niteliğe bürünür.”

79 Troçki, Sonuçlar ve Olasılıklar’ın 1919’da Moskova’da Yayımlanan Yeni Bas­ kı­sına Önsöz: “Dolaysız görevleri bakımından bir burjuva devrimi olarak başlayan Devrim, kısa bir süre içinde güçlü sınıf çatışmalarına yol açacak ve ancak, iktidarı ezilen kitlelerin başında durabilecek tek sınıfa, yani proletaryaya devritmekle en son zafere ulaşabilecektir. Proletarya ise bir kez iktidara geçtikten sonra sadece kendini burjuva demokratik programla sınırlamak istememekle kalmayacak, bunu yapmak elinden de gelmeyecektir. Ancak ve ancak Rus Devrimi’nin Avrupa pro­leter devrimine dönüşmesi halinde Devrimi sonuna kadar götürebilecektir.

O zaman, Devrim’in ulusal sınırlılıklarıyla birlikte burjuva demokratik programı da aşılacak ve Rus işçi sınıfının geçici politik egemenliği uzun süreli bir sosyalist diktatörlüğe dönüşecektir. Ama Avrupa’nın hareketsiz kalması halinde, burjuva karşı devrimi Rusya’da emekçi kitlelere boyun eğmeyecek ve ülkeyi gerilere fırlatacaktır, hem de bir demokratik işçi ve köylü hükümetinden çok gerilere.”

215

Demir Küçükaydın

işçi sınıfının daha doğarkenki gücü ve de burjuvazinin korkaklığı nedeniyle, demokratik devrimde işçi sınıfı köylülüğün desteğini sağlayarak iktidarı alabilir ve o da kendini demokratik görevlerle sınırlamayıp sosyalist karakterde tedbirlere yönelebilirdi.

Yani eski akıl yürütmesine hiç de uymayan bir sonuç ortaya çıkıyordu evrimin bu bileşik ve eşitsiz karakterinden: Yarı feodal bir ülkede sosyalist bir devrim olabilir ve işçi sınıfı iktidara gelebilirdi. Hâlbuki birbirini izleyen aşamalı evrim kavrayışına göre, sosyalist devrimin, Üretici Güçlerin kapitalist ilişkilerle en çok çeliştiği kapitalist ve en gelişmiş ülkelerde olması gerekiyordu.

Bu sonuç bir tür zındıklık, yoldan çıkma gibiydi; o zamana kadar bilinenleri alt üst ediyordu. Ama bunun ardında, metodolojik olarak evrimin daha karmaşık bir kavrayışı, Troçki’nin adlandırmasıyla, “eşitsiz ve bile­ şik” bir evrim kavrayışı bulunuyordu.

Meşhur Bolşevik ve Menşevik; Üçüncü ve İkinci Enternasyonal, Troç­ kizm ve Stalinizm ayrımları, son duruşmada metodolojik düzeyde bu iki farklı evrim (aşamalı ve eşitsiz-bileşik) kavramını yansıtıyorlardı.

Tekrar vurgulayalım ki, Troçki’nin evrim kavrayışı üretici güçlerin gelişimini tartışmıyordu, sadece bu gelişimin karmaşık, “eşitsiz ve bileşik” karakterine dikkati çekiyor ve çıkarsamasını bundan yapıyordu.

Aynı şekilde üretim ilişkileri ile üretici güçlerin gelişme derecesi arasındaki uyum düşüncesiyle de sorunu bulunmuyordu. Zaten ilerde tam da bu uyumdan hareketle, Sovyet devletinin sınıf karakteri sorununa bir cevap getirebiliyordu.80 Evrimin eşitsiz ve bileşik gelişimine ilişkin öngörünün 80 Troçki’nin bu uyuma dayanan açıklaması en özlü biçimde şu satırlarda ifade edilir: “Komünist Manifesto’dan iki yıl önce genç Marks şöyle yazıyordu: ‘Üretim güçlerinin gelişmesi (komünizmin) kesinlikle zorunlu pratik temelidir çünkü onsuz, yokluk genelleşecek ve yoklukla birlikte gereksinmeler için girişilen kavga yeniden başlayacaktır ki bunun anlamı tüm eski pisliklerin yeniden su yüzüne çıkması zorunluluğudur.’ Bu düşüncesini Marks hiçbir zaman geliştirmedi ve nedeni hiç de rastlantısal değildi: Geri bir ülkede proleter devrimin gerçekleşebileceğini hiçbir zaman tahmin etmedi. Lenin de bunun üzerinde durmadı ve bu da rastlantısal değildi: O da Sovyet devletinin bu kadar uzun bir süre tecrit edilmiş kalacağını tahmin etmedi. Gene de alıntı, Marks’tan bir soyutlamaya varma ve karşıtından çıkarsama yoluyla, Sovyet rejiminin tamamen somut sıkıntılarına ve hastalıklarına vazgeçilmez bir anahtar sunmaktadır. Emperyalist ve iç savaş yıkıntılarıyla körüklenen yoksulluğun tarihsel temeli üzerinde, ‘bireysel varoluş kavgası’, burjuvazinin devrilmesinden hemen sonraki gün orta216

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

gerçekleşmiş olması sonucu geri bir ülkede sosyalist devrim olmuştu. Ama bu devrim tecrit olunca, yine bizzat Marks’ın dediği gibi, geri üretici güçler düzeyinde, sosyalizm olmayacağından, bütün pislikler geri dönüyordu.81 Rusya’da olan son duruşmada buydu. Üretici güçler kendi geri gelişme düzeylerine uygun ilişkilere neden oluyorlardı. Yani eşitsiz gelişme ile geri bir ülkede sosyalist devrim ve tam da bu nedenle, üretici güçlerin geriliği nedeniyle, uygunluk yasası ile de bürokratik karşı devrim açıklanabiliyordu.

Dikkat edilirse bu yaklaşımlar, klasik eleştirel ve devrimci Marksist yaklaşımlarla tam bir uyum içindedir. Stalinizm’in yaydığı, gücü yaygınlığından gelen kanının aksine, “Troçkizm”, klasik Marksizm’in kavramsal araçları ve problematiklerini İkinci ve Üçüncü Enternasyonal’in (ilk dört Kongre sonrası) bayağılaştırmalarına karşı koruma ve savunmayı temsil eder.

Bu eşitsiz ve bileşik evrim kavrayışıyla Troçki, yirminci yüzyılın tarihinin genel gidişini; sosyalist devrimin önce geri bir ülkede olmasını; Sovyetlerdeki bürokratik karşı devrimi ve bunlara bağlı olarak işçi hareketinin krizi ve faşizmi; savaş sonrası Doğu Avrupa’daki dönüşümleri ve nihayet bizzat Doğu Avrupa’nın çöküşünü ve kapitalizme dönüşünü açıklayan kavramsal araçları sunar. Troçki’nin geliştirip netleştirdiği bu “eşitsiz ve bileşik gelişme” şeklinde özetlenebilecek evrim kavrayışı olmadan, yirminci yüzyıl tarihini, dolayısıyla da bugünü anlamak olanaksızdır.

Troçki’nin eşitsiz ve bileşik evrim teorisi, tıpkı Einstein’ın Özel ve Genel Rölativite teorisinin, Kuantum Teorisine göre hâlâ klasik fiziğin alanında bulunması gibi, Klasik Marksizm’in evrim kavrayışı çerçevesinde kalır. Üretici güçlerin gelişmesi, sonra gelen aşamaların öncekileri tasfiye dan kalkmamak bir yana, bu olayı izleyen yıllarda da azalmamış, tam tersine zaman zaman duyulmadık canavarlıklara bürünmüştür. Ülkenin belli kesimlerinde iki kez yamyamlık noktasına varıldığını hatırlatmamıza bilmem gerek var mıdır” (Lev Troçki, İhanete Uğrayan Devrim, s. 77, İstanbul, 1998) 81 Troçki, tam da üretici güçlerin gelişmi ile üretim ilişkileri arasındaki uyumdan hareket ederek ve Marks’ın aşağıdaki sözlerine dayanarak Sovyet Devriminin yozlaşmasını ve bir bürokrasinin iktidarı almasının açıklıyordu: “Öte yandan üretici güçlerin bu gelişmesi (daha şimdiden insanların güncel ampirik yaşantısının, yerel düzeyde değil de dünya çapında tarihsel olarak cereyan etmesini içeren gelişmesi) kesinlikle vazgeçilemez, önce yerine gelmesi gereken bir pratik koşuldur, çünkü, bu koşul olmadan, kıtlık, genel bir durum alır, ve gereksinmeyle birlikte zorunlu olan için savaşım yeniden başlar ve gene kaçınılmaz olarak aynı eski çirkefin içine düşülür.” (Marks-Engels, Alman İdeo­ lojisi, <www.kurtuluscephesi.org/marks/almanideoloji.html>.

217

Demir Küçükaydın

etmesi ve üretici güçlerin gelişme düzeyi ile üretim ilişkileri arasındaki uygunluk gibi tüm varsayımları paylaşır. Tıpkı Einstein teorisinin astronomik boyutlardaki olayları büyük bir başarıyla açıklaması gibi, yirminci yüzyılın tarihini büyük bir başarıyla açıklar. Ama tıpkı klasik fiziğin kavramlarının atom altı parçacıklar âleminde yetersiz olması gibi, Kapitalizm Öncesi Tarih ve Az Gelişmişliğin Gelişmesi söz konusu olduğunda, artık bu evrim kavrayışı yetersiz hale gelir. Orada Kuantum Fiziği benzeri yeni bir Tarihsel Maddeciliğe ihtiyaç vardır. Kıvılcımlı’nın evrim teorisine katkıları işte tam burada ortaya çıkar. *** Kıvılcımlı, geri kalmış bir ülkenin sosyalisti olarak, azgelişmişlik sorunuyla ve aynı zamanda kapitalizm öncesinin büyük uygarlık beşikleri az gelişmiş ülkeler olduğundan, kapitalizm öncesi Tarih ve Toplumlar sorunuyla karşılaşır.82 Bu farklı toplumlarda karşılaştığı sorunları açıklayabilmek ve çözebilmek için; “Azgelişmişliğin gelişmesi” olgusunu ve kapitalizm öncesi binlerce yıllık uygarlıklar tarihini açıklamak için, evrim kavrayı­ şını ve üretici güçler kavramını baştan aşağı değiştirmek zorunda kalır.

Kıvılcımlı 1960’lardan önce, iki savaş arası dönemde, 1960’lardan sonra “Az gelişmişliğin Gelişmesi” sorunuyla meşgul olan ve bunu kapitalist ekonominin kendi iç mantığıyla “Merkez Çevre” ikilemiyle açıkla­maya çalışanlardan (“Dörtlü Çete” Arrighi, Frank, Wallerstein, Amin, vb.) veya Batı Marksizmi geleneğinin devamı olarak, sorunu “Toplumsal Formasyon” kavramı çerçevesinde (Balibar, Laclau, vb.) ve daha ziyade de skolastik ve me82 Hikmet Kıvılcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 5: “Böyle bir araştırma neden önemli oldu?

Bugünkü Türkiye’yi anlamak için, onun, dün içinden çıktığı (daha doğrusu bir türlü içinden çıkamadığı) Osmanlı Tarihine inmek gerekti. Osmanlı Tarihinin maddesine girince, onun İslam medeniyetinde bir ‘Rönesans’ olduğu belirdi. İslam medeniyeti: tıpkı Grek ve Roma Medeniyetleri gibi, Kent’ten (Çileden) çıkmış Antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. İlk Sümer öncesinden (Protosümerterden) İslam medeniyetine gelinceye değin sıralanan antika medeniyetlerin hepsi de hem birbirinin ayni, hem birbirinin gayri olarak birbirlerinden çıkagelirlerken, hep aynı gidişi (proseyi) gösteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlardı.

Günümüze değin uzanmış bütün poblemlerin sebep-netice zincirlemesiyle nasıl ta Protosümerlere dek dayanıp çıktığı dupduru anlaşılmadıkça, hiçbir somut (konkret) Tarih olayı gereği gibi aydınlanamıyordu.”

218

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

todolojik düzeyde tartışanlardan83 çok önce, sorunu Tarihsel Maddeciliğin kavramları ile tartışır ve özgün bir teori geliştirip katkılarını yapar.84 Kıvılcımlı bu çalışmaları sonucunda, Marks ve Troçki’nin dayandığı ve sorgulamayı akıllarından bile geçirmedikleri, üretici güçlerin sürekli gelişmesi varsayımı sorgular. Gelişmiş üretim ilişkilerinin geri üretim ilişkilerini tasfiye edeceği varsayımını sorgular. Dolayısıyla da üretici güçlerin gelişme düzeyi ile üretim ilişkileri arasındaki uyum varsayımını sorgular.

Marks’ta üretici güçlerin gelişmesi veri olduğundan, o “ileri bir ülke geri olana geleceğini gösterir” diyor ve o zamanın Almanya’sına “Aldırmıyorsun ama anlattığım bu senin hikâyendir” diye bitiriyordu sözlerini. Troçki’nin bu çıkarsamayla sorunu yoktu, Troçki sadece bu geleceğe giden farklı yollar olduğunu gösteriyordu. Klasik Marksizm’in veya Troçki’nin ufkunda ve paradigmasında, ileri bir ülkenin geri bir ülkeye geleceğini göstermeme­ si, yani az gelişmişliğin gelişmesi gibi bir problem bulunmuyordu.

Ne var ki, sömürge ve yarı sömürge ülkeler için; daha doğrusu yirminci yüzyılla birlikte kapitalizme giren ülkeler için, artık ileri bir ülke geri bir ülkeye geleceğini göstermiyordu. Yani geri ülkelerin evrimi ileri ülkelerin izinden gitmiyordu; üretici güçler gelişmiyordu, gelişemiyordu; göreli olarak ileri ülkelerle aralarındaki fark daha da büyüyordu. Yirminci Yüzyıla kadar Avrupa’da ve Japonya’da görüldüğü türden, geriden gelenin öne geç83 Bu konudaki tartışmaların geniş bir özeti şu kitapta bulunabilir: Üretim Tarzlarının Eklemlenmesi Üzerine, Foster-Carter, Wolpe, Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, Ankara, 1984. Kitapta geniş ölçüde özetlendiği gibi, bu konuyla batı Marksizm’i geleneği, “Üretim Tarzı” ve “Toplumsal Formasyon” kavramı bağlamında daha ziyade skolastik, yani Marksizm’de kavramın anlamı üzerine, bir tartışma yürüttü. Bunlarda, Merkez-Çevre ekolünün tersine, somut ekonomi ve sınıf analizleri pek bulunmaz, tartışma felsefidir, yöntembilimseldir. aynı az gelişmişlik olgusunu ele alan iki ayrı paradigma söz konusudur.

84 “Merkez-Çevre” ekolü de Ekonomi Politikten Tarihe ve Tarihsel Maddeciliğin konusuna doğru bir ağırlık noktası kayması yaşamıştır. Örneğin Samir Amin, “Dünya çapında birikim kuramını kurmak için toplumsal formasyonların teorik bir tarihine ihtiyaç olduğunu düşünüyordum” (S. Amin, Entelektüel Yolculuğum, s. 58) diyor. Wallerstein giderek tarihe yönelir ve bu onun tarihçi Annales Okulu’yla sıkı ilişkilerine yansır. Frank da son zamanlarda kapitalizmi ta Sümerlerden başlatma eğilimine girer. Yani bu ağırlık noktası kayışı onları Kıvılcımlı ile aynı alana yaklaştırır. Ama kapitalizmi bir üretim değil bir değişim ilişkisi olarak anladıklarından, her sermayeye dayanan sistemi kapitalizm olarak kavrarlar, (S. Amin daha farklıdır) prekapitalist ve modern kapitalist sermaye ve toplum arasındaki zıtlığı ve farkı göremezler. Onların aksine Kıvılcımlı da otantik bir Marksist olarak analizini tam bu fark ve zıtlığa oturtur.

219

Demir Küçükaydın

mesi değil, geridekinin giderek daha da geride kalması; ileridekinin giderek daha da arayı açmasıydı ortada görülen. Eğer yeni olgunun eski kavrama sığmayışını göze batırmak için bir formülasyon yapmak gerekirse, ortada görülen “eşitsiz ve bileşik bir gelişim” değil, “gelişememe”dir; “az gelişmişliğin gelişmesi”dir Bu geri kalmışlığın yanı sıra, sınıf ilişkilerinde ise genellikle, üretici güçlerin gelişme düzeyinin tam tersi ultra modern bir sınıf egemenliği ilişkisi görülüyordu. Bu terslik en iyi Rusya ve Türkiye örneklerinde görülebilir. Rusya’da politikaya, Çarlık ve Aristokrasi egemendi; ama ekonomide son derece yoğunlaşmış ve modern teknik kullanan bir sanayi vardı.

Türkiye’de ise tam tersine, politikada egemen güç, Finans Kapitaldi; ekonomide ise son derece geri bir teknik ve az gelişmiş bir işçi sınıfı egemen olmaya devam ediyordu.85 Başlangıçta Kıvılcımlı da tıpkı Troçki gibi, Türkiye’deki gidişin, Rusya benzeri bir yol izleyeceğini, hatta benzer aşamaları Rusya’dan daha kısa sürede ve hızlı aşacağını düşünür. Örneğin 1930’ların başında yazdığı Yol’da, tıpkı 1905’deki Troçki gibi çıkarsamalar yapar.86 85 Zaten tam da bu görüngüdür, Merkez-Çevre ekolünü, az gelişmişliği kapitalizmin kendi mantığıyla açıklamaya iten. Onlar geri ülkelerdeki ilişkilerin dünya kapitalist ekonomisiyle olan sıkı ilişkisine ve oradaki egemen sınıfların hiç de klasik “Feodal” sınıflar olmamalarına vurgu yapmışlardır. Böylece geniş bir olgular yığınını tanımlamışlar ama tam da açıklanması gereken olguyu açıklama gibi sunmuşlardır. Temel yanılgıları, az gelişmişliğin, sermayenin saf hareketinin değil, gerçek tarihsel hareketinin ürünü olduğunu anlamamaları ve bu ayrımı yapamamalarıdır.

86 Kıvılcımlı’nın 1930’ların başında tam bir “Stalinist” olarak yazdığı ve ancak bazı bölümleri 70’lerde yayınlanabilen Yol adlı çalışması aslında bilinçsiz bir “Troçkizm”i yansıtır. Kitabın “Geç Gelme” bölümü “Geç gelmenin faziletleri” gibi ifadeleri, Troçki’nin “tarihsel olarak geri bir durumun sunduğu imtiyaz” dediği, aynı eşitsiz ve bileşik gelişmeyi anlatır. Almanya ve Rusya ile Osmanlı ve Türkiye’yi karşılaştırır ve aynı aşamaların daha hızlı geçildiği ve atlandığı tespitini yapar. Örneğin şöyle yazar: “II. Nikola, Rusya’da Deli Petro döneminden beri başlamış ve oldukça gelişmiş bir merkezileşmiş sanayi bulmuştu. Mustafa Kemal Türkiye’si, Rusya’da Deli Petro döneminden beri olan süreci hızla tamamlamak ve modern sanayi sermayesini birdenbire kurmak zorunda kalmıştır.” (s. 176) Birçok örnek verdikten sonra şu sonucu çıkarır: “Ve Rusya’da 50 yıl boyunca yürünen yol Türkiye’de 5–10 yılda aşılacak hale gelebilir.” (s. 177) Türkiye’de kapitalizmin aşamaları böyle hızlı aştığı, sosyalizmin de doğrudan Leninizm’den ilham alarak doğduğundan hareketle beş on yıla kadar Türkiye’de sosyalist devrim olabileceği sonucunu çıkarmayı okuyucuya bırakır.

220

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ne var ki, başlangıçta öyle gidecek gibi görünmesine rağmen, Türkiye’de ne teknik, ne sınıf ilişkileri ne de proletarya Rusya’da olduğu gibi bir gelişim göstermez. Sosyal iktidara Burjuvazi bir yana, Finans Kapital egemendir ama ülke son derece geri bir teknik düzeyindedir. Finans kapital egemen olmasına rağmen, kapitalizm öncesinin gerici sermayesi ve ilişkileri gücünü ve varlığını korur ve tasfiye olmazlar. “Geleceğin ve geçmişin kamburu” üst üste binmiştir.

Bu sefer, niye Rusya’daki gibi bir evrim olmadığını açıklamak başlı başına bir sorun olur. Yani az gelişmişliğin gelişmesinin açıklanması, yani üretici güçlerin geri kalması. (Tabii daima bu nispi olarak anlaşılmalıdır.)

Olgun Kıvılcımlı’nın sonraki bütün teorik çabası ve katkısı bu tam tersi gidişi anlamakta toplanır.

Kıvılcımlı, bu sorunu çözebilmek için, evrimin daha karmaşık bu görüngüleri üzerinde yoğunlaşır. O zaman da daha üst üretim ilişkilerinin ve bunun ürünü sınıfların, önceki üretim ilişkilerini ve sınıfları tasfiye ettiği ve onların yerini aldığı varsayımını sorgular. Bunun yerine bunların bir tür sembiyoz ilişkiye girerek birbirlerinin varlığını güçlendirdiklerine dikkati çeker. Yani Türkiye’de kapitalizm, tam da eşitsiz ve bileşik gelişim sonucu Finans-Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi denebilecek ve savaş sonrasında dünyada yaygınlaşacak biçimde doğduğu için, bu süper modern Finans-Kapital, prekapitalist sınıf ve ilişkileri tasfiye etmez, aksine onlarla ittifaka girip, onları güçlendirir.87 87 Dr. H. Kıvılcımlı, “Genel Olarak Sosyal Sınıflar”, Aydınlık, Sayı: 2, Aralık 1968, s. 119–133: “O zaman ne oldu? Geri ülkelerde Antika Tarihin sık sık yazdığı cilvelerden biri oldu. Bu bir çeşit ‘TERSİNE RÖNESANS’ idi. Kapitalizm, Batı’da TEFECİBEZİRGAN sınıfı kökünden kazımadıkça, normal olarak doğmamıştı. Fakat geri ülkelerde, kapitalizmin son çağı olan Emperyalizm döneminde TefeciBezirgan sınıfı kökünden kazınmak şöyle dursun, bütün dişleri ve tırnaklarıyla kapitalizme ortak olmaya ve kapitalist iktidarı ayakta tutmaya kendini verdi. Bu bir Tarihin tersine akışı mıydı? Evet. Böyle tersine akıntılar ölüm çağına gelmiş düzenlerin büyük anaforları içinde görülebilirdi. Kapitalizmin inkâr edeceği Tefeci-Bezirgan sınıfı, 20nci yüzyılda sanki kapitalizmi inkara kalkışmiş gibiydi. Ancak bu görünüştü. Dizginler görünmeyen örümcek ağları gibi uluslararası Finans-Kapital mekanizmasının ve en büyük emperyalist iktidarların elinde idi. Modern Finans-Kapital nasıl Tarihin çarklarını geri çevirmekte ve gericilik yapmakta eşsiz ise, tıpkı öyle, Antika Tefeci-Bezirgan sınıfı da insan kazançlarını inkar etmekte ve gericilik yapmakta Emperyalizmden aşağı kalmıyordu.

221

Demir Küçükaydın

Bu Troçki’nin eşitsiz ve bileşik gelişim yaklaşımını da içeren ama onu da aşan bir kavrayıştır. Eşitsiz ve bileşik gelişim sonucu, Türkiye’de kapitalizm Finans-Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi olarak doğmuştur. Ama buna rağmen ve tam da böyle olduğu için, “feodal kalıntılar” ya da kapitalizm öncesi “Tefeci-Bezirgan sermaye” gücünü ve egemenliğini sadece sürdürmez pekiştirir. Yani süper modern Finans-Kapitalizm, pre‑kapitalizmi tasfiye etmez, onunla “Etle tırnak gibi” olur,88 bir sembiyoz yaşama geçer veya kimilerinin dediği gibi “eklemlenir.”89 *** Bu evrim kavrayışının Marks ve Troçki’dekinden farkını gösterebilmek için, biyoloji ve paleontolojideki evrim kavramının evrimi bir fikir verebilir.

Böylelikle tencere yuvarlandı kapağını buldu. Ortaçağlardan hatta ilk Antika çağlardan kaldığı bilinen Kadim Tefeci-Bezirgan sınıfı: Modern çağın dünya ihtilalleri ve sosyalizm döneminde Finans-Kapitale YEDEK UYDU ve İHTİYAT GÜCÜ olarak geri ülkelerde iktidar mevkiini paylaştı. Bu yüzden Tefeci-Bezirgan sınıfı, sanki bir modern sosyal sınıf imiş gibi geri ülkelerin ekonomisinde, toplum ilişkilerinde, politikasında, kültüründe, ahlakında ağır basan söz sahibi bir sınıf kesildi.

Bugün geri ülkelerin SOSYAL YAPISI denince, yukarıda saydığımız SINIF İLİŞKİLERİ gözümüz önünden ayrılmamalıdır.”

88 Dr. H. Kıvılcımlı, Üretim Nedir?, s. 77: “Batı kapitalizmi gençlik çağında iken Türkiye’nin yatalak Tefeci-Bezirgân düzeni Kapitalizme karşı hiç bir rezonans göstermedi. İlerici serbest rekabet kapitalizminin dalgası Türkiye’yi hiç ilgilendirmedi.

20. yüzyıla geldik. Kapitalizm: iratçı, monopolcu Finans-Kapital egemenliği biçimine girdi. Bu, kapitalizmin ölüm döşeğine yatış çağı oldu. O zaman bizim yatalak Tefeci-Bezirgân düzenimiz: Finans-Kapital adlı tekelci yatalak sermaye ile tam rezonans hâline girdi. Birbirlerine denk düştüler.

Halkımızın bir deyimi vardır: ‘Hacı hacıyı Arafat’ta, it iti kalafatta bulur!’ der. 20. yüzyılda kapitalizmin derebeğileşmesi demek olan Finans-Kapital ile Tefeci-Bezirgânlığın derebeğileşmesi demek olan Osmanlı toplumu hemen can cana, baş başa kuzu sarması oldular.”

89 Bu kavramın kullanımları veya bu kavram kullanılmadan aynı fenomenin ele alınışı vs. hakkında yine bu kitapta geniş bilgi bulunmaktadır: FosterCarter, Wolpe, Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, Üretim Tarzlarının Eklemlenmesi Üzerine, Ankara, 1984.

222

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Klasik biyolojik evrim kavramı, tıpkı ilkel, köleci, feodal, kapitalist sıralaması gibi tek hücreliler, süngerler, yumuşakçalar, omurgalılar, balıklar, sürüngenler, memeliler, primatlar gibi bir sıra izler ve daha sonra gelenin diğerlerinin yerini aldığı ve onlardan üstün olduğu var sayılır.

Ama modern biyoloji, bu evrim kavrayışıyla yetinemez ve bununla var olan gerçekliği açıklayamaz. Evet, örneğin insanlarla tek hücreliler evrimin adeta iki ayrı ucu gibidirler ama insan bağırsağındaki tek hücreliler ile sembiyoz bir yaşam içindedir. Onlar yiyecekleri parçalamasa insanın yediklerini hazmetmesi olanaksız olur. Elbette bu ekstrem bir örnektir ama biyolojik alem böyle binlerce örnekle doludur. Örneğin çiçekli bitkilerin ve böceklerin evrimi ancak bu mekanizmayla açıklanabilir. Evrimin sonra gelen aşamaları sadece öncekilerin yerini almaz, onlar var olmaya devam ederler ve daha da öteye gidip karşılıklı olarak birbirlerinin var oluşunu etkilerler. Evrim ve onun karmaşık yapısı böyle daha derin ve doğru olarak açıklanabilir. İşte Kıvılcımlı’nın yaptığı aşağı yukarı Toplum ve Tarih kavrayışına böyle bir evrim kavramını getirmesidir. Sonra ortaya çıkan aşamalar öncekileri sadece tasfiye etmez ve onun yerini almaz, aynı zamanda onu güçlendirir, yaşatır ve onunla sembiyoz bir ilişkiye girerler ve bu ilişki içinde onların kendileri de değişirler.

Bu kavrayışın politik sonuçlarının nasıl alt üst edici olduğu, en iyi Marks ve Troçki’nin evrim kavrayışlarının programatik sonuçlarıyla bir kıyaslama içinde görülebilir.

Klasik anlayışa göre bir ülke kapitalistse önündeki devrim sosyalist, feodal veya yarı feodal ise önünde demokratik devrim görevleri olur. Troçki, eşitsiz ve bileşik evrim kavrayışıyla, feodalizmin egemenliğindeki bir ülkede sosyalist devrim olabileceği sonucunu çıkarır. Ama Kıvılcımlı, finans kapitalizmin egemenliği altında, kapitalist ilişkilerin yaygın ve egemen olduğu bir ülkede demokratik karakterli bir devrim gerektiği sonucunu çıkarır. Çünkü finans kapitalizm pre-kapitalizmi tasfiye etmemekte, güçlendirmekte, onunla kader ortaklığına girmektedir. Egemen sınıf süper modern olmasına rağmen ve tam da o nedenle, devrim demokratik görevleri çözmeyi önüne koymalıdır. (Elbette bu devrimin kendi dinamiğiyle bir sosyalist devrime dönüşmesini, yani “Sürekli Devrim”i, dışlamamaktadır.)

Bu paradigma farkını kavrayamayan birçok Troçkist, kolaylıkla Kıvıl­ cımlı’yı kendi eski paradigmaları içinde değerlendirip, demokratik görevlere yaptığı vurgu nedeniyle klasik Stalinist bir “aşamalı devrim” kuramcısı olarak görebilir ve görmüştür. Ne var ki bu yanıltıcıdır. Kıvılcımlı çok 223

Demir Küçükaydın

ilerde, Troçki’den de ötede başka bir paradigmaya aittir.90 Kıvılcımlı’nın yaklaşımı Troçki’ninkini reddetmez, onu da kapsar, ama aynı zamanda onu aşar. Troçki’ninki ise Kıvılcımlı’nınkini kapsamaz, daha sınırlıdır.

Marks’ın formüle ettiği biçimiyle Tarihsel Maddecilikte farklı üretim biçimleri zaman içinde birbirlerini izlerler ve birbirlerinin yerini alırlar.

Kıvılcımlı’da, o zaman içinde birbirini izleyenler, aynı mekân ve zaman içinde, karşılıklı ilişki içinde birbirini değiştirişleri içinde ele alınır.

Bu yöntem, gerçekliğin çok daha derin bir kavrayışını vermekle kalmaz, az gelişmişliğin gelişmesi gibi, ileri bir ülkenin geri bir ülkeye geleceğini göstermemesi gibi, sanki ilk bakışta Tarihsel Maddeciliğin ilk formülasyonlarıyla çelişiyor görünen fenomenleri de daha gelişmiş bir Tarihsel Maddecilikle açıklar.

Burada, evrimi ve farkları daha net gösterebilmek için, Kıvılcımlı ve Troçki’nin farklı evrim kavrayışlarından söz ediyoruz. Elbette Marks’ta, Kıvılcımlı ve Troçki’nin; Troçki’de Kıvılcımlı’nın evrim kavrayışların tohumları vardır ve önceki formülasyonlar sonraki formülasyonları dışlamaz. Ama bu tohumlar sonra gelende gelişmiş veya politik, programatik ve stratejik sonuçlara ulaşmıştır.

Troçki’nin veya Marks’ın paradigmasında az gelişmenin gelişmesi öngörülmez ya da o paradigmadan böyle bir sonuç çıkmaz; dolayısıyla klasik paradigmayla az gelişmişliğin gelişmesini açıklamak mümkün değildir.91 90 Örneğin birçok Troçkist “üçüncü dünya da egemen dünya pazarıyla bütünleş­ miştir” diyerekten sosyalist devrim önerdiği ve Stalinist partilerin milli burjuvaziyle ittifak siyasetine karşı argüman sunduğu için, A. G. Frank’ın yaklaşımını desteklerler, ama bunun aslında metodolojik olarak Troçki’den daha geri bir çıkarsamaya, “İlişkiler kapitalisttir, o nedenle devrim sosyalist karakterli olmalıdır.” çıkarsamasına, geri dönüş olduğunu göremez ve anlamazlar.

91 Troçki’nin bu konuya en çok yaklaştığı ve eskinin sonuçlarını çıkardığı yerde bile az gelişmişliğin gelişmesi sorunu yoktur. Onların birer özne olarak tanınması vardır. O öznenin bakış açısından tarihe bakış, dolayısıyla öyle bir bakışın ortaya çıkaracağı teorik sorunlar yoktur. Örnek: “Manifesto, kapitalizmin geri ve barbar ülkeleri nasıl kendi girdabına aldığını açıklarken, sömürge ve yarı-sömürge ülkelerin bağımsızlık için verdikleri mücadelelere hiç gönderme yapmaz. Marx ve Engels, toplumsal devrimi ‘en azından önde gelen uygar ülkelerde’ gelecek birkaç yılın sorunu olarak düşün­ dükleri ölçüde, sömürge sorununun da, ezilen ulusların bağımsız hareketinin sonucu olarak değil, kapitalizmin metropol merkezlerinde proletaryanın kazanacağı zaferin sonucu olarak otomatikman çözüleceğini düşünüyorlardı.

Sömürge ve yarı-sömürge ülkelerde devrimci strateji sorunlarına bu nedenle 224

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ama toplumda böyle bir olgu (Fenomen) vardır. Az gelişmişlik gelişmektedir; ileri ülkeler artık geri ülkelere geleceklerini göstermemektedir. Bu durumda öyle bir kavram sistemine ihtiyaç vardır ki, hem gelişmeyi, hem eşitsiz ve bileşik gelişmeyi, hem de az gelişmenin gelişmesini açıklayabilsin. Daha gelişmiş bir teori, sadece gelişmeyi ve eşitsiz gelişmeyi de değil, gelişememeyi ve gelişmemeyi de açıklayabilmelidir. Hem de bunu tutarlı bir kavram sistemi içinde başarabilmelidir. İşte Kıvılcımlı’nın yaptığı veya en azından yapmaya çalıştığı budur.

Bu sorunu çözebilmek için, Finans Kapital ve Tefeci Bezirgan kaynaşması kavramını veya Kadın Sosyal Sınıfımız92 gibi yazılarında ifadesini bulan, farklı üretim ilişkileri ve bunlarla ilişkili sınıfların kaynaşması kavrayışını geliştirir. Örneğin, Komün, Bezirgan Uygarlık ve Modern Kapitalizm, sadece tarihte birbirini izleyen toplum biçimleri değildir, onlar bugün bir arada93 ve karşılıklı ilişki içinde bir toplumsal sistem yaratırlar.94 Köyler komün, kasabalar antik uygarlık, şehirler kapitalizmdir. Köyde erkek, kasabada teManifesto’da hiç dokunulmaz. Bugün bu sorunlar bağımsız çözümler gerektirmektedir. Örneğin, ‘ulusal anavatan’ sözünün ileri kapitalist ülkelerde en zararlı tarihsel fren haline geldiği çok açık olduğu halde, bağımsız bir varoluş için mücadeleye zorlanan geri ülkelerde bu hâlâ görece ilerici bir faktör olarak önümüzde durmaktadır.

‘Komünistler’ diyor Manifesto, ‘her yerde, varolan toplumsal ve politik düzene karşı olan her devrimci hareketi desteklerler.’ Renkli ırkların kendilerini ezen emperyalistlere karşı hareketi, varolan düzene karşı olan en önemli ve güçlü hareketlerden birisidir ve bu nedenle beyaz ırk proletaryası saflarından eksiksiz, koşulsuz ve sınırsız bir destek beklemektedir. Ezilen uluslar için devrimci strateji geliştirme onuru başlıca Lenin’e aittir.” (Troçki, Komünist Manifesto’nun Doksanıncı Yıldönümü) 92 Dr. Hikmet Kıvılcımlı, ‘Kadın Sosyal ‘Sınıfımız’”, Kıvılcım, Sayı 1, TemmuzAğustos 1978, s. 120.

93 Örneğin Lenin, devrim’den sonra Rusya’daki toplumsal ilişkilere ilişkin bir değerlendirmesinde Rusya’da beş üretim biçiminin bir arada bulunduğunu söyler ama bunlar basitçe yan yana bulunmaktadırlar, karşılıklı ilişkileri içinde, birbirileri üzerinde yaptıkları etkilerle bir süreç olarak ele alınmazlar.

94 Bu yöntem şu satırlarda dupduru açıklanmakta ve uygulanmaktadır: “Bizde sosyal ehram başlıca üç katlı bir Bâbil Kulesi’dir. Sosyal katlardan herbiri ötekilerini soysuzlaştırıp berbatlaştırır. O katmerli ve sonturlu üç kattaki sınıfların çelişki ve çatışkıları bütün azgınlıklarıyla ayakta durur. Üç katı şöyle sıralayabiliriz: 225

Demir Küçükaydın

feci bezirgan, şehirde finans kapital egemendir. Köy ve kasaba (komün ve antik uygarlık) şehrin (finans kapitalizmin); Köy (komün) kasabanın (Antik 1) Üst kat: Büyük Şehirler, ayrı bir dünyadır. Ona Modern Kapitalizm dünyası diyebiliriz.

2) Orta kat: Kasabalar Türkiyesi’dir. Orta dünyamız Antika Tefeci-Bezirgan dün­ya­sı olarak adlandırılabilir.

3) Alt kat: Köyler Türkiyesi’dir. Orası artık ne Modern, ne Antika toplum değil, söz yerinde ise Tarihöncesi dünyası sayılabilir.

Tekrar edelim: bu üç ayrı dünya, üç ayrı Toplum Tarihi konağı birbirlerin­den hem binlerce yıl ayrıdırlar, hem birbirleriyle aynı yerde bulunurlar.

Bu üç sosyal katın üstüste yığılı lanetlenmiş yomsuz ehramı gözönünde tu­ tulmadıkça ve ehram içindeki her katın ötekilerle olan ilişkileri ve çelişkileri dupduru kavranılmadıkça Türkiye’nin Sosyal Sınıflar problemi aydınlığa kavuşamaz.

SOSYAL 3 KATIN KARAKTERİSTİĞİ Her katın ayrı ayrı: 1) Özel Ekonomi temeli, 2) Özel Üst ve Alt sınıfları, 3) Özel birer Sömürge halkı, vardır. Bu özellikleri, biraz soyutlaştırma pahasına da olsa, ayrı ayrı değerlerdîrmedikçe, çevremizin somut kördövüşünü içyüzü ile anlayamayız.

EN ALTTA: Köylülük katının ekonomi temeli, Barbarlık çağını bir türlü aşamamış toprak ekonomisidir. Bu ekonomi yapısı içinde, hiç şaşmaksızın gerçekliği kendi adıyla çağırmaktan çekinmeyelim. Köyün ilkel öntarih ekonomisinde egemen üst sınıf: Babahanlığın bütün olumlu yanlarını yitirmiş Köylü erkekleri’dir; alt sınıfı ne denli yumuşatılırsa yumuşatılsın, bir sosyal kast kadar donmuş ve sertleşmiş olduğu için ‘sınıf’ adını alabilecek ayrılıkta Köy Kadınları Sınıfı’dır.

Bu bakımdan, köylülüğün, söz yerinde ise Sömürge halkı, bütünüyle Köy Kadını’dır. Türkiye’de azıcık yaşadığını düşünebilen hiçkimse, bu söylediğimiz karakteristik özelliğin anlamına yabancı kalamaz.

ORTADA: Taşramızın Kasabalık katında ekonomi temeli, tâ Bâbil çağından kalma Tefeci-Bezirgan ekonomidir.

Bu ekonomi sistemi içinde, egemen sınıf karakterini bütün yamanlığı ile yaşatan üst sınıf: Tefeci Hacıağalar ile Vurguncu Bezirganlar ve onların derebeğileşmiş ‘Ayan’, ‘Eşraf’, ‘Agavat’, ‘Hanedan’ adlı elemanlarıdır.

Kasabalığın en keskin anlamı ile içeride Sömürge Halkı: genellikle Türkiye’mizin bütün Taşra Halkı, özellikle tüm kadın-erkek Köylülüktür.

226

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

uygarlık); kadın da hepsinin ve köy erkeğinin iç sömürgesidir. Böylece gericilik ve gerilik ile kadın sorunu arasındaki bağ; bütün gericiliğin ‘namus’ (= kadın köle) elden gidiyor” bayrağıyla ezilen sınıfları peşine takışının mekanizmaları nefis bir biçimde açıklanır.95 *** Ama Üretici Güçler ve Evrim Teorisi bakımından daha büyük sorun, kapitalizm öncesi tarihte ortaya çıkıyordu. İstisnasız olarak, bütün eski uygarlık beşikleri kapitalizme geçememişlerdi ve bugünün az gelişmiş ülkeleriydi.

Kategorik ve soyut olarak, klasik kavramsal araçlarla, Kapitalizme Geçişin niye uygarlığa en geç giren İngiltere’de olduğunu, Eşitsiz ve Bileşik gelişim ile açıklamak mümkündür ve bir zorluk oluşturmaz.96 EN ÜSTTE: Modern merkezleşmen Şehirlilik katında ekonomi temeli genellikle ‘Modern’ adı verilebilecek olan Kapitalizmdir. Ancak bu kapitalizm Meşrutiyet çağında Komprador Kapitalizm, Cumhuriyet çağında Finans-kapitalizm biçimiyle ağır basar.” (Dr. H. Kıvılcımlı, Kadın Sosyal Sınıfımız, s. 120–121) 95 Dr. H. Kıvılcımlı, Age., s. 133: “Her köy erkeği, üstteki Kasaba Tefeci-Bezirganının toprak esiri’dir. Ama, tarlasında ve evinde boğaz tokluğuna Avrat-Köleler çalıştırıp ezer. O yüzden, Tefeci-Bezirgan politika ufunetine bütün sapıklığıyla oy vermeyi boynunun borcu bilir. Kadına hak ve hürriyet mi? Ya çarıksız köylü, kimi kendi yerine nöbete çıkarıp köle olarak çalıştıracak?

Türkiye ‘köylü memlekettir’. Ne şüphe? ‘Şehir’ adını taşıyan bucaklarda köy üretimi ve köylü psikolojisi ‘ağırlığını’ bastırmıştır. Nereden gelirse gelsin, her ileri adımın karşısına gericilik: ‘Namus’ meselesi yaptığı kadın avcılığı ile çıkar ve halkın oylarını sırf o demagojiyle dahi çatır çatır koparıp alır. Hacıağanın emekçi halka bilir bilmez kabul ettirdiği ‘Namus’ sözcüğü: Kadının ev kölesi, toprakbent, tarla paryası durumundan ebediyyen kurtulamayış kuralına takılmış bir uçkur etiketidir.”

96 Güçlü Devlet olmaması yani uygarlığa bulaşmamışlık ile kapitalizme geçiş ilişkisi çok açıktır. Buna Mandel de değinir: “Avrupa dışındaki kapitalizm öncesi medeniyetlerde mutlak devletin üstünlüğü bir tesadüfün sonucu değil, sosyal artı ürünün kesin bir şekilde temerküzünü gerektiren sulu tarımın tabi olduğu şartların sonucudur. [İlk bakışta aykırı gibi görünse de] bu medeniyetlerin, gelişmelerinin yarı yolunda kalmalarına sebep, toprağın son derece bereketli olması ve nüfusun gittikçe artmasıdır.(...)

Batı Avrupa’daki (ve bir dereceye kadar Japonya’daki) ekonomik gelişmenin bu özellikleri, (yani sermayelere el koyacak bir güçlü devlet olmaması, ki bu da bizzat komünlerin yaşayan gücüyle ve uygarlığa geç girişle ilgilidir) sınai 227

Demir Küçükaydın

Ama bu eski uygarlık beşiklerinin niye kapitalizme geçemediğini Üre­ tici Güçlerin gelişme düzeyiyle açıklamak ciddi bir sorundur. Çünkü bu ülkeler kapitalizme geçiş döneminde, İngiltere’den daha geri bir üretici güçler düzeyinde değildiler. Sanayi devrimine kadar Klasik Uygarlıklar ve Batı Avrupa arasında üretici güçlerin gelişme düzeyi bakımından neredeyse hiç bir fark bulunmuyordu.

Bu sorun en açık Güney ve Kuzey Amerika’nın farklı evrimlerinde görülebilir. Kuzey’e de Güney’e de gidenler aşağı yukarı aynı üretici güçler seviyesindeki toplumların insanlarıydılar. Örneğin ikisi de okyanusu aşabilecek gemiler yapabiliyorlardı. Niye kuzey kapitalizme geçmişti de güney geçememişti?

Ama şöyle bir ilişki çok açık görülüyordu: Güney’e gidenler, ta Fenikeliler zamanında uygarlık pisliğine bulaşmış, klasik Akdeniz Uygarlığının insanlarıydılar, dolayısıyla Güney de aslında Klasik Uygarlıklar kategorisinde dâhildi ve Klasik uygarlıklar kapitalizme geçemiyorlardı. Niye?

Bu bağlantı Kıvılcımlı’yı bu uygarlıkların Tarihine yöneltmişti. Orada görülen ise bütün bilinenleri alt üst ediyor, ek teorik zorluklar ortaya çıkarıyordu. Çünkü Antik Tarihte, Üretici Güçler gelişmiyordu97 ve üstüne üstlük buna rağmen devrimler oluyordu. Ve bu devrimler, üretici güçlerin gelişimi eski üstyapıya artık sığmadığı için değil, Üretici Güçler gerilediği devrimin ancak bu bölgelerde mümkün olduğunu göstermiyor, sadece, kapitalist üretim tarzının niçin önce Avrupa’da meydana geldiğini gösteriyor.” (E. Mandel, Marksist Ekonomi Elkitabı, Cilt.1, s. 203–204.)

Kıvılcımlı bu geçişi ilkel sosyalizmden kapitalizme ilk ve son geçiş (İngiltere ve Japonya) örneklerinde işler.

97 Kıvılcımlı baş eserinin “Medeniyetin Yaratıcılık Efsanesi” bölümünde şunları yazıyor. “Şimdi tarihin en ibret verici ilginçliğine gelmiş bulunuyoruz. İnsanoğlu’nu efendi ve köle diye iki müthiş kutba ayıran medeniyet –moral yıkılışları bir yana bırakalım– teknik ilerleme bakımından hangi orijinal yaratışlara kavuştu?” (Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, İstanbul, 1965, s. 118) Kısaca örnekler verdikten sonra devam ediyor: “Son otuz yıllık özellikle arkeoloji buluşları, antika medeniyete şimdiye dek atfe­dilen üstün teknik yaratıcılık gücünün bir efsane değilse, mutlaka görünüşe aldanış olduğunu her gün biraz daha ispat etmektedir.” (s. 120) Benzer değerlendirmeler Mandel’de de vardır: “Binlerce yıl boyunca sadece iki enerji kaynağından: insan enerjisi ile evcil hayvanların enerjisinden yararlanıldı” (Age, s. 194) 228

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

için oluyordu ve devrimleri yapanlar da devrimci sınıflar değildi. Üstüne üstlük bu devrimleri daha geri üretici güçler düzeyini temsil eden toplum­ lar yapıyordu. Eldeki kavramlar ve onların bu eldeki biçimiyle bu işin içinden çıkma olanağı bulunmuyordu. Çok genel olarak insanlık tarihine bakınca bir eğilim olarak, üretici güçlerin bir gelişmesi görülür. Kol gücü komün, havyan, rüzgar ve su gücü klasik uygarlık, buhar gücü kapitalizm. Bu farklı üretim biçimlerini üretici güçlerin gelişmesinden daha iyi ve tutarlı açıklamak mümkün değildi.

Zaten bu nedenle Marks, Felsefe’nin sefaletinde şöyle yazar: “Toplumsal ilişkiler, üretici güçlere sıkı sıkıya bağlıdırlar. Yeni üretici güçler sağlamak için, insanlar, kendi üretim biçimlerini değiştirirler; kendi üretim biçimlerini değiştirmek, yaşamlarını kazanma yollarını değiştirmek için de, bütün toplumsal ilişkilerini değiştirirler. Yel değirmeni size feodal beyli toplumu verir; buharlı değirmen ise, sınai kapitalistli toplumu”.

Bu şema, tüm tarihin genel gidiş eğilimini açıklayıcıydı. Keza kapitalizmin ortaya çıkışından sonra da üretici güçlerin hızlı bir gelişmesi görülüyordu. Genel gidişi içinde bir bütün olarak insanlık tarihi ve kapitalizmin doğuşundan sonraki yakın tarih üretici güçlerin sürekli geliştiğinin en büyük kanıtı olarak görünüyordu. Zaten bu nedenle Marks’ın formüle ettiği Tarihsel Maddecilik öğretisi, Üretici Güçlerin sürekli geliştiği var sayımına dayanıyordu. Marks’ın formüle ettiği biçimiyle teori, insanlık tarihinin çok genel bir gidiş eğiliminden ve Kapitalizm’den çıkıyordu.

Ne var ki Tarihe daha yakından bakılınca, gerek antik tarihte binlerce yıl boyunca ve gerek neolitikten önceki Homo Sapiens’in ortaya çıkışından sonraki on binlerce yıl boyunca üretici güçlerin neredeyse hiç gelişmediği olgusuyla karşılaşılıyordu. Üretici güçler belli dönemlerde adeta patlarcasına gelişmişlerdi ama arada çok yavaş neredeyse durgunluk denebilecek bir gidiş görülüyordu. Antik tarihte üretici güçler neredeyse hiç gelişmemişti. Bütün temel teknoloji, neolitik devrimde “Verimli Hilal”de ve aşağı Mezopotamya’da Sümerlerde (yuvarlak hesap MÖ 10.000 ve 5.000 yılları arası) bulunmuştu. Bundan sonra 7.000 yıl boyunca, kapitalizm doğuncaya kadar, sadece bunların nicel bir yayılması, farklı coğrafyalarla çeşitlenmesi ve biraz mükemmelleştirilmesi söz konusuydu. Ama bu öyle küçük ve yavaş bir değişimdi ki, Antik Tarih’in değişimlerini üretici güçlerdeki bu değişimle açıklamak mümkün olmuyordu.

229

Demir Küçükaydın

Ama sorunun karmaşıklığı burada da bitmiyordu. Klasik tarihsel mad­ deciliğe göre, Devrimler,98 üretici güçlerin gelişimi ve onun önündeki engeller ile açıklanırken, antik tarihte bu gelişim olmamasına rağmen devrimler vardı ve sorunu daha da içinden çıkılmaz kılan, bu devrimleri üretici güçlerin daha geri bir aşamasına karşılık düşen “barbar” kavimlerin yapmasıydı. Bütün uygarlıkları onlardan daha geri üretici güçler ve üretim ilişkileri düzeyindeki barbarlar yıkıyorlar ve yeni uygarlıklar kuruyorlardı.

Bu yıkılış ve yeni uygarlıkların kuruluşları da birer devrim olarak ortaya çıkıyordu.99 98 Marks şöyle yazıyor sınıflı toplumlarda devrimlerin mekanizmalarını ele alırken: “Genel Olarak Devrim nedir? Prensip olarak: Sınıflar zıtlaşması üzerine kurulu her toplum için ezilen bir sınıf hayati bir zaru­rettir. Ezilen sınıfın kurtuluşu için: daha önce edinilmiş üretici güçlerle, varolan sosyal münasebetlerin artık birlikte var olamaz bulunmaları gerektir.

Bütün üretim aletleri içinde en büyük üretici iktidar (güç), devrimci sınıfın ta kendisidir. Devrimci elemanların sınıf olarak örgütlenmesi: eski toplum içinde meydana gelebilecek olan bütün üretici güçlerin varolduğunu farz ve kabul ettirir.” (K. Marks, Felsefenin Sefaleti) 99 Kıvılcımlı bu sorunu Marks’ın ifadesini ve kavramlarını kullanarak şöyle açıklıyor: “Şimdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim şartlarını, Tarihsel Devrim problemi ile karşılaştıralım: l) Antika Medeniyetler ‘sınıflar zıtlaşması’ üzerine kurulu bir Toplumdur.

Orada ezilen sınıf: kölelerdir.

2) Kölelerin kurtuluşu için antika üretici güçlerle, antika üretim münasebetleri arasında ‘birlikte varolmaz’lık yetmiş midir? Hayır. Bu moda deyimiyle ‘coeksiztans: birlikte varoluş’ imkansızlığı, ne köleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmiştir. Tersine bütünüyle Toplumu batırmıştır. Neden? Tarihsel maddeciliğin üçüncü şartına geliyoruz.

3) Çünkü, Antika medeniyetlerde ‘En büyük üretici güç olan devrimci sınıf yoktur. O neden?

4) Çünkü: Antika medeniyetlerde ‘Devrimci elemanların’ sınıf olarak örgütlenmesini gerektiren bütün üretici güçler ‘Eski toplumun içinde meydana’ gelememiştir. Ve o yüzden medeniyet batmıştır.

Tek başına her kadim medeniyet için doğru olan bu kural, bir antika medeniyet battıktan sonra, başka bir antika medeniyetin doğuşunu aydınlatmakta yetersiz kalır. Bir medeniyet batmıştır, ama ‘medeniyetler’ hiçbir vakit yeryüzünde sona ermemişlerdir. Antika Tarihin hiçbir çağında insanlık bütünü ile medeniyetten 230

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Yani teori, sadece üretici güçlerin gelişmesini ve bunun yol açtığı değişimleri değil, sadece az gelişmişliğin gelişmesini açıklamakla yetinemezdi. O aynı zamanda, tarihte üretici güçlerin gelişmemesini; üretici güçler gelişmemesine rağmen üretim ilişkilerinin değişmesini ve bu değişimlere tekabül eden tarihsel devrimleri ve bu devrimlerin daha geri üretici güçler ve ilişkileri temsil edenlerce yapılmasını, yani birbiriyle çelişiyor görünen bu olguları ve süreçleri bir tek tutarlı kavram sistemi içinde açıklamalıydı. İşte Kıvılcımlı’nın Tarih Tezi bu birbiriyle zıt görünen bütün olayları, bir tek tutarlı kavram sistemi içinde açıklama çabasıydı. Kıvılcımlı bu sorunu, Engels’in bir açıklamasına dayanarak,100 üretici güçler kavramını, uzaklaşıp, ebediyyen barbarlığa dönememiştir. Tersine, her batan medeniyetin yanıbaşına yeni bir medeniyet, (Hatta kendi üzerinde bir Rönesans) daima doğuvermiştir.

Antika medeniyetleri deviren güç, toplumun kendi içinde doğma, amacı belirli bir sosyal sınıf olmamışsa da, Toplumun dışından başka bir toplumun vurucu gücü gelmiş, eski medeniyeti baskınla yıkıp yerle bir etmiştir. Bu dışardan gelen güce, Greklerin ‘Yabancı: Ecnebi’ anlamına kullandıkları ‘BARBAR’ adı veriliyor. (Osmanlı atalardan dirlikçi olmayan öteki yurttaşlara ‘ecnebi’ derdi.)

Tarihsel maddeciliğe göre: ‘Güç (zor, acı, kuvvet): yeni bir topluma gebe olan her eski toplumun ebesidir.

Gücün kendisi de bir ekonomik kudrettir.’

Antika Tarihte ‘güç’ barbar kılığına girip medeniyet toplumunu yıkıyordu. Bu en görmek istemeyecek bir göze batan olaydı. Yıkış sebebi: eski medeniyetin ‘Gebe’ olmayışından ileri geliyordu. Eski medeniyet yıkıldıktan sonra, doğan yeni medeniyetin hangi üretici güç, nasıl ‘ebesi’ oluyordu. Problem bu idi.

Yalnız bu noktanın aydınlatımı Tarihsel Devrimlerin en kör düğümünü çözebilirdi. Ne çare ki, Tarihsel maddeciliğin keşfedildiği günden beri, resmi Tarihsel bilimler (Fransızcanın akar deyimiyle ‘c’en etait fait’: işi bitik) duruma gelmişlerdi.” (Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, s: 24) 100 Engels 1894’de, ölümünden az önce, Marksizm’in bayağılaştırılmasına karşı H. Starkenburg’a yazdığı mektupta şunları der ve H. Kıvılcımlı, Üretici Güçleri yeniden tanımlarken bu mektuba dayanır: “Tarihin belirlendirici temeli olarak baktığımız ekonomik ilişkiler deyince bu ad altında şunu anlıyoruz: Belirli bir TOPLUM İNSANLARININ geçimlerini üretmelerini ve (işbölümü bulunduğu ölçüde) ürünlerini aralarında değiştirmelerini anlıyoruz. Demek bütün üretim ve ulaşım TEKNİĞİ bunun içindedir.

Kavrayışımıza göre, bu teknik, aynı zamanda ürünlerin değişim yordamı gibi, ürün üleşimini de, ve dolayısıyla, kandaş toplum sona erdikten sonra, sınıflara bölünüşü de, dolayısıyla, Devleti, Siyaseti, Hukuk, vs.’yi de belirlendi231

Demir Küçükaydın

sadece Teknikle değil, Coğrafya, Tarih ve İnsanla tanımlayarak çözmeyi denedi. Böylece Komün (“İlkel Sosyalizm”, “Barbarlık”) ve onun “Kolektif Aksiyon” yeteneği, üretici güçlerdeki bir üstünlük olarak ortaya çıkıyor ve “barbarlar”ın “Tarihsel Devrimler”i yapışı açıklanabiliyordu. Özetle, Kıvılcımlı Tarihsel Maddeciliğin kavram sistemi içinde Üretici Güçler kavramının yeniden tanımlanmasından,101 farklı üretim biçimleri rir. Ekonomik ilişkiler sırasına, ayrıca, o münasebetlerin üzerinde geçtikleri COĞRAFYA temeli de girer, ve çok kez GELENEKLE veya atalet hassasıyla alıkonularak daha önceki gelişim konaklarından beriye gerçekten aktarılmış KALINTILAR da, ve tabii gene bir sosyal biçimi dışardan çevreleyen ortam da girer.”

101 Dr. Hikmet Kıvılcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 78: “Diyalektik metotlu klasik Tarihsel maddecilik: hangi çağda olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve son duruşmada, ÜRETİCİ GÜÇLERle hareket ettiğini göstermiştir. Ama, özellikle her çağda ve hele bir çağdan ötekine geçiş konağı içinde, o yere ve zamana göre somut olarak hangi Üretici Güçlerin ayrı ayrı nasıl rol oynadıklarını araştırma ve bulma yetkisini, artık Felsefe yerine yalnız ve ancak olaylara dayanan sırf Bilime ısmarlamıştır. üretici Güçleri başlıca dört bölüme ayırabiliriz: l) TEKNİK: Toplumun tabiatle güreşinde kullandığı cansız araçlar ve kul­ lanımları. Aygıtlar, avadanlıklar (Aletler, cihazlar) ve metotlar (usuller), 2) COĞRAFYA: Toplumu doğrudan doğruya dışarıdan, daha doğrusu mekan içinde çevreleyen maddi ortam, İklim, Tabiat vs.

3) TARİH: Toplumu doğrudan doğruya içeriden, daha doğrusu zaman için­de çevreleyen manevi ortam. Gelenek, görenek kalıntıları vs.

4) İNSAN: Toplumun gerek dış maddi ortamını, gerek iç manevi ortamını teknik araçla işleyen Kolektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve şiddet anlamlı ‘Güç’, vs.

Sosyoloji bakımından yukarıdaki dört ÜRETİCİ GÜÇ dalından yalnız birisini, TEKNİK üretici gücü ele almak mümkündür; soyutlaştırılmıs (tecrit edilmiş) sosyal olaylar hiç değilse bir kerteye dek teknikle aydınlatılabilir. Hele modern çağda Teknik olağanüstü gelişkin olduğundan, öteki üç grup üretici güç belirli süre için değişmez sayılırsa, yalnız başına Teknik üretici güçler, sosyal olayların gidişinde jalon (yol gösterici sırık) rolünü oynayabilir.

Tarih bakımından Teknikle birlikte, (Coğrafya-Tarih-İnsan) sözcükleriyle özetlediğimiz öteki üç üretici güç de ele alınmadıkça yeterli aydınlığa kavuşulamaz. Çünkü, Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalındaki gibi tek başına kalmış uyduruk insanın değil, gerçek insanın eylemidir. Gerçek insan: hem TOPLUM YARATIĞIDIR, hem TOPLUM YARATICI’dır. Tarih, o 232

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve sınıfların sembiyoz ilişkilerine (“eklemlenmelerine”, “etle tırnak gibi olmalarına”, “kaynaşmalarına”) kadar bir yığın devrimci değişiklikler yapar.

Başa dönersek, ilk bakışta, Troçki’nin ve Kıvılcımlı’nın insanlık tarihi bakımından birbirini tamamladığı, aralarında zımni bir iş bölümü olduğu kabul edilebilir. Birisi kapitalizm öncesi tarihte ve yirminci yüzyıldaki az gelişmişliğin gelişmesinde yoğunlaşır ve onu açıklar; diğeri özellikle yirminci yüzyıl Avrupa tarihinde yoğunlaşır ve onu açıklar. Bu tarih içindeki zımni iş bölümü, aynı zamanda Politika, Ekonomi (Troçkist Gelenek) ve Tarih (Kıvılcımlı) alanlarında bir iş bölümü gibi de görülür. Ayrıca sınıflar gibi aynı konuları ele aldıkları yerlerde neredeyse birbirlerinden habersizce benzer yaklaşımlar gösterirler.

Ne var ki, buraya kadar gördük ki, bu sadece bir ilgi alanı ve tarihsel dönem faklılığı, aynı paradigma çerçevesinde bir farklılık değildir. Ara­la­ gerçek insanın: belirli geçmişinden kalma gelenek göreneklerle, içinde yaşadığı belirli Coğrafya ve iklim şartlarına göre, belirli bir tekniğe ve metoda dayanarak yaptığı yaşama güreşinde, gene belirli bir seviyeye ulaşmış Kolektif aksiyonundan doğar ve gelişir. Tarihte her şeye can veren bu kolektif aksiyondur.

Onun için, araştırmamız SOMUT TARİH olduğu ölçüde, insan aksiyonunu, manivela gücüyle on kat, yüz kat, ve ilh. büyüten üretici tekniği elbet başta tutacaktır. Ama hele Antika Tarih Toplumunda yalnız başına teknik, insanı umutsuzluğa düşürecek kadar yavaş gelişmiştir. Buna karşılık her toplumun içinden çıktığı Tarih gelenek görenekleri, içine girdiği Coğrafya etki-tepkileri altında gösterilmiş, insanca kolektif aksiyon teknikten hızlı davranmıştır, denebilir. Onun için, özellikle antika Tarihte, dört küme üretici güçlerin dördünü birden hesaba katmak gerekir. Yalnız teknik, olayların tümüyle aydınlanmasını değil, şemalaştırılmasını bile yapmaya yetemez.

Modern Toplumda Teknik: maddi coğrafya ve Manevi Tarih üretici güçlerini öylesine kökten ve kolaylıkla havaya uçurabiliyor ki, toplum hareketinde yalnız teknikle, kolektif aksiyon karşı karşıya kalmış gibidir. Gene de, hangi toplum biçiminde olursa olsun insan: l) Kendinden önce gelmiş, geçmiş kuşaklardan arta kalan gelenek-göreneklere göre, 2) İçinde bulunduğu coğrafya ortamına göre, 3) Elinde tuttuğu Tekniğe göre bir kolektif aksiyon başarır. Tümüyle insanlığa, dört başlı üretici güçler içinde Teknik: en son duruşmada ağır basmıştır. Ama, Antika Tarihte her belirli Medeniyet için: Kolektif aksiyon üretici gücü azaldığı zaman, coğrafya üretici gücü durmuş, görenek ve geleneğin üretici gücü dağılmış, Teknik gerilemiştir. Böyle bir Medeniyet karşısında: tekniği daha güçlü olmasa bile, yeni bir coğrafya üretici gücü temsil eden gelenekgörenek ve Kolektif aksiyon güçleri daha üstün olan geri bir barbar toptum, kolayca zafer kazanmıştır.”

233

Demir Küçükaydın

rında paradigma farklılıkları da vardır. Bunun ardında evrimin farklı sorunlarına yönelme, farklı varsayımlara dayanma ve onları sorgulama vardır. Bu farklılık da eşit derinlikte, eşit konumda iki paradigmanın farkı değildir, biri diğerini içermektedir. Kıvılcımlı evrimin çok daha karmaşık sorunlarını da ele alır bu nedenle Troçki’den daha kapsamlı ve derindir.

Diğer bir ifadeyle Troçki ve Kıvılcımlı Evrim Teorisinin evriminin iki farklı aşamasına karşılık düşerler. *** Yukarıda Marksizm’in üç kaynağından söz ettik, ama son yıllardaki çalış­ maların ortaya çıkardığı gibi, Marksizm’in bir de dördüncü bir kaynağı daha bulunmaktadır. Bu kökleri Rousseau’ya kadar giden Kapitalizmin Romantik Eleştirisidir. Marksizm’in ruhuna sinmiş102 olan bu kaynağı, ikinci ve üçüncü Enternasyonal döneminin ilerlemeci ve iyimser tarih yaklaşımı bakımından bastırılmış ve unutturulmuştur. Batı Marksizmi ama özellikle Frankfurt Okulu sadece Alman Felsefesi’ni değil, ama aynı zamanda bu Marksizm’in unutulmuş bu dördüncü kaynağının, kapitalizme Romantik tepki veya Eleştirinin bir devamı olarak da görülebilir.

Aynı şekilde Kıvılcımlı da özellikle antik uygarlıklar karşısında komünü öne çıkarışı ve tarihi açıklamada bu unutulmuş manevilaya dayanışıyla Marksizm’in bu unutulmuş derin dip akıntısının günyüzüne çıkışıdır. Bu aynı zamanda Batı Marksizm’i ve Kıvılcımlı’nın bir ortaklığı ve paralelliğinin de görünümüdür.

Bu gelenek insan doğa ilişkisi bağlamında yüzyılın sonunda ortaya çıkacak çevre ve barış hareketlerinin bir habercisi gibi olmakla kalmaz,103

102 Kökleri ta Rousseau’ya kadar giden, İlkel Komünizm karşısında Marks ve Engels’in gösterdikleri ilgi ve coşkunluktan, Sismondi’den yapılan alıntılara veya Balzac’ın eserlerinin değerlendirilmesine kadar her yerde vardır bu kaynak.

Marksizm’in bu kaynağının, bu “eksik halka”sının tekrar ortaya çıkarılmasında Mihael Löwy’nin çalışmalarını özellikle belirtmek gerekir. Şu derlemede bu konuda birçok yazı bulunmaktadır: Michael Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, 1999, Ayrıntı Yayınları.

103 P. Anderson, Batıda Sol Düşünce, s. 125–126: “İnsan ile Doğa arasındaki ilişki konusunda Frankfurt okulunca geliştirilen görüş, bu türün en kapsamlı ve şaşırtıcı teorisiydi.”

234

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tek­niğin diğer bir ifadeyle üretici güçlerin tarafsızlığı varsayımını sorulamaya başlar.104 Bu geleneğin kısmen yoğunlaştığı, insan doğa ilişkisinde doğanın egemenlik altına alınması yaklaşımının sorgulanması ister istemez üretici güçlerin tarafsızlığı, üretim koşullarının yok edilmesi gibi sorunları gündeme getirme potansiyeli taşır ama bu sorunun daha olgunlaşmış biçimde gündeme gelmesi için yüzyılın sonuna doğru barış ve ekoloji hareketlerinin ortaya çıkması gerekecektir.

Ama Batı Marksizm’i geleneğinin esas katkısı, evrimin bir ilerleme olarak kavranılmasına karşı, Aydınlanma’nın Marksizm’e sızmış bu etkisine karşı çok uyarıcı yaklaşımında ve tüm tarihe başka bir ışık altında bakmasındadır.105 *** Devrim denen olay son duruşmada, üretici güçler ile o zamana kadar üretici güçlerin gelişmesine ortam olmuş üretim ilişkilerinin bu güçlerin gelişmesinin önünde bir engel olması ve bu engelin yıkılmasıdır. Devrim, evrimin sınıflı toplumlardaki ihtilaçlı karakterinin somut görünümüdür.

Elbette sınıfların ve devletin olmadığı toplumlarda da evrim belli birikimler ve sıçramalarla gerçekleşir, ama bunlar fizik bir zoru gerektirmezler. Bunların gelişimi tıpkı omurgalı hayvanların gelişimi gibidir. Bir 104 M. Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, s. 234: “Bu, modern endüstriyel-teknolojik yapının ister kapitalist ister sosyalist tarzda kullanılabilecek tarafsız bir araç olduğu anlamına mı gelir? Yoksa şimdiki teknolojik sistemin doğası onun kapitalist kökeninden mi etkilenmektedir? Bu ve pek çok benzer soru Marks tarafından yanıtsız bırakıldı. Ancak makineleşme üzerine yazdıklarının diyalektik niteliğinin büyük kısmı –onun gelişiminin çelişkin karakterini kavrama çabası– kendinden sonraki teknolojik ilerlemenin büyüsüne kapılan ve kazanımlarını takdis ederek yücelten Marksist literatürde kaybolmuştur.

Walter Benjamin modern teknoloji sorunlarıyla sistematik biçimde asla ilgilen­ medi. Ancak yazılarında, bu sorunlara eleştirel düşünceyle yaklaşan ilk Mark­ sist düşünürlerden biri olarak onu ayrı bir yere koyan dikkat çekici bir içgörü bulabiliriz.”

105 Kapitalizme karşı romantik eleştirinin toplumsal kökleri elbette Komün’dedir.

Avrupa bir bakıma Komün’den kapitalizme geçtiği için Romatik eleştiri Batı’da ortaya çıkabilmiştir. Doğu’da ise Romantik eleştiri Din kitaplarındaki cennet olarak, genel olarak uygarlık karşısında bir eleştiri olarak yaşar. Bu bakımdan Kıvılcımlı’nın eseri de, kapitalizm karşısında çok iyimser bir bakış içinde olmasına rağmen, uygarlık karşısında, bu romantik gelenekle tam bir uyum içindedir.

235

Demir Küçükaydın

insanın çocukluktan ergenliğe geçişi de bir devrimdir örneğin. Ama bu devrim hafif bazı sivilcelerle ve ergenlik bunalımlarıyla atlatılır. Ama bir kabuklunun veya böceğin ise “Çocukluktan” “Ergenliğe” geçmesi, bir kurdun bir kelebek veya kanatlı olması, sınıflı toplumdaki devrimlere benzer, eski kabuğun atılması için güç kullanımını gerektirir.

Memelilerdeki doğum, bir bakıma, kurtçukların kelebek veya kanatlı bir böcek gibi kozalarını parçalamalarına, yani sınıflı toplumlardaki devrime benzetilebilir. Ve aslında bu, toplumdaki devrim’in biyolojik âlemdeki karşılığıdır. Yavrunun o güne kadar içinde geliştiği biçim onun gelişimi önünde bir engel haline gelir ve bir tür devrim olur.

Bu nedenle Marks, Engels, Kıvılcımlı Devrim’i bir doğuma benzetirler her zaman. Bu benzetme sadece didaktik ve biçimsel bir benzetme değil, özsel bir özdeşliğin ifadesidir.

Fakat her doğum başarılı bir doğum olacak diye bir kural da yoktur.

Birçok doğum gerçekleşmez ve ana ile çocuk birlikte ölürler. Bu nedenle Marks ve Engels, daha Komünist Manifesto’da devrimin yanı sıra, başarısız doğum olasılığından, savaşan sınıfların toptan çöküşünden de söz ederler.106 Daha sonra Engels de bu açık uçluluğa bir teorik olasılık olarak AntiDuhring’te değinir.107 106 Marks-Engels, Komünist Parti Manifestosu: “Şimdiye kadarki bütün toplumların tarihi, sınıf savaşımları tarihidir. Özgür insan ile köle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustası ile kalfa, tek sözcükle, ezen ile ezilen birbirleriyle sürekli karşı-karşıya gelmişler; kesintisiz, kimi zaman üstü örtülü, kimi zaman açık bir savaş, her keresinde ya toplumun tümüyle devrimci bir yeniden kuruluşuyla ya da çatışan sınıfların birlikte mahvolmala­ rıyla sonuçlanan bir savaş sürdürmüşlerdir.”

Benzer şekilde Lenin: “Ne ezilen sınıflara uygulanan baskılar, ne de ezen sınıfların bunalımları, başlı başına devrim yaratabilir; ülkede, pasif baskıya katlanma durumunu aktif ayaklanma durumuna dönüştürecek bir devrimci sınıf olmadığı takdirde, bunlar sadece çöküntü yaratır.”

107 F. Engels, Anti-Duhring, zikreden: M. Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, s. 132: “Gerek modern kapitalist üretim tarzının yarattığı üretici güçler ve gerekse bu güçler tarafından oluşturulan mal dağıtım sistemi, bizzat bu üretim tarzıyla yakıcı biçimde çeliştiği için ve aslında çeliştiği ölçüdedir ki, eğer modern toplumun tamamı yok olmayacaksa, üretim tarzında ve dağıtımında bir devrimin, bütün sınıf ayrılıklarını sona erdirecek bir devrimin gerçekleşmesi gerekir.”

236

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ne var ki, başlangıçtaki var olan bu açık uçlu tarih anlayışına dayanan metodoloji, Marks ve Engels döneminin tarihsel iyimserliği içinde giderek unutulur ve doğumun her halükarda gerçekleşeceği gibi bir anlayış, metodolojik bir zorunluluk olmamasına ve yanlışlığına rağmen, Tarihsel Maddeciliğe iyice yerleşir. Hatta giderek Evrim kavramı İlerleme kavramı ile karışmaya ve o anlamı yüklenmeye başlar. Bu iyimser tarih yaklaşımı, Marks’ın Devrimleri aynı zamanda “Tarih’in lokomotifleri” olarak tanımlamasında en veciz ifadesini bulur. İkinci Enternasyonal bir pozitivizme ve reformlar politikasına saplandıkça ve kapitalizm emperyalizm ile birlikte çürüme çağına girdikçe devrimin acilliğini ve güncelliğini vurgulamak ve İkinci Enternasyonal ile sınırları netleştirmek için, Marksizm’in unutulmuş açık uçlu, çöküş olasılığını da devrim olasılığı kadar içeren tarih anlayışına tekrar vurgu yapılmaya başlandı. Örneğin Rosa Luxemburg, “Ya Barbarlık ya Sosyalizm” şiarıyla tam da bunu yapıyordu. Bu şiarla söylenen doğum (Devrim) için koşulların aşırı olgunlaşmış olduğu, devrim olmadığı takdirde, bir çöküş yani barbarlığın içine düşüleceği idi. Bizzat savaş bu barbarlığın bir ifadesi olarak ortaya çıkıyordu.108 Böylece devrimlerin tarihin lokomotifi olduğu, ilerleyen bir tarih imgesinden, tekrar doğum imgesine, açık uçlu tarih imgesine, yani kaynağa bir dönüş oluyordu. Ne var ki, Luxemburg, Lenin, Troçki gibi Devrimci Marksistler bu vurguyu yaparken, Tarihsel Maddeciliğin metodolojik bir ilkesini ele almak ve ilerleyen bir tarih anlayışıyla hesaplaşmaktan ziyade, Devrimin acilliğini ve güncelliğini, koşulların olgunlaşmışlığını vurgulaAyrıca yine aynı kitapta: “Onun kendi üretici güçleri denetiminin ötesinde gelişmiştir ve bir doğa yasasının zorlaması gibi burjuva toplumunun bütününü ya yıkım ya da devrime doğru sürüklemektedir.”

108 Rosa Luxemburg, Junius Risalesi, Zikreden, M. Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, s. 131–132: “Friedrich Engels bir keresinde şöyle demişti: Kapitalist toplum, ya sosyalizme doğru ilerlemek ya da barbarlığa geri dönmek gibi bir ikilemle yüz yüzedir...

Bugün, Engels’in yaklaşık bir kuşak önceki kehanetindeki gibi dehşet verici bir önermenin önünde duruyoruz: Ya emperyalizmin zaferi, bütün kültürün yıkımı ve Antik Roma’daki gibi nüfusun boşalması, harap olma, yozlaşma, büyük bir mezarlık; ya da sosyalizmin zaferi, yani uluslararası proletaryanın emperyalizme karşı, onun yöntemlerine karşı, savaşa karşı bilinçli mücadelesi.

Dünya tarihinin ikilemi, hassas bir dengede proletaryanın kararını bekleyen kaçınılmaz seçeneği budur.”

237

Demir Küçükaydın

mak için; sosyalist bir devrim için koşulların olgunlaştığını hatta çürümeye yüz tuttuğunu vurgulamak için “Ya Barbalık” diyorlardı. Bu nedenle devrimin acilliğine ve güncelliğine yapılan bu vurgu, ilerleyen bir tarih anlayışıyla bilinçli bir hesaplaşmayı ve kopuşu getirmiyordu ve metodolojik olmaktan ziyade politik bir anlama sahipti. “Ya barbarlık ya Sosyalizm”in açık uçluluğu, daha ziyade programatik ve stratejik bir sorunla ilgiliydi.109 *** Bu programatik ve stratejik sorun şöyle özetlenebilir: Marks ve Engels, 1848 devrimleri döneminde dünyanın sosyalizm için olgunlaştığı varsayımından hareketle Manifesto’yu yazmışlardı. Daha sonraki gelişmelere bakarak, bu tespitlerinde yanıldıklarını söylemişler, henüz sosyalist bir devrim için koşulların olgunlaşmadığını, kapitalizm henüz olanaklarını tüketmediğini gelişmeler gösterdi soncuna ulaşmışlardı.110 Bunun mantıki sonucu olarak da,111 Partilerin acil programları, Almanya gibi ülkelerde, 109 Bunu tersinden Löwy de ifade etmektedir. Engels’in ve Rosa’nın satırlarını kıyaslarken şunları yazar: “Rosa Luxemburg’un metni ile Engels’inki arasındaki farklılık açıktır: (a) Engels sorunu tamamen ekonomik terimlerle, Rosa ise siyasal terimlerle ortaya koyar. (b) Engels, şu ya da bu çözümü belirleyebilecek toplumsal güçler sorununu ortaya atmaz: Bütün metin sadece üretim güçleri ve üretim ilişkilerine yer verir. Öte yandan Rosa, şu ya da bu yönde ‘dengeyi bozacak’ olanın proletaryanın bilinçli müdahalesi olduğunu vurgular. (c) Engels’in ortaya koyduğu seçeneğin daha çok retoriksel olduğuna, sosyalizm ile ‘modern toplumun yok olması’ arasında gerçek bir seçimden çok sosyalizmin zorunluluğunu ad absur­ dum (anlamsızlaşana kadar) kanıtlama sorunu olduğuna dair açık bir izlenim edinmek mümkündür.” (M. Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, s. 133) 110 F. Engels, Fransa’da Sınıf Savaşları’na Giriş: “Tarih bizi ve benzer düşüncede olanların hepsini haksız çıkardı. Tarih gös­terdi ki, kıta üzerinde iktisadi gelişme durumu, o zaman kapitalist üretimin kaldırılması için henüz yeterince olgunlaşmamıştır. Ve Tarih, bunu, 1848’den bu yana bütün Kıta’yı kaplamış olan ve Fransa’da, Avusturya’da, Macaristan’da, Polonya’da ve son olarak da Rusya’da büyük sanayiye ancak şimdi gerçekten söz hakkı veren ve Almanya’yı birinci sınıf bir sanayi ülkesi durumuna getiren –bütün bunlar kapitalist bir temel üzerinde, yani 1848’de pekala genişlemeye elverişli bir temel üzerinde olmak üzere– iktisadi devrim ile kanıtlandı.”

111 Çıkarsama şu varsayıma dayanmaktadır: “İçerebildiği bütün üretici güçler gelişmeden önce, bir toplumsal oluşum asla yok olmaz; yeni ve daha yüksek üretim ilişkileri, bu ilişkilerin maddi varlık ko238

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kapitalizm çerçevesinde işçilere sosyalizm mücadelesi için en ileri koşulları sunacak olan bir Demokratik Cumhuriyet talebinde ifadesini buluyordu.

Bunun fiili sonucu Gotha ve Ergfurt Programlarında da görüldüğü gibi, sosyalist devrim mücadelesinin ya da sosyalist Programın, demokratik devrim veya reformlar sonrasına ertelenmesiydi.

Rosa, Lenin, Troçki’nin buna itirazı ilkesel değil, olguya ilişkindi, yani artık emperyalizm aşamasına gelindiğini, savaşların da gösterdiği gibi, koşulların olgunlaşmış olduğunu, dolayısıyla sosyalist devrimin günün sorunu olduğunu söylüyorlardı.

Dikkat edilirse bu tartışma evrim teorisi bakımından bir derinleşmeyi gerektirmez. Kıvılcımlı ve Troçki’nin evrim kavrayışına yaptığı katkılara ihtiyaç yoktur bu tartışma ve sonuç için. Bütünüyle Önsöz’de ifade edilen sorunlar alanında bulunulmaktadır. Sorun verili durumun ne olduğudur; olgunlaşmış mıdır, olgunlaşmamış mıdır? Cevap olarak üretici güçlerin gelişmesinin artık olgunlaştığı noktasından hareket edilmektedir ve devrim olmadığı takdirde barbalık olacağı söylenmektedir.

Bu nedenle, bu tartışma evrim teorisinin evrimi bakımından bir yenilik ve derinleşme içermez. Sadece programatik olarak sosyalist devrimi acil bir sorun olarak gündeme koyar. Böylece, demokratik bir cumhuriyet ile ilerde koşullar olgunlaştığında, sosyalist devrim için işçilere en elverişli koşulla­ ra ulaşmaktan, verili koşullardan sosyalist devrime nasıl geçileceği soru­ nuna geçilir. Bunun programatik ifadesi ise, “Spartakistler Ne İstiyorlar?

(Luxemburg), “Yaklaşan Felaket” (Lenin) ve “Geçiş Programı” (Troçki) gibi metinlerde somut ifadelerini bulan Geçişsel Talepler oluyordu.112 şulları, eski toplumun bağrında çiçek açmadan, asla gelip yerlerini almazlar.”

(Karl Marks, Önsöz) 112 Leon Troçki, Komünist Manifesto’nun Doksanıncı Yıl Dönümü: “Manifesto, devrimci bir dönem için formüle edilmiş kapitalizmden sosyalizme doğrudan geçiş dönemine karşılık gelen on talebi (II. Bölümün sonu) içeriyor.

1872 baskısının Önsözünde Marx ve Engels bu taleplerin kısmen eskidiğini ve ne olursa olsun bunların ikincil önemde olduğunu ilân ettiler. Reformistler bu değerlendirmenin hemen üstüne atlayıp bunu, devrimci geçiş taleplerinin yerlerini, sonsuza değin çok iyi bilindiği gibi burjuva demokrasisinin sınırlarını aşmayan sosyal demokrat ‘asgari programa’ bıraktığı şeklinde yorumladılar.

Aslında Manifesto’nun yazarları kendi geçiş programları üzerinde yaptıkları ana düzeltmeyi, tam bir kesinlikle göstermişlerdi: ‘İşçi sınıfı sadece hazır devlet makinesini ele geçirip onu kendi amaçları için kullanamaz.’ Diğer bir deyişle, düzeltme burjuva demokrasisi fetişizmine karşı yöneltilmişti. Marx daha sonra kapitalist devlete karşı komün tipi devleti savundu. Bu ‘tip’ devlet 239

Demir Küçükaydın

Yani geniş yığınların acil ihtiyaçlarına öyle talepler formüle edilmektedir ki, bu talepler hem o acil sorunlara bir somut cevaptır, hem de aslında doğrudan kapitalizmi tasfiye anlamı taşımamalarına rağmen gerçekleşmeleri fiilen kapitalizmin tasfiyesini ve tasfiye için geniş yığınların mücadele içinde siyasi olgunlaşma ve örgütlenmesini getirir. Böylece gelişmiş ülkeler için, henüz koşulların olgunlaşmadığı tespitinden kaynaklanan AsgariAzami Program ayrımı anlayışının yerini, koşulların aşırı olgunlaşmışlığı tespitinden kaynaklanan Geçişsel Talepler denen, devrimin ve sosyalizmin güncelliği ve acilliğinden yola çıkan yeni bir program anlayışı alır.

Komünist Enternasyonal’in ilk dört kongresinde sistemleştirilmeye çalışılan bu anlayış daha sonra terk edilmiş ve unutulmuştur. Bu anlayışı Komünist Enternasyonal’in ilk dört kongresini geleneğini devam ettiren Troçki’nin adına bağlı gelenek yaşatmaya çalışmıştır.113 Stalinizm’in yükselişi aynı zamanda koşulların aşırı olgunlaşmışlığı ve devrimin acilliği ve güncelliği perspektifi yerine yine İkinci Enter­nas­ yonal’in demokratik reform taleplerine geri dönüş yapmıştır işçi hareketinde. Ne var ki, evrim teorisinin evrimi konumuz olmadığından bu bahsi burada kesiyoruz. *** Tam da gerçek tarih açık uçlu olduğu için ve devrim ilerleyen bir lokomotife değil, doğuma benzediği için, koşullar aşırı olgunlaşıp da devrim olmayınca, barbarlık alternatifi faşizmlerle ve korkunç savaşlarla bir gerçeklik haline gelince ve devrim (doğum) bir türlü gerçekleşemeyince, tarih bir uçuruma gidiş olarak, devrimler de uçuruma gidişi engelleyen “imdat frenleri” (Walter Benjamin) olarak görülür. Böylece devrimci ve eleştirel Marksizm içinde, Aydınlanma kalıntısı ilerleyen bir tarih anlayışının ciddi bir sorgulanması ve bunun bilincine varılması başlar. sonradan çok daha net bir biçimde sovyetler şeklini aldı. Bugün sovyetler ve işçi denetimi olmaksızın devrimci bir program olamaz. Kaldı ki Manifesto’nun barışçıl parlamenter etkinlik çağında ‘ilkel’ görünen on talebi, bugün gerçek anlamlarını bütünüyle yeniden kazandı. Diğer yandan sosyal demokrat ‘asgari program’ ise ümitsiz bir şekilde antika haline geldi.”

113 Troçkist gelenek içinde bu anlayışın uğradığı çarpılma, yani hedeflenen toplumu programlaştırmayı prensip olarak reddetme ve yöntemin dogmatik bir reçete haline dönüştürülmesi ayrı bir konudur. Bu sorunları M. Yenice’nin (Orhan Koçak) Devrimci Marksizm’de “Geçiş Programı” Anlayışı adlı kitabının eleştirisinde daha Niğde Cezaevi’ndeyken ele almıştık.

240

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Benzer bir durum ile Kıvılcımlı, Antik Tarih’te karşılaşır. Antik Ta­ rih’te aslında sadece ezen ve ezilen sınıfların toptan çöküşleri vardır, yani Marks’ın tanımladığı anlamda devrimler yoktur. Ama bu çöküşler aynı zamanda o medeniyeti yıkan barbarların uygarlığa geçişi, dolayısıyla o uygarlığı yeniden canlandırması anlamına geldiğinden, bir “Tarihsel Devrim” karakteri de taşırlar. Yani Antik Tarih’te devrimler aynı anda hem bir “im­ dat freni” hem de bir “lokomotif ” olarak görülürler.

Her uygarlığın içinden bakıldığında, her uygarlık çöküşe doğru bir gidiştir. Devrimler birer imdat frenidir. Antik tarihin tümü açısından bakıldığında, sürekli tekrarlanan bir çöküşler tarihi vardır. Kapitalizme geçişten sonra tarihsel olarak iyimser bir açıdan bakıldığında, bütün o çöküşler ve tekrarlar, kapitalizmin, dolayısıyla sosyalizm için koşulları hazırlayan sistemin, ortaya çıkabilmesi için toprağın gübrelenmesi ve humuslanması, canlıların (kapitalizmin ve sosyal devrimlerin) ortaya çıkması için organik çorbanın oluşumu gibi görünür. İşte Kıvılcımlı, tarihi tam böyle görür.114 Tarihte hep çöküşler yaşanmış ve bunlar tekrar etmiştir, ama kapitalizmle birlikte sosyal devrim bulunmuştur. Artık bir çöküş olmayacaktır.115 Dolayısıyla tarihte sürekli tek114 Dr. H. Kıvımcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 3: “Onun için Tarihsel Devrim medeniyetlerin sonu değil, bir çökkün medeniyetin sonu doğacak bir medeniyetin de başlangıcı olur.”

“Modern çağ Tarihinin geçiş ve atlayış kanunları Sosyal devrimler kanunu olmuştur. Modern çağda, modern üretici güçlerin hızını, hiçbir eskimiş çökkün üretim münasebeti sonuna dek ve antika medeniyette olduğu kadar kesince engelleyememiştir. Tersine yeni üretici güçlerin dev gelişimi, Toplum içinde yeni ve tarihsel misyonlarını, yarım yahut tam şuurla sezip benimsemiş ve çökkün gerici sınıflara dayatmayı bilmiş, yeni sosyal sınıflar yaratmıştır.” (Age.) 115 Dr. H. Kıvılcımlı, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 3: “En az 300 yıldanberi Tarihsel Devrim (Bir medeniyetin körü körüne ve toptan yıkılması) gidişi durmuştur. Modern İngiliz devrimiyle birlikte, insanlık bir aşama daha hayvanlıktan kesince kurtulmuş: SOSYAL DEVRİMLER (Bir medeniyet yıkılacağına, bir sosyal sınıf tehakkümünün yıkılıp gitmesi) çağı açılmıştır. Sosyal kollektif aksiyon gücü bu yönde yarım veya tüm ÖRGÜTLENMEye ve BİLİNCE ulaşmıştır. Gobineau kontlarının yahut mister Toynbee’lerin yeryüzünde ötmesini bekledikleri baykuşlar ötemeyeceklerdir.

Emperyalizmin medeniyeti yıkacak sanılan iki korkunç Cihan Savaşı tersini ispatlamakla sonuçlanmıştır. Modern Sosyal aksiyonun gidişini ve insan bilinci­ ni (Tarihsel Devrimler patlatarak), kadim kapalı Hint ve Çin medeniyetlerinde görülen SOSYAL KASTLAŞMAlar biçiminde ‘1000 YIL’ dondurabileceğini 241

Demir Küçükaydın

rarlanan çöküşler ilerleme gibi ya da daha doğrusu ilerleme için toprağın hazır­lanması gibi görünür.

Ama kapitalizmde sosyal bir devrimin olmaması ve olamaması sonucu, (bunun nedeninin ne olduğu, yani işçilerin eski tarihin ezilenleri gibi nes­ nel olarak yeteneksiz mi olduğu yoksa öznel nedenlerle mi yeteneksizlik gösterdiği ayrı bir konudur) modern uygarlık da klasik uygarlıklar gibi, bir çöküşe gidiş olarak görülür.

Bu durumda çöküşe giden o uygarlığın içinden, devrimler birer lokomotif değil, birer imdat freni olarak görünürler. Modern uygarlığın bu gidişi ve Antik uygarlıklarla gösterdiği bu paralellik, Bahro gibilerin örneğin Roma ve kapitalist uygarlıklar arasındaki benzerliklere yoğunlaşmalarını paralellikler kurmalarını getirmiştir.

Ama bütün bunlar aslında bir tek şeyi gösterir: tarihin veya evrimin ne ilerleme ne de gerileme olduğunu; ilerlemenin ve gerilemenin, öznel, değer yüklü, çağın ruhuyla damgalı kavramlar olduğunu. Bu bakımdan soyut olarak ele alındığında ikisi de aynı derecede yanlış ya da doğrudur.

Ama kötümser tarih bakışı, hem ilerlemeci bir anlayışın evrim kavramının yerini aldığının görülmesini sağladığı için, hem de verili duruma ve gerçek tarihe daha uygun düştüğü için, somut tarihte, evrimin kavranışında bir derinleşme anlamına da gelir.

Tarih bir gidiştir sadece o kadar. Bu gidiş, sınıflı toplamlarda özellikle çok ihtilaçlı bir gidiştir. Doğum her zaman olmayabilir, o zaman bir çöküş ortaya çıkar. Bir devrim sonrasının ilk dönemlerinde elbette devrimler bir ilerlemenin motoru gibi görünürler, ama devrimin olamadığı, ana ve çocuğun yok oluş tehlikesinin giderek arttığı dönemlerde onlar ana ve çocuğu ölümden kurtaran bir müdahale, bir imdat freni gibi iş görürler.

Böylece devrimlerin birer doğum olması imgesi, sadece devrimi değil, devrimin niye ve hangi koşullarda bir “lokomotif” veya “imdat freni” olarak görüldüğünü ya da tarihin bir ilerleme ya da çöküşe gidiş olarak göründüğünü de açıklar.

Bu anlamda “Batı Marksizmi” geleneğinin evrim kavrayışına belli bir katkı yaptığı; kötümser tarih kavrayışıyla, iyimseri dengeleyip bilince çıkaruman faşizm birkaç 10 yıllık zorbalığının kefaretini, kendi kendisini fareler gibi bodrumlarda yakmakla ödemiştir. 19 uncu yüzyılkâri çakaralmaz zırhlı ve savaşçıl gösterilerle, yahut (namuslu insanlar önünde hapishane külhanbeyliğiyle ikide bir sustalı çakısını düşürmesini andıran) ‘İhtilâl’ ve asker çıkartmalarla bir üçüncü Cihan Savaşı da patlatılsa, Çağdaş uygarlık yıkılamıyacaktır.

Tarihsel Devrimler çağı en az 300 yıldanberi kesince gömülmüştür.”

242

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

dığı söylenebilir.116 Hemen görüleceği gibi, bu katkı, hem Klasik Marksizm geleneğini sürdüren Rosa, Lenin, Troçki’lerin “ya Barbarlık ya Sosyalizm” vurgusuyla, hem de Kıvılcımlı’nın Tarihsel Devrimlerin birer çöküş olduğu katkısıyla tam bir uyum içindedir ve onu derinleştirir. Bu, üç gelenek arasında metodolojik bir uyum ve iç tutarlılığın da bir görünümüdür. *** Buraya kadar Marks’ın görüşlerini sadece Önsöz’de ifade ettiği şekildeymiş gibi kabul ettik ve Marks sonrası dönemde toplumsal evrim kavrayışındaki gelişmeler ve bu gelişmelere yol açan sorunlardan söz ettik. Ama aslında Marks’a haksızlık ettik. Bu haksızlığı söz konusu üç dip akıntısının özgüllüğünü ve katkılarını vurgulayabilmek amacıyla yaptık.

Ama bu haksızlığımızın ek bir tehlikesi de bulunmaktadır: bu katkıların Marks’ın yöntemiyle bir ilişkisi bulunmadığı gibi sonuçlar çıkarmaya da yol açabilir. Bu nedenle, bu haksızlığı ve yanlış yorumlamaya yatkınlığı giderelim.

Marks’ın bu bölümün başında aktarılan Önsöz’ün o klasik satırları, dikkatli okunursa, Marks’ın Önsöz’ü yazdığı andaki (1859’daki) görüşlerini değil, Önsöz’de sözünü ettiği tarihteki, yani 1840’ların ortasında Tarihsel Maddeciliği keşfettiği andaki görüşlerini aktardığı görülür.

Aynen şöyle yazar: “Ben ekonomi politiği incelemeye, Paris’te başlamıştım ve bu incelemeye, Bay Guizot’nun hakkımda verdiği sınır dışı edilme kararı sonucu göçmek zorunda kaldığım Brüksel’de devam ettim. Ulaşmış olduğum ve bir kez ulaşıldıktan sonra incelemelerime kılavuzluk etmiş olan genel sonuç, kısaca şöyle formüle edilebilir:” O bizim de aktardığımız klasikleşmiş satırlar bu aktarılan cümledeki üst üste iki noktadan sonra gelir. Bunlar sonraki çalışmalarına “Kılavuzluk” etmiştir, ama o satırları yazdığı gündeki görüşleri değildir. Eğer o günkü görüşleri kabul edilirse, en azından sonraki çalışmalarında bu görüşlerinin hiç değişmediğini, gelişmediğini kabul etmek gerekir. Bu da gerçeğe uymaz.

Bundan sonra bizzat Marks’ın görüşleri de bir evrim geçirir ve Marks’ın evrimi de gerekli değişiklikler yapıldığında yukarıda üç geleneğin katkı116 M. Löwy, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, s. 211: “Sosyal Demokrat ve vulgar Marksistlerin, ilerlemenin otomatik, karşı ko­nul­ maz ve sınırsız bir gelişme olduğu mitine karşı Benjamin, devrimi, tarihin sü­ rek­liliğinde kurtarıcı bir kesinti, tarih treninde imdat frenine uzanma olarak anladı.”

243

Demir Küçükaydın

ları bağlamında anlatılan evrimin bir benzeridir. Ne var ki, bu evrimin sonraki aşamaları, örneğin Önsöz’ün yazıldığı tarihteki veya daha sonraki bir tarihteki durumu, bu Önsöz’de açıklandığı gibi açıklanmaz hiçbir zaman. Ama bu evrim uygulamalarda vardır ve bazı mektup ve önsözlerde de değinmeler olarak vardır.

Bu büyük harflerle ifade edilmemiş, yer yer kısaca değinilmiş ve uygulanmış biçimiyle Marks’taki evrim fikrinin evrimi, yukarıda anlatılan Marks sonrası evrimle tam bir uyum ve paralellik içindedir ve bu üç farklı kanalın aslında birbirini tamamladığının ve Marks’ın öğretisiyle iç tutarlılık içinde bulunduğunun, en esaslı kanıtlarından biridir.

Bunlardan birine, yani Komünist Manifesto’nun ilk satırlarında ortaya çıkan açık uçlu tarih anlayışına kısaca daha önce değinmiştik.

Ama Marks’ta Troçki’nin “eşitsiz ve bileşik gelişim” dediği evrim anlayışı da aynen vardır. Bunun birçok örnekleri verilebilir. Troçki de Stalinizmle polemiklerinde, görüşlerinin Marks’ın görüşleriyle tam bir uyum içinde olduğunu kanıtlamaya çalışırken bunları sık sık zikretmiştir. Örneğin Marks ve Engels’in, o zamanlar yirminci yüzyıl başının Rusya’sı gibi olan Almanya’yı kast ederek, Almanya başlar, Fransa sürdürür, İngiltere tamamlar tarzında bir sosyalist devrim beklentisi içinde olmaları zikredilebilir. Bu Lenin ve Troçki’nin yaklaşımlarından hiç de farklı değildir.

Yine Marks-Engels’in Almanya’da Köylüler savaşının ikinci bir baskısıyla desteklenecek bir işçi devrimi beklentisi117 de bizzat bu eşitsiz ve bileşik gelişim kavrayışına dayanır bizzat Troçki’nin de belirttiği gibi.

Keza, Marks ve Engels’in, Rus devrimcileriyle yazışmalarında, Batı Avrupa’da bir sosyalist devrim olması durumunda, Rus Komünü’nün (Mir) kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme geçebileceğine ilişkin söyledikleri de eşitsiz ve bileşik bir evrim kavrayışına dayanır ve bunun başka bir sonucunu ifade eder.

Ama sadece bu kadar değildir. Marks, yirminci yüzyılda merkez-çevre ekolünün ve Kıvılcımlı’nın problematize ettiği az gelişmenin gelişmesi ve sonra gelen biçimlerin önce gelen biçimleri aynı zamanda pekiştirmesi ve onlarla bir tür sembiyoza girmesi sorunlarıyla da karşılaşır ve bunları aynı biçimde çözer.

Başlangıçta Marks, tam da Önsöz’de ifade edilen biçime uygun olarak geri ülkelerin de ileri ülkelerin yolundan gideceği varsayımına dayana117 Marks 1856’da Engels’e şu satırları yazıyordu: “Almanya’da her şey prole­ tarya devriminin bir Köylü Savaşı’nın ikinci baskısı tarafından desteklenmesine bağlı olacak.”

244

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rak, sadece eski ilişkileri parçalamayı göz önüne alarak, Hindistan’daki İngiliz egemenliğini bir anlamda onaylar. Benzer şekilde, İngiliz işçilerinin İrlanda’yı kurtaracağı beklentisi içindedir.118 Ne var ki konu üzerine yoğunlaşıp, sadece tasfiye değil güçlendirme olduğunu; İrlanda’daki toprak sahipliği ile İngiliz sömürgeciliği arasında sembiyoz bir ilişki olduğunu görünce, bu sefer yine adını koymadan az gelişmenin gelişmesi sorunuyla karşılaşır.

Bu kaynaşma ve kapitalizm öncesi ilişkileri tasfiye etmeme, yeni bir özneyi ortaya çıkarır: İrlanda Kurtuluş Hareketi. Bunun sonucu olarak da, başlangıçta İngiltere işçi sınıfının İrlanda’yı kurtaracağı var sayılırken, bu sefer İrlanda’nın kurtuluşu İngiliz işçi sınıfının kurtuluşunun ön koşulu olarak görülür.119 Aynı sorunla bir de, soyut düzeyde Kapitalist toplumun analizinde karşılaşır. Marks, Kapital’de saf bir kapitalist toplum ile soyut düzeyde ilgilenir. Örnekleri İngiltere’den olmakla birlikte kapitalizmin niye İngiltere’de doğduğu veya başka yerde doğmadığı gibi sorularla ilgilenmez. Bu sorular ekonomi politiğin değil, sosyolojinin konusudur. Ekonomi politik metanın ortaya çıktığı andan itibaren geçerli olan ilişkileri ele alır. Zaten Marks’ın eserinin tükenmez ve kapitalizm var oldukça artacak tazeliğinin nedeni budur. Kapitalizmin genel tarihsel eğilimini ele alır, o yasaları açıklar ama onun somut biçimleri ile pek ilgilenmez.

Marks’ın anlatımı soyuttan somuta doğru gider, onun somut biçimleri üzerinde sonra yoğunlaşmaya başlar. Örneğin toprak üzerinde özel mülkiyetin olmadığı bir toplumda da kapitalizm mümkündür hem de bu ideal ve saf bir kapitalizme daha uygun, daha yakın bir kapitalizm olur. Ama somutta büyük toprak sahipliğinin olduğu bir dünyada doğar kapitalizm.

Burada, sermayenin saf hareketi bakımından hiç de gerekli olmayan yeni bir faktör girer devreye. Bu faktör hem kapitalizmi hem de kendini değiş118 Marks 1847’de şöyle diyordu örneğin: “Polonya Polonya’da değil, İngiltere’de kurtarılacaktır.” Keza Çartistlere de şunları diyordu: “Siz Çartistler ulusların özgürlüğü hakkında dindarca arzuları ifade etme zorun­­da değilsiniz. İç düşmanlarınızı yenilgiye uğratın, o zaman eski toplumun bütününü yenilgiye uğratmış olmanın bilinçli gururunu yaşayacaksınız.”

(Zikreden Horace B. Davis, İşçi Hareketi Marksizm ve Ulusal Sorun, s. 29) 119 Marks, S. Meyer ve A. Vogt’a yazdığı bir mektupta şöyle der örneğin: “İrlanda’nın ulusal kurtuluşu (İngiliz işçileri için) soyut adalet veya insani duy­ gular meselesi değil, kendi toplumsal kurtuluşlarının ilk koşuludur.” (Horace, B. Davis, Age., s. 75) 245

Demir Küçükaydın

tirir. Burjuvazi toprak sahiplerine rant öder. Bu tarımın geri kalmasına yol açar, vb. Yani, sembiyoz bir ilişki ortaya çıkar. Bu tıpkı tefeci bezirganlıkla, yani prekapitalist sermaye ile finans kapitalin sembiyoz ilişkisi gibidir.

Böylece Marks, aslında Azgelişmişliğin mekanizmalarını ele almak için gerekli metodolojik ipucunu da verir: Sermayenin somut tarihteki hareketinin, çarpılmalarının incelenmesi ve açıklaması.

Bu örneklerde görüldüğü gibi, Kıvılcımlı ve Troçki’nin evrim kavramı­ nın evrimine katkısı olarak söz edilenler Marks’ta da bulunmaktadır. Keza Komünist Manifesto’nun ilk satırlarındaki açık uçlu tarih ve çöküş olasılığı da hem Kıvılcımlı’nın “Tarih Tezi” hem de Benjamin’in kötümser ve devrimleri “İmdat freni” gören yaklaşımının köklerinin de Marks’ta bulunduğu çok açıktır. Bu olgu hem bu üç geleneğin Marks’ın öğretisinin eleştirel ve devrimci yöntemini farklı kanallardan sürdürdüklerinin; hem de birbirlerini tamamladıklarının, her birinin diğerlerinin açıklamasını da içinde barındırdığının ek bir kanıtıdır. *** Bu üç geleneği, birbirini tamamlayan bir kavram sistemi içinde birleştirmek ve konularının ve varlıklarının nedenini açıklamak, tam da devrimle­ rin tıpkı bir doğum gibi olduğu ve bir “ters geliş” ve olamayan doğum imgesinden, mümkün gibi görülüyordu. Bu ayrıca, Marksizm’in evrimini ve bizzat yanılgıların metodolojik nedenlerini de açıklama olanağı sunuyordu.

Böylece bu üç geleneğin bir tek kavram sistemi içinde toparlanması ve varlıklarının açıklanması bizzat yine bu geleneklerin kavramsal katkıları aracılığıyla mümkün oluyordu. Diğer bir deyişle Marksizm’in kendi konusu (Toplum) kadar, kendini (Toplum Bilimini), kendi varlığını, evrimini ve kaderini de açıklayan bir sistem olması, bir üst düzeyde tekrar gerçekleşmiş olabiliyordu.

Bu sentez denemesini Troçki ve Kıvılcımlı’yı birleştirmek için daha önce hapishanede yapmıştım, hatta 12 Eylül’ün olanaksızlıkları içinde, UFO hikâyelerini açıklamak için bu sentezden yola çıkan bir yazı yollamıştım bir doğa bilimleri dergisine. Daha sonra “Batı Marksizmi”ni ve Benjamin’i tanıyınca bunun onları da kapsadığını ve varlıklarını açıkladığını gördüm. Bu sentez denemesi şöyle özetlenebilir: Evet devrimler bir doğumdurlar. Ne var ki her hamilelik başarılı bir doğumla sonuçlanmaz. Bazen hafsala dardır, çocuk doğamaz ana da çocuk da ölür, bazen çocuk ayakları önde, yani “ters” gelir, bu da komplikasyonlara dolayısıyla da ananın ve çocuğun ölümüne yol açabilir.

246

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Marks’ın yanılgısı, kapitalizmle birlikte dünyanın sosyalizm çocuğuna hamile kaldığını görmesinde değildi, normal bir doğumun koşullarına ilişkin belirlemelerinde değildi, hamileliğin normal bir doğum ile sonuçlana­ cağını var saymasındaydı. Yani yanılgısı olgulara ilişkin bir yanılgıydı, yön­ temsel değil. Dolayısıyla gerçekleşmediğinde de tersinden doğrulanan bir öngörüydü. Yani doğum olmazsa, sosyalizm olmazsa insanlık yok olur.

Marks, normal bir doğum bekliyordu. Çünkü Marks’a ilhamını veren Fransız Devrimi normal bir doğumdu. Fransa Avrupa’nın en geri ülkelerinden biri değildi. Önceki Amerikan Devrimi de öyleydi. Marks’ın yakından tanıdığı devrimler birer normal doğum sayılabilirlerdi. Kaldı ki devrimler geri bir ülkede başlasa bile hızla yayılma özelliği gösteriyorlardı. 1848 devrimleri bütün Avrupa’yı baştanbaşa sarmış ve yayılma eğilimi göstermişti.

Yani doğum tersinden gelmeye başlasa bile yayılma özelliği nedeniyle hızla normal bir doğuma dönüşebiliyordu.

Marks-Engels çıkarsamalarını olaylardan, tarihten hareketle yapıyorlardı. Bu nedenle genelleme yaptıkları olgular göz önüne alındığında çıkarsamalarında bir yanlış yoktu. Ama çıkarsamalarını yaparken dayandıkları tarih dilimi çok sınırlıydı ve bu çok sınırlı olgulardan hareket ederek bir genellemeye gidiyorlardı ve bu da istisnayı kural gibi görmelerine yol açıyordu. Beş bin yıllık insanlık tarihi ve tarihsel devrimleri bilmiyorlardı. Bu evrenin küçük bir bölümüne bakarak tüm evrenin öyle olduğu çıkarsamasını yapmak gibiydi. Aslında evrenin bilinen bölümü (örneğin dünya ya da güneş sistemi) evrenin içinde bir istisnaydı.

Eğer sosyalist devrim Amerika, İngiltere, Fransa, Almanya gibi gelişmiş bir ülkede gerçekleşseydi, bu gidiş Önsöz’deki çıkarsamalara uygun olur ve normal bir doğuma karşılık düşerdi. Sosyalizm çocuğu normal bir doğumun sancıları içinde dünyaya gelirdi. Marks’ın yakın devrimlerin gözleminden çıkan beklentisi de tamı tamına buydu.

Hâlbuki sosyalizm çocuğu dünyaya normal bir doğumla gelmeye başlamadı. Tabiri caiz ise ayakları önde, “ters” gelmeye başladı. Hem de tam da Troçki’nin ifade ettiği “eşitsiz ve bileşik” gelişim yasası yüzünden.

Sosyalist devrimin ilk önce geri bir ülkede gerçekleşmesi, sosyalizm çocuğunun ayakları önde gelmeye başlaması gibiydi.

1848 devrimlerinin deneyi, bunun ciddi bir tehlike yaratmayacağı, devrimin hızla yayılacağı, ters gelişin kısa zamanda normal bir doğuşa dönüşeceği beklentisini besliyordu. Ama tıpkı Marks-Engels’in ters gelmeyi hesaplamaması gibi; Lenin ve Troçki’ler de Ters gelişin Normal gelişin yolunu açacağı, ona hız vereceğini beklentisi içinde olmuşlar ve bizzat ters 247

Demir Küçükaydın

gelişin normal bir doğumu zorlaştırıp onun önünde bir engel haline gelen komplikasyonlara yol açabileceğini hesaplamamışlardı.

Troçki ve Lenin’ler çocuğun ayakları önde gelmeye devam etmesi durumunda, yani Batı Avrupa’da devrimi kışkırtmaması ve oradan yardım gelmemesi durumunda, doğum olamayacağını, çocuğun öleceğini çok iyi biliyorlardı.120 Zaten tam da bu nedenle, Avrupa’da devrime itki vermek için, Avrupa’nın kendilerinin başladığına devam edeceği beklentisiyle cesaret etmişlerdi devrime. Bu nedenle Troçki, Devrim yayılmazsa yok olur diyordu. Yani ayakları önde gelmeye başlayan sosyalizm çocuğu, ileri ülkelerde devrim yoluyla, bir dönüş yapıp başı önde gelmeye geçmeliydi. Ayakları önde olsa bile doğumun başlamasının normal bir doğuma geçişi kolaylaş­ tıracağını (yani ileri ülkelerde devrimi itekleyeceğini) düşünüyorlardı. Bu umutla ve beklentiyle ayakları önde gelişe ebelik etmişlerdi.

Ama ayakları önde gelen devrim (yani geri bir ülkede başlayan devrim) ilk başlarda beklendiği türden etkiler yapar görünse de, kısa zamanda başı önde gelişe dönüşemedi (yani örneğin bir Alman devrimiyle desteklenmedi). Bu geliş süresi uzayınca, ayakları önde gelişin yarattığı komplikasyonlar, bizzat normal bir doğuma doğru dönüşümün önünde bir engel oluşturmaya başladı, yani ayakları önde geliş, belli bir noktadan sonra, bizzat başı öne çevirmenin önünde bir engel haline gelmeye başladı.

Geri bir ülkede devrimin hapsolması, üretici güçlerin geri düzeyi nedeniyle bürokratik bir diktatörlüğe yol açtı. Bu da, bu diktatörlüğün Ekim Devrimi’nin prestiji aracılığıyla, tüm dünya işçi hareketini felç etmesine ve böylece ileri ülkelerde devrim olanaklarının yitirilmesine yol açıyordu.

Bu olanakların yitirilmesi ve başarısızlıklar da yine bizzat devrimin yenilgisine dayanan sistemi, yani Stalinizm’i, pekiştirerek normal bir doğuma 120 Zikreden Troçki, Tek Ülkede Sosyalizm: “1906 Şubatında Lenin şöyle yazar: ‘Köylü hareketini sonuna kadar destekliyoruz, ama unutmamalıyız ki bu, sosyalist devrimi getirebilecek ve getirecek sınıfın değil, başka bir sınıfın hareketidir.’ ‘Rus devrimi’ diye açıklar 1906 Nisanında, ‘muzaffer olmak için gerekli güce sahiptir. Ama zaferinin meyvelerini koruyacak güce sahip değildir ... zira küçük ölçekli sanayinin çok geliştiği ülkelerde, köylüler de aralarında olmak üzere küçük ölçekli üreticiler, özgürlükten sosyalizme giderken kaçınılmaz olarak proletaryanın karşısına geçeceklerdir... Restorasyonu önlemek için Rus devriminin ihtiyaç duyduğu şey Rus yedek kuvvetleri değildir; onun dışarıdan yardıma ihtiyacı vardır. Dünyada böyle bir yedek kuvvet var mı? Evet, var: Batının sosyalist proletaryası.’”

Yani devrim normal bir doğuma dönüşmezse bırakalım sosyalisti bir yana, demokratik bir Rus devriminin bile yaşama şansı yoktur.

248

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

geçişin yolunu tıkıyordu. Stalinizm pekiştikçe ve kendi sonuçları nesnel koşullar haline geldikçe, giderek devrimin yayılma olasılığı kayboluyordu.

Bütün komplikasyonlarda olduğu gibi kendini besleyen bir süreç ortaya çıkıyordu.

Devrimin ileri ülkelere yayılamaması kapitalizmin varlığını sürdürmesine bu da özünde köylü hareketi olan ulusal kurtuluş savaşlarına yol açıyordu. Ama bu da bir köylü sosyalizminin yayılmasına ve sosyalist harekete ve düşünceye damgasını vurmasına ve devrimin ileri ülkelere yayılmasının önünde bir engel oluşturmasına ekstradan etkide bulunuyordu. Yani ayakları önde geliş, ayakları önde gelişlerin koşullarını pekiştiriyordu. İleri bir ülkede veya ülkelerde sosyalist bir devrimden başka bu ölüme doğru gidişi durduracak hiçbir çare yoktu, ama bizzat ters gelişin sonuçları da ileri ülkelerde sosyalist devrimi engelliyordu. 1929 Buhranı, İspanya İç Savaşı, hatta İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa, Fransa ve İtalya’da komünist partilerin gücü göz önüne alındığında, bir bakıma normal bir doğuma geçiş için bir olanaktılar ve tam da ters gelişin sonuçları, yani Stalinizm, bu şansı kullanmayı engellemiş bulunuyordu.

Bunun sonucu, modern burjuva uygarlığı, tıpkı antik tarihteki uygarlıkların yoluna girmiş bulunuyordu. Antik tarihte nesnel olarak devrimci sınıf olmadığı; köleler ve serfler bir devrimci sınıf oluşturmadığı için, devrimler olmuyor ve kıyametler kopuyordu; Modern Tarihte ise, Proletarya nesnel olarak bir devrimci sınıf olsa bile, ters gelişin ortaya çıkardığı komplikasyon sonucu, öznel nedenlerle, nesnel olarak tıpkı antik tarihin ezilen sınıfları gibi davranıyordu. Böylece devrim olamadığı için modern uygarlık da tıpkı antik uygarlıklar gibi çöküşe gidiyordu, faşizm ve savaş işçi sınıfının günahlarının cezası olarak ortaya çıkıyordu. Bugünahlar ise tersinden gelişin yol açtığı komplikasyonların sonucuydu. Sosyalizm çocuğu doğamadığı için ananın da çocuğun da (insanlığın da sosyalizmin de) ölümü tehlikesi ortaya çıkıyordu. Zaten “Ya Barbarlık Ya Sosyalizm” çığlığı tam da bu tehlikeyi anlatıyordu. *** Böylece yirminci yüzyıldaki tarihin ayakları önde geliş ve onun yol açtığı komplikasyonlar olarak ele alınması sadece modern tarihi daha derinden anlamayı mümkün kılmıyor; bizzat Marksizm’in, yukarıda anlatılan heretik geleneklerde gerçekleşen evriminin de niye öyle gerçekleştiğini anlama ve açıklama olanağı da sunuyordu.

249

Demir Küçükaydın

Troçkist gelenek bu tersine gelişin mekanizmalarını (eşitsiz ve bileşik gelişim) ve yol açtığı komplikasyonları (Bürokratik karşı devrim) açıklıyor ve bizzat bu komplikasyonlar Troçkist geleneğin konusunu oluşturuyordu.

Bu gidiş sonucu, işçi hareketine Stalinizm’in egemen olması, eleştirel Marksizm’in politik konularla ilgili olduğu sürece marjinal ve küçük grup­la­rı etkileyen güçlerin etkisi altında kalması (Troçkist gelenek) veya ra­­di­kal­liğini, tıpkı Alman Klasik Müziği ve Felsefesi gibi, ancak somut po­li­tik konulardan uzaklaşması ile koruyabilmesi (Batı Marksizm’indeki Felsefe, Metodoloji ve Üstyapıya yönelme, Kıvılcımlı’da Tarihe yönelme) yani Marksizm’in somut evriminin yönelişleri kolaylıkla açıklanabiliyordu.

Kapitalizmin yaşaması bir yandan yok oluş olasılığını ortaya çıkararak “Batı Marksizmi”nin var oluşunu ve nesnel konusunu yaratıyor; diğer yandan yeni özneleri ve az gelişmişliğin gelişmesini ortaya çıkararak Kıvılcımlı’nın var oluşunu ve problematiklerini yaratıyordu.

Yani tersine geliş ve sonuçları olgusu, hem onun ortaya çıkardığı sorunları (Yani toplumun evrimini, tarihsel gidişi, Faşizm, Sovyet Devleti, ulusal kurtuluş hareketleri, Maoizm, vb., hasılı yirminci yüzyıl tarihine damgasını vuran olaylar) hem de Marksizm’in evrimini, bu evrime damgasını vuran üç heretik geleneğin varlığını da açıklıyordu. Normal bir doğum olması halinde bu sorunlar ve dolayısıyla Marksizm’in bu üç heretik geleneği de olmazdı.

Normal bir doğumun olduğu veya tersine gelişin hızla normal bir doğuma dönüştüğü bir dünyada, bizlerin bütün hayatını ve teorik gündemini dolduran sorunların hiç biri olmazdı. Sovyet Devletinin Sınıf Karakteri, Faşizm, Ulusal Kurtuluş Savaşları, Azgelişmenin Gelişmesi vb. gibi sorunlar ve olgular olmayacaktı121 ve o zaman Marksizm de bambaşka bir tarihin sorunları içinde bambaşka bir evrim geçirirdi.

121 Örneğin “Evrensel Tarih Bağlamında Kurtuluş Savaşları” başlığıyla 1986 yılında Kürdistan Press’e yolladığımız bir yazıda şunları yazıyorduk: “Ulusal Kurtuluş Savaşları, evrensel Tarih ölçeğinde, üretici güçlerin aşırı olgunlaşmışlığına rağmen, proletaryanın Tarihsel görevlerini, yani yeryüzünde sosyalizmi kurma görevini, Öznel nedenlerle yapamamasının bir sonucu olarak ortaya çıkmışlardır. Diğer bir ifadeyle, Ulusal Kurtuluş Savaşları, Tarihsel akış içinde var olması zorunlu bir aşama değildirler. (...)

Yirminci yüzyılın başında ya da daha sonraları, emperyalist ülkelerin proletaryası sosyalist devrimi başarabilseydi, sömürge ve yarı sömürge ülkeler, hiç bir savaşa girme gereği olmadan, iktidara gelmiş ileri ülkeler proletaryasının yardımıyla otomatikman, kendiliğinden bağımsızlıklarını kazanır ve kapitalist olmayan bir yoldan şimdiye dek rahat rahat sosyalizme geçmiş olurlardı. Sovyet 250

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Çağın bu özgül niteliğini kavramamak sonuç olarak sadece Marksizm’in evrimini kavramamayı değil, başka olası tarih ve Marksizm evrimlerini de yok saymayı, yaşanan tarihi olası biricik tarihmiş ve bu Marksizm’in evrimini olası biricik evrimmiş gibi görmeyi getirmektedir.

Böylece, ayakları önde gelen (ters gelen) sosyalist devrim imgesi ile Sürekli Devrim, Antik Tarihteki devrimler ve/veya yıkılışlar ve Sosyalist devrimin girdiği veya giremediği yol; Marks, Troçki, Kıvılcımlı, Benjamin; bir tek bütünsel kavrayış içinde birleşebiliyordu. Marks kapitalizm gebe demişti ama bir ters gelmeyi ön görmemişti, Troçki ayakları önde doğumu ön görmüştü, ama Lenin’le birlikte, onun normal bir doğuma geçişi kolaylaştıracağını varsaymış, komplikasyonları ve bizzat bir normal doğuma engel oluşu görememişti. Marksizm’in evrimini bizzat dünya tarihinin girdiği yol, dünya tarihinin girdiği yolu ise bizzat Marksizm’in bu evrimiyle geliştirdiği kavramsal araçlar açıklıyordu.

Daha sonra, bizim ayakları önde veya ters gelme imgesiyle anlattığımız, Sosyalist devrimin geri bir ülkede başlamasının yol açtığı komplikasyonları açıklamak için, Troçki’nin de “Tarihin yumağının tersinden çözülmeye başlaması”122 imgesini kullandığını gördük.

Ama Troçki tersinden çözülüşün bir kör düğüme yol açabileceğini pek ön görmüyordu. Bir yumağı tersinden, yumağın ortasındaki ucundan, çözmeye kalkınca, ortaya Gordiyon Düğümü çıkar. Olan tam da buydu.

Gordiyon Düğümünü antik tarihte İskender’in, yani “Barbarların” kılıcı “çözer.” Ama artık dünyada “barbar” kalmamıştır.123 *** Buraya kadar ana hatlarıyla anlatılmaya çalışılan evrim kavramının evrimi, 70’li yılların sonuna doğru, kendi yaptığım katkı eklenmediği takdirOrta Asya cumhuriyetleri ve Moğolistan örneği, daha sonraki yozlaşmanın yol açtığı sorunlar ve tıkanıklıklar yok sayılırsa, Rus Proletaryasının yaptığını Avrupa Proletaryasının yapabilmiş olması halinde ya da yeryüzünün ‘altıda bir yeryüzü’ kadar olması halinde, Tarihin nasıl bir mecraya akmış olacağını kolaylaştıran bir örnek oluşturabilir.”

122 Maalesef bu benzetmeyi nerede yaptığını hatırlayamıyorum ve elimde kitaplarının çoğu olmadığı için araştırıp bu kaynağı bulup gösterme olanağım da bulunmamaktadır.

123 Böylece çağın bir fenomeni olan UFO hikâyelerinin aslında bu ters gelişe son verecek, bu Gordiyon düğümünü çözecek bir kurtarıcı beklentisi ile ilgili olduğu sonucuna kolayca ulaşılabilir. O doğa bilimleri dergisine yolladığım yazıda sorunu böyle koymuştum.

251

Demir Küçükaydın

de eksik kalacaktır. Bu katkı, “türün kendi içindeki evrimi” olarak adlandırılabilir.

Yetmişli yıllarda, onlarca farklı sol akımın varlığını ve çeşitliliğini sosyolojik olarak açıklama gibi bir sorunla boğuşuyordum.

Düşüncelerin ve siyasal hareketlerin anatomilerinin onların dayandıkları gizli varsayımlara bağlı olduğu ve bilginin ilerlemesinin son duruşmada, bu gizli varsayımların bilince çıkarılması ve gözden geçirilmesi anlamına geldiği sonucuna yıllar önce ulaşmıştım.

Bundan hareketle Türkiye’deki sol hareketlerin görüşlerinin dayandığı varsayımları incelemeye başlamıştım. Bu inceleme esnasında, çıkarsamalar ya da olgulara ilişkin değerlendirmeleri değişse bile birçok hareketin var oluşundaki temel varsayımları hiçbir şekilde tartışıp gözden geçirmediği, dolayısıyla anatomilerinin esas olarak hep aynı kaldığı olgusunu tespit etmiştim.

Ama bu onların da bir evrim yaşamadığı anlamına gelmiyordu. Elbette onlar da bir evrim yaşıyorlardı ama o türün kendi içindeki bir evrimdi bu.

Onların temel niteliklerinde bir değişme görülmüyordu.124 124 1980’lerin başında Niğde Cezaevi’nde yazdığım Kıvılcımlı’nın Eleştirisine Önsöz’de örneğin şunları yazıyordum: “Bu önsözde anlatmaya çalışacağımız kişisel evrimimiz, gerekli değişiklikler yapıldığında, bir kuşağın ve 1960 sonrası devrimci/sosyalist hareketin de evrimi sayılabilir. Elbette herkes aynı yolu aynı hızla geçmedi. Kimileri belli bir dönemin veya aşamanın problemlerine takılıp kaldı ve o problemler çerçevesinde bir evrim yaşadı. Böylece devrimci/sosyalist hareketin gelişiminin farklı aşamalarına denk düşen hareketler aynı zamanda ve bir arada var oldular ve birbirleri üzerinde karşılıklı etkiler yaptılar. Bir kısmı yaşayabilmek için, yeni koşullara uyabilmek için görünümlerini, biçimlerini değiştirdi, ama anatomileri, yani onların var oluşundaki temel problemler ve varsayımlar aynı kaldı.

Böylece ‘Devrimci Hareket’ dediğimiz şeyin zengin çeşitliliği ortaya çıktı.

Bu soyut ifadeyi somutlayabilmek, daha iyi açıklayabilmek için karmaşıklığı toplumsal evrime en yakın olan biyolojik evrimden benzetmeler yapılabilir.

Bilinir ki, canlılar, tek hücrelilerden yumuşakçalara, omurgalılara, memelilere ve sosyal hayvan İnsan’a doğru giden –ve halen de devam eden– bir evrim geçirmiştir. Ne var ki, bu evrimin alt konaklarını (aşamalarını) oluşturan canlı varlıklar yok olmamışlardır, varlıklarını sürdürmektedirler. Örneğin, insanın yanı sıra süngerler, yumuşakçalar, sürüngenler, kuşlar, vs., var olmaya devam ediyorlar. Hatta onlar varlıklarıyla kendilerinden daha üst konaklardaki canlıların var olabilmesinin temelini oluşturdukları gibi, üst konaktaki canlılar da onların kendi türleri çerçevesinde bir evrim geçirmelerinin ve var oluşlarını 252

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Böyle bir yaklaşımla birçok sol hareketin, modern ve evrimleşmiş görünümlerine rağmen özünde ne kadar arkaik varsayımlara dayandıkları çok daha iyi görülüyordu. Bu yaklaşımla aynı zamanda Türkiye’deki sol hareketin o muazzam bölünmüşlüğünü ve çeşitliliğini açıklama olanağı da ortaya çıkıyordu.

Doğada da bir yandan türlerin değişimi şeklinde bir evrim yürürken, diğer yandan türün kendi içinde bir evrim de sürüyordu. Örneğin balıklardan sonra kurbağalar, sürüngenler şeklinde bir evrim vardı ama bu arada balıkların balık olarak evrimleri de sürmekteydi. Bugünkü balıklar henüz, kurbağaların, kara hayvanlarının ortaya çıkmadığı dönemin balıkları değildi, onlarla aynı anatomik özellikleri taşımalarına rağmen. Yani balıkların balık olarak, temel anatomik özelliklerini değiştirmeden bir evrimleri de söz konusuydu.

Ya da başka bir örnek verelim. İlkin tek hücreli canlılardan çok hücreli canlılara geçilmiş, sonra da bu çok hücrelilik çerçevesinde bir evrim gerçekleşmiştir. Ama tek hücreli canlılar ne yok olmuşlardır ne de evrimleri durmuştur. Hatta bu hücre olarak evrimi diğer canlı türlerin evrimi etkilemektedir. Onlar da evrilmeye devam etmişlerdir tek hücreli canlılar olarak. Örneğin “terliksi” gibi çok karmaşık tek hücreliler ortaya çıkmıştır. Bu tek hücreliler birkaç milyar yıl öncesinin çok hücrelilere geçen tek hücrelilerinden çok başkadırlar. Ama ne kadar karmaşık olurlarsa olsunlar bu evrim tek hücreliliğin sınırları içinde bir evrimdir, bu anlamda bir nitelik değişimi söz konusu değildir.

Ve somut canlılar tarihinde, bu türün kendi içindeki evrim, hem türlerin evriminden etkilenir, hem de bu türün kendi içindeki evrimi türlerin evrimini etkiler. Örneğin, eklembacaklıların kendi evrimleri sıcakkanlı canlıların veya çiçekli bitkilerin evriminden ayrı düşünülemeyeceği gibi bizzat bu evrimi de etkiler.

Bu, türün kendi içindeki evrimi dediğimiz türden bir evrim, toplumda ve onun tarihinde de geçerliydi. Toplumların evrimi sadece komün, klasik uygarlık, kapitalizm gibi aşamalardan geçmiyordu. aynı zamanda o aşamasürdürmelerinin temel koşullarından birini oluşturmaktadırlar. Örneğin et yiyen memeli hayvanlar olmasaydı, atın atası köpek benzeri hayvan hızlı koşabilen bugünkü at haline dönüşmeyebilirdi. Ama atın bu evrimi, onun temel anatomik yapısı bakımından daha üst bir aşamaya geçmesi anlamında da bir evrim değildir. Ortada canlıların genel evriminin yanı sıra bir de atın at olarak evrimi vardır. At bugün de maymunlardan bile daha geri bir aşamanın ifadesi olarak varlığını sürdürmektedir.”

253

Demir Küçükaydın

ların her biri de, örneğin, komün, uygarlık ve kapitalizm de kendi içinde bir evrim geçiriyordu.

Uygarlık örneğin demiri işlemeyi öğrendiğinde, demiri işlemeyi öğrenen veya demir elde eden komünler uygarlığa geçmiyor, ama mızraklarını, oklarını, kılıçlarını bu sefer demirden yapmaya başlıyorlardı.125 Yani üretim ilişkileri komün olarak kalıyor ama bu komün artık demiri kullanan bir komün, bir terliksinin çok karmaşık bir tek hücreli olması gibi, çok karmaşık bir komün oluyordu. Ve komün uygarlıktan sadece demir, tunç gibi teknolojiyi değil, uygarlığın geliştirdiği manevi araçları da alıyordu. Örneğin, Muhammed’in yaptığı devrimle totemlere (putlara) tapan Arap kabileleri (komünleri), sadece demiri değil, aynı zamanda uygarlıkların binlerce yılda geliştirdiği tek ve soyut bir tanrı düşüncesini de tanımış komünler olarak uygarlığa geçiyorlardı. Dolayısıyla o komün gibi, geçilen uygarlık da klasik uygarlıklardan farklı oluyordu.

Tarihe böyle bakılınca, Tarih aynı zamanda komünden uygarlıklara geçişlerin tarihi olarak görülüyordu. Bu komünler ve uygarlıklar da kendi içinde evrim geçirdiklerinden, tarih farklı aşamalardaki komünlerin farklı aşamalardaki uygarlıklara geçişleri olarak başka bir ışık altında görülüyordu.

Böylece Sümer’de obsidyen taşı ve tunça dayanarak uygarlığa geçen komün ve ortaya çıkan uygarlık ile örneğin Roma’da demire dayanan komün ve geçilen uygarlık birbirinden çok farklı oluyordu. Böylece örneğin feodalizm de, aslında Batı Avrupa’da komünden uygarlığa geçiş olarak görülüyor ve bu geçişin nasıl kapitalizme geçişle sonuçlandığı çok daha anlaşılabilir oluyordu.

Evrimi sadece türden türe geçişler olarak kavrayan, dolayısıyla da komünü ta antik uygarlıklar öncesinde var olmuş, sonra varlığı son bulmuş bir toplum biçimi olarak gören bir anlayış için “İlkel Sosyalizmden Kapitalizme Geçiş” akıl almaz bir saçmalık olarak görülüyordu. Çünkü kafadaki ilkel sosyalizm, taş devri ilkel sosyalizmiydi ve onun taş devriyle birlikte bittiği ya da yeryüzünün ücra köşelerinde, hâlâ taş devrini yaşayan kabileler arasında önemsiz bir şekilde yaşadığı düşünülmekteydi. Çünkü türün kendi 125 Rus Devrim Tarihi’nin ilk satırlarında Troçki de bu olguya dikkati çeker. Ör­ne­ ğin şöyle yazar: “Yabanıllar, geçmişte o silahları birbirinden ayıran mesafeyi kat etmeksizin, ok ve yayı bırakıp tüfeğe geçerler.” Ama üzerinde durmaz bu olgu­nun.

Ve o tüfeğe geçenlerin aynı zamanda uygarlığa geçtiklerini var sayar. Ör­ne­ğin tüfekle bizonları avlayan bir komünün ne olabileceği, taş baltayla bizon avl­ayan komünden nasıl farklı olacağı üzerinde hiç durmaz. Gerçek tarihte bu iş tüfekle olmadı, ama taşın yerini tuncun ya da demirin almasıyla oldu. Bunun kav­ranamaması antik tarihin ve modern tarihin kavranamamasını beraberinde getir­mektedir.

254

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

içinde bir evrim kavramı bulunmuyordu. Bu nedenle de insanlık tarihi ve toplumlar anlaşılmaz kalıyordu.

Türün kendi içindeki evrimi kavrayışının kökleri ta İbni Haldun’a kadar gider. İbni Haldun, örneğin uygarlıkları birinci, ikinci ve üçüncü kuşak uygarlıklar olarak sınıflarken, uygarlığın uygarlık olarak kendi içindeki evrimini ifade etmiş oluyordu. Birinci kuşak uygarlıklar, nehir boylarının tunca dayanan uygarlıklarıydı; ikinci kuşak uygarlıklar subtropikal nehir boylarından kurtulmuş, Anadolu, İran, Balkan vs dağlarına ve yaylalarına yayılmış, demire dayanan uygarlıklardı ve üçüncü kuşak uygarlık dünya ticaretine dayanan İslam uygarlığıydı.

Ama sadece bu kadar değil, bu birinci, ikinci ve üçüncü kuşak uygarlıklar da türün kendi içinde evrim geçiriyorlardı. Örneğin, Hindistan birinci kuşaktan bir uygarlık olarak, bu temel anatomik özelliklerine dayanarak, kendi içinde bir evrim geçiriyordu. Hint Uygarlığı daha sonra demir de kullanır, İndus ve Ganj’ın alüvyonlu ovalarından Hint yarımadasının platolarına yayılır, ama bir birinci kuşak uygarlığın kurumlarıyla; onun anatomik yapısı içinde kalarak. Bu nedenle Hinduizm tüm karmaşıklığına rağmen, çok tanrılı bir üstyapı olarak var olmaya devam eder. Hint uygarlığı, Mezopotamya ya da Mısır’ın birinci kuşak, nehir boyu uygarlıklarının kendi içinde evrim geçirmiş bir versiyonu olarak, bir tür yaşayan fosil gibi varlığını sürdürmeye devam eder.126 Bu onun kimi organlar bakımından çok gelişmiş olmayacağı anlamına gelmez. Örneğin, Ahtapotlar özünde yumuşakçalardır, ama bazı memeliler gibi gelişmiş bir zekâ ve çok iyi bir görme oranı, bukalemunlar gibi hızla renk değiştirme, balıklar gibi suda hızla hareket edebilme özellikleri geliştirmişlerdir ve yakın akrabaları midye ve istiridyelere göre çok karmaşık bir yapı sunarlar.

Bu türün kendi içinde evrimi yaklaşımı, hem tüm insanlık tarihinin gidişini hem de var olan ve olmuş toplumları; onların muazzam çeşitliliğini anlamak için oldukça etkili bir kavramsal araç sunuyordu. Böylece birçok sorun bir yan ürün olarak bir çırpıda çözüyordu. Örneğin Aleviliğin kendi içinde çok evrilmiş bir komünün dini olduğu ortaya çıkıyordu.

126 Altmışlı yıllardaki Asya Tipi Üretim Tarzı tartışmaları, esas olarak düzgün ve aşamalı bir tarih anlayışına sadece bir aşama daha ekleyip eklememe sorunu etrafında dönüyordu. Dolayısıyla evrim teorisinin evrimi bakımından hiçbir ilerleme ve derinleşme anlamına gelmiyordu. Tam da türün kendi içindeki evrimi kavrayışından yoksun olduğundan, Hint ve Çin’de değişim olmadığı gibi sonuçlar çıkarmaya eğilimli olmuşlardır bu tartışmaları yürütenler.

255

Demir Küçükaydın

Protestanlığın da kapitalizmle değil komün ile ilgili olduğu,127 ama komünden kapitalizme geçildiği için bunun kapitalizme geçişle ilgili görünmesi gibi vb..

Ve yine bu türün kendi içindeki evrimi kavramı olmasaydı daha sonra dinin ne olduğunu anlamak da mümkün olmazdı. Ama bu konuya ilerde geli­necek. *** Buraya kadar özetlenen üç geleneğin geliştirdiği kavramsal araçlar ve kendi katkılarımla 1984 yılında Avrupa’da sürgün yaşamıma başladığımda, bu kavramsal araçlarla sosyalist ve işçi hareketine daha büyük katkılar yapılabileceğini düşünüyordum.

Dünyadaki Marksistlere bu geleneklerin birbirini tamamladığını göstermek; ama özellikle Kıvılcımlı’yı Batılı Marksistlere tanıtmak ve zaten kendilerinin de eksikliğini belirttikleri noktada (Tarih) bilmedikleri bir Marksist’in varlığını göstermekle sorunun hallolacağı ve Marksizm’in bu sentez üzerinden tekrar teorik ve entelektüel gücünü kazanabileceği kanısındaydım.

Ama ortada bambaşka sorunlarla meşgul bir dünya buldum. Yıllarca hapiste ve Türkiye’nin taşralı ve kendisiyle fazla meşgul kültürel ortamında fark etmemiştim, ama ideolojik iklim de kökten değişmişti. Marksizm’e ölü köpek muamelesi yapılıyordu ve Marksizm’deki bu kazanımlara ilgi gösterecek kimse kalmamıştı. Üstüne üstlük, bu kazanımların pek bir öneminin olmadığı izlenimi veren başka sorunlar ve özneler çıkmıştı ortaya.

Gelişmiş ülkelerin işçileri burjuvazileriyle uzlaşmıştır. Geri ülkelerdeki ulusal kurtuluş savaşları Vietnam’ın zaferiyle zirvesine ve aynı zamanda sınırlarına varmıştır. Ne Vietnamlılara ne de insanlığa yeni bir perspektif sunamamaktadır. Sovyetlerde durgunluk ve çürüme iyice elle tutulur ol127 Kıvılcımlı’nın “İlkel Sosyalizm’den Kapitalizme Geçiş” adlı yaklaşımı da türün kendi içindeki evrimi yaklaşımı olmadan anlaşılamaz. Yani kapitalizme geçişin ve geçemeyişin sırrı da tam buradadır. Protestanlığın sırrı da Komün’dedir.

Komün’den kapitalizme geçildiği için, Protestanlık kapitalizme geçişin bir koşulu gibi görülmektedir. 18. yüzyıla kadar süren cadı yakmalar da (“cadı” komün’ün anaerkil kalıntısı şamanıdır ve Avrupa’da komünün çok geç bir tarihe kadar yaşadığının bir kanıtıdır.) romantik düşüncenin Avrupa’daki varlığı da yine komün’den geçişle, dolayısıyla Komün’ün kendi içindeki evrimiyle ilgilidir. Bu türün kendi içindeki evrimi kavramı olmadığından, Komün tarihin “kayıp halkası” olarak kalmaktadır. Kıvılcımlı Sempozyumu’na sunduğumuz “Kayıp Halka” adlı bildiride bu konuları ele alıyorduk.

256

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

muştur. Sovyetler, ellili ve altmışlı yılların uzaya Sputnikleri, Gagarinleri yollayan Sovyetleri değildir artık. İleri ülkelerde, 1968’in dalgası geri çekilmektedir. Ama bu geri çekilişe aynı zamanda “Yeni Sosyal Hareketler” denen Ekoloji, Barış ve Kadın hareketi gibi Hareketlerin yükselişi eşlik etmektedir.128 Kısa bir Fransa tecrübesinden sonra sürgün yaşamıma başladığım Al­ man­ya, seksenli yılların başında, kadın hareketinde nispeten daha geri ve taşralı kalsa da, ekoloji ve barış hareketlerinde milyonluk füze karşıtı gösterileriyle ve aslında bu üç hareketin bir sentezi olan Yeşiller’in parla­ mento’ya girmesiyle bir tür küçük devrim yaşamış gibiydi. Bütün bu gelişmeler soldaki politik ve teorik ortamı ve sorunları baştan aşağı değiştirmişti. Sisyphos gibi her şeye yeniden başlamak gerekiyordu.

Böylece aynı zamanda somut politik mücadeleyle de doğrudan ilişkili olarak, Yeni Sosyal Hareketler ve onların gerek varlıklarıyla, gerek kendilerini var eden sorunlarla, gerek eleştirileriyle ortaya koydukları sorunlar teorik ilgimin merkezine geçti ve doksanlı yıllara kadar da orada kaldı.

Elimdeki gelişmiş kavramsal araçlarla bu sorunlara da cevaplar bulmaya çalıştım. *** Yeni Sosyal Hareketlerin Marksizm’in iki büyük üstünlüğüne ve tekeline son verdiği görülüyordu.129 128 Bütün bu olgular birçok Marksist tarafından ifade edilmiştir. Bir örnek: “1970’lerden beri dünya kapitalizmi her zaman olduğundan daha pekişmiş olduğu halde, en görünürdeki muhalif güç ve hareketler –sivil haklar, feminizm, ekolojik yenilenme, barış, müdahale karşıtlığı, eşcinsel hakları, topluluk eylemciliği ve gençlik kültürü vb. konular etrafında– ender olarak Marksizm’de (ya da sınıf mücadelesinde) önemli hareketlenme ya da kimlik kaynakları buluyorlar; birçokları ateşli bir biçimde anti/Marksist. İleri kapitalist dünyada (belki İtalya hariç) ırk/etnisite, cinsiyet ve yöreye bağlı kimlikler, sınıfla ilgili kimliklerden daha önde gidiyor.” (Carl Boggs, “Marksizm – Bölünmüş Miras”, Marksizm Tartışmaları – Manifesto’nun Güncelliği, s. 142) 129 D. Küçükaydın, “Marksizm ve Günümüz Dünyası”, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 88–89, İstanbul, 1990: “Son yıllarda marksizmin entellektüel cazibesini yitirmesinin ardında Yeni Sağ’ın saldırısı değil, ‘Yeni Sosyal Hareketler’in varlığı bulunmaktadır.

‘Yeni Sosyal Hareketler’ varlıklarıyla marksizmin iki tekeline son vermiş görünüyorlar. Marksizm doğuşundan beri toplumdaki en radikal muhalefeti ve eleştiriyi temsil ederdi, adeta bu alanda bir tekel kurmuştu. Ama yeni toplum257

Demir Küçükaydın

Marksizm radikallik tekelini yitirmişti. Bu hareketler Marksizm’de ihtiyaç duydukları radikalliği ve onun teorik temellerini bulamıyorlardı.

Anarşizm, Ütopik sosyalizm ve hatta Romantizm’de ihtiyaç duydukları teorik sorunları ve geleneği daha kolay bulabiliyorlardı.

Bu Yeni Sosyal Hareketler, yepyeni paradigmalarla ortaya çıkmakta ve Tarihsel Maddeciliğin en temel kavram ve varsayımlarını sorgulamaya başlamaktaydılar. Bu “Yeni Sosyal Hareketler” Marksizm’i klasik reformist parti, akım ve hareketler gibi, aşırı ya da radikal olmakla değil, yeterince aşırı ya da radikal olmamakla eleştirmekteydiler.130 Marksizm sistemli ve kapsamlı bir teori olma tekelini yitirmişti. Bu hare­ketleri yaratan sorunlar klasik Marksist sorunların dışındaydılar. Bu özneler ne Marksizm tarafından incelenmiş, ne öngörülmüştü ve bilinen kavramsal araçlarla bu hareketleri açıklamak mümkün görülmüyordu.

sal hareketlerin varlığıyla bu tekelini yitirdi. Örneğin kadın hareketi, feminizm varolan sistemin eleştirisinde yaygın marksist anlayışlardan çok daha radikal yaklaşımlar getirdi.

Marksizm aynı zamanda global bir teoriydi. Toplumsal gerçekliğin tüm yanlarını açıklama ve tutarlı bir kavram sistemi içinde toparlama yeteneğindeydi. Bu tekelini de yitirdi. Feminist ve ekolojik ‘paradigmaları’ daha büyük bir sistem içinde özümleyebilmiş değil.”

130 P. Anderson, Tarihsel Maddeciliğin İzinde, s. 106–107: “Marksizm uzun süreden beri, sosyalist hareket içinde gerçek anlamda önem taşıyan entelektüel rakiplerle karşılaşmadı ya da doğrusu, tarihte sosyalist hareket dışında kalan eşit ölçüde sağlam veya güvenilir büyük şiarların hareketleriyle hesaplaşmadı. Ortaya çıkan sonuç Marksizm’in zayıf noktalarının kalıcı niteliğe bürünmesi olabilirdi ancak. Bilgi, uygun bir direnç katsayısı olmaksızın nadiren gelişir. Marksizm, çoğu kez, gerekli düzeltmelerden ve denge sağlayıcı ağırlıklardan yoksun olması nedeniyle sahip olduğu kendine özgü bazı atıl yönleri ve kusurları olgunlaştırmak suretiyle, bizzat kendi avantajlarının kurbanı olmuştur.

Ancak bugün söz edilen avantajlar yeni bir baskı altına girmek durumundalar.

Bu değişiklikten ancak memnunluk duyulabilir. Tarihsel materyalizmin geleneksel ayrıcalıklarından her biri, şimdi gerçekten önemli bir meydan okumayla karşı karşıya. En başta ve en belirgin biçimde bütünlüklü bir toplum teorisi olarak Marksizm’in sistematikliği, onun geleneksel kapsamının büyük bir bölümünün tamamıyla uzak kaldığı aile ve cinselliğe ilişkin söylemi geliştiren kadın hareketinin yükselişi tarafından sorgulanmaktadır.”

258

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu hareketler, yaptıkları eleştiriler ve ortaya attıkları sorunlar bir yana, varlıklarıyla bile Marksizm’in karşısına ciddi bir teorik sorun olarak ortaya çıkıyorlardı.

Klasik paradigmada politik özneler, sınıflar, zümreler ve tabakalar olarak, üretim ilişkileri içindeki konum ve çıkarlarına göre var olurlar. Bildiği­miz, işçi sınıfı, köylülük, kapitalistler, büyük toprak sahipleri, vb. Klasik Mark­­sizm bu özneler ve güçlerin ilişkilerini ele almıştı ve eski sorunlar çer­çe­rvesinde ortada ciddi bir teorik sorun bulunmuyordu. Hatta Kıvılcımlı ve Troçki’nin derinleştirmeleriyle gelişmiş ve güçlü kavramsal araçlar bulunuyordu.

Ama bu Yeni Sosyal Hareketlerin hemen hepsinde ortak olan yan, bu öznelerin iktisadi ilişkiler içindeki konuma göre var olmayışlarıydı.131 Bu nasıl açıklanacaktı? Nasıl oluyor da böyle iktisadi ilişkilerle belirlenmeyen özneler ortaya çıkabiliyordu? Bir ekoloji hareketi içinde tüm sınıflardan insanlar oluyordu örneğin. Kadın ya da barış hareketleri de farklı değildi. İmanı bütün Marksistler ya eklektik cevaplarla, ya iman tazeleyerek, ya onları görmezden gelerek, ya onları eski bilinen hareketlerin Prokrustes Yatağı’na sokarak132 bir tepki gösteriyorlardı.

Daha açık ve şüpheci olanlar ise bir süre sonra Marksizm’in radikal ve kapsayıcı olmadığını teslim ederek Marksizm’den uzaklaşıyorlardı.

131 Yeni sosyal hareketlerin bu özelliğine birçok Marksist dikkati çekmiştir, ama bunun genel bir açıklamasını sunamamışlardır. Bir örnek: “Çağımızda geleneksel işçi sınıfı mücadelelerinin görece düşüşüne ve tarihin Marksgil hikayesine uymayan mücadelelerin yükselişine dikkat çekerek işe başlamalıyız. Feminizm, eşçinsel hakları mücadelesi, barış ve çevre hareketleri, ırkçılık karşıtı hareketler ve etnisite ve ulusallık etrafında örgütlenen –bazıları ilerici bazıları gerici– hareketler gibi ‘yeni toplumsal hareketler’i kastediyorum. Bu hareketler, marksgil sınıf mücadeleleri anlayışından ayrılır; çünkü sınıftan başka kimlik öğeleri üzerine odaklanır. Ayrıca, Marksizm’in üretime odaklanmasıyla ilgisi olmayan, hatta bazı durumlarda bununla ters orantılı olan ilgi ve esinlere sahipler. Eğer bu hareketleri ‘sahte bilinçlilik’in ya da ‘yapay olumsuzluk’un ifadeleri olarak bir kenara atmayacaksak, Marksist teori hakkında ciddi sorular sormamız gerekir.” (Nancy Fraser, “Marksizm İçin Bir Gelecek”, Marksizm Tartışmaları – Manifesto’nun Güncelliği, s. 89) 132 Örneğin Ekoloji Hareketi’ni teknik karşıtı küçük burjuva romantizmiyle, Barış Hareketi’ni klasik pasifist hareketle, kadın hareketini yüzyılın başlarındaki Feminist hareketle bir görmek, orada yeni bir hareket ve sorunlar olduğunu görmek istememek. Ya da bu hareketleri Post-Fordist toplumdaki işçilerin veya orta sınıfların bir hareketi olarak görmek gibi.

259

Demir Küçükaydın

Ben ise bu hareketler ve ortaya attığı sorunlarla cepheden bir yüzleşmeye giriyor var olan ve bilinen biçimiyle Marksizm’in görünen zaaflarını teslim ediyor ama Marksizm’in bütün bu sorunları aşacak, tekrar eski radikalliğini, sistemliliğini ve kapsayıcılığını kazanmasını sağlayacak metodolojik ve teorik temellere sahip olduğunu savunuyordum.133 Yapılması gereken yine o zamana kadar yapmaya çalıştığım gibi Mark­ sizm’i geliştirmek, kavramları dakikleştirmekti. Marksizm benim için formüller toplamı değil, her şeyden önce bir yöntemdi. Dayandığım geliş­miş ve tutarlı bir sistem oluşturan kavramsal araçların dünyada hiçbir Marksist’te bulunmadığının ve bunun da sırtıma çok daha ağır yük bindirdiğinin, ekstradan bir sorumluluk yüklediğinin bilincindeydim.

Ama kendi sınırlılıklarımın bilincindeydim. Bu nedenle, elimdeki kavramsal araçları paylaşmam gerektiğini düşünüyor ve bu yönde çabalar içinde bulunuyordum. Fakat bu çabalarım, özellikle Kıvılcımlı’nın önemini tanıtmaya yönelik çabalarım hiçbir sonuç vermemişti ve vermiyordu.134 133 Örneğin şöyle yazıyordum Kuruçeşme’nin başlattığı tartışmalarda: “Özetlersek ‘Marksizm ve Günümüz Dünyası’ başlığı altında tartışılması gereken gerçek sorun, ‘Yeni Sosyal Hareketler’in varoluşunun yarattığı sorunlardır.

Bu sorunlarla ciddi biçimde yüzleşmek gerekmektedir.

Bu yüzleşmeden iki sonuç çıkabilir: birincisi, Tarihsel Maddeciliğin artık bütün bu sorunları kapsayabilecek bir teori görevi göremeyeceği, bunu başaracak başka bir teoriye ihtiyaç olduğu. Biz bu kanıda değiliz. Bizim de görüşümüz olan ikinci sonuç, bu alanlardaki zaafın tarihsel maddeciliğin yapısal nitelikle­ rinden kaynaklanmadığı, onun gerçek tarihsel hareketinin bir ürünü olduğudur. Bütün bu hareketler ve onları yaratan sorunlar ve metodolojik problemler ve bizzat teorinin bu alanlardaki geriliği kanımızca Tarihsel Maddeciliğin kavram sistemi içinde açıklanabilir.

Biz bu açıklamanın sadece saf teorik bir sorun olduğu kanısında da değiliz.

Toplumdaki tüm muhalif hareketleri kapsayacak radikal, devrimci bir program geliştirebilmek için global bir teoriye ihtiyaç vardır. Bugün, hiç bir zaman olmadığı ölçüde radikallik, eleştirellik ve bütünsellik birbirinden ayrılamayacak şekilde birbirine bağlıdır. Böyle bir bütünsel teoriye tarihsel maddeciliğin kavram sistemi içinde ‘Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi’ ve ‘Eklemlenme’ ya da ‘simbiyoz’ kavramlarıyla ulaşılabileceği kanısındayız” (D. Küçükaydın, “Marksizm ve Günümüz Dünyası”, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 91–92, İstanbul, 1990) 134 Batılı ya da Avrupalı bir Marksist’e azgelişmiş ülkenin bir Marksist’i olarak, hele sınırlı bir dil ile bir şey anlatmanın olanağı yoktur. Zaten Tarih ufuklarının 260

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kendimi elimde “Kutsal emanetlerle” ortada kalakalmış gibi hissediyordum. İş başa düşmüştü.

Böylece doksanlı yılların başına kadar teorik çalışmalarımın merkezinde yeni sosyal hareketler nedeniyle ortaya çıkan sorunları Marksizm’in kavram sistemi içinde, bu sistemini geliştirerek, tutarlı bir biçimde açıklama çabaları yer aldı.

Bilim birbirinden farklı görüngüler arasında ortak olanı bulmaktır.

Daha önce nasıl üç heretik geleneği bir bütün içinde sentezlemeye çalıştıysam şimdi de “Yeni Sosyal Hareketler”i, bütün bu öznelerin varlığını ve bu özneleri yaratan sorunları, bir tek kavram sistemi içinde açıklamaya çalışıyordum.135 Bir ekoloji hareketi ile bir kadın hareketi ve bunları yaratan sorunlar nasıl aynı olgunun, aynı yasallığın, aynı gidişin farklı görünümleri olarak açıklanabilirdi? Ya da böyle bir ortaklık var mıydı?

Ama sorun sadece bunlardan ibaret de değildi. Marksizm daha önce bu özneleri görmemiş ve bu özneleri ortaya çıkaran sorunlarda adeta kör kalmıştı.136 Dolayısıyla, sadece bu hareketlerin var oluşunu ve karakterini değil, Marksizm’in bunları görmeyiş ve kör kalış nedenlerini de açıklamak dışındadır ve Avrupa tarihi ile sınırlıdır. O tarihin de yanlış olduğunu akıllarına bile getirmezler.

135 Örneğin bu sorunu daha seksenlerin ikinci yarısında şöyle ifade ediyorduk: “Görüldüğü üzere, çekirdek fiziğinde olduğu gibi, işler iyice karışmış durumda. Ve bilimde nerede çokluk varsa orada bokluk vardır. Bunların bir tek ortak paydaya indirgenmesi gerekiyor. Ve kanımızca Marksizm bu potansiyele sahip.

Ama şimdiye kadar, bir sistemleştirme çabası da pek ortada yok. Bu hareketler karşısında tek tek en doğru ya da daha ihtiyatlı söylersek, doğruya en yakın tavrı alabilen Dördüncü Enternasyonal bile bu teorik, programatik, stratejik ve örgütsel sorunların farkında değil gibi. Bu farkında olmayışın en esaslı kanıtı şu: Kadınlar üzerine karar alındı, çevre ve barış hareketleri ve sorunları şimdi tartışılıyor, ama ‘Yeni Sosyal Hareketler’ ve işçi hareketi diye genel bir çözümleme yapılmadı. Böyle bir sorun henüz gündemde değil. Böyle bir genelleme ise, hem bu hareketler karşısındaki tavırları bir sisteme sokar, hem de Kadın, Barış, Çevre hareketlerinde, önceden hazır olmamak nedeniyle kaybedilen öncülüğü, belki doğmamış başka bir harekette, örneğin göçmenler hareketinde –ki göçmen işçiler, yerli işçiler bölünmesi işçi hareketinin tarihinde gördüğü en korkunç tehlikeli bölünme özelliğini taşıyor– öncülüğün ele geçirilmesini sağlayabilir.” (D. Küçükaydın, “Sesli Düşünmeler”, Devrimci Marksist Tartışma Defterleri, sayı: 5) 136 D. Küçükaydın, “Marksizm ve Günümüz Dünyası”, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 91: 261

Demir Küçükaydın

gerekiyordu. Bu hareketleri yaratan sorunların ve bu öznelerin var oluşu­ nun açıklaması, aynı zamanda Marksizm’in bu hareketleri niye göremedi­ ğinin bir açıklamasını da içermeliydi.

Yani Marksizm’in kendi evriminin açıklaması ve sorunları da son de­re­ ce pratik ve politik bir anlama sahipti. Bütün bunlar yapılmadıkça, Mark­ sizm’in yeniden radikal, eleştirel ve kapsayıcı gücünü kazanması olası görünmüyordu.

Elbette tutarlı ve sistemli bir cevap verme çabasının kendisi, o zamanlar yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan “büyük anlatıların sonu”nu ilan eden,137 ve o zamanki ilkel biçimlerinde “global teoriler veya tekçi açıklamalar to­ talitarizme yol açar” türünden görüşlerde dile gelen çağ ruhuna da açıktan bir karşı koyuş ve meydan okumaydı.138 “Marksizm bu hareketleri öngöremedi. Bu hareketleri yaratan sorunlar ve bu hareketlerin esas teorik katkıları yaptıkları alanlar marksist öğretinin adeta kör noktalarını, az gelişmiş bölgelerini oluşturuyor.”

137 Murray Bookchin 1991’de yazdığı şu satırlarda egemen anlayışı şöyle özetliyor: “Tüm yazılarımın amacı, ekolojik krizin toplumsal kaynaklarına ilişkin tutarlı bir görüş getirmek ve toplumu akılcı çizgilerde yeniden yapılandırmak için eko-anarşist bir proje sunmaktır. Burada kışkırtıcı bir şekilde tutarlı ve akılcı sözcüklerini kullanıyorum, çünkü bu terimler ortaya çıkmakta olan mistik ekolojilerin çoğunun lanetlediği sözcüklerdir. Ayrıca bu sözcükler, genel olarak Anglo-Amerikan dünyada ve bugün Avrupa’nın birçok yerinde tamamen insanlık durumunun bir parçası haline gelmiş olan çok daha genel bir ruh haline meydan okumak için kullanıldılar. Özellikle en kaba biçimleri içinde olmak üzere, postmodernizm, tutarlı ve akılcı bir radikal politik düşünceler bütünü ihtiyacına rahatsızlık verici bir etkide bulundu.”(Özgürlüğün Ekolojisi, s.26) 138 O zaman örneğin şöyle yazıyordum: “Oya Baydar’ı bu relativizme iten, Sovyet deneyinden kendince çıkardığı şu sonuçtur: ‘Tekçi görüş diktatörlüğe yol açar.’ Diktatörlüğe giden yolu tıkamak için de sayın hocam bir Mevlana tekkesi açar.

Tek bir doğru olduğu inancının demokrasi ya da bilimin gelişmesinin önünde bir engel olacağı anlayışı, bu varsayım, hâlâ sosyalist demokrasinin ne olduğunun kavranamadığını, kafalardaki sosyalizmin hâlâ bir partinin egemenliği olarak varlığını sürdürdüğünü gösterir.

Tek bir doğru olduğu inancının demokrasiyle ilişkisi yoktur. Demokrasi, tam da her görüşün taraftarlarının kendi görüşlerinin en doğru olduğuna inandıkları varsayımına dayanır. Demokrasi bir bakıma her biri kendisinin en doğru olduğuna inananların yığınların özgür olarak seçilen ve geri alınabilen tem262

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

*** Bu hareketlerin hepsinde, bu hareketleri yaratan sorunlar karşısında, bilinen Marksizm’in boşluğu, suskunluğu ya da körlüğü onun artık açıklayıcı ve radikal bir teorik silah olmadığının kanıtı olarak görülüyordu.

Bu durumda Marksizm ya bir kenara atılıyor ya da eklektik teorilerle bu “eksikler” kapatılmaya çalışılıyordu.

Ben ise bunun son derece yanlış bir Marksizm kavrayışına dayandığını, Marksizm’in zaaf ve yetersizliği olarak görülen körlüğünün, suskunluğunun bizzat onun üstünlüğü olduğunu, problemin başka yerde aranması gerektiğini düşünüyordum ve bu yaklaşımımla bütün hepsinden ayrılıyordum.

Bütün bu eleştirilerde esas sorun, Ekonomi Politiğin ne olduğunun, dolayısıyla yönteminin ve Marksizm (yani Tarihsel Maddecilik veya Sosyoloji) ile Ekonomi Politiğin ilişkisinin anlaşılamamasında toplanıyordu.

Klasik Marksizm, Ekonomi Politiğin Eleştirisinde, yani Kapital’de malların değişim değerleri üzerinde yoğunlaşmıştır, kullanım değeri, yani malların nitelikleri ve yararlılıkları ekonomi politiğin konusu olmadıklarından, bir ürünü mal yapan onun bir değişim değeri olması olduğundan, kullanım değeri Marksist literatürde pek söz konusu edilmez. “Marksizm” kullanım değeri körü olagelmiştir.

Yeni Sosyal Hareketler ise, özellikle Ekoloji hareketi, Kullanım Değerini, ürünlerin ve malların niteliklerini, yararlılıklarını, fiziksel özelliklerini gündeme getiriyordu.

Bunun tam tersi bir durum da, aslında Marks’ın en büyük keşfi olan, artı değerin kaynağı, işgücü denen metada ortaya çıkıyordu. İşgücünün cinsi, ırkı, ulusu inancı vb. ile onun kullanım değeri (yani artı değer üretme özelliği, kendisinin yeniden üretimi için gerekli olandan daha büyük silcilerinin çoğunluğun oylarını alarak programlarını uygulamaya çalışmaları demektir. Bilim alanında da herhangi bir teoriyi savunanın onun tek doğru olduğuna inanması ve bunu karşıki tarafa mantıki önermeler ya da deneylerle kanıtlayarak iknaya çalışması başka, idari tedbirlerle diğerini yok etmesi başkadır. Proletarya diktatörlüğü ya da sosyalist demokrasi tehlikeyi bu inançta değil, birilerine diğerlerini ezme, yok etme yetkileri veren mekanizmalarda ve onları egemen kılan güçlerde görür. Tehlike tekçilikte değildir, tehlike tekçiliği tehlike gören, ama şu veya bu görüşün eline diğerlerini ezme olanakları da veren mekanizmaları sorgulamaktan kaçınan ve iktidara gelirse tekçi görüşleri demokrasiye ya da bilimin gelişmesine aykırı görerek yasaklama potansiyeli taşıyan rölativist çokçu görüşlerdedir.” (D. Küçükaydın, “Günümüz ve Marksizm Konusunda Tebliğler ve Tartışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 106) 263

Demir Küçükaydın

değer üretebilme özelliği) arasında hiçbir ilişki yoktu. Sermaye ve ekonomi politik açısından bunların (ırk, cins, ulus, inanç vb.) hiç birinin önemi olmadığından, Marksizm, işgücü denen meta söz konusu olduğunda, sade­ ce onun kullanım değeri (artı değer üretme özelliği) analizinin konusunu oluşturuyordu.

Yani Marksist teori, mallarda kullanım değeri körü olurken, işgücü de­ nen malda, onun kullanım değerinden başka her özelliğine kör kalmış; ırk, cins, ulus ve din körü olagelmişti. Yeni sosyal hareketler ise (kadın, siyah, göçmen hareketleri) tam da bu kör olunan noktada ortaya çıkıyorlardı ve Marksizm’i bu körlüğü nedeniyle eleştiriyorlardı. Buradan da Marksizmin Beyaz, Erkek ve Avrupalı (Batılı) olduğu sonucuna ulaşıyorlardı.

Tam bu noktada, “körlük” ile Yeni Sosyal Hareketler ve onları yaratan sorunlar arasında bir ilişki olduğu ortaya çıkıyordu. Bu ilişki, aynı zamanda bütün bu Yeni Sosyal Hareketleri bir tek kavram sistemi içinde toparlamanın mümkün ve gerekli olduğunun ipucunu veriyordu. Körlük, yani Marksizm’in zaafı olarak görülen nokta, aynı zamanda bu hareketlerde or­ tak olanı da göstermiş oluyordu. Körlüğün nedeni bu hareketlerin var oluş nedenini de açıklayacak ipucunu verebilirdi.

Bütün bu Marksizm’in körlüğü ve zaafı olarak görülenler aslında Eko­ nomi Politiğin körlükleriydi.139 Peki ama Ekonomi Politik neydi ve Ekonomi Politiğin körlükleri Marksizm’in bir zaafı anlamına gelir miydi? *** Ekonomi Politikteki körlüğü Marksizm’in zaafı olarak görenler, Ekonomi Politiği, ekonomiyi (toplumun altyapısını) inceleyen bir bilim sanıyorlar, onu sosyolojinin (Tarihsel Maddeciliğin) ekonomiyi (toplumun üretim, bölüşüm, tüketim ilişkilerini) inceleyen bir alt bölümü gibi kavrıyorlardı.

Bu son derece yaygın ve el kitaplarında bile yayılan bir yanlışlıktı. Tam da bu nedenle, Ekonomi Politiğin “zaafını” ve “körlüğünü”, Marksizm’in zaafı ve körlüğü olarak görüyorlardı.

Ekonomi Politik ise sosyolojinin ekonomik olguları inceleyen bir alt bö­ lümü değil; Meta’nın ortaya çıktığı noktada ortaya çıkan, toplumsal gidiş 139 Örnek: “Marksist kategoriler, sermayenin kendisi gibi, cinsiyet körü­ dür.” (Heidi Hartmann, “Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evliliği”, Kadının Görünmeyen Emeği – Maddeci Bir Feminizm Üzerine, s. 137) Veya şu satırlar: “Marksist çözümleme, tarihsel gelişim yasalarına ve özellikle sermaye yasaları­ na ilişkin temel bir içgörü sağlarken, Marksizm’in kategorileri cinsiyet körüdür.” (s. 129) 264

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

üzerinde sanki doğa yasaları gibi bir etkide bulunan veya öyle görünen bambaşka bir var oluş ve hareket tarzını inceleyen bir bilimdi.

Ekonomi Politiğin Sosyolojiyle ya da Tarihsel Maddecilikle ilişkisi, ör­ne­ ğin, Fiziğin Termodinamik, Mekanik veya Hidrolik gibi bir alt bölümüy­le ilişkisi gibi değildi. Ekonomi Politiğin Tarihsel Maddecilikle ilişkisi, Bi­yo­­ lojinin Fizikle ilişkisi gibiydi, ortada bambaşka bir varoluş ve bambaş­ka ya­ salara bağlı bir hareket vardı. Bu hareketi inceleyen bilimin alanına gir­me­ yen konular bir körlük gibi görünüyordu. Kavranılmayan tam da buydu.

Ekonomi Politiğin konusunun tarih ve toplumla ilişkisi yoktur, onun konusu metaların ortaya çıktığı noktada çıkar. Meta üretiminin olmadığı bir toplumda, ekonomi politiğin konusu yoktur, tıpkı üzerinde bir canlı olmayan bir gezegende biyolojinin konusunun olmaması gibi. Öte yandan bütün insanlar erselik olsa, ürünlerin fiziksel özellikleri canlı yaşam üzerinde bir etkide bulunmasa veya yeryüzü denen gezegen sonsuz olsa; insanların hepsi klonlanmış gibi birbirinin aynı olsa, böyle bir dünyada veya toplumda da, eğer meta üretimi ve hele özellikle genelleşmiş meta üretimi varsa, ekonomi politiğin konusu olan olgular ve onlardan çıkan yasalar aynen bugünkü dünyadaki gibi varlıklarını sürdürürler.

Bu farkı anlamak için fizik ve biyoloji arasındaki ilişkiden şöyle bir örnek açıklayıcı olabilir. Dünyadaki karbona dayanan hayat olduğu gibi, teorik olarak silisyuma dayanan bir hayat da mümkündür. Dünyadaki hayat silisyuma dayanan bir hayat olsaydı, o silisyuma dayalı hayatta da Darwin yasaları geçerli olurlardı. Çünkü bu yasalar canlı oluşun kendisiyle, canlılığın tanımıyla ilişkilidir. Hayatın silisyuma mı karbona mı bağlı olarak oluştuğu biyolojinin konusunu oluşturmaz. Biyoloji canlıları oluşturan fizik­sel özellikler karşısında, tıpkı ekonomi politiğin kullanım değerleri veya işgücünün maddi manevi özellikleri karşısında olduğu gibi kördür ve kör olmalıdır. Biyolojinin bu körlüğünü onun zaafı gibi almak biyolojinin konusunun ne olduğunu anlamamaktır. Bu “körlük” onun zaafı değil, tam da üstünlüğüdür.

Aynı durum Tarihsel Maddecilik (Marksizm) ile Ekonomi Politik arasındaki ilişki için de geçerlidir. Ekonomi politiğin “körlükleri” onun üstünlükleridir. Bu anlaşılmadığı için, Das Kapital’in metodolojik üstünlüğü bir zaaf gibi görülüyordu. Onun metodolojik üstünlüğünün yarattığı körlükler, sanki Marks’ın ve Marksizm’in zaafları gibi sunuluyordu. Nesnel metodolojik bir sorun, öznel psikolojik veya kültürel bir sorun olarak sözde açıklanmış oluyordu. Öncelikle Ekonomi ile Ekonomi Politiği birbirinden ayırmak gerekiyor­ du. Toplumdaki üretim, dolaşım, dağılım, tüketim ilişkileri ekonominin ko265

Demir Küçükaydın

nusudur. Bunların var olması için ille de ekonomi politiğin konusunun var olması, yani metanın ortaya çıkmış olması gerekmez. Örneğin meta üretiminin olmadığı, kullanım değerleri üretimine dayalı bir sosyalist toplumda Ekonomi Politiğin konusu olan olgular olmayacaktır ama Ekonominin konusu olan olgular, (üretim, dağılım, tüketim) var olmaya devam edeceklerdir. Teorik olarak ancak üretimin de ortadan kalktığı noktada, yani zenginliklerin gürül gürül aktığı bir cennette, yani şu komünist toplumun üst aşamasında Ekonominin de konusu ortadan kalkar. Bu nedenle Das Kapital’in konusu ekonomi değildir.

Kaldı ki, Marks’ın temel kitabı olan Das Kapital, bir Ekonomi kitabı olmadığı gibi bir Ekonomi Politik kitabı da değildi. O alt başlığında da ifade edildiği gibi, “Ekonomi Politiğin Eleştirisi”ydi.140

140 E. Mandel, Age., s. 436–439: “Marks’ın Kapital’e ‘Ekonomi Politiğin Eleştirilmesi’ alt başlığını koyması, kapital için hazırlık çalışması olan eserine: ‘Ekonomi Politiğin Eleştirilmesinin Ana Hatları’ (Grundrisse der Kritik der politischen Eokonomie) demesi tesadüf değildir. Marks’a göre ekonomi politik özü bakımından ideolojidir. ‘Marksist Felsefe’ olmadığı gibi, ‘Marksist ekonomi politik’ de yoktur. Marks’ın eseri, devrinin bu iki büyük ideolojisinin aşılmasının bir eseridir. (...) Bizzat Marks, ardından da Rosa Luxemburg, Hilferding, Buharin ve Preeobrajenski bu konuda çok kesindirler. (...) Şüphesiz emtia üretimi varolduğu müddetçe ekonomi bilimi, gerçeğin bilinmesi aracı olarak varolur. (...) Fakat kategorilerin bu sona erme süreci tamamlandığı zaman, şimdiki zamanın bilimi olarak ‘ekonomik bir doktrine’ yer yoktur artık. (...) Marksist iktisatçılar kendi mesleklerini ortadan kaldırmak amacıyla bilinçli bir şekilde çalışacak ilk bilim adamları kategorisi olmak şerefini taşıyorlar.”

Mandel’in bu satırları hem açıcıdır, yani ekonomi politiğin konusunun meta üretiminin ortaya çıktığı yerde var olduğunu söylemektedir, hem de kafa karışıklığını yansıtmaktadır, yani meta üretiminin yasaları ile üretim ve tüketimin yasalarını özdeş aynı bilimin konusu gibi görme, hatasını işlemektedir.

Sanki meta üretimi dışında ekonomik kategoriler (Üretim, Dağıtım, Tüketim, Bölüşüm, Ürün, Artı Ürün, Emek vs.) var olamazmış gibi düşünmektedir.

Zaten bir bakıma bu ayrımdaki belirsizliği, Ekonomi Politiği (öyle olmadığını da söylemesine rağmen) Ekonominin bilimi gibi sanması, sermayenin gerçek tarihsel hareketinde ortaya çıkan çarpılmaları, simbiyoz ilişkileri kavrayamamasına, öyle olmamak istemesine rağmen derinden derine tıpkı Marks gibi Beyaz, Erkek ve Avrupalı bir politik bakış açısına ve stratejik yaklaşıma yol açmış gibi görünmektedir.

266

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İki anlamda eleştiridir, meta ilişkilerini inceleyen bilimin (ideolojinin) Ekonomi Politiğin (çünkü Ekonomi Politik bilim değil bir ideolojidir) eleştirisidir. aynı zamanda bu bilimin konusunun, yani meta ilişkilerinin eleştirisidir. Yani hem kendi konusunu yok etmeye yöneliktir hem de onun tarihsel ve geçici niteliğini göstermeye yöneliktir.

Tüm bunlar şu anlama gelir: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, Tarihsel Mad­ deciliğin ekonomiyi inceleyen bir alt bölümü değildir. O bambaşka bir var oluşun, bambaşka bir hareket tarzının, bambaşka yasalarını inceleyen bir bilimdir. Tarihsel Maddeciliğin konusu olan Toplum ve onun hareketi, evrimi, bu bilimin konusunun ön koşuludur ama ekonomi politiğin konusunun, yani meta ilişkilerinin kendi yasaları vardır. Bu yasalar tüm toplumsal hayatı, tıpkı yeryüzündeki canlı hayatın tüm coğrafyayı (atmosferi, karaları, denizleri) belirlemesi gibi, tüm tarihsel gidişi kendi girdabına çekse bile, ayrı bir hareket ve varoluş biçiminin yasaları olarak kalırlar.

Marks’ı Kapital’de kullanım değerlerini incelememekle veya işgücünün özelliklerini konu etmemekle eleştirmek, Darwin’i Termodinamik yasaları veya atomların periyodik sistemiyle ilgilenmemekle eleştirmek gibidir.

Ortada Erkek veya Beyaz veya Avrupalı olmaktan değil, Ekonomi Politiğin kendi konusundan ve metodundan doğan nedenler vardır.

Dolayısıyla Das Kapital’de bunların olmaması bir zaaf değil bir üstünlüktür. Bu saf hareket bilinmeden somut biçimler (Ya da Gerçek Tarihsel Hareket) anlaşılamazdı. Marks’ın dediği gibi “insanın anatomisi maymu­ nun anatomisinin anahtarıdır”. Onun için genelleşmiş meta üretiminin analizi metanın daha az yaygın olduğu toplumları veya onun gerçek tarihsel hareketindeki çarpılmaları anlamanın anahtarıydı. Marks bu anahtarı ortaya çıkarmakla uğraşmıştı.141 141 K. Marks, “Almanca Birinci Baskıya Önsöz”, Kapital: “Her başlangıcın güçlüğü, bütün bilimler için geçerlidir. Bu yüzden, birinci bölümün, özellikle de metaın tahlilini kapsayan kesimin anlaşılması, daha zor olacaktır. Özellikle değerin özü ve değerin büyüklüğünün tahlili ile ilgili yerleri, elden geldiğince herkesin anlayabileceği gibi yazdım. Tam gelişmiş hali parabiçimi olan değer-biçimi, son derece kolay ve yalındır. Bununla birlikte, insan aklı, iki bin yıldan fazla zamandan beri boş yere bunun sırrını kavramaya çalışırken, öte yandan, çok daha karışık ve karmaşık biçimlerin başarılı tahliline, hiç değilse bir yaklaşım sağlanmıştır. Niçin? Çünkü, organik bir bütün olarak bir cisim, bu cismin hücrelerinden daha kolay incelenir de ondan. Ayrıca, ekonomi biçimlerinin tahlilinde ne mikroskoptan yararlanılabilir, ne de kimyasal ayıraçlardan. Her ikisinin de yerini, soyutlama gücü almalıdır. Ancak, burjuva toplumda emek ürününün meta-biçimi –ya da metaın değer-biçimi– ekonomik 267

Demir Küçükaydın

Özetle yanlış, yanlış yerde aranıyordu. Hem de Marks’ın Önsöz’ünde yaptığı tüm açıklama ve uyarılara rağmen. *** Elbette Marks sadece bir başlangıç yapmıştı. Sonra gelenlerin bu anahtarı kullanarak maymunun anatomisini de araştırmaları gerekiyordu. Kapi­ talizmin gerçek tarihte uğrayacağı çarpılmaları ve kapitalizm öncesi üretim biçimlerini anlamak için gerekli anahtarı sağlama çabasıydı Marks’ınki.

Kaldı ki Marks, bunun nasıl yapılabileceğinin ipuçlarını da vermişti, örneğin Rant teorisini ele alırken. Yani Marks’ın Kapital’i çok küçük bir bölümü tamamlanabilmiş bir planın, ondan da çok küçük, yazılabilmiş bir bölümüydü. Bu küçük bölümde bile gereken ipucunu ve metodolojik ilkeyi veriyordu. Sermaye’nin Soyut142 Hareketinden Gerçek Tarihsel Hareketi’nin143 analizine giden bir yol izliyor ve orada bu soyut hareketin izlediği çarpılmaları ele almaya başlıyordu. hücre-biçimidir. Bu biçimlerin tahlili, sığ bir gözlemciye, küçük ayrıntılar gibi gelebilir. Aslında da, küçük ayrıntılar üzerinde durulmaktadır, ama tıpkı mikroskobik anatomide yapıldığı gibi.

Bu nedenle, değer-biçimi üzerine olan kesim dışında bu cilt, zor anlaşılıyor diye suçlanamaz. Ben, burada, elbette, yeni bir şey öğrenmek isteyen, dolayısıyla da kendi başına düşünme çabasında olan okuru kastediyorum.”

142 K. Marks, “Almanca Birinci Baskıya Önsöz”, Kapital: “Fizikçi, fiziksel olguları, ya en tipik biçimde oldukları, bozucu etkilerden en uzak bulundukları yerlerde gözlemler ya da olanaklıysa, olayın en normal biçimde geçmesini sağlayacak koşullar altında deneyler yapar. Ben, bu yapıtta, kapitalist üretim tarzını ve bu tarza tekabül eden üretim ve değişim koşullarını inceleyeceğim. Bugüne kadar İngiltere, bunların klasik yurdu olmuştur. Teorik düşüncelerimin gelişmesi içinde, İngiltere’nin başlıca örnek olarak gösterilmesinin nedeni işte budur.”

143 Ulusal Kurtuluş Hareketleri ve Kadın Hareketi’ni incelerken, Mandel’de, Rosa Luxemburg’un Marks Eleştirisinin Eleştirisi bağlamında “Sermayenin Gerçek Hareketi” kavramıyla karşılaştım. Daha doğrusu bu kavram üzerinde tekrar yoğunlaştım. Mandel şöyle yazıyordu: “Rosa Luxemburg’un sermaye birikiminin (artık-değerin gerçekleşmesinin) pre­­kapitalist bir çevre dışında mümkün olmadığını ispatlamak için giriştiği teşeb­büs bilinmektedir: Bu teşebbüsün boşa gittiğine inanıyoruz. Fakat aynı zamanda Rosa’nın, Sermayenin bilfiil kapitalist bir ‘merkezden’ kapitalist olmayan bir ‘çevreye’ doğru başlayan gerçek hareketini açıklayıp tahlil ettiğine inanıyoruz.” (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi Elitabı, III, s. 449) 268

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Toprakta özel mülkiyetin olmadığı toprak tekelinin olmadığı bir dünyada da kapitalizm olurdu ve bu soyut hareket çok daha yakın bir kapitalizm olurdu. Ama kapitalizm somut tarihte, toprakta özel mülkiyetin olduğu, toprak üzerinde bir teklen bulunduğu bir dünyada doğmuştu ve Marks, üçüncü ciltte bu somut tarihsel harekette sermayenin uğradığı çarpılmayı ele alıyordu.

Ekonomi Politik elbette metanın ortaya çıkışıyla birlikte ortaya çıkan yasaları inceliyordu. Ama bu gelişimin somut biçimleri ve izlediği yol­lar sonraki bir aşamadır. Yani Kapital’de ele alınan soyut hareket ile Serma­yenin Gerçek Tarihsel Hareketi ayrıdır. Tahlil gerçek tarihsel harekete doğru gelişmelidir. Soyut hareket bakımından Toprak tekeli ve toprakta özel mülkiyet kapitalist üretimin bir koşulu değildir. Ama gerçek tarihsel hareket toprakta özel mülkiyet tekelinin olduğu koşullarda doğmuştur ve bu sermayenin gerçek tarihsel hareketinin soyut hareketten farklı olmasına yol açmıştır. Bu, tıpkı laboratuvar koşullarında bir boşlukta demir ile aynı hızla yere düşen bir kâğıdın havada bu düşüşünün çarpılması ve yavaşlaması gibidir.

Aynı şekilde, sermaye gerçek tarihte, hareketini prekapitalist ilişkilerin olduğu bir dünyada ona doğru yayılarak gerçekleştirmişti. aynı şekilde kadınların ezildiği bir dünyada gerçekleştirmişti. Bütün bu faktörlerle o hareketin nasıl bir değişim geçirdiği ve geçireceği incelenmeliydi. İşte bu gerçek tarihsel hareket ve onun yarattığı çarpılma tam da “sembiyoz”, “eklemlenme”, “kaynaşma” dediğimiz, daha önce Kıvılcımlı’nın katkıları bağlamında da ele aldığımız mekanizmalarla işliyordu. Yani az ge­ liş­mişliği, dolayısıyla ulusal hareketlerin varlığını açıklamakta kullanı­lan mekanizma ve kavramlar aynı zamanda yeni sosyal hareketleri var eden mekanizmaları da açıklıyordu. Yüzyılın başında da Marksizm tıpkı bugün olduğu gibi, geri ülkeler ve ulusal kurtuluş savaşları körüydü bir bakıma.

Biz Mandel’in “Sermayenin Gerçek Hareketi” ifadesi yerine “Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi” dedik, onu soyut hareketinden farklı olarak tanımlamak için.

Ne var ki bu kavramdan bizim ve Mandel’in çıkardığı sonuçlar tamamen farklıdır.

Mandel bu kavramı kullanarak, az gelişmişliği kapitalizmdeki sektörler, sanayi kolları, bölgeler az gelişmişliği gibi ele almaktadır. Bu bakımdan, bizzat kendisinin de belirttiği gibi A. G. Frank’a yakındır (Age. s. 450).

Mandel orada bu tezinin tartışılmamış olmasından yakınır: “Bu konuda ortaya koymaya çalıştığımız genel problemin hiçbir eleştirici tarafından kavranmamış olması ve önerilen hal çaresini kimsenin tartışmaması (...) hayli ilginçtir” (Age. s. 457).

Bizim yaklaşımımız bir bakıma bu tartışmaya bir katkı ve eleştiri olarak da görülebilir.

269

Demir Küçükaydın

Tabii bu “Yeni” Sosyal Hareketlerin, yeni olmadığını ya da Ulusal Kur­ tu­luş Hareketlerinin de bir “Yeni Sosyal Hareket” olduğunu, onların da ulusal hareketler gibi, aynı fenomenin, yani sermayenin gerçek tarihsel hareketinde çarpılması, başka baskı ve sömürü biçimleriyle kaynaşması ve eklemlenmesi ve buna bağlı olarak yeni öznelerin ortaya çıkması genel olgusunun özgül bir biçimi olduğunu da gösteriyordu.

Böylece tüm “Yeni Sosyal Hareketler” ulusal kurtuluş ve siyahların hareketleri de dâhil olmak üzere, Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi genel çerçevesi içinde ve özgül Eklemlenme (Sembiyoz, kaynaşma) biçimleriyle bir tek kavramsal sistem içinde toparlanabiliyordu. *** Sermaye gerçek tarihsel hareketinde, soyut hareketi hiç de bunu gerek­ tirmemesine rağmen, bu özgül baskı biçimlerini ve dolayısıyla bu özneleri yaratıyordu. Bu özneleri yaratan mekanizma ise “Eklemlenme” veya “sembiyoz ilişki”ydi.

Engels örneğin Ailenin devletin kökeni diye bir kitap yazmış ve kadının üzerindeki baskı ve sömürüyü uzun uzun anlatmıştı ama hiçbir zaman kadınların bir özne olacağını düşünmemiş, böyle bir öngörüde bulunmamıştı.

Kapitalizmin gelişmesiyle birlikte ailenin dağılacağını ve ev işinin ortadan kalkacağını ve kadın sorununun çözüleceğini düşünüyordu.

Gerçekten de Ekonomi Politik açısından, yani sermayenin saf ve soyut hareketi bakımından, işgücünün cinsiyetinin onun kullanım değerini (artı değer üretme özelliğini) hiçbir şekilde etkilememesi nedeniyle, kadın ve erkek eşitliği, tıpkı toprakların kamu malı olması gibi, burjuvazinin ve kapitalizmin çıkarlarıyla uyum içindedir. Dolayısıyla Kapitalist gelişmenin özellikle kadını üretime çekerek aileyi ve ev işindeki ödenmeyen emeği kaldırma eğiliminde olması gerekir. Engels’in çıkarsaması da buna uyundur.

Bu metodolojik olarak, tıpkı Marks’ın başlangıçta, kapitalizmin gelişmesinin prekapitalist ilişkileri tasfiye edeceğini düşünmesi ve dolayısıyla az gelişmişliğin gelişmesi gibi bir olguyu ve ulusal kurtuluş savaşları diye bir özneyi akla getirmemesi gibidir. Ama Marks, sadece tasfiye değil, sembiyoz bir ilişki, bir eklemlenme olduğunu gördüğünde, örneğin İrlanda konusunda olduğu gibi, başka bir özneyi de tanımış ve öngörmüş oluyordu.

Kadının ezilmesi konusunda olan tam da aynı mekanizmanın bir başka görünümüdür. Kapitalizm, Engels’in öngörüsünün aksine, aileyi tasfiye etmiyor onunla sembiyoz bir ilişkiye giriyor ve tıpkı ulusal kurtuluş savaşları gibi kadın hareketi diye bir özne ortaya çıkıyordu. Yani sermayenin gerçek tarihsel hareketinde, ailenin ve kadının ödenmemiş emeğinin kapitalizmle 270

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

eklemlenmesi ve değişip pekişmesi söz konusu oluyordu. Bu tıpkı kapitalizm öncesi ilişkilerin ve sınıfların tasfiye edilmemesi onlarla sembiyoz bir ilişkiye girilmesi gibiydi.

Elbette tıpkı sömürge sorununda olduğu gibi bunun ardında da kâr ve daha çok kâr vardı. Aile ve kadının ödenmemiş emeğiyle işgücünün üretimi ve yeniden üretiminin masrafları dolayısıyla işgücünün fiyatı düşük tutulabiliyor, bu artı değer ve kâr oranlarında düşüşü engelleme veya bir yükseliş sağlıyordu. Ayrıca, erkek işçilere bir ev kölesi vererek, onların tüm hınç ve memnuniyetsizliklerini üzerine çeken bir paratoner de sağlamış oluyordu. Böylece gerçek tarihsel harekette proletaryanın yapısı, bölünüşü ve zümrelerinin çıkarları da değişiyordu.

Kadın hareketi böyle bir açıklama getiriyordu. Bu açıklamalar, birçok du­ rumda Marksizm’in eleştirisi biçiminde ifade edilse bile, aslında tıpkı Kıvıl­ cımlı veya İrlanda konusundaki Marks gibi, onlarla aynı yöntemle Mark­ sizm’i geliştiriyordu. Marksizm bir bakıma Marksizm eleştirisi biçiminde ve anti Marksist bir tonla Kadın Hareketi tarafından geliştiriliyordu.

Yapılan, sermayenin gerçek tarihsel hareketinin ve bu hareket içinde sembiyoz veya eklemlenme ilişkisinin ortaya çıkmasının incelenmesinden başka bir şey değildi. Ve metodolojik olarak Marks’ın sonraki yaklaşımlarıyla, Kıvılcımlı’nın katkılarıyla tam bir uyum içindeydi. Marksizm’in yapması gereken bu kendiliğinden Marksizm’e sahip çıkmak ve onu benimsemekten başka bir şey değildi. *** Nispeten daha farklı gibi görünen Ekoloji hareketi de Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi kavramı aracılığıyla diğer yeni sosyal hareketlerle aynı özün bir görünümü olarak açıklanabiliyordu.

Sonsuz büyük bir gezegen veya ürünlerin ve yakıtların fiziksel özelliklerinin var oluşun koşullarını yok etmediği bir dünyada da kapitalizm olabilir. Hatta soyut olarak ekolojik bir kapitalizm bile mümkündür. Tıpkı fizik yasaları gibi, toplumsal hukuki yasalarla bu gibi maddelerin kullanımı ve üretimi yasaklanabilir ve sınırlanabilir. Bu bile mümkündür teorik bir olasılık olarak. Bunların sermayenin kendi saf hareketiyle ilgisi yoktur ve dolayısıyla ekonomi politiğin konusunu oluşturmazlar. Ama elbette sosyoloji ve tarihin konusudurlar.

Ne var ki, sermayenin gerçek tarihsel hareketi böyle bir dünyada olmaktadır, bu nedenle üretilen ve tüketilen ürünlerin fiziksel özellikleri insanlığın var oluş koşullarını tehdit etmektedir. Ekoloji hareketi de bu somut

271

Demir Küçükaydın

tarihsel hareketin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır tıpkı bir kadın veya ulusal kurtuluş hareketi gibi.

Böylece hem Marksizm’in bu hareketleri niye ön görmediği, hem de tüm yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar ve bu öznelerin varlığı bir tek kavram sistemi içinde topluca açıklanabiliyordu Marksist yöntemle. *** Soruna böyle yaklaşınca, Marksizm’e yönelik eleştirilerin bir başka yanlışı daha yan ürün olarak açığa çıkarılmış oluyordu.

Marks ve Engels’in cinsel, ulusal ve ırksal baskıları ve bunlara bağlı ola­rak çıkacak özneleri öngörmemesi genellikle Kadın konusunda birer Er­ kek; Irkçı baskı konusunda Beyaz; Ulusal hareketler konusunda Avrupa Mer­kez­ci veya ilerlemeci olmalarıyla açıklanıyordu.

Böylece bu açıklamanın yanlışlığı kadar metodolojik kökleri de ortaya çıkarılmış oluyordu. Marks; Erkek, Beyaz ya da Avrupalı olduğu için değil, Kapital’de sermayenin saf hareketini incelediği için ve çıkarsamalarını buradan yaptığı için bu sorunları ve hareketleri ne öngörmüş ne de bu sorunlar üzerine yoğunlaşmıştı.

Diğer bir ifadeyle, Yeni Sosyal Hareketlerin ürünlerin kullanım değerlerini, işgücü denen metaın ise cinsi, ırkı milliyeti gibi özelliklerini sorun etmesi ve bizzat bunlardan ortaya çıkması ve Marksizm’in bu alanlarda tam ters bir konumda bulunması, erkeklik, beyazlık ya da Avrupalılıkla değil, bizzat Ekonomi politiğin konusu ve metodu ile ilgiliydi. Ekonomi Politiğin konusu ve metodunun dolayısıyla Marksizm’in ne olduğunu bilmedikleri ve anlamadıkları için açıklamaları kültürel ya da psikolojik veya öznel açıklamalar olarak kalıyordu.

Gerçekte var olan işçi hareketi ve resmi Marksizm elbette tam da erkek, beyaz ve Avrupa merkezciydi, hatta kişi olarak Marks, Engels, Lenin ve diğerlerinin de eni sonu çağının insanları olduğundan onlarda bu eğilimler de var olabilirdi ve vardı.

Ama bunlar, Marksist yöntemin ve kavramsal araçların, teorinin kendi özünden gelen ırkçı, seksist, Avrupa merkezci bir niteliği olduğu anlamına gelmiyordu. Bunlar teorinin kendi özünden değil, o özden uzaklaşmaktan veya o öze yeterince yaklaşamamaktan ortaya çıkıyordu.

Gramsci’nin dediği gibi bir teoriyi en mükemmel, en hatasız biçimiyle eleştirmek, eğer öylesi yoksa onu yaratıp öyle eleştirmek gerekir.

Marksizm’e yönelik eleştiriler ise, onun arızalarını, bir parçası olmayan urlarını, geçmişin kalıntısı körbağırsaklarını onu o yapan özü gibi ele alıp öyle eleştiriyorlardı.

272

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

*** Ekonomi Politiğin ve Tarihsel Maddeciliğin konularının farklılığı; Ser­ma­ yenin soyut ve gerçek tarihsel hareketi; bu hareketteki çarpılmanın eklemlenme, sembiyoz veya kaynaşma biçiminde olması, bu hareketleri yaratan sorunları ve tarihsel var oluş koşullarını açıklıyordu.

Ama bu koşulların olması otomatikman bu hareketlerin var olacağı anlamına da gelmiyordu. Örneğin bu hareketlerin ortaya çıkması 70’li yıllara kadar beklemişti. İşçi hareketinin veya sosyalist hareketin krizi ile bu hareketlerin ve öznelerin ortaya çıkışı arasında bir ilişki de bulunuyordu. Öte yandan, Tarih normal bir doğumun yoluna gitseydi de, bu özneler ortaya çıkmayabilir, bu sorunlar başka biçimlerde çözümlenebilirdi.

Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya çıkışını, onların içinde var olduğu tarih ile açıklamayı deniyordum ilk elde ve şu sonucu çıkarıyordum: Tarih normal bir doğumun yolunda gitseydi bu hareketler var olmazdı.

Sosyalist devrim çocuğu dünyaya normal bir doğumun sancılarıyla gelseydi; Ekim Devrimi, örneğin bir Alman devrimiyle desteklenseydi veya ilk sosyalist devrim Amerika’da olsaydı, o zaman bu Yeni Sosyal Hareketleri yaratan sorunlardan hiç biri var olmayacağından, bu hareketler de var olmayacaktı. O zaman bürokrasinin iktidar olamadığı, üreticilerin özgürce ve demokratik olarak kendilerini yönettikleri bir toplumda ve kullanım değerleri üreten bir ekonomi içinde insanlar neleri ne kadar üreteceklerine kendileri karar vereceklerdi. Cins, ırk, ulus, inanç ayrılıkları bulunmayacağından, dünya bir tek eşit yurttaşların dünyası olacağından yaşadığımız tarihte bu yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar olmayacaktı ve çözümü için ayrı özneler ortaya çıkmayacaktı. Onların varlığı ancak tarihin girdiği bu yol bağlamında anlaşılabilirdi. Öte yandan işçi ve sosyalist hareketin krizi olmasaydı, işçiler bizzat bu özneleri yaratan sorunları kendi sorunları olarak ortaya koyacaklarından, bu sorunların muhatapları işçi ve sosyalist hareketin bütünü içinde kendilerini ifade edebilirlerdi.

Evrimin karmaşık karakteri bu gidişi ve ters doğumu yaratmıştı ve tam da bu karmaşık karakteri anlayacak metodolojik araçlar kullanılmadığı için (Eşitsiz ve bileşik gelişim, sembiyoz ilişkiyle tasfiye yerine güçlenme) bu hareketleri var edecek tarihsel koşullar (Tersinden gelme) ve bu hareketler ön görülmemişti.

Böylece sosyalizm bebeğinin dünyaya ters gelmeye başlaması, dolayısıyla gelememesi; yani sosyalist devrimin geri bir ülkede başlayıp ileri ülkelere yayılamamasının yol açtığı komplikasyonlar ve tarihin girdiği yol, 273

Demir Küçükaydın

“Bu hareketler, bu özneler niçin var? Niçin Marksizm bunları öngörmedi?” gibi sorulara cevap için de tarihsel bir çerçeve sunar gibi görünüyordu.

Yani paradoksal bir formülasyonla, bu hareketlerin var olacağı bir tarihte yaşadığımız için (Tersinden bir geliş ve onun sonuçları) Marksizm bunları öngörmemişti veya tersinden bir ifadeyle Marksizm bunları öngörmediği için (sermayenin saf hareketi, normal bir doğum) bu hareketler vardı.

Yeni Sosyal Hareketlerin ve yaşanan tarihin anlaşılamamasının çok önemli bir nedeni de yaşanan tarihin biricik olası tarihmiş gibi ele alınmasıy­ dı. Bu dar görüşlülük o tarihin özgün niteliklerini kavramayı engelliyordu. *** Bu yaklaşım, yani tarihin ve o tarih hakkındaki bilginin var olduğu koşulları ortaya koyup var olan tarihi olası tarihlerden biri olarak ele almak, tarih hakkında çok daha geniş ufuklu bir yaklaşımı gerekli ve mümkün kılıyordu.144 Tarihsel süreci kavrayışta, açık uçluluktan yola çıkarak, tarihi, olası ta­ rihlerden birisi olarak kavrama, onu başka olası tarihlere göre daha geniş bir çerçevede değerlendirme kavrayışına geçiyordum.

Bir bakıma tarihsel evrimi bir cebirsel formül gibi ele alıyordum. Bir cebirsel formülde nasıl işaretlere verilen değerler değiştirildiğinde, ilişkiler değişmese de sonuçlar değişirse, tarihsel süreci belirleyen güçlerin değerleri değiştirildiğinde pekâlâ başka sonuçlar ve tarihler ortaya çıkıyordu.

Bu olası tarihlerden biri olarak tarihi ele alma yaklaşımı, klasik “olsaydı veya bulsaydı” gibi spekülasyonlarla karıştırılmamalıdır. Burada evrimin yasaları göz önüne alınarak var olan tarih olası tarihlerden biri olarak alınmakta ve onun özü daha iyi kavranmaktadır.

Aslında bilginin ilerlemesi de son duruşmada, var olanın olası var oluşlardan biri olduğunu kavramaktan başka bir şey de değildir. Hatta 144 Bu sadece topluma ilişkin bir yaklaşım değildir. Daha sonra bununla paleontoloji (canlıların evrimi) ve astronomide (evrenin evrimi) de karşılaştım. Örneğin Fizikte de benzer bir durum söz konusudur. Evren hakkındaki sorularımızın cevabı, örneğin evren niye böyledir gibi soruların cevabı, bizzat sorunun kendisindedir. Çünkü evrenin farklı olması durumunda atomların, galaksilerin, yıldızların dolayısıyla düşünen varlıkların ve böyle soruların var oluşu mümkün değildir. Bu soru ile evrenin bu biçimde oluşu arasında bir zorunlu bağ bulunmaktadır. Bu tarihi olası tarihlerden biri olarak görebilme aynı zamanda doğa ve toplum kavrayışında muazzam bir derinleşme anlamına da gelir. Ben Biyoloji ve Fizikte bunu bilmeden Toplum tarihinde uyguluyordum çağı daha derinden anlayabilmek için.

Tersine doğum bunun bir küçük çaplı örneği idi.

274

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

var olanın ya da yaşananın çoğu kez bir kural değil, bir istisna olduğunu kavramaktır. Diğer bir ifadeyle somut bir eşitlikten o somutlukta yansıyan ilişkinin cebirsel ifadesine, daha genel kanunlarına doğru gidiştir.

O zamanlar farkında değildim ve bilmiyordum ama daha sonra Tarihi (evrimi) olası tarihlerden (evrimlerden) biri olarak algılamanın Fizik (Astronomi) ve Biyoloji’de (Paleontoloji) çoktan yerleşmiş bulunduğunu gördüm. Yapmaya çalıştığım onlardan bağımsızca ve onları bilmeden Sosyoloji ve Tarihte onların yaptığını yapmak gibiydi.145 Böyle bir yaklaşımın sadece mümkün değil, aynı zamanda evrimin daha genel ve temel yasalarını bulabilmek için gerekli de olduğunu, izole bölgelerin tarihi göstermekteydi. Örneğin Amerika’da buğday ve pirinç gibi tahıllar bulunmaması, keza at, sığır gibi ehlileşebilir hayvanlar olmaması eski dünyadakinden çok farklı bir tarihsel gidişe yol açmıştı.

Böylece neyin genel bir yasa, neyin daha özgül bir duruma ilişkin bir yasanın sonucu olarak ortaya çıktığı daha iyi anlaşılabilir oluyordu. Her hangi bir türün özelliğini nasıl daha geniş bir bütün ile ilişkisi içinde daha iyi anlamak mümkün ise, var olan tarihi olası tarihlerden biri olarak ele almak, onu o yapan özellikleri daha iyi ve doğru olarak kavrama olanağını ortaya çıkarıyordu. Örneğin Amerika’da Asya’dan tamamen bağımsızca neolitik devrim de uygarlığa geçiş de (Orta ve Güney Amerika’da iki kere ve muhtemelen bağımsızca) gerçekleşmiştir. Ama ehlileşebilen hayvan ve bitkilerin farklılığı (Kıvılcımlı’nın “Coğrafya Üretici Gücü” dediği) oradaki evrimin çok farklı bir yola girmesine de yol açmıştır.

Muhtemelen, ehlileşecek bir yük hayvanı olmaması nedeniyle tekerlek keşfedilmemiş ya da kullanılmamıştır. Eski dünya tarihi de insanların hayvanlara binmeden önce onları arabaya koştuklarını göstermektedir. Eski dünya karalar topluluğunun müdahalesinden korunmuş kalsaydı veya dünya sadece Amerika kıtaları kadar olsaydı, orada muhtemelen kapitalizme hiçbir zaman geçilemeyebilecekti. O zaman toplumların evrimi üzerine var olabilecek bir tarihsel maddecilik bu evrimi, bu tarihsel gidişi bir Amerikalı İbni Haldun gibi anlatacaktı, Marks gibi değil.

145 1990’lı yıllarda Stephan Jay Gould’u “Bir Tesadüf: İnsan” (Zufall Mensch) adıy­la Almancaya çevrilen “Wonderful Life” adlı kitabıyla tanıdım. Olası tarihler yaklaşımımın aynen onun tarafından da biyolojik evrimde ve bu evrimi açıklamak için kullanıldığını görünce hem bir doğrulanma buldum hem de önümde yepyeni ufuklar açıldı. Keza Harald Lesch’in Alfa Centauri programlarını izleyerek modern astronomi ve fiziğin de benzer bir kavrayışa ulaştığını gördüm.

275

Demir Küçükaydın

Başka bir örnek de Avustralya sunar. Asya’da, Amerika’da ve hatta Afrika’da birbirinden bağımsızca neolitik devrimler olmasına rağmen, Avustralya’da hiçbir zaman neolitik devrim gerçekleşememiştir. Muhte­ me­len Avustralya’da var olan bitki ve hayvanlar ve iklim koşulları hiçbir zaman böyle bir devrim için koşulları sunmayacaktı. Avustralya uygun hayvan ve bitki türleri sunmadığı veya coğrafi koşullar bulunmadığı için, oradaki evrim ebediyen neolitik öncesinde kalabilirdi de. Avustralya’nın tarihine bakılarak oluşacak bir sosyolojide, ne artı ürün, ne sınıflar, ne uygarlıklar, ne değer bulunmayacaktı. Örneğin Ekonomi Politiğin konusu bulunmayacaktı hiçbir zaman.

Bütün bunlar yaşadığımız tarihin olası tarihlerden biri olduğunu, ancak böyle başka olası tarihlerle bir kıyaslama içinde yaşanan tarihin, onu o yapan özgüllüklerin daha iyi kavranabileceğini gösterir. Eğer eski dünya karalar topluluğunda, atlar, sığırlar, pirinç ve buğday gibi tahıllar olmasa; subtropikal ırmaklar bulunmasa, muhtemelen hiçbir zaman uygarlığa ya da kapitalizme geçemeyen bir tarih de yaşanıyor olabilirdi.

Böylece o İlkel, Kölece Feodal veya Komün Uygarlık Kapitalizm sıralamalarının tarihin genel bir evriminin ifadesi olmaktan ziyade, çok özel, hatta istisnai bir gidişinin ifadeleri olduğu ortaya çıkıyordu.

Yeni Sosyal Hareketlerin varlığını açıklama çabaları beni tarihi olası tarihlerden biri olarak ele alma yaklaşımına getirmişti. *** Yeni bir düşünce kolay ortaya çıkmaz, bilinmeyen bir ormanda el yorda­ mıy­la yürüdüğünden, en yakındaki bir yola bile, yakınında olduğu bilin­ mediği için, uzun yollardan geçerek varabilir. Bilginin ilerleyişi biraz körebe oyununa benzer. Bir santim daha ileri gidildiği takdirde aranan bulu­nabilecekken, birden geri dönüp başka yön ve yerlerde arayışa koyulur insan.

Bu olası tarihlerden biri olarak tarih ve var olan tarihi bir cebirsel formü­ le verilmiş değerlerin özgül bir sonucu olarak ele alma yaklaşımına çok başka bir sorundan hareketle, çok başka bir bağlamdan yola çıkarak, çok uzun bir yoldan varmıştım. Gerçekliğin ancak hayallerin aynasında daha derin ve doğru kavranabileceği sorunundan hareketle bu olası tarihler ve evrimler kavrayışına ulaşmıştım.

276

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Hapisteyken, bir Troçkistin yazdığı Devrimci Marksizm’de Geçiş Prog­ra­mı Anlayışı146 adındaki kitapla polemiğe giren bir yazı yazmıştım.

Kitapta, Marksistlerin uğruna mücadele ettikleri toplumun bir programını yapmayacakları, ilke olarak böyle yapmanın yanlış olduğu savunuluyordu.

Bu tezi eleştirmiştim.147 Bu eleştirim derinleştikçe, sorunun hayal görmeyi reddetmekle ilgili daha derin bir metodolojik yanlışın ifadesi olduğunu, ama bu konuda daha derinleşmek ve düşünmek gerektiğini, fazla kaynağa ihtiyacım olduğunu seziyordum.

Daha sonra Almanya’da göçmenlere yönelik olarak Ne Yapmalı adlı der­ giyi çıkarırken, Ernest Bloch’un Umut İlkesi kitabı üzerine yazıları araştı­ rırken, Mandel’in bir yazısında tam da aradığımı bulmuştum. Mandel Umut ve Antisipasyonu, Tarihsel Maddeciliğin bir kategorisi olarak tanımlıyordu.148

146 M. Yenice, Devrimci Marksizm’de “Geçiş Programı” Anlayışı, Eleştiri Yayın­ evi, Nisan 1980. Yıllar sonra kitabı yazan M. Yenice’nin Orhan Koçak olduğunu öğrenmiştim.

147 Dördüncü Enternasyonal’e yazdığım bir yazıda şunları yazıyordum örneğin: “Türkiye’deki Troçkist grupların temel yanılgılarından biri, devrimden sonra kurulacak iktisadi ve politik düzenin bir ‘modelinin’ yani bir program oluşturulmasının yanlış ve gereksiz olduğunu düşünmeleridir. Onlar kendilerini, program anlayışlarını, sadece geçişsel taleplerle sınırlıyorlar. (Bunları skolastikçe değişik kombinasyonlarda tekrarlamaları da ayrı konu.)

Kanımca, bu noktada Troçki’yi de anlamış değildirler. Onlar program anlayışlarını ifade ederken ‘Geçiş Programı sosyalist devrimden sonra kurulacak toplumun bir modelini sunmaz.’ diyorlar. Ancak, Troçki, bizzat, Geçiş Programı’nın bir çıtlatma, işçi sınıfını iktidarın eşiğine kadar getiren bir program olduğunu, bu anlamda eksik ve tamamlanmamış olduğunu birkaç yerde belirtir.

Kaldı ki, 4. Enternasyonal’in son kongresinde karar altına alınan ‘Proletarya Diktatörlüğü ve Sosyalist Demokrasi’ adlı metin, kurmak istediğimiz toplumun bir ‘model’indan başka nedir ki? Bu aynı zamanda, Troçki’nin sözünü ettiği eksikliğin bir giderilişi değil midir? Bu anlamda Türkiye’deki Troçkistler, Geçiş Programı’nın eksikliğini, onun üstünlüğü imiş gibi koymaktadırlar. İktidara gelindiği zaman nasıl bir düzen kurulacağı üzerine rüya görmeyi reddediyorlar. Ben ise, Lenin ya da Pisarrev gibi ‘Rüya görmeliyiz.’ diyorum.” (Demir Küçükaydın, Önsöz, “Geçiş Programı Üzerine”) 148 Ernest Mandel, Tarihsel Maddeciliğin Kategorileri Olarak Umut ve Antisi­ pasyon.

277

Demir Küçükaydın

Mandel geleceğin bir ufku olmadan gerçekliğin doğru ve tam kavranamayacağını söylüyordu.149 Bu yaşanan anın da başka olası tarihler olmadan kavranamayacağı anlamına da gelirdi.

Böylece yirminci yüzyıl tarihini ve bizzat Marksizm’in evrimini, var olan evrimi olası evrimlerden, var olan tarihi olası tarihlerden biri olarak kavrayarak çok daha derin ve doğru anlama olanağı ortaya çıkıyordu.

Evrim, açık uçlu tarih, doğum, hayal, tarihi olası tarihlerden biri olarak ele alma birbiriyle bağlı ve iç içe konular ve kavrayışlar olarak düşünceme yerleşiyordu.

Ama olası tarihlerden biri olarak tarih kavrayışına kategorik olarak doğru­dan ters bir doğum ve normal bir doğum gibi sorunlardan hareketle değil, (çünkü bunlar farklı olası tarihlerdir de aynı zamanda,) gerçeğin ancak hayallerin aynasında daha doğru ve derin olarak kavranabileceği bir program sorunundan hareketle yaklaşmıştım. Tabii buradan kolayca doğum ve tersine gelişin aslında olası başka tarihler anlamına geldiğini de görebiliyordum. *** 149 Ernest Mandel, “Sosyalizm Umut’suz, Umut Sosyalizm’siz Olmaz”, Ne Yapmalı, Sayı:1, Eylül 1985, sayfa: 20: “Kötü bir devrimci, sadece ayakları artık yere basmayan değildir; sadece, devrimci projenin gerçekleştirilmesinin toplumsal objektif ve sübjektif önkoşullarıyla olan bağını yitiren değildir. Ama kötü bir devrimci, aynı zamanda, var olan gerçekliklere, içinde yaşanılan an’a, günlük rutinin ufak tefek şeylerine saplanıp kalan; Tarihin beklenmeyen ani ve keskin dönüşlerini önceden kestirebilme duygu ve düşüncesini kaybetmiş olup, geleceğe yönelikliği bir kenara iten ve yanardağ gibi patlayışlar tarafından geçilendir de. Bu anlamda da, geleceğin ufku olmaksızın, gerçekliğin doğru ve tam bir kavranışı olamaz.”

Stalinizmin tarihi felaketinden sonra, bugün Marksistler artık şöyle bir açıklamayla kendilerini sınırlayamazlar: ‘Önce kapitalizmin yıkılması söz konusu, bu yıkımla ortaya çıkacak olan sosyalizmin daha sonra nasıl görüneceğini, somut tarihsel gelişmelerin kendisine bırakalım.’ Sosyalist antisipasyonun devrimci projeden bu şekilde uzaklaştırılması, bu devrimci projeye, bugün, geniş proleter kitleleri ikna edememeye mahkum ediyor.

Somut bir sosyalizm görüntüsü, bugün için Batı’da, pratik devrimci günlük politikanın ön şartı oldu. Doğu Bloku ülkelerindeki –hiç bir zaman sosyalizm olmayan– ‘reel sosyalizm’den temelden farklı ve ondan üstün olan somut bir alternatifin var oluşu ikna gücü kazanmadıkça, kapitalizm, endüstri ülkelerinin proletaryası tarafından yıkılamayacaktır.”

278

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu yaklaşım elbette yavaş yavaş şekillendi ve daha açık bir ifadeye kavuştu. İlk başlarda böyle bir yaklaşıma daha önce rastlamadığım için ifade edecek kavramları bulmakta çok zorlanıyordum.

Bunu ilk kez göçmenler hareketinin ve ulusal kurtuluş hareketlerinin varlığını açıklamakta kullanmıştım.150 Hem de burada anlatılan sıradan farklı olarak, daha henüz sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi kavramına ulaşmadan çok önce. Daha sonra Ulusal Kurtuluş Hareketlerinin varlığını açıklamakta da başka mümkün tarihler yaklaşımını kullanmıştım.151 Sonra, ulusal kurtuluş hareketlerinin veya ABD’deki siyahlar hareketinin varlığının da yeni sosyal hareketlerle aynı tarihsel gidiş içinde açıklanabileceğini görülünce, “Yeni Sosyal Hareketler”in yeni olmadığını görmüştüm.

Sonra oradan da Ulusal Kurtuluş Hareketlerini var eden mekanizmanın (eklemlenme, sembiyoz) açıklamasının ve özellikle kadın hareketinin geliştirdiği açıklamaların metodolojik özdeşliğini görerek, bu kavramın yeni sosyal hareketleri açıklayabileceği varsayımına ulaşmıştım.

150 1986 yılının hemen başında Göçmenler hareketinin olası varlığını da yine aynı şekilde açıklıyordum: “Bağımsız bir göçmenler hareketi, işçi hareketinin üzerine bir kâbus gibi çökmüş olan Stalinizmin ve Stalinizmin sonuçlarının nesnel koşullar haline dönmesinin bir sonucu olarak mümkün ve gerekli olmuştur.

Eğer Avrupa’nın yerli proletaryası, reformist önderliklerce tüm devrimci amaç ve geleneklerinden koparılmış olmasaydı –bu duruma rağmen kapitalizmin devamını sağlayacak bir denge durumunun varsayılması halinde bile– göçmen işçi, yasal ya da gizli yollarla ilk getirildiği zaman, göçmen kardeşinin de kendisinin sahip olduğu tüm haklara sahip olması için mücadele bayrağı açardı.

Tarihin böyle bir yol izlemesi halinde kadın hareketi gibi bağımsız bir göçmenler hareketinin oluşmasına ne nesnel ne de öznel olarak gerek ve olanak bulunmazdı.” (Celil Göçmen, “Henüz Doğmamış Bir Hareket Üzerine Taslak Tezler”, Ne Yapmalı, Sayı 3–4, Ocak-Şubat 1986, s. 3) Bu satırlarda henüz kadın hareketini de kavrayacak bir genellemeye gitmediğimiz görülüyor.

151 D. Küçükaydın, “Evrensel Tarih Bağlamında Kurtuluş Savaşları”, Kürdistan Press, 1986: “Ulusal Kurtuluş Savaşları, evrensel Tarih ölçeğinde, üretici güçlerin aşırı olgunlaşmışlığına rağmen, proletaryanın Tarihsel görevlerini, yani yeryüzünde sosyalizmi kurma görevini, Öznel nedenlerle yapamamasının bir sonucu olarak ortaya çıkmışlardır. Diğer bir ifadeyle, Ulusal Kurtuluş Savaşları, Tarihsel akış içinde var olması zorunlu bir aşama değildirler.”

279

Demir Küçükaydın

Oradan da yine Prekapitalist bir çevreye yayılma bağlamında Mandel’in bunu zikretmesinden esinlenerek Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi Kavramına ulaşmış ve oradan da Kapital ve Ekonomi Politiğin konusu, yöntemi ve sosyolojiyle ilişkisi gibi konulara, yani Marksizm’e yapılan eleştiri ve düzeltme denemelerinin temel metodolojik yanılgılarına varmıştım.

Bir bakıma gerçekte burada anlatılan sıranın tam tersinden başlayarak o yolu kat etmiştim. *** Ama ortadaki teorik sorunlar, sadece körlük ve bu hareketlerin var oluşunun yarattığı sorunlar değildi. Örneğin Ekoloji ve Barış hareketi, buraya kadar ele alınan üç heretik damarda da, üç dip akıntısında da bulunmayan, bambaşka bir paradigma değişikliği ile ortaya çıkıyordu. Yukarıda sözü edilen her üç kanalda da (Klasik Marks-Lenin-Troçki; Batı Marksizmi ve Kıvılcımlı) Üretici üçler nötr (tarafsız) olarak kabul edilirler. Onların kurtarıcı ya da yok edici güçler olmaları, üretim ilişkilerine göre belirlenir.

Ucu açık bir tarih anlayışı, üretici güçlerin nötr olduğu bir kavrayışla çelişmez.

Klasik Tarihsel Maddecilik Üretici Güçleri nötr olarak kabul ettiğinden tüm ilgisini, üretim ilişkileri ve politik üstyapının değiştirilmesi konusunda yoğunlaştırmıştır. Üretim İlişkileri ve üstyapının Üretici Güçlerin gelişme düzeyine uygun olmadığında üretici güçlerin yıkıcı güçlere dönüştüğü kabul edilir. Zaten Doğum imgesi de tam bu yaklaşımı ifade eder.

Bunun sonucu olarak da ilişkiler ve siyasi biçim değiştirildiğinde var olan üretici güçlerin sosyalizme gidişin araçları olacağı gizli varsayımı vardır. Örneğin atom reaktörleri sonsuz bir enerji kaynağı olarak selamlanır. Ama ekoloji ve barış hareketi, üretici güçlerin tarafsızlığını (nötr olarak kavranı­ şını) sorgulamaya başlar. Bu gerçek bir teorik altüstlük ortaya çıkarır.

Bu alt üst oluş şu örnekte çok açık görülebilir. Klasik anlayışta, burjuvaziyi yenebilmek için silah kullanmayı öğrenmek gerekir. Silah tarafsız kabul edilen bir araçtır. Bunu Egemen sınıflar ezenleri baskı altında tutmak için kullanabildiği gibi, ezilenler de ezenlerin egemenliğine son vermek için kullanabilir.

Ne var ki, atom bombası veya daha doğrusu ABC silahları söz konusu olduğunda bu kabul geçersizleşir.152 Bu silahlar sınıfları ayırmaz, burjuva152 E. Mandel, Barış İçinde Birlikte Yaşama ve Dünya Devrimi, s. 40: “Klasik bir devrimci ‘eylem klavuzu’ kuralı vardır: Orduya katıl, silahların kullanılmasını öğren ve onları yönetici sınıflarına karşı çevir. Ancak tabii ki, nükleer silahlar birer iç savaş silahları haline getirilemezler, zira bunlar işçileri 280

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ziye karşı sınıf savaşı silahı olarak kullanılamazlar. Atom bombası sosyalizm için bir savaşın aracı olamaz. Ayrıca bu silahların kullanımı tüm insan türünün var oluş koşullarını ortadan kaldırabilir, insanların olmadığı yerde sosyalizm de olamaz.

Benzer şekilde, nükleer reaktörler, ortaya çıkardıkları binlerce yıl boyunca öldürücü ışınlar yayan artıklarıyla ve riskleriyle sosyalizme gidişte bir enerji kaynağı olarak düşünülemezler.

Bu olgular, o zamana kadar kabul edilmiş üretici güçlerin tarafsızlığı varsayımını sorgular. Marksizm ters taraftan, o zamana kadar üzerinde hiç düşünmediği bir noktadan ağır darbeler alır.

Bu eleştiri ve sorunlara karşı şöyle bir yaklaşımı benimsiyordum.

Ekonomi Politiğin konusunun ne olduğunun açığa çıkması bir yan ürün olarak üretici güçlerin tarafsızlığı veya taraflılığı gibi formüle edilebilecek sorunu çözecek araçları da sunmuş oluyordu.

Marksist teoride metodolojik olarak Üretici Güçlerin tarafsızlığı diye zorunlu bir kavrayış yoktur. Üretici Güçlerin nötralliğinin Tarihsel Madde­ ci­liğin kavram sisteminin zorunlu bir öğesiymiş gibi kavranışı genellikle Üretici Güçler ve Üretim Araçları kavramlarının karıştırılmasıyla ilgilidir. Üretim Araçları kavramı, her şeyden önce bir Ekonomi Politik kavramıdır, bir ilişkiyi tanımlar, aracın fiziksel özellikleriyle ilgili değildir. Üretici Güçler ise sosyolojik bir kavramdır.

Bir ekonomi politik veya mülkiyet ilişkisi kavramı olarak, üretim araçlarının niteliği, tıpkı malların özellikleri veya işgücünün diğer özellikleri gibi ekonomi politiğin konusu değildir. Örneğin bir traktör, ancak belli ilişkiler içinde bir üretim aracıdır. Eko­ no­mi politiğin konusu bu ilişkilerin kendisidir. Somut olarak bu traktörün neyle işlediği veya hangi işte kullanılıp hangi kullanım değerini ürettiği ekonomi politiğin konusunu oluşturmaz. Bu nedenle, üretim araçlarının fiziksel nitelikleri ekonomi politiğin konusu olmadığından, ekonomi politik nesnesi olarak, tıpkı metaların kullanım değerleri veya işgücünün çeşitli özellikleri gibi tarafsız kabul edilirler ve edilmelidirler.

ve kapitalistleri birbirinden ayırt etmeden ve birlikte mahveder. Yalnızca bu örnek dahi, nükleer silahlanma yarışının dünyada gerçekten bir şeyler değiştirdiğini göstermeye yeter. Gerçekten de, eğer bilim adamlarının uyarılarını dikkate alacak olursak, bir nükleer dünya savaşının önlenmesinin dünya devrimci hareketinin en önde gelen stratejik hedeflerinden biri olduğu sonucuna ulaşırız.”

281

Demir Küçükaydın

Ama Üretim Araçlarının fiziksel özellikleri, tıpkı malların kullanım değeri veya işgücünün özellikleri gibi, sosyolojinin konusudur. Dolaysıyla tıpkı üretilen ürünler gibi bu yanlarıyla sosyolojinin konusunu oluştururlar.

Birçok durumda Üretici Güçler, teknolojinin veya Üretim Araçlarının karşılığı olarak kullanıldığından, bu anlamlarıyla elbette, fiziksel nitelikleri, yapıları ve işlevleriyle sosyolojinin konusudurlar. Üretici Güçler söz konusu olduğunda, Üretici Güçlerden sadece teknik anlaşılsa bile, sosyolojik bir kavram olarak bunların tarafsızlığı gibi zorunlu bir koşul yoktur. Kaldı ki, Kıvılcımlı’nın Üretici Güçler kavramı ve kullanışı (Teknik, Coğrafya, İnsan ve Tarih) Üretici Güçlerin tarafsızlığı gibi bir anlayışı tamamen dışlamaktadır da.

Ne var ki, öğretinin kendisinde üretici güçlerin tarafsızlığı gibi bir koşul olmadığı, barış ve ekoloji hareketinin ortaya çıkışı ve ondan sonra gelen eleştirilere kadar, konu olmamış ve bilince çıkmamıştır.

Yıllar önce örgütlerin işlevleri ve örgütlenme ilke ve biçimleri arasındaki ilişkileri ele almış; buradan yapı ve işlev kategorilerinin ilişkisine geçmiş, bu genel ilişkiden hareketle, örneğin Marks’ın, Proletarya’nın burjuva devlet cihazını sınıfsız topluma gidişte kullanamayacağı önermesinin, bizzat bu genel ilişkinin özgül bir ifadesi olduğu sonucuna ulaşmıştım.

Aslında Marksizm’de yapı ve işlev kategorilerinin diyalektik kavranışı, araçlar, organizmalar ve örgütler ile onların işlevleri arasında zorunlu bir ilişki olduğu kavrayışına dayanır. Yapı yoğunlaşmış işlevdir.

Bu genel yapı ve işlev kategorilerinin biyolojideki karşılığı anatomi ve fizyoloji’dir. Organların fizyolojileri, yani işlevleri ile anatomileri yani yapıları arasında zorunlu bir ilişki vardır.

Tarihsel Maddeciliğin temel kavramı olan Üretici Güçler ve Üretim İlişkileri kavramları, aynı zamanda, Yapı ve İşlev, Anatomi ve Fizyoloji’nin sosyoloji’deki karşılığıdır. Biyolojik âlemde organların işlevlerinin değişmesi yapılarının değişmesine dolayısıyla farklı türlere; toplumda üretici güçlerin değişmesi üretim ilişkilerindeki değişmelere dolayısıyla farklı toplum biçimlerine yol açar. Dolayısıyla üretici güçlerin tarafsızlığı gibi bir kavrayışın, organların fizyolojileri ve anatomileri arasında veya yapı ile işlev arasında bir ilişki olmadığı kavrayışına varması gerekir. Marksizm’in sorunu böyle ele almadığı ise aşikârdır.

Marks üretici güçlerin gelişmesinden, soyut düzeyde emek üretkenliği­ nin yükselişini kast ettiğinden, yani soyut olarak emek üretkenliği ile top­ lumsal formasyonlar arasındaki ilişkiyi söz konusu ettiğinden, Üretici güçlerin tarafsızlığının, kavramın içinde var olduğu gibi bir kanı oluşmaktadır.

282

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ancak sosyolojik olarak, somut tarihte emek üretkenliğinin artışıyla ne üretildiği ve bu emek üretkenliğinin kaynağı elbette sosyolojinin konusudur.

Marks’ın, işçi sınıfının sınıfsız topluma giden yolda burjuva devlet cihazını kullanamayacağı önermesi, son duruşmada yapı ve işlev arasında kopmaz bir ilişki olduğu, yapıların tarafsız olmadığı varsayımına dayanır.

Burjuva devlet cihazının sınıfsız topluma gidişte bir araç olarak kullanılamayacağı, onun parçalanıp, bu işleve uygun, çoğunluğun üzerinde baskı aracı olamayacak ve bunun için kullanılamayacak bir yapı kurulması gerektiği önermesinin ardında, yapının tarafsız olamayacağı metodolojik kavrayışa dayanan bir varsayım yatıyordu.

Marks sadece devletten, politik cihazdan söz etmişti. Burjuva toplumunun maddi araçlarından hiç söz etmemiş, bu konuyla daha ziyade emek üretkenliği düzeyinde ilgilenmişti, ama bu, burjuva toplumunun maddi araçlarının ve örgütlenmelerinin de sınıflı topluma gidişte proletarya ta­ rafından kullanılamayacağı ve onun araçları olamayacağı önermesini dış­ lamıyordu. Ancak Marksizm’i bir yöntem değil bir hazır reçeteler bütünü olarak anlayanlar dışladığı sonucu çıkarabilirlerdi.

Böylece proletaryanın sınıfsız topluma gidişte bu burjuva toplumunun devletini kullanamayacağı gibi, bu toplumun maddi araçlarını da kulla­ namayacağı önermesi Marksizm’in özüyle çelişmediği gibi bu önermeyi gerektirir sonucuna ulaşıyordum.

Burada bir adım daha atıyor ve sadece üretici güçlerin (tekniğin) ve devletin (politik cihazın) değil, tüm toplumsal kurumların ve yapıların, tüm günlük hayatın örgütlenmesinin, bu uygarlığın tüm maddi araçlarının da sınıfsız topluma gidişte araçlar olarak kullanılamayacağı sonucunu çıkarıyordum. Çünkü onların bu kara ve baskıya dayanan toplumdaki işlevleri onların yapılarında ve örgütlenmelerinde yoğunlaşmış bulunuyordu.

Bu noktada, örneğin, Foucault’nun hapishaneler, hastaneler vb. üzerine yazdıklarının, aslında Marksizm’in yapması gereken bir işi yapmak olduğunu ve bu gibi çalışmaların genellikle Marksizm’e karşı bir bayrak altında yapılmalarına rağmen, Marksizm’in kazançları ve yaptığı ilerlemeler olarak Tarihsel Maddecilik tarafından kolaylıkla benimsenebileceği ve benimsenmesi gerektiği sonucuna ulaşıyordum. Bütün bu çalışmalar bugünkü toplumun maddi ve örgütsel araçlarının tarafsız olmadığını ve sınıfsız bir topluma gidişin araçları olarak kullanılamayacağını kanıtlamış oluyorlardı. Ve bu sonuç Marksizm’le hiçbir şekilde çelişmiyor aksine onu doğruluyordu.

Aslında bu noktaya Foucault gibi düşünürleri ve eserlerini tanımadan çok önce kendi kendime varmıştım. Örneğin, işgücünün yeniden üretimini 283

Demir Küçükaydın

ucuza getirmek için örgütlenmiş bir aile yapısına göre planlanmış evler, o evlere dayanan şehirler de sınıfsız topluma gidişin ve kadın üzerindeki baskının ortadan kaldırılmasının araçları olamazlar sonucunu çıkarıyordum daha Avrupa’ya ilk çıktığım ve kadın hareketi ile ilk tanıştığım sıralarda.

Kadın üzerindeki baskı, evlerin mimarisinden, döşemesinden, çamaşır makinesi denen aletin kendisine kadar bütün bu araçlar tarafından yeniden üretilir ve bunlara dayanarak kadının üzerinde baskının olmadığı bir topluma ulaşılamaz diyordum.

Hatta bu sonucu eşitsiz ve bileşik gelişim ile birleştirerek, bugün burjuva uygarlığının gelişmediği yerlerin, en geri bölgelerin, sosyalist bir uygarlığa geçiş için daha büyük bir avantaj sunduğu gibi sonuçlar bile çıkarıyordum. Otobanları, evleri, şehirleri, aletleriyle bu uygarlığın tüm araçlarını parçalamak, bunlardan yoksun geri bir ülkede boş bir beyaz kağıt üzerinde bunları yapmaktan çok daha zordu.

Tabii bu yatkınlıkla kolayca örneğin çocukluk, yaşlılık, hastaneler, hapishaneler, zaman, serbest zaman, tatil, iş, yaşam ve iş alanlarının ve zamanlarının ayrımı vb. gibi tüm modern toplumun günlük hayatını düzenleyen örgütlenmelerin ve yapıların da kapitalizm ile kopmaz bir bağ içinde olduğu sonucuna ulaşıyordum.

Aynı şekilde, iktidarın merkezi olmadığı, her alana dağılmış olduğu; ya da bizzat medyumun mesaj olduğu gibi sonuçları Marksizm’in de benimseyebileceği sonucunu çıkarıyordum.

Bu durumda kapitalizm ile sosyalizm arasındaki geçiş dönemi, sadece proletarya diktatörlüğü denen siyasi biçimi değil, maddi araçları ve örgüt­ lenme biçimlerini de kapsayan bir geçiş dönemi olmak zorundadır sonucuna ulaşıyordum.

Tıpkı devleti gibi, bu toplumun maddi araçları da sınıfsız topluma gidişte kullanılamazlardı ve tıpkı devleti gibi parçalanmaları gerekiyordu. Ama bu devlet gibi bir anda yapılamazdı ve bilinçli bir biçimde adım adım uzun bir geçiş dönemi içinde gerçekleştirilmesi gerekiyordu. *** Ama Üretici Güçlerin tarafsız olmadığı sorunundan hareketle ulaşılan, bu uygarlığın hiçbir şeyinin tarafsız olmadığı ve sınıfsız topluma gidişte kullanılamayacağı sonucu, program anlayışında köklü bir devrim gerektiriyordu.

Klasik programlar sadece mülkiyet ilişkileri ve siyasi biçimdeki değişiklikleri içeriyorlardı. Ama bu uygarlığın maddi araçları ve örgütlendiği biçimler de sınıfsız topluma geçişte kullanılamayacağından programımız 284

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

sadece üretim ilişkileri ve siyasi biçimi kapsamakla yetinemezdi, program artık başka bir uygarlığı taslaklaştırmak zorundaydı.

Ama başka maddi araçlar, başka örgütlenme biçimleri, başka ürünler demek aynı zamanda bir bir değer yargısı da demektir.

Bu durumda devrimci bir partinin, bugün var olan toplumun bütün örgütlenmesinin, yapısının dayandığı değer yargılarını karşıya alıp başka bir değer yargıları sistemini savunması gerektiği sonucu ortaya çıkıyordu.

Bu da var olan bütün klasik sosyalist ve işçi hareketinin politikasını ve mücadelesini tümüyle gözden geçirmeyi gerektiriyordu.

Böylece sosyalist hareketin örneğin daha fazla tatil günü için değil, tatili ve işteki yabancılaşmayı hedefe alması gerektiği; emeklilik için değil, yaşlılıkta üretimden kopuk yaşlılar gettosuna tıkılmayı hedefe alması gerektiği gibi programının da kökten değişmesi gerektiği ortaya çıkıyordu.

Böylece yeni sosyal hareketler ve sorunlarını çözme çabaları, üretici güçlerin tarafsızlığı gibi sorunlar ve eleştirilerden hareketle beni başka bir uygarlığı programlaştırma, program anlayışında, dolayısıyla stratejide kökten değişiklikler gerektiği sorunuyla karşılaşıyordu.153 Yeni bir uygarlık programı sorunuyla Yeni Sosyal Hareketler bağlamında karşılaştığımdan, bu yeni bir uygarlık programının yeni sosyal hareketlerin ortaya koyduğu sorunlara bir cevap olması gerektiği gibi bir kanım vardı. Dolayısıyla yeni bir uygarlığın programlaştırılması sorusunun cevabını, Yeni Sosyal Hareketleri var eden sorunlarda arama eğilimi gösteriyordum. Özellikle günlük hayat alanında yoğunlaşarak bir başka uygarlığı taslaklaştırma yolunda ipuçları yakalayabileceğimi düşünüyordum.

Böylece seksenlerin sonuna doğru Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya koyduğu sorunları çözme çabaları sonunda, önüme, eski program anlayışlarından farklı başka bir uygarlığın tasavvuruna dayanan bir uygarlık programı hazırlama görevi çıkmış bulunuyordu.

Doksanlı yıllar boyunca teorik ilgimin merkezinde bu başka bir uygarlığın programlaştırılması sorunu bulundu. Bu çabaların somut sonucu, doksanlı yılların sonunda, yirmi birinci yüzyıla girerken, Yirmi Birinci Yüzyıl

153 D. Küçükaydın, “Program Anlayışları”, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 83: “Program artık sadece ekonomi ve devlet alanlarını kapsamakla yetinemez.

Proletarya nasıl sınıfsız topluma ulaşmak için varolan burjuva devlet cihazını kullanamaz ise, aynı şekilde bugünkü kapitalist uygarlığın maddi araçlarını da kullanamaz. Program sadece bugünkü toplum biçiminden daha farklı bir toplum biçimini değil, bambaşka bir uygarlığı taslaklaştırmalıdır.”

285

Demir Küçükaydın

İçin Bir Manifesto gibi yazdığım ve Marks-Engels’in yazdığı Manifesto’ya öykündüğüm, Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak adlı metin oldu.

Başka bir Uygarlık Programı sorununun cevabının ise Yeni Sosyal Hareketler veya Günlük Hayat alanında değil, Ulus ve Din kavramlarında olduğunu ve cevabı yanlış yerde aradığımı, ancak on beş yıl sonra Ulus ve Din’in Marksist bir teorisini taslaklaştırdığımda görebilecektim. *** Toparlarsak: Kabaca seksenlerin ortasına kadar teorik ilgimin merkezinde üç heretik geleneğin katkılarının uyumlu bir sistem içinde toparlanması bulunuyordu. Bunu iyi kötü başardığımı düşünüyordum.

Doksanlı yıllara kadar ise teorik ilgimin merkezinde “Yeni Sosyal Hareketler”in gerek varlığının, gerek onları var eden nedenlerin, gerek onların ortaya attıkları sorunların ve yaptıkları katkıların uyumlu bir kavram sistemi içinde toparlanması ve açıklaması bulunuyordu. Bu sorunu da iyi kötü çözdüğümü düşünüyordum.

Ayrıca bu çabaların sonuçları birbiriyle de uyumluydu ve birbirini tamamlıyorlardı.

Doksanlı yıllardan itibaren ise, ulus, uluslar ve ulusçuluk sorununu bu teorik kazanımlarla uyumlu bir sistem içinde toparlama ve açıklama çabası, bir uygarlık programı sorunuyla birlikte teorik ilgimin merkezine geçti.

Ulus ve ulusçuluk sorununun teorik ilgimin merkezine geçmesinde Doğu Avrupa’nın çöküşüyle birlikte, tarihin sanki yirminci yüzyılın başında kaldığı yere döner ve kaldığı yerden devam eder gibi bir yol izlemesinin, yani ulusal hareketlerin ve ulusların boğazlaşmalarının dünyanın gündemini kaplamalarının belli bir etkisi vardı. Ama esas nedenler doğrudan politik faaliyetimin ortaya çıkardığı sorunlardaydı.

Seksenli yıllar boyunca Türkiye’ye yönelik politik faaliyetim, o sıralar Stalinizmi ve uluslararası sosyalist ve işçi hareketinin tarihini bir şekilde gündeme alıp tartışmaya başlamış Türkiye soluna, Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya çıkardığı teorik sorunları ve bunların önemini anlatma çabalarından ibaretti.154 154 Avrupa’da çıkan “Devrimci Marksist Tartışma Defterleri”ne yazdığım yazılar; Avrupa’da yapılan “Sosyalist Forum” tartışmalarında yaptığım konuşmalar; Hamburg’ta bizzat kendi örgütlediğim, “Bilimsel, Felsefi, Politik Tartışmalar İçin Forum”da seçtiğim konular, yaptığım tartışma ve konuşmalar; “Kuruçeşme”nin Avrupa’daki paralelinde yaptığım konuşmalar ve sunduğum bildiriler (Birlik mi Rekompozisyon mu? kitabında bulunmaktadır) hep Yeni Sosyal Hareketler’in ortaya çıkardığı sorunları tartışma ve bunlara ilgiyi çekme girişimleri sayılabilir.

286

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu biraz Müslüman mahallesinde salyangoz satmak gibiydi. Bu sorunlar işçi sınıfını, komünist hareketin tarihini veya Stalinizmi yeni keşfetmeye başlamış Türkiyeli sosyalistlerin ufku dışında kalıyordu. Troçkist denilenler ise, bu konuları tartışanların yakında kitleler halinde “imana gelip” Troçkist olacaklarını bekliyorlardı. Onların namazı zaten kılınmış olduğundan, bu gibi sorunlarla ilgilenmezlerdi. Bu nedenle bu çabalar yankısız kalmaya mahkûmdu ve yankısız kaldı.

Duvar’ın çöküşüyle birlikte sol diye ne varsa bitince, Türkiye’de az çok bir dinamizm ve yükselme eğilimi gösteren hareket Kürt hareketi kalmıştı.

Bu durumda Türkiye’ye yönelik politik çalışmada yapabileceğim tek şey, bu harekete destek vermek olabilirdi. Bu desteğin egemen ulusun içinden yapılmasının ayrıca bir örnek olarak da çok önemi vardı.

Böylece Türkiye’deki mücadeleye ilişkin olarak, Kürt Ulusal Hareketi ve sorunları, bu politik destek nedeniyle Uluslar ve ulusçuluk konusunun teorik ilgimin merkezine geçmesinde kanallardan birini oluşturuyordu.155 Ama ikinci bir kanal daha vardı ve bu Avrupa’daki göçmen azınlıklar veya siyah hareketi ve onun sorunlarıydı. Avrupa’da yaşayan bir yabancı olarak aynı zamanda Avrupa’daki göçmenler ve siyahlar hareketi içinde de yer alıyor ve politik bir çalışma içinde bulunuyordum.

Ve henüz doğma eğilimi gösteren bu hareket de Yeni Sosyal Hareketler kategorisinden bir hareket olduğundan, Yeni Sosyal Hareketler ile ilgili yukarıda anlatılan teorik çabalar, bu alandaki politik çalışmalar ile karşılıklı bir ilişki içinde gelişiyordu.

Yabancılar hareketi içinde sosyalist ve radikal bir kanat oluşturmaya çalışıyor ve böyle bir çizginin programatik, stratejik, taktik ve örgütsel sorunların açıklığa kavuşturulmasına çalışıyorduk.156 Yeni Sosyal Hareketler ortak bir kavram sistemi içinde toparlanabildiğinden, Siyahlar ya da Göçmenler hareketi içinde yaşanılan deneyler ve 155 Ayrıca Göçmenler hareketi içinde elde edilen deneylerin, yeni sosyal hareketler bağlamında genelleştirilmesi ve Kürt hareketine aktarılarak kontrolü de bu çalışmanın başka bir yönüydü. Ben her hangi bir yeni sosyal hareket içinde devrimci ve Marksist bir kanadın, kendi deneyleriyle işçi hareketi dâhil tüm sosyal hareketleri kapsayacak bir program geliştirmeye eğilim duyacağını düşünüyordum. Bu öngörüm daha sonra çok elverişsiz koşullarda olsa bile gösterdiği evrim eğilimiyle de kanımca doğrulanmış bulunmaktadır.

156 Bu bağlamda “Göçmenlerin Bir Azınlık Olarak Talepleri Neler Olmalıdır”, “Çifte Vatandaşlık Parolasına ve Gündemine Reddiye”, “Kültürel Özerklik Tartış­ malarına Katkı”, “Hamburg Dersleri”, “Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmalarının Analizi” gibi yazılar zikredilebilir.

287

Demir Küçükaydın

ulaşılan sonuçların gerekli değişiklikler yapıldığında diğer Yeni Sosyal Hareketlere, örneğin Kadın veya Ulusal Kurtuluş Hareketlerine veya Çevre hareketine de kolayca aktarılabileceği görülüyordu.

Bu bağlamda, yabancılar hareketi içinde şöyle bir çizgiyi savunuyorduk: Avrupa’daki siyahlar veya yabancılar eşit haklara sahip olmalı, ırk ayrımcılığına uğramamalıdırlar. Ama bunun için, yalnız Türkiyelilerin mücadelesi yetmez, tüm göçmen ve siyahların mücadelesiyle birleşmeleri gerekir.

Sadece Türkiyeliler olarak yapılacak mücadele veya lobi çalışması başarısızlığa mahkûmdur ve son duruşmada Türk devletinin dış politikasının veya diplomasisinin basit bir aracı olarak kalır ve manüplasyonlara yatkındır.

Ama sadece yabancılar ve siyahlar olarak mücadele de yetmez, çünkü yabancılar nüfusun küçük bir bölümüdür. Nüfusun çoğunluğunu kazanmaları veya en azından tarafsızlaştırmaları veya hayırhah bir tutum almalarını sağlamaları gerekir. Ne var ki, yerli nüfus doğrudan çıkarları bakımından yabancıların eşit haklı olmasından doğrudan çıkarlı değildir.

Bu durumda onların kazanılması başka bir yol izlemelidir. Yabancılar veya siyahlar, beyazların karşısına başka bir değerler sistemiyle çıkarlarsa onların desteğini alabilirler. O halde yabancılar kendilerini yabancıların talepleriyle sınırlamamalı, toplumun karşısına bütünsel bir alternatif programla çıkmalıdırlar diyorduk ve somut bir politik stratejiden hareketle de tekrar başka bir uygarlığı taslaklaştırma sorunuyla yüz yüze geliyorduk.

Ne var ki esas hedef, yabancıların Avrupa’da uğradığı ırk ayrımcılığına ya da eşitsizliğe son vermek olarak kalıyor; program, strateji, taktikler ve örgüt biçimleri bu hedeften hareketle şekilleniyordu.

Seksenli yılların sonunda, Doğu Almanların dünyanın imtiyazlıları arasına katılmak için Duvar’ı yıkmaları, eşitlikçi bir toplum uğruna savaşmak istememeleri, “Biz Halkız”dan bir harfi tarif değişimiyle “Biz bir Halkız”a geçmeleri eski hedef ve problem koyuşlarının bugünkü dünyaya uymadığı kanısını doğurdu.

Hele Doğu Almanlarla aynı şeyi yapmak isteyen Arnavutların veya Doğu Almanya’da çalışan Vietnamlı ve Mozambikli işçilerin apar topar geri fırlatılmaları gibi gözlemlerin sonuçları üzerine düşününce tüm görüşleri olmadı baştan gözden geçirmek gerektiği ortaya çıktı.

Birden bire o ana kadar izlediğimiz eşit haklar mücadelesinin artık gerici bir karaktere büründüğünü gördük. Çünkü bu, Doğu Almanların yaptığını yapmak gibiydi. Avrupa’da diğer Avrupalılarla eşit haklar için mücadele etmek, yeryüzünden ayrıcalıkları kaldırmak değil, dünyanın imtiyazlıları arasına katılmak için mücadele etmek anlamına gelirdi. Bir sosyalist ise bunun için mücadele edemezdi. O halde yabancılar hareketi 288

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

içinde başka bir program ve strateji savunmak gerekirdi. Ayrıcalıklılar arasına girmek değil, ayrıcalıkları yok etmek. Avrupalılarla aynı haklar için değil, Avrupalılığı yok etmek program olmalıydı.

Yani bu kendimizi Avrupa’nın mı yoksa dünyanın siyahlarının mı bir parçası olarak gördüğümüz sorunuydu. Bizler dünyanın siyahlarının Avrupa’daki parçası olarak davranmalı; program, strateji ve taktik ve örgütlerimizi böyle oluşturmalıydık. Avrupalıların en kötü haklara sahip bölümü olarak değil, dünyanın siyahlarının daha imtiyazlı bir bölümü olarak görmeliydik. Kaderimizi beyaz değil siyahlarla birleştirmeliydik.157 Soruna böyle bakınca, Irkçılığın dünyada bir tehlike değil, bir realite158 olduğu ortaya çıkıyordu. Bunun görülmesini engelleyen, insanların ulusal devlet ve sınırları var oluşun tek mümkün biçimiymiş gibi görmeleriydi.

Artık ulusçuluk ve ulusal sınırlar, Avrupa’da olduğu gibi, en demokratik biçimlerinde bile, dünya çapında bir ırk ayrımcılığının, dünyanın siyahla­ rını bir Bantustanda tutmanın bir aracıydı. Dolayısıyla artık ırkçılığa karşı mücadele uluslara ve ulusal sınırlara karşı olmalıydı.

Yabancılar (siyahlar) hareketinin stratejisi ve ırkçılığa karşı mücade­ lenin sorunları, ulusal sınırlar yeni apartheit düzeninin, ırkçılığın sınırla­ rı olduğundan, bizi doğrudan uluslara ve ulusal sınırlara karşı mücadele sorunuyla, dolayısıyla bir teorik sorun olarak uluslar ve ulusçulukla ikinci bir kanaldan yüz yüze getiriyordu.

Böylece Türkiye’de Kürt hareketini egemen ulusun içinden destekle­ mek; Avrupa’da bir siyah veya yabancı olarak dünyanın siyahlarının mü­ cadelesini desteklemek, bizi iki kanaldan ulus ve ulusçuluk sorunuyla karşı karşıya getiriyordu.

Ama bu iki kanal ve ortaya çıkardığı sorunlar sadece ulus ve ulusçu­ luk sorunuyla değil, aynı zamanda devrimci mücadele ve hareketin birçok stratejik ve programatik sorununu da gözden geçirmeyi gerektiriyordu. Bu nedenle başlangıçta dikkatim doğrudan ulus ve ulusçuluktan ziyade, bu sonuçların gözden geçirilmesine yönelik oluyordu. Ulus ve ulusçuluk ko­ nusuna geçmeden önce, bu sorunlar kısaca özetlenebilir.

157 Bu bağlamda Özgür gündem’de çıkan “Gezegen Çapında Apartheit”, “Eski Kav­ramlar ve Yeni Dünya Düzeni”, “Siyah Gözüyle” gibi yazılar zikredilebilir.

158 D. Küçükaydın, Eski Kavramlar ve Yeni Dünya Düzeni: “Mölln’de üç Türk’ün yakılmasından sonra Almanya’da ve Avrupa’da faşizm tehlikesinden çok söz edilir oldu. Bu faşizm kavramı da bugünkü gerçekliği anlamak için işe yaramaz, Avrupa merkezli, beyaz adam merkezli bir kavram haline gelmiş bulunuyor.”

289

Demir Küçükaydın

*** Zengin ve fakir ülkeler arasındaki farkın muazzam boyutları dünya işçi sınıfının bölünmüşlüğü anlamına geliyordu159 ve bunun sonuçları üzerine düşünülünce bütün bilinenler alt üst olduğu görülüyordu.

Dünyada zengin ve yoksul ülkeler arasındaki fark öylesine büyüktü ve yoksullar öylesine büyük bir kitleydi ki, her eşitlikçi devrimin hedefi olan, dünya çapında zenginlik ve yoksulluk farklarına son vermek veya bunları asgariye indirmek, zengin ülkelerin işçilerinde bugünkü konumlarından bir geri gidiş anlamına gelirdi.160 159 D. Küçükaydın, Eski Kavramlar ve Yeni Dünya Düzeni: “Yeni Dünya Düzeni, Ekim Devrimi öncesinin ikinci bir versiyonu değildir.

Ekim Devrimi öncesinde dünya işçi sınıfı hemen hemen sadece ABD, Avrupa ve Japonya ile sınırlıydı. O dönemin sadece ileri ülkelerde toplanmış bu işçi sınıfı toplumsal konumu ve politikalarıyla dünyadaki temel devrimci gücü oluşturuyordu.

Bugün ise durum bambaşkadır. Dünya İşçi Sınıfının büyük bir bölümü artık ABD, Avrupa ve Japonya’nın dışındaki ülkelerdedir. Ama asıl önemli deği­ şiklik dünya işçi sınıfı içindeki yeni bölünmede yatmaktadır. Zengin ülkelerin işçilerinin artık dünyanın ezilenleriyle ve işçi sınıfının kendileri dışında kalan büyük çoğunluğu ile ortak çıkarları yoktur. Tıpkı Güney Afrika’nın beyaz işçileri gibi, biz bu bölünmeyi “Beyaz İşçiler” ve “Siyah İşçiler” kavramlarıyla ifade ediyoruz.”

160 Ernest Mandel’in bu konuyu tartıştığı satırlar bu sınırları gayet açık olarak koymaktadır: “Fakat ihtiyaçlara göre dağılım üzerine kurulmuş bir ekonominin böylesine ‘doğrudan doğruya’ girişi (...) aşılmaz iki engelle karşılaşacaktır. Önce insanlığın ihmal edilemeyecek bir kısmı için, halen tatmin edilmekte olan ihtiyaçlar, bu basit ihtiyaçları bol bol aşmaktadır. Sanayice ilerlemiş ülkelerdeki halkların çoğunluğu sadece yiyip içmekle, iyi kötü barınmakla, çocuklarına okuma yazmayı öğretmekle ve sağlıklarını korumaya çalışmakla hiç bir şekilde yetinmiyorlar. (...) Bu insanlar evlerini dekore etmek, çeşit çeşit elbiseler giymek, yorucu ev işlerinden kurtulmak –ısınma, çamaşır yıkama gibi– eğlenmek, seyahat etmek, okuyup öğrenmek, hastalıklara karşı daha iyi korunmak, ömürlerini uzatmak, çocuklarını daha iyi yetiştirmek istiyorlar.

Aslında çok gerekli olan bu ihtiyaçlar (ki emtia sanayii, şüphesiz bunlara, suni ihtiyaçlar ya da suni bir şekilde arttırılmış ihtiyaçları da eklemiştir) en ileri kapitalist ülkelerde kısmen sağlanmıştır. Basit olmayan bu ihtiyaçların tatmin edilmesini sağlayan sanayi kollarının toptan kaldırılması, sanayileşmiş ülke halklarının büyük bir kısmının hayat seviyesinde bir azalmaya yol açacaktır.

290

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu durumda, doğrudan ekonomik çıkar bakımından, zengin ülkelerin işçilerinin dünya çapındaki eşitlikçi bir düzenden çıkarı yoktu.

Ama bu olgu o güne kadar üzerine kafa yorulmamış, olası görülmemiş başka sonuçları ortaya çıkarıyordu.

Marks, Engels, Lenin, Troçki, vb., hiç biri, ileri ülkelerin işçilerinin eşitlikçi bir toplumdan çıkarlı olmayacakları bir durumu var saymamışlardı.

Onlar hep bu işçilerin dünya çapında eşitlikçi bir düzenden çıkarlı olacağı var sayımına dayanmışlardı. Sosyalizm de bu nedenle mümkün görülüyordu. Avrupa ve Amerika işçilerinin dünya çapında eşitlikçi bir düzen için mücadele edecekleri var sayılıyordu. Onlar istemediği takdirde sosyalizm olamazdı.

Klasik Marksistlerin akıllarına bile getirmedikleri ise şimdi bir gerçekti. Dünyanın siyahları dünya çapında eşitlikçi bir düzen isteyebilir, ama yapamazdı. Beyazları ise yapabilir, ama istemezdi.

Eğer Marks-Engels, Lenin, Troçki’ye bu durum sorulsaydı bu umutsuz bir durum, böyle bir durumda sosyalizme geçilemez derlerdi. Şimdi olan tam da bu hiç akla bile getirilmeyendi.

Bu umutsuz durumda sosyalistler olarak umutsuz bir savaş yürüttüğümüzün bilincinde olmalıydık.161 Durumun umutsuzluğunu gizlememeliyBu, adeta bir ‘sefalet sosyalizmi’ olacak, para ile sağlanan ihtiyaçların yerini karne usulü ve çeşit bakımından sınırlı ürünler alacaktır. Böylesine ‘bir sosyalizm’ beşeri imkanların genel bir gelişmesini sağlamak şöyle dursun, bugünkü ileri kapitalist ülkelerde yaşayan ortalama vatandaştan daha basit ve az tatmin olmuş bir insan yaratacaktır. Öte yandan, azgelişmiş ülke halkları da, Duessenbery’nin gösterdiği gibi, ‘taklit ve gösterişin etkisi’ sayesinde, çağdaş tekniğin yarattığı muazzam imkanların bilincine varmışlardır. Onlar da ileri ülke halklarının medeniyet ve konfor seviyesine erişmek için can atıyorlar. Tıpkı sanayice gelişmiş ülkelerin halkları gibi, onlar da, bolluğun yerini kıt kanaat geçinmenin aldığı bir keşiş sosyalizmi­ ni kabul etmeyeceklerdir.” (E. Mandel, Marksist Ekonomi Elkitabı, s.262, 263) 161 D. Küçükaydın, Sosyalistlerin ve Sosyalizmin Sorunları: “Aslında durumun umutsuzluğunu görmeyen ya da görmek istemeyip yazarın umutsuzluğu biçiminde tepki gösterenler gizli bir varsayımı paylaşıyorlar: durum umutsuzsa mücadele etmenin anlamı yoktur. Ya bu işi bırakmak ya da intihar etmek gerekir. Umutsuz bir insan mücadele edebilir mi?

Yazar bu varsayımı paylaşmamaktadır. Her ne kadar bizler, Marksizm’in evrimci, aydınlanmacı yorumlarıyla aşırı yoğrulduğumuzdan, kavramakta güçlük çeksek de umutsuz bir durumdan da en az umutlu bir durumdan olduğu kadar mücadeleci gelenekler çıkar.”

291

Demir Küçükaydın

dik ve bütün program ve politikamızı bu umutsuzluktan hareketle tanımlamalıydık. Öncelikle, sosyalizm uğruna mücadele durumun umutsuzluğunu veri kabul ederek işe başlamalıydı. Bu önceki, umuda dayalı sosyalizm anlayışlarının tam zıddına geçiş anlamına geliyordu.

Ama hiçbir şey yüzde yüz belirli olamayacağı için, tam da o belirsizlik nedeniyle, küçük bir olasılık bulunuyordu sosyalizm için. Dolayısıyla sosyalizm için mücadele, bu belirsizliğe ve küçük olasılığa dayanma durumundaydı.162 Eskiden ise tarihin tekerleğinin sosyalizmden yana döndüğü veya devrimin de barbarlık kadar güçlü ve eşit düzeyde bir olasılık olduğu var sayılıyordu.

Artık sosyalizm, “bilimsel” değil, “ütopik” olmalı ve bir ahlaki seçime dayanmalıydı. Bilimsel olarak pekâlâ insanlığın hiç de sosyalizme doğru gitmediği, yok oluşa gittiği kanıtlanabilirdi. Tarihin ve toplumun yasaları bizden yana değil, bize karşıydı. İnsanlar, özellikle zengin ülkelerin işçileri ve halkı, artık doğrudan ekonomik çıkarlarıyla değil, bir ahlaki seçim olarak sosyalizme çağrılmalıydı.163 Eskiden sosyalistler esas olarak refahta eşitlik öneriyorlardı, artık yoksullukta eşitlik önermeliydik.

162 D. Küçükaydın, Bilimsel Sosyalizmden Ütopik Sosyalizme: “Gerekçesini insanlığın umutsuz durumundan ve ahlaki bir seçimden alan böyle bir sosyalizm tohumu; belki bir olasılık olarak sosyalist bir hareketin kristalizasyonunda bir maya rolü görebilir.

Unutmayalım, en son kaos teorilerinin kullandığı bir metaforla ifade etmek gerekirse, Çin’deki bir kelebeğin kanat çırpışı Amerika’da bir kasırgaya yol açabilir. Açar değil, açabilir, bu küçücük de olsa bir olanaktır. O halde yapılacak iş bellidir: Çin’deki bir kelebeğin kanat çırpışı olmak. Kim bilir belki Amerika’da bir kasırga kopar!”

163 D. Küçükaydın, Bilimsel Sosyalizmden Ütopik Sosyalizme: “Ezilenlerin artık gerekçesini ahlaki bir seçimde bulan bir sosyalizme ihtiyaçları var ve ancak böyle bir sosyalizm onların mücadelelerine hizmet edebilir.

Bundan sonra Bilimsel sosyalizm muhtemelen, sosyalizme karşı güçlerin sosyalizmin olanaksızlığını kanıtlamalarının ve ezilenleri bu uğurda mücadeleden vaz geçmeye çağırmalarının aracı olacaktır. Böyle bir silahı onların elinden alabilmek için, bizler, onlardan önce, yine bilimsel sosyalizmle durumun umutsuzluğunu açıkça söylemeli ve tam da bu umutsuz durum nedeniyle, mücadele etmekten başka yapacak hiç bir şey olmadığı için insanları sosyalizm için mücadeleye çağırmalıyız.

Elbette bilimsel sosyalizmin teorik araçları, yöntemleri, kavramları bu uğurdaki mücadelede durumu daha iyi kavrayabilmek; güçleri daha iyi belirleyebilmek, 292

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu ise yine başka bir uygarlık ve değerler sistemi sorununu gündeme getiriyordu.

Böylece birbirinden ayrı üç koldan başka bir uygarlığın programlaştırılması sorunu ortaya çıkıyordu. (1) Bu uygarlığın maddi araçlarının, yapısının ve organizasyonlarının sınıfsız topluma gidişin araçları olamayacağı; (2) siyahların dünyanın beyazlarını kazanması gereği; (3) Sosyalizmin artık zenginlikte ve refahta değil yoksullukta eşitlik önerebileceği ve sosyalizmin bir ahlaki seçim olması gerektiği. *** İşçi sınıfının dünya çapında siyah ve beyaz bölünmüşlüğü, sürekli devrim perspektifini ve sürekli devrimin iki ayağında da yok ediyordu.

Geri ülkedeki sosyalist devrim, dünya çapında sosyalist bir toplum idealiyle, dolayısıyla ulusal devletlere ve sınırlara karşı harekete geçtiği an, bu programıyla bile ileri ülkelerdeki beyaz işçinin çıkarları için bir tehdit anlamına gelecekti.164 Dolayısıyla Lenin ve Troçki’lerin, geri bir ülkede devrim yapıp ileri ülkelerin işçilerine yardımcı olma stratejisi anlamını yitirmiş bulunuyordu. Geri ülkedeki bir devrim sadece ileri ülkelerdeki işçilerin o eşitlikçi devrimi boğma arzularını harekete geçirebilir veya onlar bu yönde hükümetlerini desteklerlerdi. hatta bizzat ahlaki sosyalizmimize neden olan koşulları açıklayabilmek için kullanılabilir ama artık gerekçemiz bilimsel değil, ahlaki bir seçimdir. Bunun içindir ki bu yazının başlığı bilimsel sosyalizmden ütopik sosyalizme.”

164 D. Küçükaydın, Hariçten Gazeller (4), Süreksiz Devrim, 1997: “Geri bir ülkede bir sosyalist devrim, her şeyden önce, bütün yeryüzü ezilenlerini birleştirmek, imtiyazlılar arasına katılmak için değil de imtiyazlı durumları ortadan kaldırmak için, ulus ilkesini reddetmek, ulusu, tıpkı din gibi kişinin kendi vicdan ve inanç sorunu olarak ele almak, dolayısıyla ulus ile devlet ve toprak arasındaki ilişkiyi reddeden bir programdan yola çıkmak zorundadır. Bu ise, pratik olarak, bütün dünya insanlarına ve işçilerine ulusal sınırları tanımama, onları yıkma çağrısı demektir.

Böyle bir çağrıyı, zengin ülkelerin işçileri kendi konumlarına karşı bir tehdit ola­rak göreceklerdir. Ulus ilkesine dayanan sınırların ve devletin tanınmaması, din gibi bir muameleye tabi tutulması demek, yeryüzünde herkesin istediği yere gidebilmesi demektir. Ayrıca bu toplum eşitliği, yani zenginliklerin toplumun çalışan bireyleri arasında emeği ölçüsünde eşit olarak dağıtılmasını bayrağına da yazacağından zengin ülke işçisi buna bütün gücüyle karşı duracaktır.

Bu durumda, zengin ülke işçisi, ulus ilkesinin devamından ve korunmasından yana olacaktır. Duruma göre bu ulus Avrupa Topluluğu da olabilir. Sonuç değişmez.”

293

Demir Küçükaydın

Ama bu durum, Sürekli Devrim’in öbür ayağını da yok ediyordu. Yok­ sul ülkelerin işçileri her hangi bir şekilde iktidara geldiklerinde (bir an için Doğu Avrupa’nın yıkılışının yarattığı demoralizasyon ve aynı filmi bir kere daha görme kaygısı bir kenara bırakılsa bile) ileri ülkelerin işçilerinin yardıma gelmeyeceklerini hatta kendilerine karşı duracaklarını bileceklerinden sosyalist dönüşümlere geçmeyecekler, kendilerini sadece demokratik görevlerle sınırlayacaklar demekti.

Bu durumda devrimin gidişi, adeta “Süreksiz Devrim” karakteri taşıyacaktı. Dünya işçi sınıfının siyah beyaz bölünmesinin ortaya çıkardığı bu “Sonuçlar ve Olasılıklar”a, Troçki’ye atfen “Süreksiz Devrim” denilebilirdi.

Güney Afrika’nın girdiği evrim bu eğilimi doğruluyordu. Nikaragua’da Sandinistlerin iktidardan uzaklaştırılması da bir anlamda bu çıkarsamanın doğrulanmasıydı. Hatta Doğu Avrupa’daki gelişmeler bile bir anlamda bu kendini demokratik görevlerle sınırlama olarak görülebilirdi. Daha sonra Brezilya’da İşçi Partisi ve Lula iktidarı, Venezüella gibi ülkelerde de gerçekleşen ve şimdi de “21 Yüzyıl Sosyalizmi” denerek vaftiz edilen gelişmeler de bu öngörülen eğilimin bir gerçekleşmesiydi.

Bu işçi ve emekçi iktidarlarının kendilerini demokratik görevlerle sınırlaması, yüzyılın başında Parvus’un öngördüğü, kısmen İsveç veya Avustralya gibi ülkelerde gerçekleşmiş olan, İşçi iktidarı altında kapitalizm ve demokratik dönüşümler yolunun yeni bir versiyonuna yol açardı.

Bu iktidarlar, kapitalizm altında işçiler için belli haklar ve demokratik karakterde dönüşümler anlamına geleceğinden, son duruşmada o ülkedeki kapitalizmi ve burjuvaziyi güçlendirirlerdi. Hatta bu bir anlamda yarı emperyalist güçlerin ortaya çıkması anlamına gelirdi. *** Gerçekten de bu “Süreksiz Devrim” eğilimi, Türkiye gibi bir ülkeye uygu­ landığında, Güney Afrika’nın da gösterdiği gibi, kendini demokratik dönüşümlerle sınırlayan bir işçi veya halk iktidarı, fiilen bu ülkenin politik, kültürel, askeri etkisinin nüfus bölgesinin genişlemesi; yani barışçıl yollarla emperyalist yayılması anlamına geleceği görülüyordu.

Bu durumda, sosyalistler için ortaya bir açmaz, bir paradoks çıkıyordu.

294

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Demokratik devrim, örneğin Kürt halkının uğradığı ulusal baskıya karşı mücadele ve Kürt halkının mücadelesinin desteklenmesi fiilen, o ülkenin burjuvazisine hizmet eden bir anlam kazanıyordu.165 Ama bu sonuca yol açar diye demokratik mücadeleyi desteklememek de olmazdı. Tarafsızlık, fiilen gerici askeri bürokratik kastın desteklemek anlamına gelirdi.166 Keza açmaz dünya ve ülke ölçütlerinde politika yapma veya sekt olarak kalma biçimlerinde de ortaya çıkıyordu.

Bir ülke çapındaki demokratik mücadeleye verilen desteğin, fiilen o ülkede kapitalizme ve burjuvaziye yaramasından, bir ülke çapında artık sosyalist politika yapılamayacağı, sosyalist politikanın ancak dünya çapında yapılabileceği anlamına geliyordu.167 Ama politik mücadeleyi sosyalist bir hedefe yönelik olarak dünya çapında beyazlığı ortadan kaldırmak, ulusal sınırları yıkmak talebine yöneltmek ise, fiilen ülkeler çapındaki politik mücadelelerin kalmak, bir propaganda mahfilciği, bir sekt olarak kalmak demekti. Sekt olarak kalmamak için, ülke ölçüsündeki demokratik mücadeleye katılmak ise, son duruşmada fiilen kapitalizme ve burjuvaziye hizmet anlamına geliyordu.

Bu açmazdan nasıl çıkılabilirdi?

165 Kürt halkının mücadelesinin başarısı da fiilen Türkiye’nin demokratikleşmesi sonucunu doğuracağından son duruşmada, fiilen Kapitalizme ve Burjuvaziye yaramış olacaktı. Bu nesnel sonucu en iyi gören Öcalan’dı ve tam da bu noktadan hareketle Türk burjuvazisini ve ezilenlerini ikna etmeye çalışıyordu. Onun bu gerçekçiliği sol ve sosyalistler tarafından hiç anlaşılmamış ve amaçlardan vazgeçme olarak görülmüştür. Aslında kendilerinin yapacaklarının da nesnel neticesi farklı olmayacaktı ama onlar bunu görecek ve açıkça ortaya koyacak dürüstlük ve cesarete sahip değildiler.

166 Türkiye’de sosyalistlerin neredeyse hepsinin ulusalcı olması önceden görülmüş bu açmazın sonucudur. Burjuvaziye veya Emperyalizme karşı olma adına fiilen Askeri bürokratik oligarşinin desteği olmaktadırlar.

167 Örneğin 1997’de info İstanbul’da bir tartışmada şöyle yazıyordum: “En son söylenmesi gerekenleri en başta söylemek gerekirse: 1) Bugünün Türkiye’sinde veya herhangi bir ülkede, ülke ölçeğinde sosyalist bir program ortaya koymak ve dolayısıyla ülke ölçekli sosyalist bir politika yapmak mümkün değildir. Sosyalist politika ancak evrensel ölçekte yapılabilir.

2) Ve bu sosyalist politika ancak bugünkünden kökten farklı bir politika anlayışıyla yapılabilir.” (D. Küçükaydın, Hariçten Gazeller) 295

Demir Küçükaydın

Her şeyden önce bu açmazın açıkça koyulması gerektiğini savunuyordum.168 Kendi sosyalist hedeflerimizi de açıkça koymanın yanı sıra ve demokratik mücadeleye desteğimizin sonuçlarının da aslında son duruşmada kapitalizme ve burjuvaziye hizmet edeceğini de açıkça koymanın bu açmazı nispeten ortadan kaldırabileceğini düşünüyordum. Çünkü her devrimde ve radikalleşmede bir de hesaplanamayacak bir moment vardır. Eğer köklü bir demokratik devrime öncülük edilebilse, sosyalist hedefler ve açmazlar da baştan açıkça söylenmiş ve savunulmuşsa, pekâlâ devrim bir ölüm parendesi daha atıp, dünya çapında bir sosyalist programla ve başka bir uygarlık tasarısıyla ortaya çıkabilirdi. Bu zayıf da olsa bir olasılık olarak bulunuyordu. Ama bütün bunların olabilmesi için her şeyden önce açıkça bu açmazları koymak gerekiyordu.

Tabii bu demokratik hedeflerin son duruşmada burjuvaziye ve kapitalizme hizmet etmesi aynı zamanda bu taleplerin burjuvazi ya da akıllı Türk milliyetçileri tarafından savunulabileceği anlamına da geliyordu. Yani sosyalist olarak savunulan bütün demokratik talepler bir burjuvanın, bir akıllı Türk milliyetçisinin çıkarı açısından da savunulabilirdi. Ve tam da böyle olduğu gösterilerek de bu açmaz bir ölçüde olsun aşılabilirdi.

Bu düşünceyle örneğin Kürt hareketini desteklemek için Özgür Poli­ tika’ya yazdığım yazılarda, sosyalistlerin savunduğu bütün demokratik taleplerin, bir Türk milliyetçisi tarafından da savunulabileceğini göstermek için, “Bir Türk Milliyetçisi Olarak” alt başlığıyla yazılar yazıyor, sonra da

168 D. Küçükaydın, Hariçten Gazeller 1: “Hamburg’a gelmiş bir ÖDP yöneticisiyle konuşuyordum bir defa. Ona da yukardaki söylediklerimi aşağı yukarı ifade ettim. ÖDP’nin nesnel olarak Özal’ın programını gerçekleştirmekten, ama bunu demokratik yollarla gerçekleştirmekten, dolayısıyla gelişmiş emperyalist bir Türkiye yaratmaktan başka bir şey yapamayacağını söylemiştim. O yönetici de fazla zorlanmadan bir noktada bunu kabul etmişti.

Bunun üzerine, ‘Niye ÖDP’liler hep sosyalizmi kurmaktan falan söz ediyorlar.

Niye ezilenleri ve kendilerini kandırıyorlar. Böyle sosyalist politika mı olur?

Sosyalist politikanın özü ezilenlere gerçek durumu ve zorlukları anlatmak olmalıdır; onlardaki yanlış hayallerle mücadele etmek olmalıdır.’ demiştim. (...)

Bunu söylediğim arkadaş, ‘Bütün bunlar doğru olabilir, ama halka böyle şeyler söylenir mi? Böyle şeyler söylenerek politika yapılabilir mi?’ demişti.”

296

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir sosyalist olarak bizzat o yazılarda savunulan görüşleri eleştiriyordum.

Böylece açmazı aşmanın somut bir örneğini vermeye çalışıyordum.169 Bu aşamada henüz farklı ulusçulukların; toprağa dayanan ve tarihsiz, nis­peten demokratik ulusçuluklar ile bir dile, etniye, soya, tarihe dayanan ge­ ri­ci ulusçulukların farkını göremiyordum. Demokratik bir devrimin aynı za­ manda farklı bir ulusçuluk tanımı anlamına geleceğini, yani ulusun tanı­mın­ dan dili, dini, etniyi, tarihi çıkarmak anlamına geleceğini göremiyordum.

Bunun nedeni ise, Marksizm’in içindeki bir çelişkiydi. Demokratik bir cumhuriyet ile ulusların Kaderini Tayin Hakkı’nın farklı ulusçuluk anlayışlarına dayandığını göremiyordum. Göremeyişimin nedeni MarksEngels-Lenin-Troçki gibilerin bu çelişkiyi taşımaları ve onlarda böyle bir çelişki olabileceğini aklıma bile getirmememdi. Onların üzerimdeki muazzam manevi otoritesi nedeniyle bu çelişkiyi görmem ve çözmem çok uzun zamanımı alacaktı. *** Marks-Engels, Lenin ve Troçki’nin denenmiş manevi otoritesini tartışma konusu yapmayı aklımdan bile geçirmediğim için elbette her sosyalist gibi “Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı”nı savunuyor, somut olarak da Kürt ulusunun kendi kaderini tayin hakkı için her türlü desteği sunuyordum.

Ne var ki, bunu bütün Türkiye’deki sosyalistlerden farklı olarak, tam da Marks, Engels, Lenin’in otantik kavrayışına uygun olarak, bir ulus 169 Demir Küçükaydın, İlk Yazı: “Schachnovelle”: “Evet, gereğinde eleştireceğimiz görüşün en akıllı savunucusunu yaratmak gerekiyor. Bu biraz insanın kendine karşı satranç oynaması gibi. Stefan Zweig’ın ‘Schachnovelle’diye bir romanı vardır. (Sanırım Türkçeye ‘Bir Satranç Öyküsü’ya da ‘Satranç’ adıyla çevrilmişti.) Bu romanında, Zweig, atıldığı bir tecrit ortamında kendine karşı bir siyah bir de beyaz olarak satranç oynayan, ama bu çelişki altında dayanılmaz ruhsal bir bölünmeye uğrayan birini anlatır.

Evet, biz de bir tür satranç oynayacağız, bir siyah bir de beyaz olarak; bir Türk milliyetçisi olarak ve bir sosyalist olarak. Bazı yazılar bir Türk milliyetçisinin bazı yazılar bir sosyalistin bakış açısından yazılacak. Bizi buna zorlayan tecrit koşulları değil, çelişkinin varlığı bizi kendimize karşı satranç oynamaya zorluyor. O romanda sonuç olan, bizde neden ve hareket noktası. Kendine karşı satranç, orada parçalanmaya yol açarken, bizde bu parçalanmayı aşmanın bir aracı. Hareket noktasındaki bu parçalanmayı yaratan çelişkileri ise tarihin izlediği yol dayatıyor. İnsanlığın çıkmazını pekiştiren koşullar Kürtlere ve Türklere geçici olanaklar sunuyor.”

297

Demir Küçükaydın

olup olmama bağlamında değil, Demokratik bir cumhuriyette, devletin bürokratik ve militer olmaması, demokratik bir örgütlenmeye dayanması bağlamında, özgür komünlerin birliği olarak örgütlenmenin kendiliğinden bir sonucu olarak savunuyordum.170 Yani gerçek bir demokratik cumhuriyet özgür komünlerin gönüllü birliği olacağından,171 fiilen bir 170 Bu yaklaşıma ilişkin olarak Lenin’den iki örnek: “‘Ulusların Kaderini Tayin Hakkı’ demokratik bir düzeni zorunlu kılar, öyle ki, bu düzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, özel olarak ayrılma sorununu demokratik olmayan yoldan çözüme bağlamak olanaklı değildir.”

“Proletarya, bir ulusun bir devlet sınırları içinde zorla tutulmasını olanaksız kılan bir demokrasiden yanadır.”

Lenin’in ve uzun yıllar benim anlamadığım, böyle bir demokrasinin, dile, dine, etniye, soya, kültüre göre yapılmış tanımına da dayanamayacağı, dolayısıyla ulusların ayrılma hakkını savunmanın, ulusu böyle tanımlama hakkı olduğu anlamına geldiğini görememekti.

171 Örneğin Engels, Erfurt Programının Eleştirisi’nde şöyle diyordu: “Mutlak olarak kesin olan bir şey varsa, o da, partimizin ve işçi sınıfının, egemen duruma, ancak demokratik cumhuriyet şekli altında gelebilecekleridir.

Hatta, demokratik cumhuriyet, Büyük Fransız Devrimi örneğinin gösterdiği gibi, proletarya diktatörlüğünün özgül biçimidir de. (...) Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798’de kurulmuş olan imparatorluğun imparatorsuz şekli olan bugünün Fransız Cumhuriyeti anlamında değil. 1792’den 1798’e kadar her Fransız ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam özerk yönetimine sahip bulundu, bize de böyle bir şey gerek. Böyle bir özerklik nasıl örgütlendirilebilir ve bürokrasisiz nasıl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransız Cumhuriyeti, bunun nasıl olacağını bize gösterdi; Avustralya, Kanada ve öteki İngiliz kolonileri de bugün bize bunu göstermektedirler. Böyle bir eyalet ve belediye özerkliği, örneğin kantonun konfederasyona göre pek bağımsız bulunduğu, ama bu bağımsızlığın, ilçeye (Bezirk) ve belediyeye karşı da olabildiği İsviçre federalizminden çok daha özgürdür. Kanton hükümetleri, ilçe mülki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa İngilizce konuşulan ülkelerde böyle bir şey yoktur, ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyalı il ve hükümet müşavirlerinden olduğu gibi (Landrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalıyız. (...) Ama programa, her şeye karşın sokulması mümkün olan ve hiç değilse dolaylı olarak söyleme olanağına sahip bulunmadığımız şeyin ifade edilmesine yarayabilen şu istemdir: İlin, ilçenin ve belediyenin, halkın genel oyu ile seçilmiş görevliler tarafından tam özerk olarak yönetimi. Devlet tarafından tayin olunan bütün yerel yük298

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tek köyün bile ayrılma hakkı olur, ayrılmak isteyen bir köyün bile ulus olduğuna dair bir kanıt getirmesi gerekmez. Dolayısıyla Demokratik bir Cumhuriyet fiilen ulusların kaderini tayin hakkı anlamına da gelir.172 Bu yaklaşım, aslında Erfurt programı eleştirisinde Engels’in yaklaşımı veya Lenin’in yaklaşımının173 ta kendisiydi ve Türkiye’deki ulusal sorun tartışmalarında, ulusal sorunun çözümünün, hiç ele alınmamış ve anlaşıl-

sek memurların ve il yüksek memurlarının (autorites) kaldırılması.” (F. Enfels, 1891 Sosyal Demokrat Program Tasarısının Eleştirisi,) Engels’in Lenin gibi çelişkisi, “Almanya’nın ulusal birliğinin gerçekleştirilmesi”nden söz etmesidir. Yani “Almanlıkla”, dolayısıyla dille veya soyla veya kültürle tanımlanan bir ulus varsayımı vardır. Demokratik cumhuriyet’in kendini böyle tanımlaması bir çelişki olur. Demokratik Cumhuriyet böyle tanımlanmaya karşı olmalıdır.

172 Karl Marks, Fransa’da İç Savaş: “Komünün geliştirme zamanı bulamadığı kısa bir ulusal örgütlenme taslağında, Komünün en küçük kırsal yerleşme merkezlerinin bile siyasal biçimi olacağı (...) Her ilin kırsal komünleri, ortak işlerini ilin yönetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracıyla yönetecek ve bu il meclisleri de Paris’teki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri göndereceklerdi; delegeler her an görevden geri alınabilir ve seçmenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bağlı olacaklardı. Bir merkezi hükümete gene de kalan, az sayıda ama önemli görevler, gerçeğe aykırılığı biline biline söylendiği gibi kaldırılmayacak, ama komünsel, başka bir deyişle sıkı sıkıya sorumlu görevliler tarafından yürütüleceklerdi. Ulusun birliği bozulmayacak, ama tersine, komünsel kuruluş tarafından örgütlenecekti.”

Lenin ve Engels’te görülen yanlış aynen Marks’ta da görülüyor bu alıntıda olduğu gibi. “Ulusun birliği bozulmayacak” diyor. Yani ulus Fransızlarla veya Fransa’da yaşayanlarla tanımlıyor. Eğer özgür komünlerin birliği ise, niye bir dili konuşanlar ya da bir bölgede yaşayanlar ile sınırlasın ki kendini bu cumhuriyet? Bu sınırlamanın kendisi, demokratik cumhuriyet’in ulusu bir dil, etni, soy, tarih ile tanımlamamak gerektiği ilkesiyle çelişmez mi?

173 Örnek, Lenin, Devlet ve Devrim: “Ama bu demokratik merkeziyetçiliği, Engels, hiçbir zaman, burjuva ve aralarında anarşistlerin de bulunduğu küçük-burjuva ideologların ona verdikleri bürokratik anlamda anlamaz. Engels bakımından, merkeziyetçilik, ‘komünler’ ve bölgelerin devlet birliğini tamamen kendi istekleriyle savunmaları koşuluyla, her tür bürokratizm ve her tür yukardan ‘buyurma’yı söz götürmez biçimde ortadan kaldıran geniş bir yerel yönetsel özerkliliği hiç mi hiç dışlamaz.”

299

Demir Küçükaydın

mamış bir boyutuydu. Bu bakımdan neredeyse bütün Kürt ve Türk solundan farklı ve otantik biçimiyle klasik Marksist bir tutum içindeydim.174 Bu yaklaşıma uygun olarak da, Kürt Ulusal Hareketini bir yandan des­ tek­lerken, diğer yandan da onlara bu yaklaşımı bir strateji ve program olarak öneriyordum. Bağımsızlık için değil, Demokratik Bir Cumhuriyet için mücadele ederseniz, Türkiye’nin ezilenlerini de kazanabilir ve böylece ulusal baskıya daha kolay son verebilirsiniz diyordum.175 Bu öneri, Ulusal Kurtuluş Hareketlerini de Yeni Sosyal Hareketler içinde gördüğüm için, Yeni Sosyal Hareketler’in potansiyelleri, sınırları, program ve stratejsine ilişkin dersler ve çıkarsamalar bağlamında da bir anlama sahipti.

Yeni sosyal hareketlerde devrimci ve sosyalist kanatların radikalleşme ve hedeflerini büyütme eğilimleri vardı (örneğin Amerika’da siyahlar hareketi). Bu eğilimlerde ifadesini bulan program ve stratejileri kendim de bizzat Göçmenler hareketi içinde savunduğum için, Kürt Hareketinin işçi 174 D. Küçükaydın, “Kürdistan Kurtuluşunun Bazı Sorunları”, Kürdistan Pres, 18 `Şubat 1987: “Kürt ve Türk solunda Kendi Kaderini Tayin Hakkı, ancak ulus olunca sahip olunabilecek bir şey olarak anlaşılmış ve Kürtlerin bağımsız devlet kurma hakkını savunmak için hep Kürtlerin bir ulus olduğu kanıtlanmaya çalışılmıştır.

(Burada kasıtlı çarpıtmalara imkan vermemek için Kürtlerin bir ulus olduğunu açıkça belirtelim.) Ama sorunun bu şekilde koyuluşu tersinden, ulus olmayan, tarihsel, coğrafi, sosyolojik ya da psikolojik olarak kendine ulus olduğuna dair bir sertifika bulamayan bir topluluğun ayrılma ve bağımsız bir devlet kurma hakkından söz edilemeyeceği varsayımını içerir.

Tartışmayı yeniden başlatmak, ama bir üst düzeyde başlatmak ve ilerde çok gerici sonuçlar doğuracak bu varsayımın yanlışlığını göstermek için, iddia ediyoruz ki: ayrılma hakkı için ulus, milliyet, vs. olmak gibi bir önkoşul yoktur ve olmamalıdır. Bu, Marks-Engels-Lenin’in Demokratik Cumhuriyeti ve Ayrılma Hakkı anlayışıdır. Gerçek demokratik cumhuriyette, isteyen köy, mahalle ya da bölge halkı, istediği takdirde derhal ayrılabilmeli ve bunu engelleyecek ne hukuki, ne idari bir mekanizma olmamalıdır.”

175 D. Küçükaydın, Kürdistan Pres, 1986: “Kürdistan sosyalistleri ve proletaryası, bağımsız bir Kürt devleti için değil, ama Demokratik bir Cumhuriyet, bir tek köyün bile kendi kaderini tayin hakkının engellenemeyeceği gerçekten demokratik bir cumhuriyet için savaştıkları takdirde, belki Kürt burjuvazisini kaybedeceklerdir, ama çok daha büyük güçleri kazanacaklardır. Ulusal Kurtuluş, bunun otomatik yan ürünü olacaktır.”

300

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve yoksul kanadının böyle bir eğilim içine gidebilme potansiyeli taşıdığı çıkarsaması yapılabilirdi.

Buradan da Kürt Ulusal Hareketi içindeki bir proleter ve sosyalist kanadın böyle bir program ve stratejiyi savunabileceğini ve savunması gerektiğini düşünüyordum. Bu aynı zamanda egemen ulus sosyalist ve işçilerinin de program ve stratejisi olmalıydı. Dolayısıyla bu önerilerim, Kürt Ulusal Hareketi içinde bir sosyalist ve devrimci demokratik kanat oluşturma ve onun program ve stratejisini oluşturma çabasının bir parçası olarak da görülebilirdi.

Bu nedenle, Öcalan yakalandığında, bir Demokratik Cumhuriyet projesi geliştirdiğinde, Öcalan’ın ne yaptığını herkesten daha iyi anlayacak durumdaydım. Çünkü Demokratik Cumhuriyetin ulusal baskıya son vermek anlamına geleceğini zaten söylüyordum. Bu değişimi, önerimin bilinçsiz ve kendiliğinden bir kabulü ve yeni sosyal hareketlerin de daha radikal bir programa geçebileceği yönündeki öngörümün ve nesnel eğilimin bir ger­ çekleşmesi olarak da görüyordum. Ve bu projeyi, bu nedenle, bir ulusal hareketten bir sosyal harekete dönüş projesi olarak selamlıyordum.176 Ne var ki, Marks, Engels, Lenin’in otantik hatasını da paylaştığım­dan, yani demokratik cumhuriyetin dile, tarihe, kültüre dayanan bir ulusçuluk ve ulusla bağdaşamayacağını henüz görmediğimden, bunun bir ulus­çuluktan başka bir ulusçuluğa geçiş olduğunu ve bunların birbiriyle çeliştiğini görmüyordum.177 Ancak bir süre sonra, iki ulusçuluğu birbirinden ayırmaya başladım. O zaman Öcalan’ın dile getirdiği eğilimin bir ulusçuluktan başka bir ulusçulu176 D. Küçükaydın, Abdullah Öcalan’ın yargılanması ve Gelişmeler: “Belli uluslararası dengeler el vermediği sürece, Kürt ulusal hareketi sadece bağımsız bir devlet için savaştığı takdirde başarıya ulaşamazdı. Kürt Ulusal hareketi, kendini ezen ulusların ezilenleri için de bir program geliştirdiği, yani sadece Kürtleri, kendini değil, kendini ezenlerin de ezilenlerini kurtarmaya kalktığı takdirde; yani bir ulusal kurtuluş hareketi olmaktan çıkıp bir sosyal kurtuluş hareketine dönüştüğü takdirde; yani bir salto mortale ile kendisi olmaktan çıktığı takdirde başarı kazanabilirdi. Kürt hareketleri içinde, plebiyen yapısıyla sadece PKK bugüne kadar böyle bir kendini aşma potansiyeli ve emareleri gösterebiliyordu.”

177 Elbette Öcalan’ın dile getirdiği biçimiyle Demokratik Cumhuriyet’in bizim dediğimizle tam bir çakışması yoktu. Hem teorik kaynakları yoktu, hem de bu talebi birçok diplomatik ifade ve taktikler içinde ifade ediyordu. Ama bu yönde bir eğilim taşıyordu.

301

Demir Küçükaydın

ğa geçiş olarak formüle edilebileceğini de gördüm.178 Böylece Demokratik Cumhuriyet ile Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkının aslında farklı ulusçuluk anlayışlarının ifadesi olduğu, birbiriyle çeliştiği ortaya çıkıyordu. Bu da Marks, Engels, Lenin, Troçki’nin yani Marksizm’inin bu çelişkiyi taşıdığı anlamına geliyordu.

Daha önce Demokratik Cumhuriyet ve Devletin örgütlenmesi bağlamın­ da ifade edilenleri, şimdi aynen ulus paradigması içinde, farklı ulusçuluklar olarak da ifade etmek mümkün oluyordu.179 Ama bu ifadenin ne anlama geldiği üzerine daha derinliğine düşünülünce, bunun, daha önce Sürekli Devrim’in iki ayağının da kopması, dolayısıyla “Süreksiz Devrim” biçiminde ifade edilen eğilimin, aşılması olduğu da ortaya çıkıyordu. Yani Sürekli Devrim eğilimi başka bir biçimde tekrar ortaya çıkıyordu. Bu da önce söz edilen açmazların başka bir biçimde aşılması anlamına geliyordu. *** ABD’nin Orta Doğuyu işgaliyle birlikte ortaya çıkan durumda, bir ulusçuluktan (dile, dine, etniye, tarihe dayanan gerici ulusçuluktan) diğer ulusçuluğa geçiş (Toprağa dayanan ve gerici ulusçuluğun dayandıklarına dayanmayı reddeden nispeten daha demokratik ulusçuluk) bölge oligarşilerine ve ABD’ye karşı biricik strateji olarak ortaya çıkıyordu.180 Zengin bir ülkede, yeryüzü ölçüsünde ırk ayrımcılığı sisteminin devamı anlamına gelecek böyle bir Demokratik Ulusçuluğa dayanan Demokratik Cumhuriyet, geri ülkeler için (Ortadoğu, Afrika, Güney Amerika) Emper­ ya­list böl ve yönet politikasına karşı bölge halklarının direnişinin aracı işlevi görebilirdi.

178 D. Küçükaydın, “Bir Değişimde Üç Değişim”, Özgür Politika: “İkinci stratejik değişiklik, ulusun kültür, etni ve dile bağlı tanımından hukuki bir tanımına geçiştir.”

Bu yazıda bu ayrımı yapmama rağmen bu farklı ulusçulukları aynı ayarda ulusçuluklar gibi ele alıyordum hâlâ, birincisinin ikincisine göre gerici karakterini tam ayırt edemiyordum.

179 Örneğin birçok yazı arasında “İki Ulusçuluk”, “İki Ulusçuluk ve Öcalan’ın Önerisi” gibi başlıklar taşıyanlar zikredilebilir.

180 “Ortadoğu İçin Demokrasi Manifesto” bir anlamda bunu göstermek ve savunmak amacıyla Komünist Manifesto’ya öykünerek yazılmış bir program ve strateji önerisidir. Bu manifesto, Büyük Ortadoğu Projesi ve Sosyalist Strateji adlı kitap içinde yer alıyor ve aslında çok önce bir dergi girişiminin çıkış bildirgesi olarak yazılmıştı.

302

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir demokratik karakterli devrim, kendini demokratik bir programla bile sınırlasa, demokratik çerçevede, ulusu dil, din, etni, soy, tarih ile tanım­ la­mayı reddeden bir ulusçuluk anlamına geleceğinden, ABD ve bölge ülkelerinin gerici ulusçuluğuna karşı, en azından Ortadoğu ölçüsünde bir yayılma ya da yok olma eğilimi gösterirdi. Yani devrim kendini demokratik görevlerle sınırlasa da, bir tür Sürekli Devrim eğilimi göstermesi demekti bu. Ne var ki bu Sürekli Devrim, eskisi gibi, gerici ulusçuluk çerçevesinde ulusu tanımlamış bir ülkede ekonomiye yönelik ve derinliğine sosyalist dönüşümler biçiminde değil; politikaya yönelik, yataylığına demokratik bir ulusçuluk ve cumhuriyet biçiminde gerçekleşebilirdi. Bu aslında Sürekli Devrim dinamiği ve perspektifinin, gerici ulusçuluğun bumağılarından; sosyalist hareketin içine işlemiş gerici milliyetçilikten; Demokratik Cumhuriyet ve Ulusların Kaderini Tayin Hakkı çelişkisinden kurtulması demekti.

Ve bu kurtuluş, yani Orta Doğu gibi dünyanın en stratejik enerji kaynak­ la­rının bulunduğu bir yerde bölge haklarını birleştirip yayılma eğilimi gösteren bir Demokratik Cumhuriyet, aynı zamanda emperyalist saldırı ve müdahaleler karşısında kalır demekti.

Bu durumda o da kendini savunmak için, dünya çapında, tüm sınırların kaldırılmasını savunmaya yani uluslara ve ulusçuluğa karşı, tüm dünyanın siyahlarını birleştirecek bir programa geçebilirdi.

Ve bu programı aynı zamanda başka bir uygarlık tasarısıyla birleştirerek dünyanın zengin uluslarının geniş kesimlerini de yanına çekebilirdi.

Böylece Sürekli Devrim perspektifi, başka bir düzeyde ve biçimde tekrar bir olasılık ve aktüalite kazanıyor; daha önce sözü edilen dünya çapında ve ülke çapında mücadelede ortaya çıkan, doğruları vazeden bir sekt olarak kal­ ma ve burjuvaziye ve kapitalizme hizmet etme açmazları, aşılabiliyordu.

Yani Sürekli Devrim perspektifi ve olasılığı, ulus paradigması içinde yeniden, gerici ulusçuluğa karşı demokratik ulusçuluk ve demokratik ulusçuluğu da aşarak, bir dünya cumhuriyeti biçiminde ortaya çıkıyordu.

Bir Dünya Cumhuriyeti başka bir uygarlık değildi; aydınlanmanın, burjuva uygarlığının, dünya proletaryası ve ezilenleri eliyle, tarihsel kazanımlarla ve ulusçulukla mücadele içinde geliştirilmiş ve derinleştirilmiş bir biçimini savunmaktı özünde. Ve tam da bu karakteri nedeniyle bütün Yeni Sosyal Hareketleri, yani ulusal, kültürel, dinsel, cinsel, ırksal vb. ayrımcılık ve baskılara karşı tüm hareketleri birleştirebilir ve aynı zamanda çevre ve ABC savaşı felaketlerine karşı bir dünya cumhuriyeti biçiminde ön koşulu oluşturabilirdi.

303

Demir Küçükaydın

Eski anlayışta, ülkelerin sosyalist olması, sonra bir dünya cumhuriyeti kurulabileceği gibi gizli bir varsayım varken, şimdi, bir dünya cumhuriyetinin kurulması ve uluslara karşı mücadele sosyalist dönüşümlerin ön koşulu olarak ortaya çıkıyordu.

Yani Yeni Sosyal Hareketler, Başka bir Uygarlık Tasarısı, Sürekli Dev­ rim, Milliyetçilik gibi sorunların hepsinin teorik ve kavramsal bir tutarlılık içinde ve bir hamlede çözüldüğü görülüyordu. Geleceğin sosyalist ve işçi hareketinin program, strateji, örgüt ve taktiklerinin teorik temeli de ortaya çıkmış oluyordu.

Başka bir uygarlık, bu uygarlığın dayandığı özel ve politik ayrımının ortadan kalktığı noktada ortaya çıkabilirdi. Özel politik ayrımının ortadan kalkması ise her şeyden önce politik olanın, yani devletin ortadan kalkması, yani sınıfsız bir topluma geçmek, bunun için de meta üretimine dayanan ekonomiden kullanım değerleri üreten bir ekonomiye, herkese emeği kadar diye bayraklarına yazmış bir topluma geçmek demekti.

Ama bu sonuca ulaşmak ancak daha sonra o zamana kadar dayandığım ulus teorilerinin eleştirisi ve aşılması; bütün bunların bir din ve üstyapılar teorisi içinde yeniden anlamlandırılmasıyla mümkün olacaktı. Bu da Marksizm içindeki aydınlanma kalıntılarının yatağanla kazınması, Tarihsel Maddeciliğin bu kalıntılardan arındırılarak yeniden formüle edilmesinden başka bir şey değildi. Bu kalıntılar ise ulus, din ve üstyapılar teorisinde (ya da teorisizliğinde) yoğunlaşmış bulunuyordu. *** Özellikle 80’li yıllardan sonra İngiltere’de yapılmış “ulus” konusundaki öncü araştırmalar olmasaydı, hiçbir zaman bu sonuçlar ortaya çıkmayabilirdi. Yapılan bu katkıları eleştirerek Tarihsel Maddeciliğin kavram sistemi içine yerleştirmek, yani bir Marksist Üstyapı, Din ve Ulus Teorisinin inşası için duvarcı sicimleri çekmekti.

Aydınlanmanın Hümanist ve Ortadoğu dinlerinin insanların eşitliği ve birbirine karşı sorumluluğu geleneklerine dayanan bir aile ortamı ve çevrede büyüdüğüm ve egemen ulustan bir insan olup herhangi bir ulusal baskı yaşamadığım için, bir ulus körüydüm.

Benim için önemli olan insan olmaktı, Türklük veya başka bir ulustan olmanın hiçbir anlamı yoktu. Ancak çok sonraları, kendimi bir ulustan hissetmesem de, kendi kabul ve hislerime rağmen, Türk olduğumu, Türkiye’de egemen; Almanya’da (veya Avrupa’da) ezilen ulustan (veya ırktan) olduğumu, Kürtlerden ve Almanlardan öğrendim.

304

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Daha baştan, bilinçsiz olarak ulusun öznel bir kavranışına dayanıyordum. İnsanlar kendilerini ne hissediyorlarsa odurlar diye düşünüyordum.

Bu düşünceme uygun olarak örneğin Bir Kürt arkadaş bana “Kürtlerin ezilen bir ulus olduğunu kabul ediyor musun?” diye sorduğunda, “Kendilerine Kürt diyenler veya öyle kabul edenler, Kürtlerin ezilen bir ulus olduğunu düşünüyorlarsa öyledirler.” diye cevap veriyordum. aynı şekilde “Bir Çer­ kez ulusu olduğunu kabul ediyor musun?” diyen Çerkez arkadaşa da “Ken­ dini Çerkez olarak kabul edenler Çerkezlerin bir ulus olduğunu söylüyorlarsa öyledirler.” diye cevap veriyordum.

Ama cevaplarımın muhataplarımı memnun etmediğini de görüyordum.

Bir bakıma memnundular, ezilen bir ulus veya ulus olduklarını hiç sorunsuz kabul ediyordum. Bu tam da istedikleri cevaptı. Ama diğer yandan hiç de memnun değillerdi. Ama neden? Ne ben ne de onlar bu uyumsuzluğun ve memnuniyetsizliğin nedenini anlayamıyorduk.

Memnuniyetsizliğin nedeni aslında farklı ulus ve ulusçuluk tanımlarındaydı. Ama bunu çok sonra anlayabilecektim. Zaten tam da burada farklı ulusçulukların söz konusu olduğunu görememem nedeniyle, bu bilinçsizce dile gelmiş öznel ulusçuluk anlayışının, Marksizm’e egemen ulusçuluk kavrayışından da farklı olduğumu da görememiştim. Bu nedenle de Ulusların Kaderini Tayin Hakkı’nın Demokratik Cumhuriyet ile çeliştiğini uzun yıllar anlayamamıştım.

Bu öznel ulus ve ulusçuluk kavrayışı, seksenlerin ikinci yarısında modern ulus ve ulusçuluk teorileriyle karşılaştığımda, onları kendiliğinden ve coşkuyla benimsememin de temelini oluşturacaktı.

Ulus ve ulusçuluk konusuyla teorik olarak ilk yoğunlaşmaya başlamam Kürt hareketinden ve dünyanın siyah ve beyaz bölünmüşlüğü sorunlarından da önce ırkçılık bağlamında olmuştu.

Hamburg, Berlin’le birlikte, sadece Göçmenler Hareketi içindeki radikal­ leşmenin iki merkezinden biri değildi. aynı zamanda seksenli yıllarda, Ame­rika, İngiltere ve Fransa’nın oldukça gerisinden gelen Almanya’daki ırkçılık üzerine teorik araştırma ve tartışmaların en önemli merkezlerinden biriydi ve belki de birincisiydi.181 Ayrıca Almanya çapında da göçmenler arasında canlı bir tartışma ortamı bulunuyordu.

181 Bu dönemde Hamburg’ta dünyadaki ırkçılık üzerine yazmış neredeyse bütün düşünür ve yazarların katıldığı çok büyük bir konferans yapılmıştı. Yine bu konferansın hazırlığı bağlamında, Stuart Hall, Robert Miles, A. Sivanandan Hamburg’a gelmiş ve konferanslar vermişlerdi.

305

Demir Küçükaydın

İşte bu ırkçılık tartışmaları bağlamında, Almanya’nın tarihiyle de çok özel bir ilişkisi olan ırkçılığın çok özgül bir biçimi olan anti-semitizm ve ırkçılıkla yakın akraba olan milliyetçilik de ırkçılıkla bağları, ortaklıkları ve ayrılıkları bağlamında sürekli gündemde bulunuyordu. Ben de bu çevre ve tartışmalarla yakın ilişki içindeydim.

Diğer yandan, yine bu ortam içinde, ırkçılık, milliyetçilik ve antisemitizm üzerine literatürü okuyup tartışan bir grubun çalışmalarına da katılıyordum.182 Bu çalışmalar bağlamında daha seksenli yılların ikinci yarısında, seksenlerin başlarında İngiltere’de bir Kopernik devrimiyle adeta bir yeniden doğuş yaşayan ulusçuluk üzerine literatürle, özellikle Benedict Anderson’un Almancaya “Ulusun İcadı” diye çevrilen “Hayali Cemaatler”i aracılığıyla, tanışma olanağı olmuştu. Ayrıca ırkçılık bağlamında, ırkların da “hayali cemaatler” olduğu yönlü görüşlerle karşılaşmıştım.

B. Anderson’un yaklaşımı daha ilk anda beni kendisine çekmişti. Bunda kendiliğinden var olan milliyetçilik anlayışıma uygunluk kadar, Kıvılcımlı ve Batı Marksizm’inin birbirini bilinçsizce tamamladığı tarzındaki görüşümün yeni bir deliliyle karşı karşıya olduğunu sezmemin de bir etkisi vardı. Böylece daha önce uyumluluğu ve birbirini tamamladığı sonucuna ulaştığım Marksizm’in heretik geleneklerinin yeni ulus ve ulusçuluk teorileriyle de uyumlu olduğu ve birbirini tamamladığı gibi nefis bir sonuç ortaya çıkıyordu. Örneğin, B. Anderson bizzat kendisi Walter Benjamin’e borcunu dile getiriyor183 ve bir bakıma bu borcun bir nişanesi olarak kitabının içinde “Tarih meleği” diye bir bölüm bulunuyordu. Ben de B. Anderson’un Aydın­lar ve Yazı ile ulusun hayal edilmesi arasındaki anlattıklarının, Kıvılcımlı’nın Tarih Teziyle uyum içinde Çin, Hint uygarlıklarının neden ulusçuluğa bağışık (şerbetli) kaldığını, hatta neden İran’ın Şiiliğe dayanan bir ulus tanımına gittiğini ve Klasik Ortadoğu Akdeniz uygarlık alanının neden parça parça olduğunu açıklamakta kullanılabileceğini görüyordum. Şekillere dayanan bir yazı ve kast sistemi Çin ve Hint’i şerbetli kılıyordu.

Kastlaşmaya olanak tanımayan barbar akınları ve seslere dayanan alfabe182 Bu grupta Türkiyeli Taner Akçam, Almanyalı Michael Böttcher ve İsrailli Yaron Matras vardı. Ben de sonra bu grubun çalışmalarına katılmıştım.

183 Benedict Andarson, Hayali Cemaatler: “Okurların da kolayca görebileceği gibi, milliyetçilik hakkındaki düşüncelerim Erich Auerbach, Walter Benjamin ve Victor Turner’in yazılarından derinden etkilendi.”

306

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ler de Ortadoğu Akdeniz alanının ulusçuluk tarafından kurt dalmış sürüye dönmesini kolayca açıklıyordu.184 Kıvılcımlı’nın antik tarihin gidişine ilişkin açıkladıkları ve kavramlarıyla B. Anderson’un ulusların oluşumuna ilişkin açıkladıkları ve kavramları, birbirlerinden habersizce geliştirilmiş olmalarına rağmen, açık bir uyum içindeydi.

Ne var ki bu dönemde, yani seksenli yıllarda, çeşitli vesilelerle dönsem de, milletler ve milliyetçilik teorisi yine de teorik çalışmalarımın merkezinde bulunmuyordu. Merkezde dünyanın bölünmüşlüğü, başka bir uygarlık gibi sorunlar bulunuyordu.185 Daha sonra doksanların ortalarına doğru Sosyalizmin Sorunları dergisini çıkarmaya başlayıp da ikinci sayısının ağırlıklı konusunu “Irkçılık ve Milliyetçilik” olarak seçtiğimizde, konuya tekrar yoğun olarak yöneldim ve bu dönemde Ernest Gellner’in teorisiyle karşılaştım. Bu bir adım daha atmamı ve milletlerin, sadece bir cemaat değil, politik bir cemaat olduğunu daha iyi kavramamı sağlıyordu.

Gellner’in milliyetçilik için söylediklerinin hepsinin aynen Enter­nas­yo­ na­lizm için de geçerli olduğu görülüyordu. Böylece Enternasyonalizm’in de milliyetçilik olduğu dolayısıyla Enternasyonalizmin çöküşünün milliyet­ çiliğin çöküşünün kendi zıttı biçiminde görünüşü olduğu da ortaya çıkıyordu.186 Ama esas önemli olan, Gellner’in milliyetçilik tanımından hareketle, ulusal sorunla ilişkili olarak, o zamana kadar sosyalistlerin bu konuda söy­le­diklerinden çok farklı programatik bir sonuca ulaşmamdı. Madem ki milli­yetçilik “politik birim ile ulusal birimin çakışması ilkesi”ydi, sosyalistlerin programı da, “ulusal olanın da özel olması, politik olmaktan çıka­rıl­ması” olarak, otomatikman buradan ortaya çıkıyordu. Bu da aslında yeryüzü ölçüsündeki apartheid’a karşı hem somut bir program oluyor, hem de “ulusların kaderini tayin hakkı” programının özünde milliyetçi ve yanlış olduğunu gösteriyordu.

184 Bu açıklamayı daha sonra Özgür Politika’ya yazdığım ilk yazılarda kullandım. Örneğin, “Büyük Uygarlıklar, Ortadoğu ve Milliyetçilik”, Özgür Politika, Kasım 2000.

185 1990’ların başında Özgür Gündem’e yazdığım yazılarda bu çok açıkça görülebilir. Köşe yazılarımdan biri ulusçulukla (“Milliyetçiliğin Sonu”), ikisi ­siyah-beyaz bölünmesiyle (“Gezegen Çapında Apartheit”, “Eski Kavramlar ve Yeni Dünya Düzeni”), ikisi başka bir uygarlık sorunuyla (“Hayat Hızlı Gideni Cezalandıracaktır”, “Turizme Karşı”) ilgilidir.

186 D. Küçükaydın, “Enternasyonalizmin Sonu – Ulus, Ulusçuluk, Enternasyo­na­ lizm Üzerine Aykırı Düşünceler”, Sosyalizmin Sorunları, Sayı. 2.

307

Demir Küçükaydın

Ama burada, ulusal olanı hâlâ dille, dinle, tarihle tanımlanmış bir ulusçu­ luğun tanımı olarak anlıyordum ve ulusçulukların farkını göremiyordum.

Daha sonra ABD’nin Irak’a girişi ve oradaki projesine karşı, somut politik program ve bir cevap ararken, bir tarihe, dile, dine, soya dayanmayan daha demokratik bir ulusçulukla, bunlara dayanan bir ulusçuluğun gerici ve bölge oligarşileri ve ABD’nin planlarıyla uyumlu niteliğini görecektim.

Bunun açmazları aşma yolundaki sonuçlarına yukarıda değinilmişti. *** Bu bağlamda, Kürt hareketi içinde, Öcalan’ın Demokratik Ulusçuluğa yatkın ve yakın ulusçuluğu karşısında ABD’nin Irak’a müdahalesiyle Türkiye’deki Kürt hareketi içinde de giderek güçlenen gerici ulusçuluğa karşı mücadele etmek ve Kürt hareketinin Demokratik kanadına destek verebilmek için, İ. Beşikçi’nin görüşlerini eleştiren bir yazı yazmaya başladım.

Yazı, Beşikçi’nin Aleviler için yazdıklarından hareketle onun görüşlerinin demokratik olmayan niteliğini kanıtlıyor ve ulusçuluk anlayışının da aynen dine yaklaşımı gibi gerici bir karakterde, ters yüz olmuş bir Kemalizm olduğunu gösteriyordu. Buraya kadarıyla eleştiri aslında demokratik yani burjuva açıdan bir eleştiriydi. Ve eleştirin esas konusu din idi.

Peki, bu eleştirinin sosyalist biçimi ne olabilirdi? Bunun için de Beşik­ çi’nin din tanımının sosyolojik bir kavram olarak eleştirisine girince, birden bire, bütün din tanımlarının burjuva toplumunun dayandığı tanımlar olduğu, sosyolojik tanımlar olmadığı ortaya çıkıyordu.

Peki, din neydi? Tam da dini bir inanç olarak tanımlamak bir din değil miydi? Dinin inanç olarak tanımlamak ile bu politik ve özel ayrımı bizzat bu toplumun dini, yani üstyapısıydı. Böylece bir din teorisi olmadığı, üstyapı teorisi olmamasının bir din teorisi olmamasının bir görünümü olduğu; ulus ve ulusçuluk konusundaki teorik zayıflığın kökeninde de bunun bulunduğu; aslında Gellner’in tanımının da burjuva toplumunun dininin kavramlarına dayandığı gibi, alt üst edici sonuçlar birbiri peşi sıra ortaya çıkıyordu.

Ama bu alt üst edici görüşlere ulaşmak ve sıçramayı yapabilmek; Gell­ ner’in kavramlarının da son duruşmada, burjuva uygarlığının dayandığı ayrıma (özel ve politik ayrımı) dayandığını görmek; Kültür ve Din kavram­ larına ilişkin olarak daha önce kat edilmiş yollarla mümkün olabilmişti. ***

308

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Elbette din konusunda en çok yazmış bir Marksist’in, Kıvılcımlı’nın geleneğinden geldiğim için, sosyalist harekette yaygın aydınlanmacı din anlayışlarına çok uzaktım. Ayrıca Troçkist gelenek (örneğin, Michael Löwy) ve Batı Marksizm’i geleneği (örneğin, Ernest Bloch) de din konusunda Kıvılcımlı gibi, dini afyon veya saçma inançlar olarak gören burjuva ve vülger Marksist anlayışlara çok uzaktılar. Ve zaten bu yakınlık, bu üç geleneğin uyumunun ve klasik Marksist geleneğin devrimci ve eleştirel geleneğinin sürdürmelerinin bir kanıtı ve somut bir görünümüydü Dolayısıyla gerek ileri kapitalist ülkelerdeki “tanrısız dinlere” yönelişler (Baghwan, Esoterik, Budizm, vb.); gerek kurtuluş teolojisi, gerek politik İslam ciddi bir teorik sorun oluşturmuyor ve klasik Marksist din kavramlarıyla (kalpsiz dünyanın kalbi, tepki, siyasi parti, sosyal hareketin bayrağı, vb.) açıklanabilir görülüyordu. Özellikle politik İslam önce İran Devrimi ile daha sonra da AKP iktidarı ve 11 Eylül’de ifadesini bulan çeşitli biçimlerde gündeme geliyordu. Ben bu hareketlerin hepsini modern ve modernist hareketler olarak görüyordum. Bunların Batı ve Aydınlanma’ya karşı olmak adına ortaya çıkmalarına rağmen, öyle olmadıklarını, politik İslam’a karşı ideolojik mücadelenin aslında aydınlanmacılığa karşı mücadeleden geçtiğini yazıyordum ve bu yaklaşımlarımla alışılmış bütün yaklaşımlardan farklıydım.187 Dinin iki biçimini birbirinden ayırıyordum. Bir yanda inanç olarak bir yanda da politik ve sosyal hareket, bir ideoloji olarak din. Ama bunların modern toplumdaki iki farklı din kavramına dayandığını görmüyor; bilinç187 D. Küçükaydın, “Din ve Milliyet”, Kasım 2000, Özgür Politika: “Politik İslam, modern ve modernist bir partidir. Onlara karşı ideolojik mücadele, Aydınlanmanın argümanlarıyla değil, aksine, sözde karşı çıktıkları aydınlanma ve modernizm projesini (ki buna ‘Hıristiyanlık’ ya da ‘Batı’ diyorlar) başka bir söylemle yeniden ürettikleri açısından karşı çıkılabilir. Politik İslam ile ideolojik mücadele Aydınlanmanın argümanlarıyla değil, aydınlanmanın eleştirisiyle yapılabilir. Bunu görmeyen ve yapmayan sosyalistler, fiilen sorunu Kemalistler ve Genelkurmay gibi görmüş olurlar. Aydınlanmanın eleştirisi olmadan, modern politik İslam’a karşı ideolojik mücadele yürütülemez.

Aydınlanma’nın eleştirisi ise, günün moda post modernizmi noktalarından değil, onu içinde taşıyıp aşan Marksizm açısından, özellikle ‘Frankfurt Okulu’ ya da ‘Eleştirel Teori’ olarak tanımlanan, aydınlanmanın körbağırsaklarından kurtulmuş Marksizm açısından yapılabilir. Politik İslam’a karşı aydınlanmanın ufkunu aşamamış bir Marksizm, Kemalizm’in kuyruğuna takılmaktan başka bir yere varmaz.”

309

Demir Küçükaydın

sizce, kapitalizm öncesi toplumlarda da dinin bu iki biçimde var olduğunu varsayımına dayanıyordum.

Dolayısıyla tıpkı ulus konusunda olduğu gibi din konusunda da, yaygın Marksist anlayışlardan çok farklı ve ileri bir noktada olmama rağmen, burjuva uygarlığının din ve ulus tanımının sınırları içinde düşündüğünü göremiyordum. *** Kültür kavramı ile uygarlık ile zıtlık içinde, insanın doğaya kattığı her şey anlamında veya kültürsüz bir toplum olamayacağı önermesiyle Engels ve Kıvılcımlı aracılığıyla çok önceden karşılaşmış ve öyle kabul etmiştim.

Ne var ki kültür çok başka anlamlarda da karşımıza çıkıyordu sosyalist literatürde. Örneğin Lenin ve Troçki’de devrim sonrasındaki tartışmalarda, “proleter kültür”e karşı Lenin’in hele önce “Kültürlü tüccarlar olalım” ifadelerinde yansıyan, genel okur-yazarlık gibi modern toplumun gerektirdiği nitelikler bağlamında bir Kültür kavramı vardı.

Daha önceki “Kültürel Özerklik” tartışmalarında Lenin, Kültür kavra­ mının içinde ideolojik olanın da bulunduğu ve ayrılamayacağı noktasından, kültürel özerkliğin fiilen ideolojik özerklik gibi bir anlama geleceği ve egemen sınıfın çıkarlarına hizmet edeceği gerekçesiyle Kültürel Özerkliğe karşı çıkmıştı. Burada örneğin kültür kavramı politik ve ideolojik olanı da kapsıyordu Seksenli yıllardan itibaren “çok kültürlülük” gibi bir program ve sürekli olarak kimlik ve kültür üzerine tartışmalar görülüyordu. Ama artık bu program ve tartışmalarda kültür, çok özel bir anlamda, politik olmayan bir anlama sahipti. “Çok kültürlülük” sloganı, kültür kategorisine giren şeylerin politik olmaması gerektiği veya politik olmayan şeylerin kültür kavramı içine girdiği varsayımına dayanıyordu.

Kültür kavramının bu çok özel kullanım ve anlamını ortaya çıkararak, aslında çok kültürlülüğün, belli bir kültür kavramı ve tanımının diktatör­ lüğü anlamına geldiği sonucuna çok önceleri ulaşmıştım.188 Yani Kültür 188 D. Küçükaydın, Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak, Kasım 1998: “Çok kültürlülük bir aldatmacadır, daha doğrusu, Batı uygarlığının kendi kültür anlayışını, tanımını, diğer kültürlere dayatmasıdır. Diğer kültürlerin kültür anlayışlarının ve tanımlarının baskı altına alınmasıdır. Kültürel olan bu tanımda, siyasi anlamı olmayandır. Yemektir örneğin, giyimdir, günlük hayata ilişkin kimi alışkanlıklardır, konuştuğunuz dildir. Ama biri çıkıp, benim kültürümde devlet yok, benim kültürümde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kültürümde saniyeler dakikalar yok, benim kültürümde özel mülkiyet yok, 310

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kavramı, Çok Kültürlülük bağlamında, sosyolojik değil, hukuki bir kavram olarak kullanılıyordu.

Kültür kavramının bu özelliğini görmek din kavramının da aynı durumda olduğunu görmeyi kolaylaştırıyordu ve bunun için sadece küçük bir adım atmak yeterdi. Dinin de aynı muameleye uğradığını görüyordum ama bu ayrımın kendisinin modern toplumun dini olduğunu göremiyordum.189 Modern toplumun dinini, ulusal olanın politik olana göre tanımlanması olarak, yani ulusçuluk olarak tanımlıyordum.190 Kapitalizm öncesindeki dini de modern toplumdaki gibi bir inanç olarak gördüğümden, modern toplumun dinini de politik olanı ulusal olana göre tanımlamak olarak gördüğümden, yani hem modern toplumun hem de önceki toplumların dinini bu modern toplumun dininin kavramlarıyla kavradığımdan, kenarına kadar varmış olmama rağmen Din’in tümüyle üstyapı olduğu sonucuna uzun yıllar varamayacaktım. *** Ama bütün bu ulus, kültür, din kavramlarında yapılan ilerlemeler ve bunların da birbiriyle, klasik Marksizm’le ve daha sonraki katkılarla uyumlu olması sonucu, aslında meyve dalında çoktan olmuş, düşmek için küçük bir zekâ esintisi bekler durumdaydı.

benim kültürümde polis yok, benim kültürümde mahkemeler yok diyemez.

Bunları dediği an, çok kültürlülük efsanesi biter, söyleyen soluğu caza evinde ya da tımarhanede alır. Çok kültürlülük, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak için çıkarılmış, Batı uygarlığının kültür anlayışının diktatörlüğüdür.”

189 Age.: “Avrupa uygarlığının kültür karşısındaki tutumu, dinler karşısındaki tutumuna benzer. Bu uygarlıkta din, kişinin bir vicdan ve inanç sorunu olarak tanımlanmış ve en ideal biçimlerinde tümüyle politik alanın dışına itilmiştir. Ama bu aslında, diğer dinlerin din anlayışları üzerinde bir diktatörlüktür. Örneğin sıradan halk İslam’ı değil, politik İslam ya da Şeriatın tanımladığı İslam, tıpkı ulusçuluğun, siyasal birimle ulusal birimin çakışmasını ön görmesi gibi, siyasal birimle din biriminin çakışmasını ön görür” 190 Age.: “Madem ki Batı uygarlığı, dini ve kültürü öyle tanımlıyor ve politik alanın dışına itiyor, ona da bu uygarlığın dini olan ulus ilkesine ve ulusçuluğa niye aynı ceza verilmesin? Batı uygarlığının ufkunun ötesinde başka bir uygarlığın hayali, işe, batı uygarlığının dini olan ulus ilkesinden başlamak zorunda değil mi?”

311

Demir Küçükaydın

Öte yandan, bu kavramlar aynı zamanda somut politik mücadelenin en can alıcı sorunlarıyla da doğrudan bağlantılıydı. Yani pratik ve sosyal ihtiyaçlar da ortadaydı ve sürekli baskısını hissettiriyordu.

Bu birikim, olgunlaşmışlık ve koşulların yarattığı baskı, çözümü adeta zorluyordu; ne var ki yine de çözüm çok karmaşık bir yoldan geldi. Çünkü zihnin derin bağlantıları bulması ve kurması çok karmaşık bir süreçtir. En tipik örnek benzolün formülünün rüyada bulunmasıdır.

Orhan Pamuk’un “Benim Adım Kırmızı” adlı romanında, minyatür sanatında perspektif bulunmamasını, Tanrı’nın bakışıyla; Rönesans sonrası Batı resimdeki perspektifi, insanın bakışıyla açıklaması, en din dışı görünen resmin ve en din dışı görünen konuların bile dinin içinde olduğu ve anla­ şılabileceğine ilişkin bir fikri, bir anlayışı, bir sezişi kafama yerleştirmişti.

Bu bağlantı, roman ile bireyin ortaya çıkışı arasındaki ilişki ile de uyum içinde olduğundan, dinle en ilgisiz gibi görünen bir edebi formun, romanın bile din çerçevesinde anlaşılabileceği gibi bir sonuca yol açabiliyordu.

Sanırım bu gibi sorunların ve düşüncelerin katalizatörlüğü ile de, “Din nedir?” diye sorup dinin sosyolojik bir tanımını aradığımda, dinin tümüyle üstyapı olduğu çıkarsaması ortaya çıkabildi. *** Elbette yeni bir fikir ortaya çıktığında, henüz içinden çıktığı dünyanın kalıntılarını, göbek bağlarını üzerinde taşır. Bu göbek bağlarından kurtulup ayakları üzerinde durması için belli bir zaman ve süreç gerekir. Öte yandan, bir teorinin bütün sonuçları ilk anda kavranamaz. Örneğin Genel Rölativite veya Kuantum teorileri ilk ortaya atıldığında, bilinen ve açıklanamayan, Merkür’ün gün berisi veya ışığın dalga ve parçacık özellikleri gibi olaylara çözüm bulunmaya çalışılıyordu. Ama o teorinin o zamana kadar varlığı tasavvur bile edilemeyen görüngüleri tasavvur etmeyi ve var olabileceklerini öngörmeyi mümkün kıldığı sonra ortaya çıkar. Örneğin kara delikler veya tünel etkileri veya virtüel olarak ortaya çıkan ve kendini yok eden parçacıklar vb. bu teorilerden daha sonra ulaşılan; teorinin ilk ortaya koyuluşunda akla bile gelmeyen sonuçlardır.

Dinin tümüyle üstyapı olduğu; üstyapının analizinin dinin analizi olmak zorunda olduğu önermeleri de böyledir. Buna Alevilik bağlamında bir tartışma içinde varmıştık. Ama bunun aynı zamanda ulus ve ulusçuluk sorununu çözdüğünü de görmüştük. Ama devrim, tarih, program, strateji gibi konularda o zamana kadar tasavvur bile edilemeyen sonuçlara yol açtığı sonra görülebilecektir.

312

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Örneğin, bu teori, bilginin ve toplumsal hayatın başka alanlarına uygulanınca bugün bilgimizin dayandığı bütün kavramların baştan aşağı değişmesi gerektiği, hepsinin modern toplumun dininin kavramları olduğu ortaya çıkmaktadır. Öyle ki bizzat Tarihsel Maddeciliği ifade ederken kullanılan kavramların bile (birey, insan, toplum gibi kavramlarda bunları göstermeyi denedik örneğin) böyle olduğu görülmektedir.

Bunun felsefeden bilime; sanat türlerinden günlük yaşama kadar tüm alanları kapsayacağı kesindir. Örneğin, din tümüyle toplumun üstyapısı olduğundan, dinin dışında hiçbir şey olamayacağına göre, felsefe ve bilim kavramının kendisinin de bu dinin kavramları olduğu ortaya çıkmaktadır.

Yani dinsel olmadığı iddiasındaki bütün kavramlar dinseldir ve şimdi bilginin görevi dinsel olmadığını söyleyen ve dine karşı şekillenmiş kavramların dinsel olduğunu göstermektir.

Ama sadece bu kadar değil, bu gösterme işinin kendisinin de başka bir dinin ifadesi olduğunu da göstermektir. Ama bu da sosyalizmin bir din olması gerektiği ve aslında sadece öyle olabileceği anlamına gelmektedir. Şimdiye kadar sosyalizm diye bildiğimiz hareket ve devrimlerin bu dinin içindeki muhalif hareketler olduğu ortaya çıkmaktadır. Sonuçlar gerçekten alt üst edicidir ve bilinen bütün çerçeveleri parçalamaktadır.

Yine örneğin, yıllarımı almış olan başka bir uygarlığın programlaştırılması ve taslaklaştırılması sorunu da “din”in bu tanımı bağlamında kolayca çözülmektedir. Modern toplumun dininin eleştirisi, onun kavramlarının eleştirisidir. O kavramların bir dinin kavramları olduğunu göstermektir.

Ama bizzat bu eylemin kendisi de başka bir dinin, yani üstyapının, dolayısıyla başka bir uygarlığın taslaklaştırılmasından ve adım adım kurulmasından başka nedir ki? Özetle dinin tümüyle üstyapı olduğu; üstyapının analizi veya eleştirisinin dinin analizi veya eleştirisi olacağı önermesinin muazzam alt üst edici sonuçları bulunmaktadır ve şimdiye kadarki bütün tarih, toplum, devrim, mücadele, politika anlayışlarını, hasılı bildiğimiz her şeyi yeniden gözden geçirmeyi, yeniden kurmayı gerektirmektedir. İşte bu kitaptaki yazılar bu yeni yaklaşımın ilk ortaya çıkışının bir protokolü olduğu kadar bu önceden hiç akla gelmeyen sonuçların kimilerinin ilk kez ortaya koyuluşuna bir başlangıçtır. *** Bu önsözü yazmaya başladığımızda, din-üstyapı-ulus teorisinin Tersinden Kemalizm’de yayınlanmış ilk formülasyonu ve sonra Köxüz’de yapılmış 313

Demir Küçükaydın

kimi ilk açıklama ve geliştirme denemelerini toplu olarak okuyucuya sunmayı hedefliyorduk.

Ne var ki, önsözü yazarken, başka yazarlarla birlikte yapılacak “Sos­ya­ lizmin Milliyetçilikle İmtihanı” başlıklı başka bir derleme için, benden bir yazı istenmişti. Bunun üzerine Önsöz’ü yazmaya ara verip, din ve ulus teorisini ve sonuçlarını basit ve anlaşılır biçimde açıklayan bir yazı yazmaya çalıştım. Bunun sonucu “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı – Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik” oldu.

Ne var ki, bu yazının çeşitli yazarlardan yapılacak o derlemeye uygun olmayacağı görülünce, bu yazıyı, ortaya konan teorinin ve sonuçlarının derli toplu bir sunuşu olarak, küçük değişikliklerle bu derlemenin en başına aldık. Böylece kitap ilk planlanan biçimine göre biraz daha genişledi ve gelişti.

Bu yazı, bu Önsöz’de nasıl oluştuğu anlatılan din-üstyapı ve ulus teo­ri­ sinin, somut tarihsel sapmalardan arınmış mantıki bir sunumu olarak görülebilir. Bu anlamda bu önsözün bir devamıdır da.

Bu kitap üç ciltlik “Marksizm’i Savunmak ve Geliştirmek” başlıklı bir kitabın, birinci cildi olarak planlandı.

“Marksizm’in Marksist Eleştirisi” başlıklı bu ilk ciltin esas konusu, Marksist din ve ulus teorileri ve bunların eleştirel geliştirilmesini kapsamaktadır. Bu da esas olarak “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı–Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik” başlıklı yazıda yapılmaktadır.

Bu yazının ardında yer alan, Tersinden Kemalizm’de din ve ulus teorilerinin ilk kez formüle edildiği bölümler ve sonra Köxüz’de yayınlanmış teorinin kimi sonuçlarının araştırılması ve açıklanması ile ilgili yazılar bir bakıma “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı–Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik” başlıklı yazının dip notları, kaynakları ve belgeleri gibi de okunabilir.

Diğer iki cilt ise, “Sosyalizmin ve Sosyalist Hareketin Sorunları Üzerine Yazılar” ve “Türkiye’nin Aydın ve Sosyalistleriyle Polemikler” başlıklarını taşıyacaklardır. Onlar ise, bu Önsöz’de anlatılan evrimin dip notları, kaynakları ve belgeleri gibi okunabilir.

Yani bu durumda, üç ciltlik tüm kitap aslında bu Önsöz’ün, yani Tarihsel Maddeciliğin evriminin belgeleri ve açıklamaları olarak okunabilir. Ama öte yandan bu “Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı” alt başlığını taşıyan Önsöz de, o evrimin, belgelerin ve açıklamaların Önsöz’ü olarak da okunabilir.

Kitabın konusu “Marksizm’i Savunmak ve Geliştirmek”tir.

Bu cildin konusu, “Marksizm’in Marksist bir Eleştirisi”dir.

314

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu Önsöz’ün konusu da bunlardan başka bir şey değildir.

Bu uzun Önsöz başlıklı yazıya rağmen bu kitabın bir Önsöz’ü yoktur. Önsöz kitabın kendisidir.

Simurg, kendisini arayan kuşların ta kendisiydi.

28 Şubat 2007, Çarşamba

315

Demir Küçükaydın

316

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

WASP Olmak!

Sayın Teri, Size o kısa notta kendimden de WASP[*] olarak söz etmemi yanlış anlamışsınız. Ayrıca onu kısa notta yazmamın nedeni gözden kaçırmak değildir.

Ortada sizin bir yanlış anlamanız vardı, ben Amerika’daki ile paralellik kurarak Türkiye’deki egemen bir grubu belirtmek için WASP’ı kullanmıştım. Siz bunun paralellik olduğunu değil de gerçek anlamda kullandığımı sanmıştınız. Bu basit yanlış anlamayı düzeltmek için öyle geçer ayak kısa bir not yazmakla yetinmiştim.

Kendimden WASP olarak söz etmemin nedeni de, benim gibi WASP olanların WASP’lığın varlığını inkar etmeleri ve gizlemeleridir. Ben bir WASP olarak, WASP’lara “ihanet ettiğimi” vurgulamak için, “ben de bir WASP’ım” dedim.

Türkiye’de politika yapan biri için, burjuvazinin bu örgütlenme mekanizmalarını bilmek önemlidir. Daha doğrusu ben bir WASP’ım derken bir WASP kökenli olduğumu belirtmek istemiştim. Bu forumda yıllar önce bu sorunlar tartışıldığı için ayrıca açıklama gereği duymamıştım. *** Size biraz bu WASP meselesinin benim kafamdaki hikayesini anlatayım.

Sanırım o zaman yanlış anlama daha kolay giderilir.

WASP – White, Anglo-Saxon, Protestant: Amerika Birleşik Devletleri’nde üstün beyazları tarif eden kısaltma: Beyaz, Anglo Sakson (Kuzey Avrupa kökenli) , Protestan. [*]

317

Demir Küçükaydın

Henüz genç bir devrimciyken, eski komünistlerden biriyle konuşuyordum. Bana “Sen nerelisin” dedi. “Somalıyım” dedim. “Yok, onu kastetmedim, sülalen nereden gelme” dedi. “Rumeli’den” dedim. Deniz (Gezmiş) ile arkadaş olduğumuzu biliyordu. “Peki, Deniz nereden?” diye sordu. “Galiba Erzurumlu” dedim. Sevinçle, “Tamam, bu iş bu topraklarda tutmuş. İlk defa Rumelili olmayan biri bu işte öne çıkmış” dedi.

Sonra da bana uzun uzun, Türkiye’de sağda da solda da bütün önde gelen insanların Rumelili olduğunu ya da köklerinin oralara dayandığını; Rumeli’nin Osmanlı’nın en gelişmiş bölgesi olduğu için böyle olduğunu; ilk kez bu işlerin Anadolu’da yayılmaya başladığını falan anlattı.

Ben o zamanlar buna öyle fazla önem vermedim. Okuduğum kitapların hemen hemen hiç birinde böyle şeylerden söz edildiğini duymamıştım. İnsanların kökenlerinin benim için hiçbir önemi yoktu, benim için önemli olan fikirler ve sınıfsal konumdu. *** Daha sonra İsmet Demir ile işçi örgütlenmelerine başladığımızda, onun insan­lara nereli olduklarını, kimlerden olduklarını sorup, o insanlar hakkında bir kitap yazacak kadar bilgi sahibi oluverdiğini gördüm. Kendisi de, çeşitli bölgelerin insanlarına ne kadar güvenilebileceği hakkında, bu insanların genel eğilimleri hakkında bana bir sürü şeyler anlatıyordu. Bunların kitaplarda yazmadığını da ekleyerek. *** Bu uyarılardan sonra bir kez de Şeyh Bedrettin’in hayatını araştırırken, onun gittiği Deli Ormanlar’a, yıllar önce Karadeniz üzerinden Sarı Saltukların gelmiş olduğu gibi bir olguya rastlayınca, bunun bir rastlantı olamayacağı, Bedrettin’in oraya bilinçli olarak, daha önceden gübreli toprak olduğu için gitmiş olduğunu düşündüm ve bu düşünce beni, Türkiye’deki insanların kökenleri ve toplumsal konumları arasındaki ilişkiler sorununu daha derinden düşünmeye itti.

Bütün vekayinameleri (kronikler), anıları, etrafımda olup bitenleri, biraz da bu açıdan okuyup gözlemlemeye başladım. Ortaya çok ilginç bir manzara çıkıyordu. Örneğin, Balkan ve Kafkas muhacirleri, Türkiye’deki devlet sisteminin örgütlenmesinde çok ilginç bir durumdaydı. Tabiri caiz ise, devlet örgütlenmesinin başında Balkan’lı WASP’lar daha altlarında örneğin Çerkezler etkiliydi.

Teşkilatı Mahsusa ve MİT her zaman bir bakıma Çerkez teşkilatı olmuşlardır. Çerkezler bir yere işçi olarak alındıklarında genellikle bedensel olmayan işlere alınırlar vb., vb.,.

318

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu Kafkas ve Balkanlardan kovulmuş, Osmanlı tarafından kendilerine yer, yurt verilmiş insanlar, Devlet örgütlenmesinin sert çekirdeği idiler.

Bunlara, Ermeni Katliamlarında ele geçirilen mallar, Mübadeledeki yağmalar falan da eklenince, Türkiye’deki sistemin örgütlenme mekanizmaları daha iyi anlaşılıyordu. *** Türkiye’de “devlet adamı olmak” bir bakıma, bu yazılı olmayan kuralları bilmek de demekti. Böylece 1970’lerin başlarında, özellikle 12 Mart dönemindeki okumalarım sonunda, bu konular benim için artık çok açıktı. *** Bu genellemeler içinde, kendime de baktığımda, kendimin de köken itibariyle bu Balkan muhacirleri kastından geldiğimi görüyordum. Babamın babası, Resneli Niyazi’nin arkadaşı, İttihat Terakki’nin sivil kanadındanmış sanırsam. Ama iktidara gelince onlardaki yozlaşmayı gördüğünden uzaklaşmış. Annemin babası da Kazım Karabekir’lerin falan sınıf arkadaşı, Kuvayı Milliyeyi örgütleyen subay kadrosundan. O da Rumelili.

Hatta iki taraf da komşu kasabalardan. Balkan savaşında kaçtıktan sonra, bu Rumeli’den birbirini tanımış, duymuş insanlar, birbirini arayıp buluyorlar. Zaten anamla babamın evliliği de böyle oluşuyor. Bu insanlar, tıpkı şimdiki Almancılar gibi birbirlerini buluyorlar ortak kültürel kökleri nedeniyle. Dillerinde birçok Rumca kelimeler olan, müzikleri, yemekleri ayrı insanlar. Hepsi genellikle iyi eğitilmişler. Genellikle bir devlet görevlisi. Ya da soyunda böyleleri var. *** Evet, ben bir işçi çocuğuydum. Çünkü ailem, bu göçler sonucu, malını mülkünü yitirmiş ve proleterleşmişti. Babam Cumhuriyet’in ilk kuşak kalifiye işçilerindendi. Annem ev kadınıydı.(Gerçi annemin babası Ayvalık ve Soma’da giden Rumların mallarından, Balkanlarda yitirilenlere karşı epey almış zengin bir adamdı, ama annem öksüz olduğundan fazla okutulmamış ve işçi olan babama kalmıştı.) Evet, toplumsal konumca işçi bir ailedeydim, hem de babam TİP’in kasabadaki kurucularından da olan sınıf bilinçli bir işçiydi.

Ama arkadaki egemen ve eğitilmiş kasttan gelmenin etkileri vardı. Örneğin, annem ev kadınıydı, ama lise mezunu bir ev kadınıydı. Babam ilkokul mezunu bir işçiydi, ama her gün iki gazete, her hafta bir kaç ciddi dergi alırdı. Bizim evde türkü dinlenmezdi. Ben üniversiteye gittikten sonra Türkü dinlemişimdir. Klasik Türk müziği ve batı müziği dinlenirdi.

319

Demir Küçükaydın

Evimizde Milli Eğitim Bakanlığı Klasikleri okunurdu. Annem ve babam Rus ve Fransız edebiyatının önemli klasik romanlarını okumuşlardı.

Babam Allah’a inanmazdı. Onda Batı’nın ve Aydınlanma’nın müthiş bir yüceltilişi vardı. Biraz içince, “Muhammet kimmiş, bak gerçek peygamber Edison, insanlara ışık getirmiş” diye bize konuşmalar yapardı. “Batı’da çocuklar 18’ine gelince evden ayrılıyorlar, siz de 18’ine gelince evden ayrılmalısınız” denirdi. Bu nedenle ben yedi yaşımdan beri hayata hazırlanmak için sürekli bir işlerde çalışırdım vb. Bütün bunlar, hep tipik, aydınlanmış ve aydınlanmacı, Rumelili insan tipidir. Standart Türkiye işçisi değildir. *** Bütün komşularımız ve arkadaşlarım işçi ve işçi çocuğuydu. Soma Küçük bir madenci kasabasıydı o zamanlar. Adeta herkes işçiydi. Ama arkadaşlarım içinde, bir tek ben okuyabildim. Maddi durumu çok daha iyi ve benden çok daha zeki birçok arkadaşım okuyamadı. Bunun üzerine daha sonra düşününce, bu arkadaşlarımın okuyamamasında arkalarında benimki gibi bir kültürel miras olmamalarının etkisi olduğu sonucuna ulaşmıştım.

Bunun ardında elbette o çocukluktan beri, farkına varılmadan alınmış, ailenin köklerinden gelen üst sınıftan olma konumunun mirası vardı. Evet aile maddi bakımdan yoksullaşmış ve iflas etmişti, ama manevi “sermaye” olduğu gibi duruyor ve üçüncü kuşağa da aktarılıyordu. *** Her güzelliğin ardında bir kanlı sömürü ve soygun vardır. Bana kadar gelip benim yaşamıma bile etkide bulunan bu manevi miras (bir de maddi olanları düşünün) nasıl birikmişti? Kim bilir hangi kuşakların vergiyle, haraçla alınmış alın terlerinin birikmesiydi bir şekilde.

Bütün bunların bilincine vardığımda, kendimi ezilen insanlara karşı daha borçlu gördüm. Benim yeteneğim gibi görünen şeylerin aslında benim yeteneğim olmadığını, kuşaklar boyunca sürmüş bir sömürünün manevi mirasından başka bir şey olmadığını gördüm. Ve bu nedenle, sadece inançlarım bakımından değil, kişisel olarak da, ezilenlere karşı borçlu olduğumu düşündüm ve bütün yeteneklerimi, enerjimi ezilen insanların kurtuluşu davasına adayarak bir parça olsun bu borcu ödemeye çalışabileceğim kararına vardım.

Buna bağlı olarak da, insanların düşüncesini varlığı belirler diyerekten, hiç bir zaman, bir devlet memuru olmamaya, işçi çalıştırmamaya, geçimimi daima iş gücümü satarak kazanmaya karar verdim.

320

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ve bu kararıma uygun olarak da, parlak bir öğrenci olduğum halde, üniversiteyi bitirmedim ve diploma almadım. Bugüne kadar da bu kararımı uyguladım. Geçimimi bir ücretli taksi şoförü olarak sağlıyorum. *** İşte, “ben de bir WASP’ım” derken, bütün bu arka plan kafamda olarak diyordum. Yani bununla kendi eğitimimi ya da yazdıklarımın etkisini arttırmayı vb., hiç aklımdan bile geçirmedim. Hele WASP olmanın benim bakış açımdan bir itibar kazandırıcı olacağını hiç sanmıyorum. Aksine, ben bu, doğrudan suçlu olmamakla birlikte “utanılacak” yanımı ortaya koymaya çalıştım. Hatta muarızlarıma, sizin sandığınızın tam aksine bir silah sundum. (Ya da kurnazca davranıp, kimse söylemeden, kendim söyleyip bu silahı ellerinden aldım.)

Türkiye’de insanların soylarındaki servetleri araştırmadıkları, bu tür sorulardan kaçtıkları bir atmosferde, ben, bir şekilde bana da geçmiş olan manevi servete (maddisi olsaydı her halde o da geçecekti) dayandığımı, böyle utanılacak bir yanım olduğunu, ama bunu gizlemediğimi ifade etmek istedim ve herkesin de biraz böyle davranması gerektiğini dolaylı olarak ifade etmek istedim. Örneğin, sülalesinde diyelim dedesi Rum ya da Ermeni katliamlarıyla zengin olmuş, bugünkü tahsilini, toplumsal konumunu bu korkunç olayın mirasına borçlu olanlar, hiç konuşmayıp, “bunun için niye suçluluk duyacakmışım” diye yazdıkları ve kişisel olarak suçluluk duymasalar bile, en azından bunu vicdanen mahkum etmek veya sosyolojik olarak tartışmaktan kaçtıkları bir ortamda, “ben de bir WASP’ım” diyerek, ortada maddi bir servet bile olmamasına rağmen, sırf bu manevi yanından bana geçmiş olanı, borç duygumu belirtmeye ve başkalarını da benzer şekilde davranmaya çağırıyordum.

Sanırım yanlış anlamalarınıza bir cevap vermişimdir. Kendimden ve ailemin geçmişinden bahsettiğim için kusuruma bakmayın, ancak, bu önemli problemi kimse kendisinin ve ailesinin geçmişini ortaya koymadan açıkça tartışamayacağı için buna mecbur olduğumun anlaşılmasını dilerim. *** Diğer bir yanlış anlamanıza gelince. Vaner, “demokratik cumhuriyet”i savunuyor, ben savunmuyorum. Yani durum sizin iddia ettiğinizin tam tersi. Benim yazıların neyin ne olduğunu anlamaya yönelik, bunların çoğunun bir şeyi savunmak ya da savunmamakla ilgisi yok. Ben önce olanı doğru olarak anlamaya çalışıyorum. Ama bu çabam, sanki savunmakmış gibi algılanıyor.

321

Demir Küçükaydın

Ben “demokratik cumhuriyeti” savunanları, tıpkı işverene karşı işçileri desteklemek ve işçi direnişinin başarısı için çalışmak gibi destekliyor ve o işçi hareketinin başarıyla sonuçlanması için elimden geleni yapmaya çalışıyorum. Ve nasıl işçi direnişleri, patronları sabit sermayeyi büyültmeye, yani modern teknik ve makineler kullanmaya zorlar ve son duruşmada, patronun kapitalist pazarda güçlenmesine hizmet ederse “Demokratik Cumhuriyet” için mücadele edenler de Türkiye için benzer bir etkide bulunurlar.

Nasıl, işçilerin grevini, bu nesnel soruca rağmen desteklemek gerekirse, Kürt hareketinin de mücadelesini, nesnel olarak daha iyi, daha modern, daha etkili bir kapitalist ve hatta yarı emperyalist Türkiye yaratacağı nesnel sonucuna rağmen destekliyorum. Şimdi bir işçi liderinin çıkıp, diyelim ki, patronun kampındaki bir strateji ayrılığını güçlendirmek için, “Yahu, bize yüksek ücret verir, iş garantileri sunarsanız, biz daha iyi üretimde bulunuruz. Bütün dünya bunun örnekleriyle doludur. Gelin şu şu haklarımızı verin, istenen atla deve de değildir. Aptallık etmeyin kendi çıkarınızın nerede olduğunu görün” demesi, o objektif gerçeği değiştirmeyeceği ve onun ifadesi olduğundan, benim o işçi direnişine karşı tavrımı değiştirmeme neden olmaz.

Aksine böylece benim işçilere, “Evet, dediği doğrudur, ama bu yeryüzünden sömürüyü kaldırmayacak ve sizin başınızdaki kılıcı eksik etmeyecektir. En iyisi, şu işe girmişken, gelin şu patronluk denen şeyi ortadan kaldırmayı deneyelim” dememi mümkün ve gerekli kılar.

Benim dediğim ve yapmaya çalıştığım bu. Vaner bu umutsuz diyor. (Ki doğrudur. Bunu ben de diyorum.) Ama ben bu çağrı yapılmazsa İNSANLIK için durumun gerçekten umutsuz olacağını söylüyorum. Hani ne derler, umutsuz da olsa, bir işe bir kere girişilir gerisi sonra görülür.

Ya da topal karınca hesabı. Varamasak da yolunda ölürüz.

Selamlar 23 Ekim 1999

322

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Sosyalist ve Devrimci Hareketin Geçmişine Dair Geçmişten Yankılar Sunuş 12 Eylül darbesinden sonra, Niğde Cezaevi’nde Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın bir eleştirisini hazırlamaya başlamıştık. Eleştiri kafamızda hazırdı ve bu eleştirinin çekirdeğindeki temel fikirleri içeren çok kısa bir versiyonunu Almanya’da çıkan Yol dergisinde yayınlanmak üzere bir üçüncü şahsın ağzındanmış gibi kaleme almıştım. (Bu metne şimdi şu adresten ulaşılabilir : http://www.comlink.de/demir/yazilar/kivilcim/yol.htm) Bu arada bu geniş kapsamlı eleştiri için bir de Önsöz kaleme almaya başlamıştım. Bu Önsöz’ü de bütün diğer yazılar gibi, doğrudan doğruya tükenmez kalemle ve küçücük harflerle kağıt mendillere yazıyor ve ceketlerin omuz bölgelerine dikerek dışarıya çıkarıyorduk. Bu Önsöz’ün de ilk yazılan kısımlarını bu yöntemle dışarıya çıkarmıştık.

Ne var ki, bu Önsöz’e devam etmek mümkün olmadı. Bir süre sonra Topluca Malatya Özel E Tipi Cezaevi’ne naklolduk. Her şeyimize el koyuldu. Sürekli terör altında “Müşahade hücreleri”nde aylar geçmeye başladı.

Yazma olanağı fiziki olarak yok olmuştu.

Dışarıya çıktıktan sonra ise, olaylar başka sorunları öne çıkardığından konuya bir daha dönmek ve kafamızdakileri yazıya dökmek mümkün olmadı.

323

Demir Küçükaydın

Yıllar sonra, Cezaevinden gizlice çıkardığımız kağıt mendile yazılmış bu Önsöz’ü bulduk. O dönemde, fotokopi ile çoğaltıp bir kaç tanıdığımıza vermiştik.

Simdi bu Önsöz’ün yazılmış bölümünü elimizde kalan son fotokopi nüs­ hasından dijitalize ediyoruz. Bu yazıyı dijitalize ettikçe kısım kısım yollayacağız. İlgi uyandıracağını sanıyoruz.

Bu Önsöz’ü muhtemelen 1981-82 yılları içinde yazmış olmalıyım. Bu bakımdan tarihsel bir belge özelliği de taşıyor. Türkiye sosyalist ve devrimci hareketinin tarihi üzerine yine artık o tarihin bir parçası olmuş bir belge.

Bugünün sorunlarıyla ilgisiz olduğu anlamına gelmiyor bu tabii. İlginç bulunacağını sanıyorum.

26 Ocak 2001, Cuma

Kıvılcımlı’nın Eleştirisine Önsöz Bu kitapta yer alan Kıvılcımlı’nın eleştirisi aynı zamanda bir özeleştiridir de. Özeleştiridir, çünkü bu satırların yazarı 1970-80 arasında, tam on yıl, Kıvılcımlı’nın görüşlerini savunmuş; daha doğrusu anladığı kadarıyla savunmaya çalışmıştır. On yıl boyunca savunduğumuz ya da savunmaya çalıştığımız görüşler, en eksiksiz ve en sistematik anlatımını Kıvılcımlı’nın eserlerinde bulduğundan, özeleştirimiz aynı zamanda, Kıvılcımlı’nın bir eleştirisi biçimindedir.

Bu eleştiri/özeleştiri bir “reddiye” değil, Kıvılcımlı’yı eleştirel bir şekilde aşma çabasıdır. Albert Einstein bilimlerin ilerlemesini, eski teori ve kavramların yerine yenilerinin -daha dakik ve doğru olanlarının- geçişini anlatırken, bu sürecin bir binayı yıkıp yerine bir başka bina yapmaya değil, daha ziyade bir tepeye tırmanmaya benzediğini söyler. Hareket noktası hep aynıdır, ama yükseldikçe daha geniş bir alan görülür. Bu eleştiri/özeleştiri de böyle, Hegel’in içinde taşıyarak aşma tarzında tanımladığı türden bir diyalektik “inkar” olma çabasıdır.

Diğer bir deyişle, bu eleştiri, bir binayı yıkıp yerine başka bir bina yapmamaktadır. Kendi hareket noktamız bakımından, bilgisizlikten bilgiye giden süreçte, yeni ve daha üst bir aşamanın ifadesidir. Bu bilgilenme süreci politik olarak da Ütopizmden Devrimci Marksizme giden bir sürece karşılık düşmüştür.

Bilgi süreci, ya da bilimlerin ilerlemesi bir dağa tırmanmaya benzetildi.

Ne var ki, bilgi süreci ya da bilimlerin ilerlemesi dosdoğru bir yol izlemez; 324

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

zaman zaman duraklar; aşılmaz gibi görülen kimi problemler karşısında geriler; kimi zaman o problemlerin etrafından dolaşır; kimi zaman da ileriye atılır. Diğer bir değişle, bu gidiş de evrendeki tüm süreçler gibi diyalektik, karmaşık, çelişkili bir karakter taşır. Kişi olarak bizim evrimimiz de bu yasanın dışında değildir, dümdüz bir yol izlememiştir.

“Troçkist” diye adlandırılan Devrimci Marksist görüşleri benimsedikten sonra, içinden geldiğim “Doktorcu” gelenekten arkadaşlar tarafından “yalpalamakla” suçlandım. Aslında onlara “yalpalama” gibi görünen şey, kişisel teorik-politik evrimimizin bu doğrusal olmayan karakteriydi. Onlar bu evrime damgasını vuran temel eğilimi kavrayamıyorlardı. Aslında bu anlamda tüm Doğa, Toplum, Bilimler “yalpalamakta”dır. Bilimsel sosyalizmin kurucuları, haklı olarak, sosyalist devrimi, üretici güçlerin kapitalist üretim ilişkileriyle en derin çelişki içinde olduğu Batı’nın gelişmiş kapitalist ülkelerinden bekliyorlardı, ama devrim tuttu Avrupa’nın en “Asyai”, en geri, en doğulu ülkesinde oldu. “Toplumun evrimi yalpaladı” denilebilir mi?

Başlangıçta bu önsöz çerçevesinde, Kıvılcımlı’nın eleştirisine temel olan görüşlere, namı diğer “Troçkizm”e, hangi koşullarda, hangi problemlerin çözümünü ararken, nasıl vardığımızı; daha doğrusu onu bilmeden nasıl yeniden keşfettiğimizi anlatmayı düşünüyorduk; ancak sözü edilen “yalpalama” ithamı devam ettiğinden, konuyu daha bir açıklığa kavuşturabilmek için, on beş yıllık teorik ve pratik evrimimizi anlatmanın daha doğru olabileceği sonucuna ulaştık. Ayrıca böyle yaparak bir yan ürün de elde edilebileceğini düşünüyoruz.

1974 sonrasında savaşa katılan binlerce devrimci, Türkiye’deki devrimci ve sosyalist hareketin tarihi ve ondan çıkan dersler hakkında hemen hemen hiç bir şey bilmiyor. Bu bilgisizlik sadece çıkarılacak dersler, teorik sonuçlar bakımından değil, olgular bakımından da söz konusu. Bu nedenle geçmişin tecrübeleri özümlenemediğinden, aşılamamakta; yeni kuşaklar eskileri çarpan problemlere değişik görünümler altında takılıp kalmaktadırlar. Her kuşak, olmadı baştan, “Amerika’yı yeniden keşfetmek” zorundadır. Geleneksizlik Doğu’nun geleneğidir.

Gerçeklik bu olduğuna göre, bugün Devrimci Marksistlerin önündeki en önemli görevlerden biri, hiç olmazsa son yirmi yıllık mücadelenin derslerini sistematik olarak incelemek; o sonuçlar ışığında kendimizi ve yeni kuşakları eğitmek; bu “fasit daire”yi kırmaktır. İşti, bu önsöz çerçevesinde, nispeten uzunca bir dönem içeren kendi evrimimizi; ne gibi problemlere bağlı olarak hangi aşamalardan geçtiğimizi 325

Demir Küçükaydın

anlatarak, bir ölçüde, tecrübelerin incelenmesi ve dersler çıkarılması görevinin taslaklaştırılmasına da katkıda bulunabileceğimizi düşünüyoruz. *** Bu önsözde anlatmaya çalışacağımız kişisel evrimimiz, gerekli değişiklikler yapıldığında, bir kuşağın ve 1960 sonrası devrimci/sosyalist hareketin de evrimi sayılabilir. Elbette herkes aynı yolu aynı hızla geçmedi. Kimileri belli bir dönemin veya aşamanın problemlerine takılıp kaldı ve o problemler çerçevesinde bir evrim yaşadı. Böylece devrimci/sosyalist hareketin gelişiminin farklı aşamalarına denk düşen hareketler aynı zamanda ve bir arada varoldular ve birbirleri üzerinde karşılıklı etkiler yaptılar. Bir kısım yaşayabilmek için, yeni koşullara uyabilmek için görünümlerini, biçimlerini değiştirdi ama anatomileri, yani onların varoluşundaki temel problemler ve varsayımlar aynı kaldı. Böylece “Devrimci Hareket” dediğimiz şeyin zengin çeşitliliği ortaya çıktı.

Bu soyut ifadeyi somutlayabilmek, daha iyi açıklayabilmek için karmaşıklığı toplumsal evrime en yakın olan biyolojik evrimden benzetmeler yapılabilir.

Bilinir ki, canlılar, tek hücrelilerden yumuşakçalara, omurgalılara, memelilere ve sosyal hayvan İnsan’a doğru giden -ve halen de devam edenbir evrim geçirmiştir. Ne var ki, bu evrimin alt konaklarını (aşamalarını) oluşturan canlı varlıklar yok olmamışlardır, varlıklarını sürdürmektedirler. Örneğin, insanın yanı sıra süngerler, yumuşakçalar, sürüngenler, kuşlar vb., var olmaya devam ediyorlar. Hatta onlar varlıklarıyla kendilerinden daha üst konaklardaki canlıların var olabilmesinin temelini oluşturdukları gibi, üst konaktaki canlılar da onların kendi türleri çerçevesinde bir evrim geçirmelerinin ve varoluşlarını sürdürmelerinin temel koşullarından birini oluşturmaktadırlar. Örneğin et yiyen memeli hayvanlar olmasaydı, atın atası köpek benzeri hayvan hızlı koşabilen bugünkü at haline dönüşmeyebilirdi. Ama atın bu evrimi, onun temel anatomik yapısı bakımından daha üst bir aşamaya geçmesi anlamında da bir evrim değildir. Ortada canlıların genel evriminin yanı sıra bir de atın at olarak evrimi vardır. At bugün de maymunlardan bile daha geri bir aşamanın ifadesi olarak varlığını sürdürmektedir. İşte, tabiri caizse, burada genel olarak canlıların evrimi söz konusu olacaktır, At’ın At olarak kendi türüne özgü evrimi, yer yer örnek vermek için değinilse bile, burada konumuz değildir.

Ancak evrimlerden hangisinin gerçek canlıların evrimine denk düştüğü de oldukça relatifdir. Canlıların evrimini eğer atlar yazsa idi, gözümüzün 326

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

önüne bambaşka bir tablo çıkardı. Elbet onların esas konusu kendi evrimleri olurdu. Bu arada maymundan insana doğru giden evrimi muhtemelen bir sapma olarak değerlendirecekler ya da İnsan’ı kendi kriterlerine vurup geri bir tür olduğu sonucuna varacaklardır. Bu bakımdan anlatmaya çalışacağımız evrim At’ları hiç ilgilendirmeyebilir.

Koşulların değişimiyle kimi türlerin görünümlerini değiştirdiklerinden ama anatomilerinin aynı kaldığından söz edildi. Bunu açabilmek için bir örnek daha verilebilir. Yılan bir sürüngendir. Sürüngenler ise balıklara göre kurbağa ve semenderlerden sonraki bir üst aşamaya denk düşerler.

Ne var ki, kimi yılan türleri, örneğin su veya deniz yılanları, tekrar sulara dönmüşlerdir. Vücutlarında onların bu yeni koşullara uyumunu sağlayan bazı değişiklikler de olmuştur. Ama bu değişiklikler onların temel anatomik özellikleri bakımından bir değer taşımazlar. Örneğin su yılanlarının da ciğerleri vardır ve ancak havadaki oksijeni soluyabilirler. Diğer yandan, kimi balık türleri de, örneğin yılan balıkları, görünümleriyle yılana benzerler. Fakat görünüşe aldanmamak gerekir. Ne kadar yılanlara benzerlerse benzesinler, onlar temel anatomik özellikleri bakımından balıktırlar ve yılanlara göre iki basamak aşağıdaki canlılardır.

Devrimci hareket içinde de benzer bir durum vardır. Kimi hareketler değişen koşullara bağlı olarak görünümlerini değiştirmişlerdir, varlıklarını sürdürmelerini sağlayan müthiş bir uyum yeteneği göstermişlerdir. Ama devrimci hareket içinde herhangi bir hareketi ele alırken, onların görünümlerine bakıp aldanmamalı, yılan balıklarını yılan, su yılanlarını da balık sanmamalı.

Türkiye devrimci hareketinde var olan hareketlerin hem çokluğunu hem de gerçek niteliklerini anlayabilmek için yukarıda benzetmelerle anlatılmaya çalışılan metodolojik yaklaşımı bir çözümleme aracı olarak kullanmak gerekmektedir.

Burada şu sorun ortaya çıkmaktadır. Hangi özellikler bir hareketin gerçek niteliği, anatomik özellikleri hakkında görünüşe aldanmaktan kurtulmamızı sağlayacak ölçütler olarak ele alınmalıdır? Kanımızca bir hareketin teorik temelinde bulunan problemler ve teorik varsayımlar bize gerekli ölçütleri sağlayabilir. Bu kriterlere göre incelendiğinde örneğin Partizan hareketinin problemleri ve dayandığı temel varsayımlar bakımından hemen hiç bir değişim göstermediği, adeta yaşayan bir fosil olduğu hemen görülebilir. (Burada onların radikalizmlerini kastetmiyoruz. Kriterler teoriktir, politik değil.)

Bu metodolojik yaklaşım olmadan ne günümüz dünyasını ne de Türkiye devrimci hareketinde var olan hareketleri, onların çokluklarını ve ayrılık327

Demir Küçükaydın

larını anlamak mümkün değildir. Aslında Modern biyoloji artık günümüzde canlıların evriminin genel ve soyut şemasıyla yetinememektedir. Evrim ve canlılar sistemi, çeşitli aşamalardaki canlıların karmaşık, karşılıklı ilişkileri içinde olarak, canlılar tarihinin daha doğru, daha somuta yakın bir kavranışına doğru bir eğilim görülmektedir. Bu eğilim bilginin kendi dinamiğinden olduğu kadar somut toplumsal ihtiyaçlardan da beslenmektedir (örneğin ekoloji sorunları).

Vülger olmayan Marksizm de kökeninde toplum tarihine benzer bir yaklaşım içindeydi. Daha sonradan unutulan bu metodolojik yaklaşımı yeniden canlandırmak gerekmektedir. Değişim gelişim konaklarındaki toplumların birbirleri üzerindeki karşılıklı etkilerini ele almadan ne eski tarihi ne de bugünkü tarihi ve toplumsal süreçleri anlamak olası değildir. *** Türkiye ve Dünya’da sosyalist teori ve pratiğin trajedisini anlamak için aşağıda bazı analojilerle anlatmaya çalışacağımız süreçler önemli bir ipucu olabilirler.

Gerek bilim, gerek sanat tarafından üzerinde en az durulmuş olaylardan biri de bambaşka hareket yasalarina bağli olarak gelişen ve birinin gelişimi diğerinin varoluş koşullarini ortadan kaldiran süreçlerin kesişme noktasinda olanlardir. Ne demek istediğimizi bir kaç örnekle açıklamaya çalışalım.

Dünyamız, güneş sistemimiz, galaksimiz ve evren sırf fizik yasalara bağlı kendi evrimini yaşıyor. Ama bunun yanı sıra şu küçücük yeryüzünde insan toplumu da, toplumsal yasalara bağlı kendi hareketini yaşıyor.

Bırakalım toplumu bir yana, canlı hayat bile Dünya gezegeninde, güneş sistemi ve galaksimizin belli bir anında ortaya çıkan birçok koşulun bir arada bulunmasıyla var olabilmektedir. Örneğin evrende mutlak sıfırdan milyarlarca dereceye kadar değişen bir sıcaklık yelpazesi vardır. Ama hayat sıfırın altında ve üstünde onlar hanesini geçmeyen çok dar bir aralıkta mümkündür. Bu gibi koşullar saymakla bitmez. Bir gün güneş sisteminin veya Samanyolu galaksisinin fizik yasalara bağlı hareketinin belli bir momentinde yeryüzünün koşulları küçük, küçücük bir değişikliğe uğrayabilir. Örneğin havanın sıcaklığı 100 santigrat derececik artabilir. Böyle bir değişiklik tüm yaşamı olanaksız kılmaya yeter. Bu durumla karşı karşıya kalan insanların hiç bir çabası “kader”i değiştirmeye yetmeyecektir. Tüm çabalar, bambaşka yasalara bağlı bir hareket sonucu ortaya çıkmış yeni koşulların duvarına çarpıp parçalanmaya mahkûmdur. Bu kesişme noktasın-

328

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

da canlı varlıkların yok oluşunu, canlıların evrimini belirleyen yasalarla açıklamak mümkün değildir.

Konumuz tarihsel maddecilik ve onun evrimi. Tarihsel maddeciliğin diğer bir değişle sosyalist teori ve pratiğin evrimini de, düşüncenin, bilgi sürecinin evrimini de, hele son yarım yüzyıllık tarihi göz önüne aldığımızda onun kendi öz dinamiğiyle açıklamak mümkün değildir.

Tarihin en ilginç trajedileri, böyle kesişme noktalarında yaşayan insanların başından geçenlerdir. Bambaşka yasalara bağlı olarak gelişen bir süreç, o insanların karşısına her iradi çabanın duvarında kırıldığı bir tür ilahi ceza gibi dikilir.

Bilimsel Sosyalizm, diğer adıyla Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, genel olarak hareketin ve özel olarak ta düşüncenin ve toplumun hareketinin (değişiminin, evriminin) teorisidir. Ve bu “Hareketin Teorisi”nin hareketi “Teorinin Hareketi”ni açıklayan yasalarla, ama somut, yaşanan tarihsel hareket olarak, açıklanamamaktadır. Çünkü sapmalardan ve geri dönüşlerden arındırılmış, “saf”, “mantıki” haliyle değil ama somut, tarihi haliyle teorinin hareketi, tıpkı hayatın varoluşunun birçok fiziksel önkoşulu gerektirmesi gibi, birçok toplumsal önkoşulu gerektirir.

Diğer bir değişle, toplumsal evrimin bağlı olduğu yasalar, tıpkı galaksimizin ve güneş sistemimizin evriminin belli bir aşamasında canlı hayatın varlığını olanaksız kılan koşulları ortaya çıkarması gibi bir etkiyi düşüncenin, teorinin evrimi üzerinde gösterirler. Nasıl hayat denilen yüksek hareket biçiminin var olabilmesi birçok fizik koşulun bir araya gelmesiyle olanaklı olabiliyorsa, aynı şekilde, bilim, teori ya da bilgi dediğimiz yüksek hareket biçiminin var olabilmesi ve gelişebilmesi de birçok toplumsal koşulun bir araya gelmesiyle olanaklı olabilir.

Böyle bir olgunun en bilinen, en klasik örneği Batı Ortaçağı’nda görülebilir. Antik Yunan ve Roma’da bezirgan ticaretinin sağladığı zenginleşme uygarlığa yeni geçmiş bu kentlerde bilim ve sanatların gelişebilmesi için olağanüstü uygun koşullar yaratmıştı. Daha sonraki Batı Ortaçağı’nda bilim ve sanatların düzeyini, gerilemesini, estetik ve mantık hareketi belirleyen yasalarla açıklamak olanaksızdır. Toplumsal yasalara, Kıvılcımlı’nın keşfettiği Tarihsel Devrim yasasına bağlı olarak gerçekleşen barbar akınları ve tanımı gereği o barbar halkların kültür düzeyi, o koşulları ortadan kaldırmıştır. Ancak Haçlı Seferlerinden sonra doğu yolunun açılması ve İtalya’da zengin bezirgan kentlerin çiçeklenmesi sonucu antik uygarlığın düzeyiyle yeniden rezonans bulabilecek duruma gelindiğinde, bilinen meşhur Rönesans (yeniden doğuş) gerçekleşmiştir.

329

Demir Küçükaydın

Benzer bir olay bilimsel sosyalizmin de başına gelmiştir. Bu anlaşılmadıkça ne Türkiye’nin ne de genel olarak Dünya Sosyalist hareketinin başına gelenleri anlamak olası değildir. Genel olarak çağımızın ve özel olarak ta Türkiye Devrimci ve Sosyalist hareketinin trajedisi burada yatmaktadır.

Hareketin teorisi, toplumun hareketi tarafından olmamışa çevrilmiştir. *** Türkiye’de Sosyalist Hareket iki kez doğdu. İlki Ekim Devrimi rüzgârlarının etkisiyle oldu. Doğumu gibi sonraki kaderini de aynı rüzgârlar belirledi. 1960’larda ise her şey yeniden başladı, hem de ilk doğumda ulaşılanlardan bile çok daha geri bir noktadan. Bu yeniden doğuş ve eski doğuşla ilişkileri açıklayabilmek için yine benzetmelere başvuralım.

Bir an için, bir kozmik ışınlar bombardımanının veya ani bir sıcaklık değişiminin yeryüzündeki yaşamı yok ettiğini düşünelim. Ve yine var sayalım ki, bir süre sonra koşullar değişsin ve yeryüzünde ilkel hayat türleri ortaya çıksın. Bu yeni ortaya çıkan ilkel hayat biçimleri, daha önce var olmuş, hayatın son derece yüksek biçimlerine göre geri bir aşamayı temsil ederler. Ama aynı samanda cansız bir çöle göre ileri bir aşamaya karşılık düşerler. İşte 1960’tan sonra doğan devrimci hareket geçmişe göre hem geri hem de ileri bir oluşumun ifadesidir.1927, hatta 1930’lara kadar, gerek Türkiye’de gerek dünyada var olan devrimci teori ve pratiğin yüksek aşamalarına göre geri, -örneğin, Kıvılcımlı’nın 1930’ların başında yazdığı “YOL” ile Yön dergilerini ya da TİP’i karşılaştırmak bu geriliği çarpıcı biçimde gösterirama 1950’lerin çöle dönmüş ortamına göre ileri.

Bunun sonucu ne olmuştur? Birçok devrimcinin ya da sosyalistin anlayamadığı... Yine benzetmelerle anlatmayı deneyelim.

Bir an için, bir nükleer savaş sonucu, yeryüzündeki tüm uygar insanlığın yok olduğunu, yalnız tropik ormanlarda yaşayan bazı ilkel kabilelerin sağ kaldığını var sayalım. Ve yine varsayalım ki, tüm uygar insanlık yok olmuştur ama o uygarlığın yarattığı araçlar (otomobiller, evler, fabrikalar, kitaplar vb.,) yok olmamıştır. (Nötron Bombası ile bütünüyle böyle bir sonuç mümkün.)

Sağ kaldıkları ücra kovuklarında çoğalıp, yeniden dünyaya yayılan ilkel topluluklar için, içinde bulundukları ilkel kültür ve teknik gelişim konağı dolayısıyla, yeryüzünün her yerinde karşılaşacakları eski uygarlığın kalıntısı olan araçlar onlara hiç bir şey ifade etmeyecektir. O modern araçların onlar için hiç bir kullanım değeri olmayacaktır. Ancak o ilkel topluluklar, eski yok olmuş uygarlığın binlerce yılda yaşadığı evrimi, başka bir yoldan 330

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

da olsa yaşayıp, belli bir gelişim konağına vardıktan sonra, yok olmuş eski uygarlıktan kalan araçlar onlar için bir kullanım değerine sahip olabileceklerdir. İşte 1960 sonrasında Türkiye’de yaşanan da böyle bir süreç olmuştur.

1960’larda yeniden doğan sosyalist ve devrimci harekete, yerli ve uluslararası sosyalist hareketin bir zaman ulaştığı doruklardan sunduğu teorik araçlar, henüz toplayıcılık ya da göçebelikle yaşayan aşiretlere bir traktörün ya da bir buldozerin ifade edebileceğinden daha fazla bir anlam ifade etmemiştir.

Tropik ormanlardaki kovuklarından çıkıp gelişen toplumlar traktörleri, kitapları vb., kullanabilecek bir düzeye geldikleri zaman, o insanlar içinden çıkan kimi tarihçilerin bir kısmının, daha önce yaşamış olan insanların ulaştıkları uygarlığı her şey, temel açıklayıcı ilke, daha sonra olmadı baştan yaşanan evrimi hiç bir şey; diğer kısmının ise, tersine, sonraki evrimi her şey, önceki evrimi hiç bir şey olarak değerlendirdiklerini düşünelim.

Her iki bakış ta gerçekliğin yalnızca bir yanına ağırlık veriyor olacaktır. İşte, Türkiye sosyalist hareketinin tarihi ve gelişimi karşısındaki tavırlar da özünde benzer bir yanılgı içindedir. Her iki bakışla da mücadele etmek gerekiyor. Öte yandan, benzetmelerle açıklamaya çalıştığımız kavrayış aracılığıyla, her iki yanılgının varoluşunun da bir açıklaması yapılabiliyor. *** Bir yandan Stalinizmin uluslararası etkisi, diğer yandan geri Türkiye’nin “Babil artığı küçük-burjuva” yapısı ve burjuvazinin terörü sonucu Tür­ki­ ye’nin entelektüel hayatı çöle dönmüş; sosyalist bir gelenek hiç olmamışa dönmüştü. Fakat kapitalizm vardı ve kapitalist ilişkiler gelişiyordu.

Kapitalizm var ise sınıflar da var demekti. Sınıflar varsa ezilen ve sömürülen insanlar var demekti. Baskı ve sömürü ise, ona uğrayan insanların bilincinde var olan düzenin insanlık dışı, adaletsiz bir düzen olduğu yargısını yeniden üretir. Ve bir kere bu hareket noktası ortaya çıkıp toplumsal bir muhalefet kendini çeşitli biçimlerde ifade etmeye başladı mı, ister istemez kapitalizmin ahlaki eleştirisinden bilimsel eleştirisine giden yola da yeniden girilmiş olur. “Her şeylere kadir Allah” nasıl bir “topal Şeytan” ile baş edemez ise, öyle ezenler de ezilenlerin, sömürülenlerin muhalefetini yok edemez; onun varoluşunun nedenini oluştururlar.

27 Mayıs sonrasında, yılların birikimiyle ortaya çıkan modern-kapitalist ilişkiler ve biriken çelişkiler aydınlar ve işçiler arasında, ülkede var olan düzenin akıl, ahlak, adalet, insanlık dışı olduğu düşüncesini yaratma-

331

Demir Küçükaydın

dan edemiyordu. Ama tarihsel bakımdan doğru olan bu muhalefet bilimsel bakımdan yanlış da olabilirdi ve öyleydi de.

Engels “Felsefenin Sefaleti”ne yazdığı Önsöz’de bu probleme değinir: “Burjuva ekonomisinin yasalarına göre, ürünün en büyük kısmı, onu üreten işçilere ait değildir. Şimdi tutar da, bu haksızlıktır, böyle olmamalıdır dersek, bu kez de bu sözlerin ekonomi ile doğrudan bir ilgisi kalmamış olur. Böyle söylemekle, bu ekonomik gerçeğin ahlak duygularımızla çeliştiğinden başka bir şey söylememiş oluruz. Bundan ötürü Marx, kendi komünist istemlerini, hiç bir zaman buna değil, kapitalist üretim biçiminin her gün gözlerimiz önünde yer alan ve gittikçe daha büyük ölçülere varan kaçınılmaz çöküşüne dayandırmıştır. Onun söylediği tek şey, artı-değerin ödenmemiş emekten ibaret olduğudur ki, bu da basit bir gerçektir. Ama biçim yönünden ekonomik olarak yanlış olan, dünya tarihi bakış açısından doğru olabilir. Eğer kitlelerin ahlaki bilinci, kölelik ya da toprak köleliği durumlarında olduğu gibi, bir ekonomik olgunun haksızlığını ilan ederse, bu, o olgunun ömrünü doldurmuş bulunduğunun, bir öncekinin çekilmez ve savunulmaz duruma gelmiş olmasından ötürü ortaya başka ekonomik olguların çıkmış bulunduğunun kanıtıdır.

Demek ki, çok doğru bir ekonomik içerik, biçimsel ekonomik yanlışlığın ardına gizlenmiş olabilir...”

Türkiye’ye gelince... O, yalnızca kapitalist bir ülke değildir, aynı zamanda emperyalizmin bir yeni-sömürgesidir. Onu belirleyen, kapitalist ülke olması kadar, geri ve gericiliğin egemen olduğu bir ülke olmasıdır. Ütopik sosyalizme, Batı’daki orijinal biçimiyle, hareket noktası sağlayan olgu, üretici güçlerin gelişmişliğine rağmen, bu olanaklar içinde ezilenlerin sefaleti, bunun akıl ve ahlak dışı görünmesiydi. Böylece sosyalist düşüncenin hareket noktası ezilen sınıflar ve onları bu durumdan kurtarmak oluyordu.

Türkiye’de ise bu hareket noktası tamamen başkadır. Türkiye geri bir yeni-sömürge olduğu için, entelijansiyaya akıl ve ahlak dışı görünen şey: üretici güçlerin dünyadaki genel gelişmişlik düzeyi karşısında, Türkiye’deki gelişmemişliği idi.

Batı’da insanları sosyalizm idealine vardıran sorun “kalkınma” ya da “ilerleme”nin nasıl olacağı değil; zaten ileri ve kalkınmış bir toplumda adaletsizliğin nasıl giderilebileceği problemiydi...

332

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bunun sonucu olarak 1960 sonrasında Türkiye’de yeniden doğan sosyalizm düşüncesinin, tıpkı ilk doğuşta olduğu gibi, yine doğuştan bir günahı vardı: hareket noktası sınıfsal değil ulusaldı.

Ceza suçun cinsindendir. Batı kapitalizmi, maddi zenginlikleri, politikası, fizik gücü ve ideolojisiyle kendi normlarını geri ülkelere dikte ettirmektedir. Ama bu normlar bir kere kabul ettirilince, geri ülke halklarına bu normlara sahip olmamış olmak akıl ve ahlak dışı görünmeye başlar. Geri ülkelerdeki toplumsal hareketlerin gücü ve güçsüzlüğü bir bakıma tam da bu noktada bulunmaktadır. Karşı çıkılan Batı’nın normları eleştirilmemekte ama onlara ulaşılmaya çalışılmaktadır.

Bu hareket noktası farklılığı, 27 Mayıs sonrasında doğan “yeni-ütopizm” diyebileceğimiz olgunun çıkardığı sonuçları da etkiler. Bu ütopizm, başat olarak sınıfın değil ulusun geriliğini ahlak ve adalet dışı gördüğünden, kapitalizme değil ama daha ziyade emperyalizme karşı çıkış biçimini alıyordu.

Aslında şu “gerilikten kurtulma” hareket noktası, Türk aydınının sadece 27 Mayıs sonrasında değil, hemen hemen 150 yıldır başlıca problematiğini oluşturmuştur. Osmanlı Devleti kapitalist Batı karşısında yenildikçe ve geriledikçe, nasıl onlar gibi olabiliriz sorunu Osmanlı aydınlarının temel sorusu olmuştur. Programlar hep bu soruya verilen cevaplara göre oluşmuştur. Bu soruya verilen “Islahat”, “Meşrutiyet”, “Cumhuriyet”, “karma ekonomi”, “planlı ekonomi”; vb., gibi cevaplar önce muhalefetin sonra da iktidarların programları olmuşlardır.

27 Mayıs sonrasında bu soruya “Sosyalizm” cevabı verilmiştir. Ama bu sosyalizm cevabı yanlış bir sorunun cevabı olduğu kadar, çarpılmış, sosyalizmi, kendisinden çok başka bir şeyi, bir tür Stalinizmi içeren bir cevaptır da. Sovyetler Birliği, Stalin döneminde geri bir ülke olmaktan çıkıp bir sanayi ülkesi olmanın örneğini sunduğundan, bunun yol açtığı yanılsama sonucu, “sosyalizm” bir kalkınma yolunun ifadesi olmuştur. Ama bu sosyalizm, Kemalist ve Osmanlı gelenekleriyle de, tencere kapağı misali denk düşen, bürokratik, çarpılmaya uğramış bir sosyalizmdir.

“Sosyalizm” kavramı tanımı gereği eşitlikçiliği de içerir. Bu karakteri nedeniyle de, cevap kendini var eden soruyla daima gizli bir çelişki taşımıştır ve bu çelişki her fırsatta kendini açığa vurmuştur. Sosyalizm bir bakıma eşitlikçi bir kalkınma felsefesidir.

Türkiye’de Stalinizm bu nedenle aynı zamanda burjuva programlar karşısında ezilen sınıflara ait bir programın ilk çocuksu, ütopik ifadesidir de.

Batı proletaryasının ütopizm adı altında yaşadığı aşamayı bizde, Stalinizm biçiminde yaşadık. Bu anlamda Stalinizmin savunusu ileri ve proleter bir 333

Demir Küçükaydın

karakter taşımıştır. Geri ütopyalara karşı daha ileri ve eşitlikçi bir ütopyanın ifadesidir. Bir yanılsamaya dayansa da, Stalinizmin bu somut anlamını ve işlevini kavramamak ve gerek 60 gerekse son 20 yılın sosyalist geçmişini “Stalinizm” diyerek bir kalemde çizip atmak, somut gerçekliği hiç kavramamanın ifadesinden başka bir şey değildir.

Türkiye proletaryası, batı proletaryasının 150 yıl önce aştığı ütopizm aşamasını, başka koşullarda ve başka bir biçimde yeniden yaşamak zorundaydı. Gelişimin zorunlu aşamaları iradenin bir vuruşuyla yok edilemezdi.

Son 20 yılın sosyalist hareketinin tarihinin özü budur.

Elbette, Stalinizm’in Marksizm diye savunulması, Marksizm’le ilişkisi olmayan skolastik bir öğretinin savunulmasına yol açmış; Marksizm’i burjuva kurtlar karşısında kuzuya döndürmüştür. Ama bu ayrı bir konudur. Şu an bizim konumuz, öğretilerin bilimsel içeriği değil, somut tarihsel anlamıdır. Bilimsel yanılgıları değil, tarihsel haklılıklarıdır.

Sadece doğrular değil, yanlışlar da bir gerçekliktir ve gerçeklik somuttur. Somut gerçekliğin tarihsel anlamı anlaşılmadan, bilimsel içeriğin bir eleştirisi de tam olmaktan uzak kalır. Açıklanamayan şey, eleştirilip aşılamaz. Marks ve Engels ütopik sosyalistlerin öğretilerinin içeriğindeki yanılgılar kadar, hatta daha fazla, onların tarihsel olarak haklı ve ileri yanlarına ağırlık vermişlerdir. Ve bilimsel sosyalizm nasıl ütopik sosyalizmin tarihsel mirasçısıysa, biz devrimci Marksistler de, sözünü ettiğimiz anlamıyla Stalinizmin tarihsel mirasçısıyız. Olmalıyız değil, öyleyiz zaten.

Evet, “Tek Ülkede Sosyalizm” ütopyası, Dünya tarihi bakımından, bilimsel sosyalist öğretinin saf ve soyut evrimi bakımından gerici bir ütopyadır; bir imtiyazlı kastın egemenlik aracıdır; ama bizim koşullarımızda, geri bir ülkede, çölden yeniden bir hayatın doğduğu koşullarda, proletaryanın sınıf eğilimlerinin ifadesi olan ilerici bir ütopya da olmuştur.

Bu nokta önemlidir. Troçki’nin yazdıklarından bir adım öteye gidemeyen, onun özünü kavrayamayan birçok devrimci Marksist, bizdeki Stalinizm’in bu özgün anlamını kavrayamadığı için tüm geçmişi, “Stalinizm” diyerek, bir kalemde çizmekte; bunun sonucunda da, devrimci ve sosyalist hareketin Stalinizm biçimi altında aştığı birçok sorunu kavrayamamakta ve farkına bile varmadan, çizip attığı geçmişin aşılmış kimi problemlerine başka bir düzeyde de olsa takılıp kalmaktadırlar. *** 1960 sonrasında ilk olarak ortaya çıkan devrimci hareketin ütopizmi doğrudan doğruya Marksist bir görünüm altında ve Stalinizm biçiminde çıkmadı. Devrimci ve sosyalist hareket ve akımlar 1967 veya 1968’e kadar, 334

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir “Marksizm’e hazırlık” ya da “başlangıç dönemi” yaşadı. Bu aşamaya karşılık düşen iki büyük hareket Yön ve TİP olmuştur.

Bu iki hareket te her ne kadar Marksizm’den etkiler taşısa da özünde ve biçimde Marksizm dışıydılar. Ama onlar varlıklarıyla ve ortaya koydukları problemlerle toprağı Marksizm’in yeşereceği bir duruma getirdiler. Bu iki hareketin Marksizm dışında yürüttükleri tartışmalarda ortaya koyulan problemler bugün bile Marksizm çerçevesinde tartışılan temel problemler olmaya devam etmektedir. Jargon, varsayımlar ve çıkarsamalar değişmiştir ama temel problemler aynı kalmıştır. Bir problemi ortaya koymak başlı başına bir aşamadır. Onların yeni ve ileri olan yanı buydu.

1960’lara gelirken peş peşe ulusal kurtuluş savaşları sürüyor; eski sömürgelerde peş peşe ulusal devletler kuruluyor; Nehru, Nasır, Sukarno, Nkrumah gibileri Türkiye’nin geriliğine, gericiliğine ve emperyalist ülkelerce soyuluşuna tepki duyan aydınların özlemlerini dile getiriyordu.

Mısır, Hindistan, Endenozya, Cezayir, Gana kendi ulusal kurtuluşlarını İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kazanmışlardı; “bizim” ise Birinci Dün­ya Savaşından sonra verdiğimiz bir ulusal kurtuluş savaşı yok muydu? Mus­ tafa Kemal, Nehru ve Nasır gibilerin ilk örneği değil miydi? O halde bugün verilmesi gereken İkinci Kurtuluş Savaşı birincisinin geleneklerini ve mirasını savunmalıydı!.. Böylece 27 Mayıs sonrasında ilk çıkan Yön dergisi ve hareketi Kemalizm’i bayrak yaptı. Programını Kemalizm’in söylemi içinde ve onu değişik biçimde yorumlayarak ortaya koydu.

Bu durum –günümüzde İran’da görüldüğü gibi– özellikle antik çağda ve kapitalizmin şafağında halk muhalefetinin, laik bir biçime bürünmeden önceleri dini bayrak altında ama o dini değişik bir biçimde yorumlayarak ortaya çıkmasına benzer. Bu partilerin bayraklarının dini olmasına bakıp ta onları feodalizmi ya da derebeyliği savunuyor sanmak görünüşe aldanmak olur.

Yön’ün bayrağı Kemalizm idi, Kemalizm ise bir burjuva ideolojisidir.

Yöncülük ise radikal bir küçük burjuva ütopyasıydı. Öz ve görünüm aynı değildir. Nasıl ki, daha sonraki yıllarda yine küçük burjuva radikalizmlerinin ifadesi olan hareketler Marksizm ve Leninizm’i bayrak yapmakla öyle olmadılarsa, Yön de bu anlamda Kemalist değildi. Yöncülük bir burjuva hareketi değil, bir küçük burjuva radikalizminin ifadesiydi.

Ancak bir ideoloji bir kere benimsendikten sonra kendisi nispi bir bağımsızlık kazanır ve metodolojiden taktiklere kadar o hareket üzerinde sınırlayıcı bir etkide bulunur. Kemalizm’in Yöncülük üzerindeki bu karşı etkisi onun toplumsal muhalefetin radikalleşmesine ayak uydurmasını en335

Demir Küçükaydın

gellemiş ve bir bakıma bugün gerçek öneminin gözden kaçmasına da yol açmıştır.

Mar,ks 18 Brumer’de Fransız Devriminde kahramanların önceki olayın kahramanlarının diliyle konuştuklarına dikkati çeker. “İkinci Kur­ tuluş” problemini önlerine koyan Yöncüler de “Birinci Kurtuluş” “kah­ ra­manları”nın diliyle konuşuyorlardı. Ve elbette birincisi biraz trajediyse ikincisi de biraz komediye benzedi. “Biraz” diyoruz, çünkü Türkiye’de klasik burjuva gelişimi gibi, o gelişimin ortaya çıkardığı ya da yetkinleştirdiği Trajedi ve Komedi görülmez. Sanat gibi tarih de Melodram ve Vodvil ekseni etrafında döner. Batı’nın Trajedi ya da Komedi kahramanları her şeye rağmen özgün tarihsel tiplerdir. Bizdekiler ise kötü kopyalar.

Yöncülük, daha sonraki yıllarda Marksizm’in giderek artan egemenliği ve yaygınlığı ölçüsünde ortaya çıkan Marksist görünümlü küçük burjuva radikalizmlerinden, ortaya çıktığı tarihsel koşullara ve bayrak yaptığı ideolojiye bağlı olarak özellikle dayanılacak güçler (strateji) ve taktikler sorununda önemli farklılıklar gösterir.

Yöncülüğün hareket noktası Türkiye’nin geriliği idi. Geriliğin nedeni olarak emperyalizm, emperyalizmin içerdeki işbirlikçisi “komprador burjuvazi” ya da “mutlu azınlık” ve derebeylik kalıntıları görülüyordu. Bu da Yöncülüğün programını belirliyordu. Türkiye’yi emperyalizmin yeni sömürgesi olmaktan çıkarmak, “mutlu azınlık”ı devletleştirmelerle, derebeyi artıklarını toprak reformuyla tasfiye etmek... Böylece Türkiye’nin gerilikten kurtulacağı düşünülüyordu. Bu demokratik karakterli program, bugün bile tüm küçük burjuva sosyalisti radikal hareketlerin programı olmaya devam etmektedir. Yöncüler buna “Milli Devrimci Kalkınma Yolu” diyorlardı. Daha sonra bunun adı “Milli Demokratik Devrim” ya da “Demokratik Halk Devrimi” olacaktır.

Peki bu programı hangi toplumsal güç gerçekleştirecekti?

Ezilen sınıflar “kaç ben kurtarayım” diyen bezirgan partilerin “oy davarı” durumundaydı. 27 Mayıs’ın devirdiği D.P. iktidarını oylarıyla başa geçirenler o ezilen yığınlar değil miydi? (Bir 27 Mayıs’çının deyimiyle onlar “Vatandaş değil Yatantaş” idiler). Demek hala aldatılıyorlar ve uyuyorlardı.

O halde hangi güç kurtarabilirdi Türkiye’yi Emperyalizmin sömürüsünden? Bunun cevabı Türkiye’nin geçmişinde yatmıyor muydu? İşte Islahat, işte Meşrutiyet, işte Kurtuluş Savaşı ve işte son 27 Mayıs... “Asker-Sivil Aydın Zümre” tüm ilerici dönüşümleri gerçekleştirmemiş miydi? Ve bütün bunlar “Halka rağmen halk için” olmamış mıydı? Demek, Türkiye’yi gerilikten, emperyalizmin yeni-sömürgesi olmaktan kurtaracak özne “AskerSivil Aydın Zümre” olabilirdi.

336

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu yaklaşımla İşçi Sınıfı ve köylülük dönüşümlerin bir öznesi değil, nesnesi olarak görülüyordu. Bu yaklaşım toplum tarafından da pek yadırganmıyordu. Osmanlı “Devlet Sınıfları”nın güdücü, halkın “reaya” olması geleneğine de denk düşüyordu. Hatta bir bakıma bu tarihin bir yansımasıydı.

Rus Narodnikleri, geleneksel köy komününden (Mir) hareketle doğrudan sosyalizme geçmeyi düşünüyorlardı. Bundan dolayı ajitasyon ve örgütlenme çabaları köylüye yönelik oldu. Yöncüler “Asker-Sivil Aydın” “Zinde Güçler” yöneticiliğinde ulusal bağımsızlık ve kalkınmaya ulaşmayı umuyorlardı, tüm ajitasyon ve örgütlenme çabaları “kapıkulları”na yönelik oldu. “Kapıkulları” demek uygun düşer çünkü en azından 1970’lere kadar aydın demek devlet kapısında maaşlı kapıkulu demektir de.

Yöncülük bu çerçevede aydınlara yönelik ajitasyonuyla emperyalist sömürü mekanizmalarını, geriliğe ilişkin olguları, siyasi, iktisadi, askeri bağımsızlığın nasıl ve ne ölçüde yitirilmiş olduğunu sergiledi. Bugün Yön’ün savunduğu ve yaygınlaştırdığı bu görüşler genç kuşaklara birer “Lapalis Hakikati” gibi görülebilirler. Ama onlar ilk söylendiklerinde, yazıldıklarında muazzam bir bilinç dönüşümü yaratmışlardı. Aydınların bilinci kapalılığından, durağanlığından, taşralılığından, kısırlığından bir ölçüde olsun sıyrıldı. Güçlü bir anti-emperyalist bilinç ve hareket dalgası yükseldi. Bu hareket çölde yeniden doğan bir hayatın ilk biçimleri gibiydi.

Yönizm bir küçük-burjuva ütopyasıydı dedik. Peki, bu hareket iktidarı ele geçirseydi programını gerçekleştirebilir miydi? Hayır! İktidara gelseydi -ki bu muhtemelen bir askeri darbe biçiminde olacaktı- bir sınıfa dayanmak zorunda kalacaktı. İşçi sınıfı örgütsüz olduğu ölçüde, ister istemez finanskapitalin kucağına düşecekti. İşçi Sınıfı örgütlü olduğu taktirde, olayların mantığı işçi sınıfını sosyalist devrime doğru zorladıkça Yönizm buna da karşı durup yine aynı noktaya varacaktı.

Soyut bir varsayım olarak, yöncülük bir boşlukta iktidarını yürütseydi de hedeflerine ulaşma (gerilikten kurtulma) yeteneğinde değildi. Bir yandan emperyalizme, mutlu azınlığa ve derebeyi artıklarına vurmak öte yandan da kapitalizmi sürdürmek gibi bir çelişkiyle maluldü. Yöncülük iktidara gelse ve bunu sürdürebilseydi ortaya bir küçük burjuva demokrasisi değil, en gerici türden bir bonapartist diktatörlük ve tekelci devlet kapitalizmi ortaya çıkardı.

Son bir noktaya daha değinelim. Yöncülük Marksistlerce eleştirildi.

Sosyalizmin Türkiye’deki ilk doğumunun “kılıç artığı” “Eski Tüfek”ler yaşıyorlardı. Bu ilk doğuşun gelişiminin doruğu olan Dr. Hikmet Kıvılcımlı Yön’ü daha çıkar çıkmaz eleştirmişti. Bu eleştirilerin bir kısmı daha sonra 337

Demir Küçükaydın

kitap olarak da yayınlanmıştır . Ne var ki, bu eleştiriler hiç bir yankı bulmadan uzayın sağır boşluklarında yitip gitmiştir. Türkiye’nin yeniden doğmuş devrimci hareketi Kıvılcımlı’nın yayınlarını alabilecek ve onlara bir rezonans gösterebilecek frekansa henüz ulaşamamıştı. Bir atomik felaket sonunda, tüm uygar insanlık yok olduktan sonra, tropik ormanlarda kalabilen bazı topluluklar kovuklarından çıkıp yeryüzüne yayıldıklarında, yok olan uygarlıktan kalan modern araçlar onlara nasıl bir şey ifade etmeyecekse, Kıvılcımlı’nın eleştirileri de, 27 Mayıs sonrasında Amerika’yı yeniden keşfetmeye başlayan yeni kuşaklara aynı şekilde hiç bir şey ifade etmiyordu. Bu durum 1970’lere kadar sürer. Ancak 15-16 Haziran olaylarından sonradır ki hareket Kıvılcımlı’nın yayınlarını alabilecek frekansa ulaşır.

Yöncüler bir bakıma Rus Devrimi’ndeki Dekabristlere benzerler.

Dekabristler, uyuyan Rusya’nın uyanışının, Büyük Fransız Devrimi ve Napolyon savaşlarından etkilenmiş ilk öncüleriydiler. Yöncüler de bir uyanışın, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan Ulusal Kurtuluş savaşlarından, anti-emperyalizm rüzgârından etkilenmiş ilk öncüleriydiler. Dekabristler Kitlelerin gücü ve inisiyatifi hakkında bir kavrayıştan yoksundular; Yöncüler de öyle. Bu bakımdan Lenin’in de belirttiği gibi, Dekabristler nasıl kendi çağları içinde ilerici bir rol oynadılarsa, Yöncüler de kendi koşulları içinde benzer bir rol oynadı ve 21 Mayıs olaylarından sonra adım adım dönemini kapattı.

Yön esas dönemini kapatırken hareket noktası ve kökeni bambaşka, yeni bir aşamanın da ifadesi olan bir hareket yükseliyordu: TİP *** Kapitalist gelişime daha sonradan giren bir ülkenin işçi sınıfı, o yola önce girenlerin yolundan ve deneylerinden aynen geçmek zorunda değildir.

Rusya Proletaryası Avrupa’nın en geç doğan proletaryası oldu, fakat tam da bu nedenle Batı Avrupa proletaryasının birkaç yüz yılda aldığı yolu bir çırpıda geçti. Örneğin Batı Proletaryası onlarca yıl manifaktürlerde çalıştı, Rusya proletaryası ise bir bakıma doğrudan büyük fabrika proletaryası olarak doğdu ve manifaktür aşamasını çok küçük, minyatür ölçülerle aştı.

Rusya proletaryasının bir ikinci şansı daha vardı. Rusya Proletaryası, nasıl daha doğarken üretimde tekniğin en son sözüne dayanan araçları kullandıysa, sınıf mücadelesinde de Batı Proletaryasının onlarca yılda geliştirilmiş, en ileri teori ve örgütlenme araçlarıyla işe başladı.

Rusya Proletaryası nasıl daha doğarken, üretimde en son tekniğin araçlarını kullanmaya başladıysa sınıf mücadelesinde de Batı Proletaryasının

338

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

onlarca yılda geliştirilmiş en yeni teori ve örgütlenme araçlarıyla işe başladı.

Türkiye Proletaryası için de, benzer bir durum söz konusuydu. Batı Proletaryası için Leninist parti anlayışı yüzlerce yılda gelişmişti, Türkiye Proletaryası ise daha doğarken TKP’yi kurdu. Türk burjuvazisi, henüz Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyetleri’nde oyalanırken, proletarya burjuvaziden bile önce, Parti biçiminde örgütlenmeye başlamıştı.

Ne var ki, Rusya’dakine benzerlikler göstererek başlayan süreç, oradaki gibi devam etmedi. Üretimde ve sınıf mücadelesinde Türkiye Prole­ tar­yasının kaderi, “geç gelmenin faziletlerinden” yararlanmak değil, “geç kalmanın reziletlerinde” bunalmak oldu.

19. yüzyılın sonuna kadar Amerikan ya da Prusya tipi gelişmeler, kapitalist gelişime geç giren ülkelerin önündeki klasikleşmiş yollardı. Ancak yirminci yüzyılla birlikte bu yol tıkandı. Artık gelişmiş bir ülke geri bir ülkeye geleceğini göstermiyordu, gelişen az gelişmişlik oluyordu. Aslında yirminci yüzyılın gelişmiş, ileri ülkeleri geçmişlerinde de bugünün geri ve az gelişmiş ülkelerinde olduğu türden geri ve azgelişmiş ülkeler olmamışlardı. Bu yola “Türkiye Yolu” denebilir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra evrensel boyutlar alacak gelişimin ilk örneği sayılabilir. Bunun sonucu olarak Türkiye İşçi Sınıfı için üretimde, büyük fabrikalarda, tekniğin en son sözüyle üretim yapmanın yolu tıkanmış oluyordu. Rusya ve Türkiye’de sosyalizm ve işçi hareketinin tarihsel gelişim zıtlıklarının temel nedenlerinden biri budur. İşler sınıf mücadelesi alanında da pek iyi gitmedi ve tüy dikti. 1920’lerde yeni doğan Türkiye Komünist Hareketi henüz bu teoriyi öğrenme ve kendi geleneğini oluşturmaya fırsat bile bulamadan, Rus Komünist Partisi’ndeki yozlaşma Sovyetler Birliği’nin muazzam prestijiyle desteklenerek, Türkiye sosyalist ve işçi hareketine teori, politika ve örgütlenmenin en ileri değil; tüm kazanımları olmamışa çeviren en geri teori, politika ve örgüt anlayışlarını dayattı. Geri ve küçük-burjuva Türkiye’nin toplumsal yapısı da zaten bunları almaya hazırdı.

Tencere yuvarlanıp ve kapağını buldu. En geri üretim temeline, en geri ve gerici teori, politika ve örgütlenmeler denk düştü. Böylece Türkiye sosyalist hareketinin trajedisi alnına yazıldı. Bu nedenle Rus işçi sınıfı ve devrim tarihiyle, Türkiye işçi sınıfı ve devrim tarihi ayrı yollar izlemiştir.

Sanayisi ve işçi sınıfı gelişemeyen Asyalı, küçük burjuva Türkiye’de, yine kendisi de bir anlamda Asyalılığın bir ürünü olan Stalinizm’in boy vermesi için uygun koşullar pekişmiş oluyordu. Stalinizm de bu ekonomi temeli üzerinde, işçileri silahsızlandırarak daha da pekiştirici bir etkide 339

Demir Küçükaydın

bulunuyordu. Yani Stalinizm de, işçi sınıfını teorik ve örgütsel olarak silahsızlandırarak İşçi sınıfının Türkiye’nin tarihsel gelişimi üzerinde siyasi bir özne olarak olumlu bir etki yapmasını engellemiştir. Bu gelişmelerin sonucu Türkiye proletaryasının 1960’lara kadar, “kendi kendine bir sınıf” olarak kalması oldu. Eğer Stalinizm’in yıkıcı etkileri olmasaydı, Türkiye tarihi başka bir yol da isleyebilirdi dünya tarihi gibi.

Gelişmiş bir işçi hareketinin ve örgütlenmesinin olduğu bir toplumda, sırf devlet zoruyla işçilerin bu savunma mevzilerini yok etmek ve uzunca bir dönem dağınık tutmak mümkün değildir. Bunu başarabilmenin burjuvazi tarafından bulunup uygulanabilmiş tek yolu, proletaryada devrimci umutlarını bulamamış küçük-burjuva ve işsizler kitlesinin proletaryaya karşı bir ordu gibi saldırtılması ve proletaryanın kendi iç bölünmeleri nedeniyle buna cevap verme yeteneğini yitirmiş durumda olmasıdır. Bunun adı da faşizmdir.

Fakat henüz gelişememiş, ayakları üzerinde doğrulamamış, bir sendikal örgütlenme geleneği bile olmayan bir işçi sınıfı, hele hele ulusal ve uluslararası bir önderlikten de yoksunsa, sırf devlet zoruyla dağınık ve örgütsüz tutulabilir. Türkiye’de 1960’lara kadar tutulabilmiştir de.

Cılız Türk burjuvazisi bir yandan proletaryayı en temel meşru savunma olanaklarından bile yoksun bırakmak; diğer yandan Devletçilik fideliğinde palazlanabilmek için Kemalist Bonapartizmin vesayeti altına girdi. En ufak bir savunma aracından bile yoksun işçiyi son derece düşük ücretle çalıştırmak mümkün ve makine kullanmaktan çok daha karlı oluyordu. Bu nedenle modern tekniğin sanayiye girişi 1960’lara kadar adeta kaplumbağa hızıyla olmuştur. Sabit sermaye oranının bu düşüklüğü ve mutlak artı değer sömürüsünün bu yüksekliği, proletaryanın “tahta perdeciklerle ayrılmış” dağınık topografyasına yansımıştır. Bu da örgütlenmeyi ek olarak güçleştirmiştir.

Ne var ki, her şeye rağmen bu onlarca yıllık birikim sonunda, 1950’lerde hızla gelişen enerji, yol gibi, Türkiye’yi dünya pazarına açmaya yönelik yatırımların da etkisiyle, 1960’lara gelindiğinde, artık işçi sınıfı eski kabuğuna sığmaz olmuş, “kendi kendine sınıf” olmaktan çıkıp, “kendisi için sınıf” olma noktasına gelmişti.

Türkiye İşçi Partisi, bu yükseliş ve dönüşümün siyasi üstyapıdaki yansıması olmuştur. Ancak TİP’in doğuşu ve yükselişi sadece işçi sınıfının gelişimiyle anlaşılamaz. Egemen sınıflar cephesindeki değişimlere de bir göz atmak gerekir. Bu muazzam güç, Türkiye’nin sınıf ilişkileri içinde, rekabetçi liberal burjuva zümrelerin ilgisini çekmezlik edemezdi. Çekti de.

Peki bu burjuva zümreler, niçin işçi sınıfına ilgi duydular?

340

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Türkiye’de ekonomi ve politikaya sınıf olarak burjuvazi egemen değildir. Esas egemen olanlar burjuvazi içinden finans-kapitalistler zümresidir.

Bu zümre ise kendi sınıfının bir parçası olan rekabetçi zümrelerle değil, derebeyi artığı toprak ağaları ve tefeci bezirganlarla ittifak yapar. Bu tabakalar aracılığıyla da milyonlarca köylünün oyunu kendi partilerine akıtıp parlamentarizm oyunu oynayabilir.

19. yüzyılın liberal burjuvazisine benzeyen ve yirminci yüzyılda reformist olan rekabetçi zümreleri tarafsız, Arafat’ta tutmaya çalışır. Rekabetçi burjuva zümreler ise, siyasal, ekonomik, kültürel, ideolojik egemenlik tekelinden uzakta bırakıldıkları için bu egemen zümrelerin egemenliğini kapitalizm çerçevesinde sınırlamak ister. Bunun için gerekli gücü, koç başını ise henüz sendikalizm bilincini aşamamış işçi sınıfında bulur.

Bu durum bir bakıma kapitalizmin gelişme çağında, Batı’da burjuvazinin işçileri eski egemen sınıflara karşı kışkırtmasına benzer. Yalnız burada Burjuvazi büyük rantiyelere karşı değil, burjuvazinin bir zümresi diğer zümresine karşı bu kumara girişir. Diğer yandan en azından 1848’lere kadar burjuvazi sokağa dökülmekten de pek çekinmezdi, bu çekinmezliğin altında tahrik ettiği ezilen sınıfların bir alternatif olma gücü gösteremeyişleri olsa da. Şimdi ise, burjuvazi bir yandan işçileri finans-kapital egemenliğine karşı oyuna sürerken, diğer yandan onun devrimci gücünden, bir kere sokağa dökülünce dizginlenemeyeceğinden korkar. Bu nedenle de kışkırtmasını parlamento ve ekonomik mücadele alanıyla sınırlamaya çalışır. Bugün CHP’nin temsil ettiği politika ve sınıf temeli aşağı yukarı budur.

Bu politikanın adı da burjuva reformizmidir.

Buna karşılık, işçi sınıfının ekonomik temel üzerinde siyasi mücadelesi, yani kendiliğinden mücadelesi de, özünde burjuva bir bilince dayanır.

Bu sendikalist, reformist ideoloji ve politika işçi sınıfı içindeki toplumsal temelini de özellikle sendikacılar zümresinde bulur. Bu politika ve ideolojinin adı da burjuva sosyalizmidir. TİP, TSİP, TKP gibi partiler de kabaca bu eğilimin ve toplumsal gücün yansımalarıdır.

Böylece 1960 sonrasında Türkiye işçi ve sosyalist hareketinin trajedisini belirleyen ikinci bir tencere kapak buluşması olur. Her ikisinin de programları özdeş olan burjuva reformizmi ve burjuva sosyalizmi birbirini tamamlar. Yön’den sonra TİP’in doğuşu bu buluşmanın ürünüdür. Reformist burjuvaziyi temsil eden kasaba avukatları, aydınlar ve kendiliğinden işçi bilincini temsil eden sendikacılar TİP çatısı altında birleşirler ve TİP bir burjuva sosyalist parti olarak şekillenir.

Ancak, her şeye rağmen TİP, programı ve ideolojisi ne olursa olsun, Tür­ ki­ye’deki işçi sınıfının kendiliğinden mücadelesinin bir kabarışının, sosya341

Demir Küçükaydın

lizmin yeniden doğuşunun bir ifadesi olarak, işçiler arasında en küçük bir siyasal geleneğin bulunmadığı; tümüyle gerici partilerin etkisinde olduğu; sosyalistlerin ve aydınların ise tamamen politikadan yalıtılmış oldukları koşullarda muazzam bir atılımın ifadesiydi.

Marksizm’i bir eylem klavuzu olarak değil de dogmatik bir sistem olarak anlayanlara ters gelebilir bu yargı. Ama Marksistler, her ülkenin ve sınıfın somut koşullarının çözümlemesinden yola çıkmalıdırlar. O günün koşullarında TİP ileri bir adımdı.

Sosyalizmin ustaları, işçilerin en ufak bir siyasal bağımsızlığının bulunmadığı koşullarda, bir işçi partisinin önemini daima belirtmişlerdir. Örneğin Engels şöyle yazar: “Harekete yeni giren her ülke için önem taşıyan ilk büyük adım, her zaman, bu parti ayrı bir işçi partisi olduğu sürece, işçilerin nasıl olursa olsun bir siyasal parti halinde birleşmeleridir.”

Marks ve Engels’in bu tavırlarını açıklayan Lenin de şunları yazar: “Engels, eksik bir programla da olsa. Bağımsız bir işçi partisinin öne­ mini vurgulamıştır, çünkü o daha önce işçilerin siyasal bağımsızlığının sözü bile edilmediği ve işçilerin daha çok burjuvazinin arkasında sürüklendiği ve hala da öyle olan ülkelerden söz etmekteydi.

Böylesine kanıtlardan çıkarılan yargıları, proletaryanın partisini, liberal burjuvazinin kendi partilerini kurmalarından önce kurduğu, burjuva politikacılarına oy verme geleneğinin proletaryaca hiç bilinmediği ve acil görevlerin, sosyalist değil de burjuva demokratik olduğu ülkelere ve tarihsel durumlara uygulamaya kalkışmak, Marks’ın tarihsel yöntemiyle alay etmek olurdu.”

Görüleceği gibi, 1960’ların başında Türkiye İşçi Sınıfı’nın durumu, yüzyılın başındaki Rusya İşçi Sınıfı’na değil, İngiliz veya Amerikan işçilerine benziyordu. Tarihin garip paradoksu, yarım yüzyıl önce, 1920’lerde ise durum başlangıcı itibariyle daha ziyade Rusya’ya benziyordu. Burjuvazi kendi partilerini kuramadan işçiler partilerini kurmuşlardı ve burjuva partilerinin peşine takılmak gibi bir gelenekleri yoktu ve burjuva demokratik görevler daha büyük bir ağırlıkla gündemdeydi. Anlatılmak istenen hep budur. Bu kavranılmadan Tarih anlaşılmıyor. Yukarıda da değindiğimiz gibi, 20. yüzyılla birlikte Amerikan ve Prusya yolundan gelişin tıkanması; dünya tarihi açısından sübjektif bir öğe olan Stalinizmin sonuçlarının objektif koşullar halinde ortaya çıkması bu tür paradokslara ve “belli bir geriye dönüş”e yol açmaktadır. Evet TİP bir bakıma 1920’lerin TKP’sine 342

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

göre bile muazzam bir gerilemedir ama, 1950’lerin Türkiye’sine göre muazzam bir ilerlemedir.

Geçerken belirtelim ki, Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın TİP karşısındaki tavrı, tıpkı Marks – Engels’in Amerika ve İngiltere’de, yanlış bir programla da olsa, işçi partisi kurma girişimleri veya yine benzer şekilde Lenin’in 1920’lerde, İngiltere’deki komünistlerin İşçi Partese’ne girmeleri konusundaki tavrı gibi olmuştur ve doğrudur. *** TİP’in hareket noktası Yön’ünkinden başkaydı. Yöncülere Batı karşısında ülkenin geriliği, yeni-sömürge oluşu adalet ve akıl dışı geliyordu başat olarak. TİP için ise, kapitalistlerin lüksü, zenginliği karşısında tüm maddi değerleri yaratan emekçilerin yoksulluğu, toplumdaki alt konumu adalet ve akıl dışıydı. Bu durumda Yön’ün ulusal hareket noktasına karşılık, TİP sınıfsal bir hareket noktasına sahipti. Bunun sonucu olarak da Yön bağımsızlığı, TİP sosyalizmi vurguluyordu.

Dayanılacak güçler de, bu paradigmaların zorunlu mantıki sonucu olmamakla birlikte farklıydı: Yön’ün aydın vurgulaması karşısında, TİP kendisi de bir bakıma yükselen işçi hareketine dayandığından ve onun bir yansıması olduğundan, programını gerçekleştirecek özne olarak işçileri ve emekçileri görüyordu. Dolayısıyla örgütlenme çabaları ve ajitasyonu da bu sınıf ve tabakalara yönelik oluyordu. İlk kez 1965 seçimlerinde milyonlarca insan, TİP konuşmacılarının rad­yolardan “İşçiler, emekçiler, ırgatlar, marabalar...” diye başlayan ve “bu yolları, binaları, vb., yapanlar sizlersiniz, ama o yollarda lüks arabalarıyla seyahat edenler ve o yapılarda yaşayanlar bir avuç kapitalist. Her şeyi yaratanlar sizsiniz, ama aşağılanan, horlanan da sizsiniz...” diye devam eden seslerini duydu, sarsıldı, uyandı. Bu o güne kadar görülmemiş bambaşka bir şeydi. Bu bakış açısı ezilen sınıfların binlerce yıldır çektiği ama bir türlü açıklayıp çıkış yolunu bulamadığı temel soruyu soruyordu. İşte kişi olarak bizim çocukluktan delikanlılığa geçerken aktif politikaya ilgi duymamız ve önce sempatizan olarak kıyısından, sonra da militan olarak boylu boyunca girmemiz bu yıllara rastlar. *** Çocukluğumuzdan beri yoksulluklar, haksızlıklar, baskılar, keyfilikler daima isyan duygularımızı kabartmıştı. Fakat bu, bütün bilinçsiz ezilen insanlarda olduğu gibi, o kadarla kalıyor, zaman zaman bireysel patlamalara ya da içe kapanmalara yol açmaktan başka bir sonuç vermiyordu. Bütün 343

Demir Küçükaydın

kötülükleri bir bakıma insanların ahlaksızlıklarından doğan şeyler olarak görüyorduk.

Ama özellikle o dönemde adı adeta sosyalizmle özdeşleşmiş olan Çetin Altan’ın yazılarını okurken önümüzde bambaşka bir ufuk, yepyeni bir dünyanın kapıları açılıyordu. İnsanlar kendiliklerinden iyi ya da kötü değildi. İnsanları kötü yapan sömürüydü, ekonomik koşullardı. Tüm değerleri yaratan emekçi insanlar, örgütsüz ve bilinçsiz oldukları için bir avuç sömürücü ve zenginin egemenliği altında eziliyorlardı. Emekçiler şu sömürücü sınıfları bir başlarından atabilse, kendi egemenliklerini kurabilse, o zaman hangi zengin ya da memur bir emekçiyi horlayabilirdi? Zenginlerin lüks ve israfına giden paralarla yoksul insanlar daha insanca yaşama koşullarına kavuşmaz mıydı?

Bu bakış açısından o güne kadar içinden çıkamadığımız, açıklayamadığımız ve dolayısıyla da nasıl mücadele edileceğini bilmediğimiz tüm olumsuzluklar aydınlanıyordu. Kafamızdın aydınlığı gözlerimize vuruyor, bizlere sonsuz bir mücadele azmi, heyecan, yaşam sevinci ve fedakarlık arzusu veriyordu.

Elbet o zaman bizler için çok yeni olan bu bakış ve düşünceler bilimsel bir temele oturmuş olmaktan uzaktı. Burjuvaziden anladığımız zenginler, emekçiden anladığımız fakirlerdi. Ekonomi politik, Tarihsel Maddecilik hakkında hiç bir şey bilmiyorduk. Fakat tüm bu platonik karakterine rağmen çok sağlam bir hareket noktasıydı bu.

Aradan yıllar geçmiş olmasına rağmen, hayatımıza anlam veren problemi bugün de farklı görmüyoruz. Bugün de “bütün zenginlikleri yaratan ve birbirine harika bir biçimde eklemlenmiş, teknik ve kültürel başarıları emekleriyle işleterek herkese hem mamul hem de üretim aletleri sunanlar, kendi çalışmalarının ve yaşamlarının örgütlenmesinde boyun eğmeli midir?” sorusunu sorup buna ikirciksiz olarak “Hayır!” diyen (E. Mandel) bir bayrak altında bulunuyoruz.

Ne var ki, arada geçen yıllarda, problemin bu basitliği, öne çıkan başka problemlerin ardında yitip gitmiş gibi görünür. Evet, o temel problem sanki yitip gitmiş, göze görünmez olmuştur, ama bir üst düzeyde ortaya yeniden çıkabilmek için; ayrıntıların ormanından çıkıp, bilimsel bir temel üzerinde sonsuz gelişme potansiyelleri edinip, geçindiği badirelerin ateşinde çelikleşip, tüm yalınlığı ve sadeliğiyle ortaya çıkabilmek için. Yalınlık ve sadelik basitlikle karıştırılmamalıdır. Çinlilerin dediği gibi, yalınlık ya da “sadelik gelişimin ancak çok yüksek bir aşamasında ortaya çıkabilen bir özelliktir”.

344

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Madem ki emekçiler bilinçsiz ve örgütsüz olduğu için tüm bu yoksulluklar, haksızlıklar sürüyordu, o halde görev: emekçileri bilinçlendirmek, örgütlemek ve siyasi iktidarı ele geçirmekti. Görev bugün de aynıdır. Ama bu tarihsel, ezilenlerin binlerce kuşağının bizlere bıraktığı görevin nasıl başarılabileceğine ilişkin o günkü kavrayışımızla bugünkü kavrayışımız arasında uzun yılların yenilgilerle dolu acı dersleri yatar. *** Biz de, hemen hemen tüm kuşağımız gibi, adeta çocuk yaşta bu görevi belleyip siyasi mücadeleye girdiğimizden, politika dışı gündelik hayatın bile zamanla herkese öğreteceği, en temel, biraz hayat tecrübesi olan insanlar için adeta aksiyomatik bir nitelik gösteren bilgilerden bile yoksunduk. Bu durumda, herhangi bir insanın olağan hayat kavgasında öğreneceği şeyleri, tüm faaliyetimizin eksenini oluşturan siyasi ve örgütsel çalışmalar içinde öğrenme durumundaydık. “Hayat”tan öğrenilebilecek şeyleri politik mücadele aracılığıyla öğrenmenin bir olumsuz sonucu, bu öğrenilenlerin aslında politik şeyler olmadığını kavrayamamız, politik mücadelenin bizzat kendisi sanmamız yanılsamaları oldu. Bugün bile devrimci hareketin başlıca militan rezervini, henüz çocukluktan yeni çıkan öğrenciler, genç işçi ve işsizler oluşturduğundan aynı problemler geçerlidir. Bu vesileyle bu problemi biraz açalım, bazı örneklerle somutlamaya çalışalım.

Problem sadece kişilerin biyolojik ve kültürel evrimiyle de ilgili değildir, toplumsal yapıyla da yakından ilgilidir. Türkiye gibi yarı antika, küçük burjuva bir toplumda, her hangi bir ileri burjuva toplumunda, kişinin kendiliğinden edineceği bilgilerin kendisi bile, sosyalizm biçimi altında öğrenilir. Bu nedenle de, henüz hiç bir şey olan bu bilgiler, sosyalist olmanın kendisi sayılır.

Lenin’in “Sukanov’un Notları” nedeniyle değindiği sorunla yakından ilgilidir bu. Orada Lenin, “Menşevikler bir şeyi bellemişler: “Sosyalizm için bir kültür düzeyi gereklidir” deyip duruyorlar” ve sorar: “Peki Tarih bize bir olanak sağlamışsa, o kültür düzeyine, proletarya diktatörlüğü yolundan niye ulaşmaya çalışmayalım?”. İşte bu tarz ulaşmanın sorunlarıyla ilgilidir. Sosyalist bir politik faaliyet için gerekli kültüre niye bizzat o faaliyet içinde ulaşmaya çalışmayalım. Evet bu bir olanaktır ama, aynı zamanda tehlikeleri de olan ve bilincinde olunmazsa tehlikeli sonuçlar doğuran.

Burjuva toplumu ve kapitalist ilişkiler, işçilere kendiliğinden, bir proleter devrimcinin taşıması gereken kültürü –ki burada kültür kavramını en geniş anlamıyla anlıyoruz, entelektüelliği kastetmiyoruz- sağlar. Ama Türkiye gibi, yarı sömürge, “Babil artığı küçük burjuva” bir toplumda, bu 345

Demir Küçükaydın

kültürün edinimi, bizatihi siyasi çalışmanın başlıca konularından, hem de en çok zaman ve güç alan konularından birini oluşturur. Çok sık verdiğim bir örneğe başvurayım.

Devrimci bir örgütte, hele illegalite koşullarında, bir randevuya saatinde gelmenin, örgüt makinesinin tıkır tıkır işleyebilmesi için hayati bir önemi vardır. Kapitalist toplum, kendi işleyişi içinde, bu “zaman kültürü”nü kendiliğinden yerleştirir. Örneğin bir İsveç’li daha yumurtadan çıktığı günden itibaren bu kültürü edinir, bu kültür ortamında büyür, şekillenir. Bir randevuya, bırakalım ciddi bir örgüt çalışmasını bir yana, en sıradan bir arkadaş randevusuna bile zamanında gitmemek, bir İsveçli için aklın alabileceği bir şey değildir.

Ama Türkiye’deki gibi, yarı antika bir toplum, bu kültürden yoksundur.

Ortalama bir devrimcinin, randevulara zamanında ve muhakkak gitme gibi disiplini, alışkanlığı ve kültürü edinebilmesi en azından bir iki senelik bir eğitimi, ağır eleştirileri vb., gerektirir. Yani kapitalizmin yaptığını bizler başka yoldan yapmak zorundayızdır. Bu yaratılmadan da, gerçekten devrimci bir örgütün yaratılması olanaksızdır. Toplumda bu kültürü az çok edinmiş militan ve sempatizanların sayısı on binleri bulmadan ve böyle bir alanla çevrilmeden, orada gerçek devrimci bir parti, boy atıp yeşeremez.

Aksi takdirde, her adımda, bu temel şartın yokluğuna takılıp kalacaktır.

Bir canlı organizmanın varlığını ve yaşamını sürdürebilmesi için, hava, su nasıl gerekli, olmazsa olmaz bir ortam ise, devrimci parti için de bu kültür aşağı yukarı aynı değerdedir.

Bu eğitimin bilinçli bir çabayla devrimci örgütler tarafından yapılması, hatta bir dereceye kadar o örgütlerin çalışmalarının asli fonksiyonu haline gelmesi, bir yanılgıya da yol açar. Örneğin, randevuya zamanında gitme niteliği adeta devrimcilikle özdeşleşir; devrimciliğin politik özü ortadan kalkar, görünmez olur. Halbuki kişi, pek ala randevularına zamanında giden bir faşist, bir anarşist, bir reformist de olabilir.

Bu bir örnektir. Cesaret, diğergamlık, sözünü sakınmamak; insanlarla açık, dürüst, saygılı ilişkiler kurmak; okuma alışkanlığı vb.,gibi daha niceleri de sayılabilir. Sonuçta, örneğin, cesaretin, hangi politikaya hizmet eden bir cesaret olduğu sorusu ortadan kaybolur, bizzat kendisi devrimcilik olarak görülür ve bütün cesurlar devrimci, korkaklar karşı devrimci olarak algılanmaya başlanır. Örneğin, karakter direnci denilebilecek, bedenine içgüdülerine egemen olma, bedensel zorluklardan yılmama, çalışkanlık gibi nitelikleri ele alalım. İyi kötü, her emekçi, hayat tarafından bu niteliklerle donatılır. İşçi, sabah erken kalkmadığı takdirde o gün günlüğünden olur, hatta işini yiti346

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rir. Bedeni ne kadar uyumak istese de, bedenine egemen olmayı, sabahın köründe yarı uykusuz kalkıp işyerine gitmeyi öğrenir. Bu her askere de öğretilir. Uykunun en tatlı yerinde kalkıp nöbet tutacaktır. Bir sporcu, bir atlet bile, antremanlarında, direnen ve ağrıyan kaslarına rağmen iradesini kullanıp koşuya devam etmeyi öğrenir.

Bir de devrimcilerimizi göz önüne getirelim. Çoğu henüz ana baba sofrasına bakan öğrencidir ya da işsiz yarı-aydındır. (Devrimci hareketlerin temel militan kaynağı bu insanlar olagelmiştir). Bu insan malzemesinin büyük bir bölümü henüz askerliğini bile yapmamıştır, hayat tarafından zorluklara direnme alışkanlığı kazanmak yönünde eğitilmemişlerdir. Ne var ki, bu insanlar zorluklara direnç eğitiminden belki geçmemişlerdir ama daha yumurtadan çıktıkları günden beri gerçek niyet ve gerekçeleri gizleme, açık olmama eğitiminden geçmiştir. Ve bunu sonucu olarak örneğin, bir görevi, zor geldiği için yapmayacağını açıkça söylemez ama örneğin o görevin yanlış ve gereksiz olduğu yönünde strateji ve teori döktürebilir.

Herkes biraz bu şark kurnazlığını öğrenmiştir. Bu malzemeye, ortalama her emekçide bulunan özelliklerin kazandırılabilmesi bile büyük bir enerji ve güç israfını gerektirir. Sonunda da devrimcilik, programatik, politik özünden soyutlanıp ahlaki bir kategoriye dönüşür.

Bir başka örnek. Silah kullanmayı bilmek, her devrimcinin görevidir.

Aslında burjuvazi bunu herkese zorunlu askerlik hizmeti yoluyla öğretir.

Aslında Türkiye’de ve özellikle Kürdistan’da halkın da kendine göre bir “silah kültürü” vardır. En azından askerliğini yapan herkes için, silahın ancak düşmana doğrultulacağı; dostlara şakacıktan da olsa doğrultulmayacağı; “silahla oyun olmayacağı” bilinen ve alışkanlık haline gelmiş davranış formlarıdır. Hatta “şeytan doldurur” gibi, ilk bakışta saçma gibi gelen, ama binlerce deneyden çıkarılmış bir geleneği özetleyen ve davranış kalıplarını belirleyen sözler de vardır.

Fakat yüzde doksanı askerliğini bile yapmamış, silahı Marksizm’i ya da sosyalizmi ağzına aldığı gün eline almış binlerce genç devrimci, her emekçinin sahip olduğu bu silah kültüründen bile yoksundur. Silahla şaka yapılmayacağını bilmez, halkın kendiliğinden, gündelik hayatta öğrendiği bu alışkanlığa sahip değildir. Ve bu kültürün edinilmesi, giderek kendi başına bir amaç haline gelir örgütlerde. Bu kültüre sahip olmak, devrimcilik olarak kavranır.

Ve bu dönüşüm bir kere olduktan sonra, onlarca yuvar, hareket tüm fonksiyonlarını adeta sırf bu işlere indirger. Bu gibi örgütler, Türkiye gibi geri ülkelerde, bir bakıma kapitalizmin yaptığı işi, politik bir çalışma içinde yaparlar. Yaptıkları iş gerçek anlamda devrimci ve sosyalist değildir 347

Demir Küçükaydın

ama, onlar kendilerine biçtiklerinden çok başka bir fonksiyon görürler, bir bakıma, gerçekten devrimci bir örgütün var olup yeşerebilmesinin şartlarını oluştururlar. Tıpkı bakterilerin toprağı yüksek canlıların var olabilmesi için işlemesi ve humuslandırması gibi. Bu nedenle Türkiye gibi yarı Asyalı ülkelerde, bu aşamalar belli bir ilerici işlev görürler. Bu aşamalardan geçilmesi, gerçek bir proleter öncünün yaratılması için zorunludur. Türkiye devrimci hareketi de, belki yirmi yıldır bu aşamaları geçmekte, bir gelenek ve kültür oluşturmaktadır. Gelecek devrimci kuşaklar, bu gelenek tarafından, örgütsel özel bir çaba gerekmeden, kendiliğinden şekillenecek, eğitileceklerdir.

Onlarca hareket, militanlara iyi kötü böyle bir eğitim sağlarken, yani örneğin bir örgütlenme için temel olan kültürü verirken, onları, ahlaki ve ütopik bir teoriyle de donatır çoğu kez. Böylece, binlerce militan politik ve teorik olarak reformist, merkezci veya yarı-anarşist vb., görüşlerini edinirler. Toplum alt üstlük dönemine girip, teori ve politikalar iflas edip yenilgi olunca, çoğu kendilerini çıkmazdan kurtaracak teorik birikimden de yoksun olduğu için, inançlarını yitirirler. O zaman da, tüm kazanılmış niteliklerin temeli olan inanç yitirilince tam anlamıyla bir kokuşma ve çürüme başlar. Devrimci bir öncünün ve ideolojik mücadelenin önemi de tam bu noktada ortaya çıkar zaten. Devrimci bir öncü, yenilginin yol açtığı bunalım dönemlerinde, militanların ileriye sıçramasını sağlayacak bir önderlik sunamaz ise, böyle bir şey yoksa, çürüme akıl almaz boyutlara ulaşır.

Devrimci bir öncü, çok yüksek bir organizmadır ve üyelerinde çok yüksek nitelikler ister. Kerpiçten yüz katlı bir gök delen yapılamaz. Onun için, ateşte pişmiş tuğla, su verilmiş çelik, fırından çıkmış çimento gereklidir.

Bu malzeme ise limonluklarda yetişmez. Elde ne varsa onunla işe başlamak zorundasınızdır. Uzun yıllar süren mücadele kerpiçleri fırınlıyor, tuğlaya dönüştürüyor. İşler şimdiye kadar, kerpiçleri fırınlamak, tuğla fırınları kurmak aşamasındaydı. İnsanlar, gökdelen yaptıklarını düşünerek aslında tuğla fırınları kuruyorlar, orada fırınlanıyorlardı, gökdelenler için kullanılabilecek malzemeler oluyorlardı. Şimdi epeyce tuğla birikti. İş tuğlaları dizmekte; onları örgütleyip binayı yapabilmekte.

Malzeme çok kötü olduğundan tuğla ocaklarının verimi çok düşük. Çoğu fırının ateşine dayanamayıp dağılıyor. Ama şimdi seri halde tuğla üreten fırınlar var: Fabrikalar. Orada tüm ihtiyaçları karşılayacak birinci sınıf tuğlalar var. Yapılacak iş, sirenlerin seslerine kulaklarımızı tıkayarak, sanayi proletaryası arasında yoğunlaşmaktır.

348

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

(Burada Kıvılcımlı’ya da değinelim. Kıvılcımlı’nın Komüntern’in oportunizmini görmesini engelleyen şeylerden biri, bizim bu Babil artığı, küçük burjuva ortamının insan malzemesidir. O daima diğer ülkelerin devrimcilerinin niteliklerini bizimkilerle kıyasladı. Onların yiğitliği, açık sözlülüğü vb., Kıvılcımlı’yı büyüledi. Bu ise o yiğitliklerin hizmet ettiği siyaseti gölgeledi. Türk malı “komünist”ler, Enternasyonalizmi en hazır yiyici iğrençlik haline getirince, Kıvılcımlı “kendi toprağının malı” olmayı yüceltti. Bu onlara göre ileri bir aşamaydı ama, yukarıda değindiğimiz anlamda. Aynı yanılsama, Kıvılcımlı’ya bakınca bizim için de söz konusuydu. Kıvılcımlı bataklıkta yetişmiş bir orkide, cüceler ülkesinde bir Gulliver’di.

Bizzat onun bu yüce nitelikleri, bize devrimciliğin ta kendisi gibi göründü. Ama insan o yüce niteliklerle de pekala bir Stalinist olabilir.

Bu noktada, problem, en saf politik, ideolojik özüyle ortaya çıkar.

Kıvılcımlı’nın karşısında, kendi içinde tutarlı, ciddi bir oportunizm hiç olmadı. Sadece dedikodu ve düzenbazlık vardı. Budur onun daha ileri gitmesini engelleyen. Ama bizlere en azından kendisi sunarak, kendisini aşma olanağı da sunmuş olmaktadır böylece.) *** Kaldığımız yere dönelim. Sanırım siyasi mücadele aracılığıyla en temel bilgilerin edinilmesinin bizde yol açtığı yanılsamadan söz ederken, neyi anlatmak istediğimiz anlaşılmıştır. İşte daha çocukluktan çıkarken, siyasal örgütsel çalışmalar içinde öğrendiğimiz en temel bilgileri, bizzat siyasi mücadelenin ta kendisi sanmamızdan söz ederken anlatmak istediğimiz, örneklerdekine benzer olgulardır.

Evet, emekçilerin bilinçlenmesi, örgütlenmesi ve siyasi iktidarı ele geçirmesini hayatımıza da anlam veren görev olarak bellemiştik. Ama bu görevin nasıl yapılabileceğine ilişkin kavrayışımız öyle sığ, öyle çocukçaydı ki, bunu bir kaç örnekle anlatmakta yarar var. Çünkü bu görüşler bizim çocukluğumuz kadar, devrimci hareketin çocukluğundan da kaynaklanıyordu. O zamanlar TİP saflarında tanıdığımız onlarca sosyalist de benzer düşünceler içindeydi. Örneğin şöyle düşünüyorduk. Her sosyalist altı ayda bir kişiyi daha uyandırsa, altı ay sonra sayımız iki kat olurdu. Ondan sonraki altı ayda da herkes bir kişiyi sosyalist yapsa, bir yıl sonra dört kat olurduk. Tabii o zamanki saf iyimserlik içinde bunlar en kötü olasılıklara dayanan hesaplardı.

Böylece geometrik dizi biçimindeki artışla en geç dört yıl sonra “Sosyalist Türkiye”yi kurabileceğimizi düşünüyorduk. Aybar’ın gelecek seçimlerde 349

Demir Küçükaydın

“başa güreşeceğiz” demesi, tam da bizim hesaplarımıza uygun düşüyordu ve o da aslında siyasi çocukluğunu yaşayan TİP’lilerin geri yanlarına hitap ediyordu.

Ama işler hiç de bu teoriye uygun yürümüyordu ve “teori”miz pratikte iflas ediyordu. Ne var ki o zaman da suçu “teori”de aramıyorduk. Neden işlerin düşündüğümüz gibi olmadığını düşünüyor, ya sosyalistlerin yeterince sıkı çalışmadıkları sonucuna ulaşıyor - ve bu durumda nasihatçi, ahlakçı tutuma bir üst düzeyde farkında bile olmadan yeniden varıyorduk – ya da hatayı kendimizde görüyor; çevremizdeki insanları bilinçlendirmede yetersiz olduğumuzu, onları etkileyemediğimizi düşünüyor, Hazreti Ali’nin Cenk kitaplarını satan taşra pazarcılarında en baş köşede yer alan “100 Soruda Söz Söyleme Sanatı” veya “Başkalarını Etki Altına Alma Sanatı” gibi kitaplardan medet umuyor ve volantarizme yuvarlanıyorduk.

Yahut da, nedenini bir türlü anlayamadığımız sosyalistler arası ayrılıklar yüzünden, herkesin birbiriyle uğraşması nedeniyle dışta bulunanlarla uğraşılamadığını düşünüyor; tüm ayrılıklardan nefret ediyor; ayrılık noktalarını öne çıkaranların düşmanı oluyorduk. Onlar şu ayrılıkları icat etmeselerdi ne güzel halk hızla bilinçlenecekti!.. İlk öğrendiklerimiz işlerin bu kadar basit olmadığı oluyordu.

Bu ilk tecrübelere ilişkin başka bir örnek. O zamanlar Çetin Altan’ın meşhur bir sosyalizm ve komünizm tanımı vardı. Ona göre, sosyalistler emekçilerin seçim yoluyla iktidara gelmesini savunur; komünistler ise, ihtilal yoluyla proletarya diktatörlüğü kurmak ister.

O zamanlar bile bu işlerin seçimle olamayacağını düşünüyorduk ve gizliden gizliye sosyalizmin aslında komünizmle aynı şey olduğu yolundaki düşüncelerimizi birbirimize açıyorduk. Çetin Altan’ın da bizim gibi düşündüğünü, ama komünizmi yasaklayan kanunlardan korunmak için, bir taktik olarak öyle bir ayrım yaptığına inanıyorduk. Ama daha sonra bir de baktık ki, bu ayrıma ve işlerin seçimle olacağına inananlar var ve bunu ciddi ciddi savunuyorlar. O zaman, böyle “taktik”lerin yanlışlığını; insanların politikada neyi söylerse onu söylemiş olduğunu; çünkü o söylenenlerin başkalarını o söylenen anlayış yönünde biçimlendirdiğini kavradık.

Tabii daha sonra, Çetin Altan’ın da bunları taktik icabı değil, gerçekten öyle düşündüğü için öyle yazdığını; ona söylemediği şeyleri atfettiğimizi de anladık. Bu da ilk edindiğimiz derslerden biriydi. Ve bu dersler yalnız bizim için değil; TİP saflarında tanıdığımız, politik çocukluğunu yaşayan onlarca işçi için de geçerliydi.

Bu dönemde sosyalizm, tüm tarihsel tecrübesinden ve bilimsel temellerinden yoksun platonik bir heyecan, bir ütopya idi. Hele bizler gibi taş350

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ra sosyalistlerinin tek gıdası Çetin Altan’ın yazılarıydı. Okuyabildiğimiz kitaplar da gizliden gizliye bin bir zahmetle bulabildiğimiz “Bitmeyen Kavga” ya da O. Haçerlioğlu’nun “Erdem Açısından Düşünce Tarihi”; “Felsefe Sözlüğü”nden öteye gitmiyordu. “Eytişimsel Özdekçilik”in ne olduğunu anlayabilmek, bir şeyler öğrenebilmek için çırpınırdık. Sonuçta kafamız çorbaya dönerdi. *** TİP ve Yön’ün damgasını vurduğu 1960-1968 arası dönem, bir bakıma “Marksizm’e Hazırlık” dönemidir. Her iki hareketin de ortak noktaları, bilimsel sosyalizmle hiç bir organik bağları olmamasında toplanır. TİP sosyalist bilinmesine rağmen, özünde metafizik burjuva sosyolojilerine dayanır. Bu Marksizm öncesi hazırlık konağında, 1920’lerdeki ilk doğuşun kalıntıları olan “Eski Tüfek”lerin tüm ajitasyonu ve propaganda çabaları bir hareket yaratmaktan uzak kalmıştır.

Doğrudan doğruya Marksist Leninist öğretiyi benimseyen ilk organ Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın 1967’de çıkardığı Sosyalist gazetesi olmuştur. Ne var ki, bu organ yedi sayıdan fazla çıkamamıştır. Hikmet Kıvılcımlı, bu gazetenin yanı sıra, Tarihsel Maddecilik Yayınları arasında “Karl Marks’ın Özel Dünyası”, “Tarih Devrim Sosyalizm”, “Türkiye’de Kapitalizm”, “Uyarmak İçin Uyanmalı...” vb., gibi çok önemli kitaplar da yayınlamıştır.

Ama Marks, Engels, Lenin’in en temel kitaplarının bile henüz çevrilmiş olmadığı bu ortamda, bu çabalar yankısız kalmaya mahkumdu. Ancak 1968’den sonradır ki, Marksizm platformunda bir hareket ortaya çıkmış; birikim meyvelerini vermiş; “Eski”ler bir yankı uyandırabilmiştir. Bu nedenle 1960’dan sonra, ikinci kez doğan hareketin 1968’e kadar geçen dönemine “Marksizm Öncesi” denilebilir.

Bu durum yayınlanan klasiklerin sayılarında da göYıl Yayınlanan rülebilir. Bu olguya daha önce yazdığımız bir yazıda da Eser Sayısı dikkati çekmiştik. Orada şöyle diyorduk: “Bizim tespit edebildiğimiz kadarıyla, 19621969 arasında Marks-En­gels-Lenin’den toplam 24 eser yayınlanır. Bu 24 eserin yıllara göre dağılımı şöyledir:

1962

1

1963

-

1964

1

1965

2

1966

7

Görüldüğü gibi, 1966’dan önceki yıllarda yalnız1967 ca dört kitap yayınlanmıştır. Marksizm gibi bir 1968 derya bu dört kitapçığa sığar mı? Demek, (eski Toplam kuşaklar hariç) 27 Mayıs sonrasında, 1966’lara 351

8 5 24

Demir Küçükaydın

gelinceye değin, hareket Marksizm’den bihaberdir. Buna karşılık, 1965’ten sonra üç yılda (1966-67-68) tam yirmi kitap yayınlanır. (...)

Demek Türkiyeli ve 27 Mayıs sonrası devrimci kuşakların Mark­ sizm’le ilişkiye geçmesi ve hiç olmazsa temel eserlerini okuyabilmesi 1965-68 yılları arasında olmuştur. Ancak 1968’den sonra Marksizm Leninizm platformunda bir hareket gelişmeye başlar. Türk Solu ve Aydınlık dergilerinde ortaya çıkan MDD hareketi, Yön ve TİP’ten nitelikçe ayrıdır..” (Sosyalist, Sayı:78, 27 Mart 1979, Sayfa: 11) Bu ayrım, son yıllarda horlanması moda olan MDD’ciliğin, zamanına göre nasıl bir ileri aşama olduğunu kavramak ve onu diyalektik olarak aşabilmek için önem taşır.

Yön ve TİP arasındaki tartışmalar, bugün bile tartışılan birçok temel sorunu ortaya koymuştur. Gerçi kişi olarak biz bu tartışmaların ancak sonunu izleyebildik ama o tartışmaların yarattığı birikim üzerinde şekillendiğimizden ve devrimci hareketin daha sonraki gelişimini daha iyi kavrayabilmek için tartışılan sorunları ve verilen cevapların dayandığı varsayımları kısaca ele almakta yarar var.

Yön ve TİP arasındaki tartışmalar ilk bakışta bir program tartışması gibi görünür. İki hareketin de hareket noktalarının ayrı olması da böyle olması gerektiği kanısını güçlendirir ama tartışmaların derinliğine inilince hiç de öyle olmadığı görülür.

TİP’in hareket noktası sınıfsal, Yön’ünki ise ulusaldı dedik. Bunun sonucu olarak, Yöncüler Ulusal Demokratik bir devrim, TİP ise Sosyalist Devrimi savunuyordu. Ancak TİP’in sosyalizmden ne anladığına bakılınca, adı Sosyalizm olmakla birlikte, TİP programının millileştirmeler, emperyalist ittifaklardan çıkma, toprak reformu gibi Ulusal Demokratik taleplerden ibaret olduğu, dolayısıyla Yön’ün programından nitelikçe farklı olmadığı görülür. Gerçekten de tartışma program üzerine dönmüyordu, devrimin objektif tarihsel görevlerine ilişkin anlayışları pek farklı değildi.

Tartışma, özünde, mücadele metodu ve dayanılacak güçler sorunu üzerindeydi. O zamanın deyimiyle, tartışma, “aşağıdan mı, yukarıdan mı” tartışması biçimindeydi. Tartışma genişledikçe ekonomi, sınıflar gibi alanları kapsasa da, gerçekte hep bu soruna bağlı olarak ele alınıyordu.

Zaten bütün dünyada merkezciler (Küçük burjuva devrimcileri, sosyalistleri) reformistler (Burjuva sosyalistleri) arasındaki tartışmaların başlıca alanı, mücadele biçimleri, taktik sorunlarıdır. Bu Yön ile TİP arasında aşağıdan mı, yukarıdan mı biçimini aldı.

352

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Yön’e göre kitleler uyuyordu, uyanmaları yıllar alırdı; TİP gibi parlamenter yolla bu iş uzardı; o halde “zinde kuvvetler” bu işi yapmalıydı. Bu da tabii ki bir askeri darbe biçiminde olacaktı. Yani yukarıdan.

TİP ise mantık silsilesini şöyle kuruyordu: Türkiye kapitalist bir ülkeydi, o halde önündeki devrim sosyalist bir devrimdi. Sosyalist devrimi –ki bu parlamenter yolla olacaktı– işçi sınıfı yapardı. O halde aşağıdan olacaktı.

Problem böyle koyulunca Yön, ön gördüğü mücadele biçimine kanıt olarak, Türkiye’nin kapitalist bir ülke olmadığını, önündeki devrimin de sosyalist devrim olmadığını kanıtlamaya çalışıyordu; TİP ise aksine kapitalist olduğunu, demokratik devrimin tamamlanmış olduğunu... Gerçekte her iki taraf da bu çerçevede sanki bir program tartışması içindeymiş gibi görülürse de tüm bu kapitalist mi değil mi tartışmaları, “aşağıdan mı, yukarıdan mı” sorusuna kanıt bulmak için ortaya geliyordu. İki taraf da aynı varsayımlara dayanıyordu. Yön, Türkiye’nin kapitalist olmadığını kanıtlamaya çalışırken, kapitalist olsa aşağıdan devrimi kabul etmek gerektiği varsayımına dayanıyordu. Buna karşılık TİP ise, Türkiye’nin kapitalist olduğunu kanıtlamaya çalışırken, eğer kapitalist olmayıp da, önünde demokratik devrim olsa, yukarıdan devrimi kabul etmek gerektiği varsayımına dayanıyordu. Bu varsayımdan hareket ettiği içindir ki, aşağıdan devrimin gereğinin kanıtı olarak, kapitalizmi, demokratik devrimin tamamlanmışlığını öne sürüyordu. Her iki taraf da aynı varsayımdan hareket ettiği için, ekonomi, sınıflar, vb., alanlarına yayılan tüm tartışmalar, öne sürülen taktiğe kanıt sağlama çabasından başka bir şey değildi.

Mücadele araçları tartışması, bir program tartışmasının fonksiyonu değil, program tartışması, mücadele araçları tartışmasının bir fonksiyonuydu.

Ne var ki, tartışma Türkiye’nin tarihi, ekonomisi, sınıflar vb., gibi alanlara yayılarak bu sorunların bilimsel olarak incelenmesi gereğini ortaya çıkarmış oluyordu. Objektif devrimci görevlerin ancak bu sorunların bilimsel bir tahlili üzerinde belirlenebileceği kavrayışı sosyalistlere yerleşiyordu. Bu tahlil ise ancak Marksist metotla yapılabileceğinden, Marksizm’in öğrenilmesi devrimci hareketin önüne, objektif bir tarihsel görev olarak ortaya çıkıyordu. Tartışma içinde bu görevin öne çıkmasıdır ki, klasiklerin yayınına ve okunmasına hız kazandırmıştır. *** Bu mücadele biçimleri üzerindeki tartışma değişik biçimler altında sonra da devam etmiştir. Sonraki yıllarda işçi sınıfı ağırlığını ortaya koyup, Marksizm de ilke olarak benimsenince, Yön’ün kavrayışı değişik biçimler aldı. Sonrakiler artık “yukarıdan” demiyor, “cuntacı”lığı ret ediyorlardı, 353

Demir Küçükaydın

ama aşağıdan bile deseler; işçi sınıfı veya “halkın gücü” devrim yapar da deseler, Marksizm platformunu benimsemiş küçük burjuva devrimcileri için, proletarya, tıpkı Yöncülerin kavradığı gibi, tarihin bir nesnesi olmaktan öteye gidememiştir. Onlar “silahlı propaganda” veya “halk savaşı” derken, hep o sınıf adına hareket edip, o pasif kitleyi adam etmeye çalışmışlardır. Öz aynı kalmıştır ama biçim değişmiştir.

Gerçekten de sonraki “Silahlı propaganda”cıların Yön’e karşı çıkışları programatik değil, biçimsel olmuştur. Bu bile özleri ve yaklaşımlarının aynı olduğunu kanıtlar. Yön’ü programı cunta yoluyla yapmaya çalışmakla eleştirmişlerdir ama o programın içeriğini eleştirmeyi akıllarına bile getirmemişlerdir. Getiremezlerdi de, çünkü hepsi milli demokratik küçük burjuva ütopyasını vaaz etmekten başka bir şey yapmamışlardır. Yön’ün “yukarıdan devrim”e gerekçe olarak getirdiği tüm çözümlemeler, kanıtlar, elifi elifine daha sonraki aşamada “halk savaşı”na kanıt olmuşlardır.

Bir Devrimci Marksist için, siyasi ittifak yapacağı güçler, nasıl bir taktik veya yol izleyeceği değil, ondan önce amacı, programı önem taşır.

Tavrını ve birlikte gidebileceği yolun sınıfını buna göre belirler. Önemli olan vuruşun birlikte olmasıdır. Elbet herkes kendi meşrebince, kendi bayrağıyla, kendi yolundan yürüyecektir. Müttefiklerin program ve taktiklerinin eleştirisi ideolojik mücadele konusudur. Ama bunun yanı sıra, ortak hedefler varsa, o somut hedeflere ulaşmada iş birliği yapmak için onlardan “cuntacı”lığı veya “Halk savaşçılığı”nı bırakmayı istemek kadar saçma bir şey olamaz. Marksist, ne olursa olsun, eğer amaçlarıyla uyuşuyorsa, kimseyle ittifakı reddetmez. Ama Marksizm’in, problemi böyle öze değin koyması, burjuva reformist sosyalistlere de, özünde onlarla aynı programı paylaşan küçük burjuva devrimcilere de saçma ve anlamsız gelir. Onlar arasında, mücadele biçimleri ve taktikler üzerine tartışmalar tükenmez kayıkçı dövüşüdür ve birbirlerinin varlıklarına haklılık kazandırır, daha doğrusu böyle bir görünüm sağlar.

Yön ile TİP arasında yukarıda değindiğimiz tartışmaları biz ancak, çok sonra ve dışından izleyebiliyor ve hemen hemen hiç bir şey de anlamıyorduk. Hatta niye birlik yapmıyor da tartışıyorlar diye kızıyorduk. Bize göre elbet devrimi emekçiler yapacaktı, yani “aşağıdancı” idik, ama öte yandan, Yöncülerin de kendi ilericilikleri çerçevesinde bir şeyler yapmasını “fazla mal göz çıkarmaz” diye reddetmiyorduk. Hele ilericiler, sosyalistler böyle cılızken, birlikte en azından bazı somut hedefler için işbirlikleri yararlı olmaz mıydı? Ve TİP’li olmamıza rağmen, TİP’in onlara niye çok saldırıp, onlarla ittifakı, birlikte hareketi reddettiğini bir türlü anlayamıyorduk. Öte yandan, Yön’ün ezilenlerin sorunlarından değil de, daha ziyade 354

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“milli petrol”den falan söz etmesi nedeniyle onlardan hiç hoşlanmıyorduk.

Kısacası hem biyolojik hem de siyasi çocukluğunu yaşayan, siyasi mücadelenin, Marksizm’in alfabetik bilgilerinden yoksun, tipik bir liseli taşra sosyalisti idik. Bu dönem yavaş yavaş biterken de Türkiye’nin kültür ve sanayi başkenti İstanbul’a Üniversite tahsili için gidiyorduk. Bilgisizliğimizin ve görgüsüzlüğümüzün çapını da ancak İstanbul’da görüp kavrayabildik.

1967-68 yıllarında Türkiye sol hareketinde yeni bir aşamanın başladığı söylenebilir, buna Marksizm’e Başlangıç Aşaması da diyebiliriz. Bu aşamada Yön ve TİP’in dayandığı varsayım aşılmıştır. Bu dönemin temel önermesi iki cümlede özetlenebilir: Devrimi işçiler, köylülerle birlikte yapacaktır ama devrimin karakteri demokratik ulusal devrimdir. Yön ve TİP’in uzlaşmaz gibi koydukları problem, onların varsayımları reddedilerek aşılmıştır. Ve bu dönemdedir ki, “devrim stratejisi” başlığı altında gerçek anlamda bir program tartışması başlamıştır.

Gerek Yön, gerek TİP içinde eski Marksist kuşakların hiç bir belirleyici fonksiyonu yokken, bu yeni aşamaya damgasını vuranlar “Eski Tüfek” diye alaya alınan eski komünistlerdir. Gerçi eski komünistler de kendi aralarında ayrı ayrıydılar ve sonra her yeni aşamada bu ayrılıklar billurlaşmıştır, ama başlangıçta onları bir araya getiren Marksizm platformunu TİP karşısında savunmalarıydı. Bu dönemin habercisi kısa ömürlü Sosyalist gazetesi idiyse, dönemin Türk Solu ve Aydınlık dergileriyle başladığı söylenebilir.

1960 sonrasındaki devrimci harekette şöyle bir paradoksal görünüm vardır: hareket gelişip yeni aşamalara vardıkça eskilerin etkisi artmıştır.

Bu çelişkiyi hareketin iki kez doğmuşluğu açıklar. 1920’lerdeki ilk doğumun görece ileri aşamalarını temsil eden eskiler, 1960’dan sonra yeniden doğan hareket, belli bir ilerleme kat ettikten sonra bir etki sağlayabilmişler ya da yeni doğan hareketin yeni gelişim aşamasının ortaya çıkardığı ihtiyaçlara, ortaya koyduğu problemlere en özgün cevabı eskiler vermiştir.

Biz bu Marksizm’in Başlangıcı dönemine, çok kullanılan adıyla MDD’cilik diyelim.

1968 yılı büyük olaylar oldu. Marksizm üzerine çok canlı bir tartışma ortamında –ki bu ortamda Marksizm’in en temel kavramları öğreniliyordu– Avrupa’daki öğrenci olayları ve Fransa’daki büyük olayların doğrudan etkisiyle Üniversite işgalleri başladı. Peşinden Sovyetler’in Çekoslovakya’ya müdahalesi; anti-emperyalist gösterilerin hızlı yükselişi, bu yeni, Marksizm aşamasının ortaya çıkışına eşlik etti. MDD’cilik özellikle üniversite gençleri arasında yankı buldu. Bir hikayecinin 47’liler dediği bu kuşak, siyasete ilk kez TİP saflarında girmiş; işgaller ve anti-emperyalist gösterilerin başını çekmiş; aynı dönemde de MDD’ci olmuştur. Daha sonra 1971’de kuru355

Demir Küçükaydın

lan 12 Mart rejiminin öldürdükleri hep bu kuşaktandır ve eskiler bir yana, Marksist ve devrimci hareketlerin lider ve teorisyenlerinin çekirdeğini bu kuşak oluşturmaktadır. Ne var ki, bu kuşağın hepsi aynı evrimi izlemedi.

Kimileri evrimin belli aşamalarında takılıp kaldı ve takıldığı aşama içinde ayrı bir evrim geçirdi. Başlangıçta hepsi, bitişinin nerede olduğu belirsiz bir yarışa aynı anda başlayan yarışçılar gibiydiler. Bir kısmı ilk yüz metreyi en önde koştu, ama yol çok uzundu, ne kadar uzağa gidilmek isteniyorsa o kadar birikim yapılmalıydı.

TİP genellikle burjuva aydınların, kasaba avukatlarının, aristokrat işçilerin –sendikacıların– egemen olduğu bir partiydi. Onların yapısı tüm partiye damgasını vuruyordu. TİP saflarından çıkmış, üniversitedeki militan eylemlere katılmış her devrimci genci TİP’in bu havası boğmaya başlamıştı. Bu gençler “eski”lerle karşılaşınca, tam psikolojilerine uygun bir havayı da onlarda buluyorlardı. Eskiler de uzun bir mücadelenin imbiğinden geçmiş dava adamlarıydılar. Onların güçlü kişilikleri, savaşçı nitelikleri, yaşlarından beklenmeyecek devrimci coşkunlukları, dünün TİP’te yetişmiş militanları üzerinde silinmez izler bırakıyordu.

Bu etki TİP’in yanlış tanıtmaları ölçüsünde de artıyordu. TİP kendisinin Türkiye’nin ilk işçi partisi olduğunu iddia ediyordu. “Eski Tüfekler”i hor görüyor, kapısından içeri adım atmalarına bile müsaade etmiyordu.

Eskiler karşısında “Bir zamanlar bu işle uğraşmışlar ama hiç bir şey yapamamışlar; işte biz bir çıktık, pir çıktık. Türkiye’nin en ücra köyüne bile sosyalizmi duyurduk” anlamındaki böbürlenmelerinden geçilmiyordu. Bu yöndeki propagandayla yetişmiş genç, eskilerle karşılaşınca, TİP kurucuları kumda çomak oynarken sosyalizm uğrana mücadele vermiş, hapisler yatmış, işkenceler görmüş eskilerin inancı ve heyecanıyla; TİP’lilerle kıyaslanamayacak üstünlükteki Marksizm bilgisi, örgütlenme tecrübesi ile karşılaşınca, en azından, davayı yıllarca sırtlamış bu insanların gördüğü muamele karşısında isyan etmekten kendini alamıyordu. TİP’in silahı geri tepiyordu; nefret yerini saygıya bırakıyordu. Her şey, tarih nasıl anlatılmıştı ve gerçek nasıldı? Hele TİP’in eskileri kapısından içeri uğratmamasının gerçek sebebi olan, burjuva legalitesinden, hoşgörüsünden yararlanma kaygısı anlaşılınca, her devrimci genç, yerini ezilmiş ve ezilen eskilerin yanında belliyordu.

Bu dönemde Çekoslovakya müdahalesi vesilesiyle başlayan tartışmalar da, eskilerin etkisinin artmasında belirleyici olmuştur. 1968 yazında Sovyet tankları Çekoslovakya’ya girince TİP buna karşı çıktı, “güler yüzlü sosyalizm”; “insancıl sosyalizm”den yana olduğunu açıkladı. Buna karşı­ lık Marksistler (eskiler) Çekoslovak müdahalesine –eleştirmekle birlik356

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

te– destek verdiler. Türk Solu dergisinin tavrı aşağı yukarı Fidel’in tavrına ben­zemiştir. Zaten Türk Solu’nda Fidel’in Çekoslovakya müdahalesiyle ilgili konuşması aynen yayınlanmıştır. Yine o sıralarda, Türk Solu’nda Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın, özünde Fidel’inkinden farklı olmayan bir tavrı yansıtan “Çek Meselesi mi, Dünya Meselesi mi?” başlıklı yazısı çıkmıştır.

Biz bugün –eğer olgulara ilişkin bilgi hatası yoksa, yani Çekoslovak baharı bir karşı-devrim değildiyse– her Devrimci Marksist’in –tıpkı bugün Polonya için olduğu gibi– Sovyet müdahalesine karşı çıkması gerektiği görüşündeyiz. Ama bu karşı çıkış ile TİP’in karşı çıkışı karıştırılmamalıdır.

Birbirine zıt programatik kavrayışların sorucu olun, bambaşka karşı çıkışlardır bunlar. Politikada sık sık, ayrı gerekçelerden, ayrı programlardan hareketle benzer tavırlar alabilir kişiler veya partiler.

Bağımsızlık ya da özgürlük (zaruretler aleminin ötesindeki Komünist toplumdaki özgürlük değil, Aybar’ın “Hürriyetçi Sosyalizm”indeki hür­ri­ yet) bizler, Devrimci Marksistler için kendi başına soyut bir amaç değildir.

Bizler, örneğin bugün işçi devletlerindeki bürokrasinin egemenliğine karşı çıkıyorsak, o egemenlik, soyut demokrasi, bağımsızlık, hürriyet ilkelerini ayaklar altına aldığı için değil; o egemenlik dünya devrimini geciktirdiği; işçi devletlerini zayıflattığı; proletaryayı demoralize ettiği için karşı çıkıyoruz. Objektif toplum yasalarıyla, bürokrasinin egemenliği altında komünizme varmanın olanaksızlığı kanıtlandığı için karşı çıkıyoruz. Yoksa savaşı kazanmak için silahlanmak ve silah kullanmayı bilmek nasıl şartsa, öyle, dünya devrimi için, proletaryanın Komünist toplum ideali için, bürokrasinin egemenliğinin objektif, kaçınılmaz bir zaruret olduğu, komünizme giden tek yolun bürokrasinin egemenliğinden geçtiği, objektif tarih ve toplum yasalarıyla kanıtlanmış olsa, hiç kuşkusuz o egemenlikten yana olurduk.

Biz bugün, işçi devletlerinde gerçek bir sosyalist demokrasinin uygulanmasını –ve bunun için de bir politik devrimi– bugünkü sistemi gayri insani ya da ahlak dışı, adaletsiz bir şey olarak gördüğümüzden değil; işçi devletleri ancak bir sosyalist demokrasi koşullarında, daha güçlü olacağı, daha hızlı kalkınacağı, dünya devrimine giden yol daha kısalacağı için istiyoruz.

Tıpkı kapitalizme ve emperyalizme, insan özüne aykırı, ahlak dışı bir düzen olduğu için değil de, tarihsel olarak yıkılmaya mahkum olduğu; insanlığın ilerlemesi önünde bir engel oluşturduğu için karşı çıktığımız gibi.

Burjuva sosyalizmleri için ise demokrasi, hürriyet vb., kendi başına soyut bir amaçtır. Aksi, insan özüne, adalete, ahlaka aykırı bir şeydir. Onlar örneğin bürokrasiye, kapitalizme ve emperyalizme bu çeşit gerekçelerle karşı çıkarlar. Bu kavrayış farklılığı, burjuva sosyalizmiyle proletarya sosyalizminin sınırlarını oluşturur.

357

Demir Küçükaydın

Burjuva sosyalizmi, emperyalizmin ya da bürokrasinin egemenliğinin, onları gayri insani ya da adaletsiz bulduğu ölçüde canlı bir tasvirini yapabilir, olguları yığar. Ama o yığdığı olguların nedenlerini ve sonuçlarını açıklamakta, dolayısıyla politik görevlerin tespitinde, doğru sonuçlara ulaşmada çuvallar. Elbet, Engels’in de pek güzel belirttiği gibi, tarihsel olarak mahkum olmuş her düzen insanlara akıl ve adalet dışı görünür. Herkes aşağı yukarı böyle bir noktadan hareket ederek, toplumsal muhalefette yerini alır ve Bilimsel Sosyalizme giden yolu aşabilir. Ama iki nokta arasında, genç Marks ile tarihsel maddeciliği keşfetmiş Marks kadar uzun bir yol vardır. Pratik olarak bu yol, günümüzde, burjuva sosyalizminden proletarya sosyalizmine giden yola tekabül eder. İşte, TİP’in Çekoslovakya işgaline karşı çıkışı, böyle burjuva, humanist bir hareket noktasından kaynaklanıyordu. Yani TİP’in tavrının görünüşüne aldanmamalı; gerici, burjuva, pasifist bir tavrı yansıtıyordu ve çelişkili gibi görünse de Türk Solu işgali, tipik merkezci bir tavırla desteklerken, çok daha devrimci ve Marksist bir konumdaydı. Kaldı ki bu tavır, olguya ilişkin, Çekoslovakya’da burjuva karşı devrim başladığı yolunda, bir yanılgıya da dayanıyordu.

Türk Solu işgali emperyalizm ve burjuvazinin anti-komünist yaygara­ la­rına karşı destekliyordu. Ama öte yandan, tipik merkezci bir açıdan Sovyetler’i de eleştiriyordu. “Devrim yapılalı şu kadar yıl olmuş, hala karşı devrim bu kadar etkili olabiliyorsa iyi gitmeyen bir şeyler var demektir” diyordu. Bunun yanı sıra eskiler “Marks, Engels, Lenin okuyun” diyorlardı.

TİP’in devrimci gençlik üzerindeki etkisine son veren ikinci –ama önem bakımından ikinci değil– olay üniversite işgalleri ve anti-emperyalist gösterilerdir. TİP, “aman kımıldamayalım faşizm gelir” diyerek tipik reformist, burjuvaziyi ürkütmeme, onun hoşgörüsüne sığınma; kölece boyun eğerek, ayaklarını yalayarak varılma çizgisi izliyor; sokaktan, kitle hareketlerinden korkuyor; devrimci gençleri frenlemeye çalışıyordu. Buna karşılık eskiler, TİP’in tavrının oportunist olduğunu söylüyor, devrimci gençlik hareketini destekliyorlardı. Sonunda bir Altıncı Filo’ya karşı gösteride, gösteriyi frenlemek için barikat kuran TİP’lilerin barikatıyla birlikte, TİP’in etkisi de yıkıldı gitti.

Bu olaylar içinde giderek biz de TİP’li kabuğumuzu kırdık ve MDD’ci olduk. TİP’te ilk kez, işçilerin iktidarı alması gerektiğini, bunun için de geri kalmış, yoksul yığınlar arasında çalışma gereğini öğrenmiştik. Yine TİP’deki deneylerimiz sayesinde, bu işin zorlu, uzun bir yoldan geçtiğini; bu işin ilmini kavramak gerektiğini anlamıştık. Böylece Marksizm’i öğrenmeye başladık. Artık toplumların gelişim kanunları, aşamaları, işçi 358

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

sınıfının bilimsel bir kavram olduğu; sırf yoksulluğun insanı devrimci yapmayacağı, işçinin devrimciliğinin üretimdeki konumundan kaynaklandığı gibi Marksizm’in alfabetik konularında iyi kötü bir bilgi edinmiştik.

Bu bilgiler ışığında “Sosyalist Türkiye”yi kurma amacına ve Türkiye’nin koşullarına baktığımızda, Türkiye’deki derebeyi artıklarının, sosyalizme varmak için, işçi sınıfının önüne Demokratik Devrim görevlerini koyduğunu görüyorduk. Artık önümüzde, TİP’teyken varlığını bile bilmediğimiz sınıflar, sınıfların karakterleri, çeşitli devrim aşamalarındaki tavırları; bütün bu verilere göre sosyalizme ulaşmak için nasıl bir strateji, nasıl bir ittifaklar sistemi gerektiği gibi problemler bulunuyordu. Bütün bunları doğru olarak tespit edebilmek için de Türkiye’nin Tarihini, ekonomi, sınıf, üstyapı orijinalliklerini tahlil etmek gerektiğini, bu tahlil için gerekli araçların ise Marksizm’de bulunabileceğini anlıyorduk. Ve bu kuşkusuz bir ilerlemeydi.

Ne var ki, MDD’cilik TİP’e göre bir gerileme gibi görülür. TİP “Sosyalist Türkiye”, MDD ise “Tam Bağımsız ve Demokratik Türkiye” diyordu. Bu görünüm bir çok kişiyi de yanıltmıştır. Gerçekte ise TİP, “Sosyalist Tür­ki­ye” derken, programıyla demokratik dönüşümleri savunuyordu. Bu Rus Narod­ niklerinin, demokratik karakterdeki programlarına sosyalizm demelerine benziyordu. Öte yandan TİP, “Sosyalist Türkiye” sloganıyla, politik olarak işçi sınıfını müttefiklerinden tecrit ediyor ve sosyalizmi uzak­laş­tı­rıyordu.

Buna karşılık MDD, 27 Mayıs sonrası dönemde ilk kez sosyalizm amacını –tabii “tek ülkede sosyalizm” ütopyası çerçevesinde– açıkça formüle etmişti. MDD’nin tartıştığı, en azından söz olarak, sosyalizm amacı değil, ya da kitlelerin bir özne olup olmadığı değildi artık Yön gibi. MDD için bunlar tartışılmaz varsayımlardı. Amaç sosyalizmdi ve bunu işçi sınıfı ve diğer ezilenler kurabilirdi. MDD’nin TİP karşısında ortaya koyduğu sorun, bu amaca nasıl bir stratejiyle varılacağı idi. Verilen cevap ne olursa olsun, problemin bu tarz koyuluşu muazzam bir ilerlemeydi.

Yön, TİP’le tartışmasında, yeni sömürge ve derebeyi ilişkilerini öne sürerken, kitlelerin devrimin nesnesi olması görüşüne bir kanıt bulma çabasındaydı. MDD ise, yine derebeyi ilişkilerini ve emperyalizmi öne sürerken, bambaşka bir şeyi, kitlelerin yapacağı devrimin objektif tarihsel görevlerini tartışıyordu. TİP ise bunu kavramıyor, hala eski varsayıma dayandığından, yani demokratik devrim görevlerinin “yukarıdan” devrimi haklı kılacağı varsayımı, MDD’yi Yön ile karıştırıyor, cuntacılıkla suçluyordu. Elbet MDD’ciler içinde TİP’in dayandığı varsayıma dayananlar yok değildi ama bu MDD içinde bir eğilimdi. Ne var ki, bu eğilim de TİP’in iddialarını güçlendiriyordu tabii.

359

Demir Küçükaydın

MDD’nin temel tarihsel önermesi, Türkiye’de devrimin objektif tarihsel görevlerinin demokratik karakterde olduğu önermesi, devrimci hareket için muazzam bir ilerlemeydi ve bu önerme bugün bile geçerliliğini sürdürmektedir. Ama bu önermeyi kabul etmek, ondan aynı sonuçların çıkarılacağı anlamına gelmez. MDD’ciler de bu önermeden farklı sonuçlar çıkarıyorlardı. Bu önerme egemenliğini sağladıktan sonra, çıkarılacak sonuçlar gündeme gelmiş ve MDD içinde birçok bölünmeler olmuştur.

Bundan sonraki gelişmelere ve MDD’ciliğin kendi içindeki bölünmelere geçmeden evvel, bizim sonraki evrimimizde önemli bir rol oynayan bir konuya değinmemiz gerekiyor.

MDD’cilerle TİP arasındaki “Devrim Stratejisi” tartışması, ister istemez Türkiye’nin tarihi sorununu da gündeme getiriyordu. Gündemde demokratik ya da sosyalist devrim görevinin bulunup bulunmadığı, derebeyi kalıntılarının varlığı ile ilgiliydi. Bu da Marksizm’in toplumların gelişim aşamalarına ilişkin öğretisini gündeme getiriyordu.

MDD’cilik genellikle –Dr. H. Kıvılcımlı hariç– klasik Stalinist “İlkel, Köleci, Feodal, Kapitalist,…” sıralamasına sadık kalarak bu tarihi açıklamaya çalışıyordu. Buna karşılık TİP’lilerin bir kısmı ve TİP dışındaki bazı aydın çevreleri, Türkiye tarihinin bu sıralamayla açıklanamayacağını, Marks’ta daha başka toplum biçimleri de olduğunu söylüyorlar ve Osmanlı Toplumunu, “Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT)” kategorisine sokuyorlardı.

Bunlara o zamanki solcular arasında “ATÜT’çüler” denirdi. Elbette bu yana ağırlık verenler de yekpare bir blok oluşturmuyordu.

“ATÜT’çüler” Osmanlı Toplumunun klasik batı gelişmesinden ayrı ori­ ji­nal yanlarını öne sürüyorlardı ve güçlü kanıtlara –tabii ATÜT olduğu an­lamında değil; ilkel, köleci, feodal... sıralamasının yetersizliği anlamında– sahiptiler. Ne var ki, bu baylar öne sürdükleri orijinalliklerden tümüyle gerici sonuçlar çıkarıyorlardı. Bir kısmı, diyorlardı ki, Devlet bizim tarihimizde egemen sınıfın baskı aracı olmamıştır, milleti korumuştur. “Kerim Devlet Teorisi” denen bu teorinin, burjuva devletine her türlü köpekliği sağlamanın aracı olduğunu görüyor, seziyorduk. Bugün bu teorinin taraftarları faşistlerle işbirliği içindedir. Yine kimi orijinalliklere değinen başka bir grup ta, Osmanlılardan beri, bir bürokrasi-halk çatışmasıyla tarihi açıklamaya kalkıyor, “aşağıdan” her hareketi –örneğin 1950’de DP’nin iktidara gelmesini– bürokrasiye karşı halkın bir zaferi olarak koyuyordu.

Bu tür sonuçlar çıkarılması, Osmanlıların kimi orijinal yanlarını öne sürenlerin; ilkel, köleci, feodal... sıralamasının yetersizliğini öne sürenlerin görüşlerini daima kuşkuyla karşılamamıza yol açıyor ve MDD’ci olarak ilkel, köleci... sıralamasını savnuyorduk. Ama yine de Osmanlı tarihini bu 360

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

sıralama içinde açıklayamıyor, için için kuşku duyuyorduk. Hiç bir çıkış yolu da bulamıyorduk.

Elbette o dönemde Kıvılcımlı’nın Türk Solu ve Aydınlık’ta çıkan yazılarını, hatta bir kaç kitabını da okumuştuk. Ama o okuduklarımız bize sentezi kavratmaktan ziyade, bilmediğimiz bazı olguları tanıtmış oluyordu. Kıvılcımlı’nın değişik bir şeyler söylediğini seziyor, hatta onun yeni bir tez olduğunu işitiyor; saygı duyuyor, ama anlamıyorduk. Anlayamazdık ta, çünkü gerek tarihi olaylar, gerek Marksizm hakkındaki bilgilerimiz, bu diyalektik tezi kavramamıza el vermeyecek kadar sınırlıydı.

Ne var ki, bu gibi konular ilgi alanımızın merkezinde olmaktan çok uzaktı. Öğrenci hareketi hızlı bir yükselişe girmişti. Her gün boykotlar, forumlar, üniversite işgalleri, faşistlerle çatışmalar, faşist saldırılara karşı nöbet tutmalar içinde geçiyordu. E. M. Remarque’nin romanlarında çok güzel anlattığı, her an savaşın içinde, siperlerde, her türlü konformizmden uzak yaşayan erlerin psikolojisi içindeydik. Yaşantımız da pek farklı değildi zaten. Günlük hayatını yaşayan insanların problemleri bize öylesine anlamsız ve saçma geliyordu ki, anlatılamaz. Bu yaşantı her şeye rağmen bizleri konformizmden kurtararak; tehlikelerden korkmamayı öğreterek; disipline ederek eğitiyordu. Aramızda son derce güçlü bir dayanışma duygusu gelişiyordu. Küçücük bir devrimci militanlar grubu olmamıza rağmen, binlerce öğrenciyi harekete geçirebiliyor, yönetebiliyorduk. Kendi gücümüz karşısında hayrete düşüyor, onun büyüsüne kapılıyorduk. Bu ortamda, üniversitelerdeki hareketin günlük taktik, teknik sorunları ilgi alanımızın merkezindeydi. Faşistlerle nasıl dövüşüleceği; sopa, bıçak, taban­canın nasıl kullanılacağı; ses bombalarının nasıl yapılacağı ve günlük mücadeleye ilişkin diğer şeyler. İşte bu hava içinde, bizlerde giderek bir teori düşmanlığı gelişiyordu.

Teoriyi entellektüel laf ebeliğiyle karıştırdığımız için hor görüyorduk. Teo­ rik tartışmalarda bizi mat edenler, faşistlerle, polislerle çatışmalar olurken hiç görünmüyorlardı ama sonra da ortaya çıkıp, “şu yanlış, şu doğru” diye ahkam kesiyorlardı. Onlara duyduğumuz tepki, otomatikman bizlerde teori­ yi hor görmeye yol açıyordu. Biz savaşçıydık, herkes teorisyen olacak değildi ya, işte büyüklerimiz vardı, onlar söyler biz yapardık. Lazım olan iş yapacak adamdı...

Fakat bizdeki bu eğilimlerle eskiler daima mücadele ederler ve bizzat kendi somut varlıklarıyla teori ve pratiğin birliğini kanıtlarlardı. Bu nedenle ister istemez okuyorduk ta. Ama okumuş olmak için. *** 361

Demir Küçükaydın

Evet, sosyalizme varmak için, işçi sınıfı öncülüğünde anti-emperyalist demokratik devrimi yapmak gerekiyordu. Bu MDD’ciliğin temel önermesiydi. Peki ama bu anti-emperyalist devrimi nasıl yapacaktık? Bunun cevabını dünyaya bakarak çıkarmaya çalışıyorduk. İşte önümüzde Çin, Küba ve Vietnam devrimleri duruyordu. Oralarda nasıl olmuştu? Önce bir avuç yiğit savaşçı dağlara çıkmış; silahlı propaganda ile savaşı başlatmış; sonra halk onları desteklemiş ve devrim başarılmıştı.

Hep üniversite olaylarıyla uğraşacak değildik. Zaten hareket bir noktadan sonra tıkanmış ve kendi kendini tekrarlamaya başlamıştı. Üniversite çevresi bizi boğan bir kabuk olmuştu. Bu kabuğu kırmak ihtiyacı gün geçtikçe de büyüyordu. İlgi alanımızın merkezine de, devrimin nasıl yapılacağı sorunu yerleşiyordu. Harıl harıl Çin, Küba, Vietnam devrimlerini anlatan kitapları okumaya başlamıştık.

Bolivya’da şehit düşen Che’nin çağrısı ve örneği tüm hayalimizi dolduruyordu. Biz buralarda oyalanırken, her gün Vietnam’da onlarca devrimci can veriyordu. Yeni bir Vietnam yaratmalıydık. Onların sırtındaki yükü de, biraz olsun hafifletmek için Halk Savaşını başlatmalıydık. Sovyetler ne yapıyordu? Sadece biraz silah yardımı. Ama Çin öyle miydi? Halk savaşlarını destekliyordu. Lin Piao dünyanın kırlarından şehirleri kuşatalım diyordu. Anlaşılan Sovyetler iyice yozlaşmıştı. Çin ise öyle değildi. Hem yozlaşmayı önlemek için işte “Kültür devrimi”ni de yapıyordu.

Bu düşünceler içinde, en kısa zamanda dağlara çıkıp Halk Savaşı’nı başlatmak için sabırsızlanıyorduk. Elimizden Giap’ın “Halk Savaşı, Halk Ordusu”; Lin Piao’nun “Yaşasın Halk Savaşının Zaferi”; Che’nin “Savaş Anıları”, “Gerilla Günlüğü”; Bayo’nun “Gerilla Nedir”i düşmüyordu artık. Üniversitelerdeki eylemlerimiz de, dağa çıkacak ilk kadroları devşirmek ve eğitmek için bir araçtı yalnızca. Hepimizin hayali, halk savaşına ilk başlayacak gerilla müfrezesinde yer almaktı. Başlıca konularımız: dağa çıkarken yanımıza neler alacağımız; hangi silahının menzilinin ve etkisinin ne olduğu; gerilla eğitimini nasıl yapacağımız; savaşı önce hangi bölgeden baş­latmak gerektiği, vb., idi.

Bu çerçeve içinde planlar kuruyorduk. Genellikle hepimiz, gerillayı Kür­ distan’ın dağlık bölgelerinden başlatmak gerektiğini düşünüyorduk, çünkü oraların hem arazisi gerilla savaşına uygundu, hem de halkı daha büyük bir devrimci potansiyel taşıyordu.

Bu durumda dağa çıkma hazırlıkları içinde Doğu köylüleriyle kitle bağları, ilişkiler kurmalıydık. Bizin devrimci öğrenci derneğimize yer vermiş, yapı işkolundaki bir sendika aracılığıyla yapı işçilerini de tanıma olanağı bulmuş ve bu işçilerin genellikle bizim dağa çıkmayı düşündüğümüz 362

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bölgenin insanları olduğunu görmüştük. O halde bu işçilerle bağ kurarak, ham proletaryayla kaynaşmış olurduk, hem de o işçilerin akrabaları, hemşehrileri olan yoksul köylülerle. Bu düşüncelerin sonucu olarak biz de yapı işçileri arasında çalışmaya başlamıştık.

10 Haziran 1969 olaylarıyla öğrenci hareketi zirvesine ulaşmış, üniver­ site kapatılmış ve bir çok arkadaş polisçe aranmaya başlamıştı. O yaz boyunca kimimiz Toroslar’da eğitim denemelerine; kimimiz o sıra yükselmeye başlayan Fedai hareketinin etkisiyle Filistinlilerin yanına; kimimiz işçi ve köylülerin arasına gitti. İster işçiler arasında, ister dağ köylerinde, ister Filistin gerilla kamplarında olalım, hepimizin amacı, en kısa zamanda hazırlıkları tamamlayıp gerillayı başlatmaktı. Ancak bütün bu hazırlıklar planlı ve merkezi bir biçimde örgütlenmekten ziyade, kendiliğinden oluyordu. Bir bakıma zımni bir anlaşma var gibiydi.

Gittiğimiz çalışma alanları bizleri etkilemekten de geri kalmıyordu.

Bugün aradan yıllar geçtikten sonra, bir bakıma rastlantısal bir şey olan yapı işçi­leri arasındaki çalışmamızın daha sonraki evrimimiz üzerinde tayin edici bir etkide bulunduğunu açıkça görüyoruz. Engels, İngiltere’de tanıdığı ilk proleterlerin kendisi üzerinde nasıl bir etkide bulunduğunu çok güzel anlatır.

Bu proleterlerle gün 24 saat yan yana yaşamaya başlayınca, kitlelerin henüz ne kadar geri –ama bir çok bakımdan da bizden çok ileri ve kendilerine göre çok sağlam değer yargıları bulunduğunu– planlarımızda yanlış bir şeyler olduğunu; onların sabırsız ve ütopik karakterlerini sezmeden edemiyorduk. Güya bu halkla devrim yapacaktık ama onu henüz hiç tanımıyorduk.

Bu proleterler hiç de üniversite öğrencilerine benzemiyorlardı. Hiç bir şeye kolay kolay inanmıyorlardı, binlerce yıldır kandırıldıkları için. Üni­ ver­site öğrencileri kolayca keskin sözlerle harekete geçer ama biraz zoru görünce hemen tırsardı. Burada ise tam zıttı oluyordu. Kolay kolay harekete geçmiyorlardı, hele lafla hiç. Ama bir kere de geçtiler mi sonuna kadar gidiyorlardı. Öğrenciler parlak sözlerin büyüsüne hemen kapılıyordu, ama bu insanlar parlak sözlere sadece kuşkuyla bakıyorlardı. Bir tek kriterleri vardı: laf değil iş!.. Gerçekte proleterlerin siyasal bilinç ve tecrübe eksikliği vardı yalnızca, geri kalan bütün nitelikler onlarda kendiliğinden vardı.

Bizde ise, belki biraz siyasal bilinç ve tecrübe vardı ama gerisi, onlarda olanlar yoktu. Zaten bu nedenledir ki, aydın da, proleter de kendi başına hiçtir. Ancak kaynaşıp bir senteze ulaşabildikleri zaman hep olabilirler.

Doktor’un çok güzel benzetmesiyle, aydın kalaya, işçi bakıra benzer, tek tek ikisi de yumuşaktır. Ama ikisi kaynaşınca insanlığa dev bir adım attı­ ran sert tunç ortaya çıkar. Eski komünistlerin lokal çalışmaları bir yana, 363

Demir Küçükaydın

Türkiye tarihinde ilk kez devrimci aydınlarla işçilerin kaynaşması da yavaş yavaş başlıyordu. Gerçi TİP’te birçok aydın vardı, ama o aydınlar hem devrimci değillerdi, hem de TİP onları kaynaştırmadı, eklemeye çalıştı.

Yapı işçileriyle olan sıkı ilişkilerimiz sonucunda kafamızda doğru yolda olup olmadığımıza dair kuşkular birikiyordu ama bu birden bilince çıkmıyordu. Biriken yüzlerce tecrübe, kafamıza kuşku tohumları serpiyordu ama bu tohumların yeşermesi için zaman gerekiyordu. Daha sonraki gelişimimiz diğer arkadaşlardan ayrı bir yol izlemişse, bunun başlıca nedeni, proletarya ile yakın ilişki içinde bulunmamız; onları daha yakından tanımamız olmuştur. Bu tecrübelerdir ki, daha sonra bizim parti ve işçi sınıfının önemini reddeden; devrimin çok uzun bir yol olduğunu kavramayan hareketlere karşı bağışıklık kazanmamızı sağlamıştır.

Bu arada, bizim daha sonra tarihe ve toplumların gelişimine ilişkin araştırmalara yönelmemize ve dolayısıyla Dr. Hikmet Kıvılcımlı’yı derinliğine incelememize yol açan bir gözlemden söz etmemiz gerekiyor.

Yapı işçileri genellikle köyünden yeni kopmuş, köylülüğün birçok alışkanlıklarını üzerinde taşıyan proleterlerdi. Maddi durumlarıyla proleter, ruh durumlarıyla yarı köylü, yarı proleterdiler. Ancak, yapı işçilerinin Dersim, Maraş gibi henüz aşiret ilişkilerinin bile varlığını sürdürdüğü bölgelerden gelenlerinin, kapitalist ilişkilerin daha gelişkin olduğu yerlerden gelen nice proleterden daha yüksek bir dayanışma geleneği olduğunu ve daha yüksek bir örgütlenme yeteneği gösterdiğini gözlemlemiştik. Bu ilkel komuna kalıntısı gelenekler, kölecilikten bile geri bir toplum biçiminden kaynaklanmasına rağmen, nasıl oluyordu da, bir sendikal örgütlenmede bile onların başı çekmelerini sağlıyordu? Bu o zamana kadar, bize Marksizm diye öğretilen şematik bilgilerle çelişiyordu. İşçilerin nasıl daha iyi ve çabuk teşkilatlanacağı başlıca problemimiz olduğundan, yukarıdaki sorun kafamızı epeyce kurcalıyordu. O güne kadar okuduğumuz hiç bir kitapta, ne böyle bir olgudan söz edildiğini, ne de nedenlerini görmemiştik. Derken Engels’in, “Ailenin, Devletin... Kökeni”ni okuduk. Engels bu olaya yıllarca önce dikkati çekmiş ve açıklamıştı. Üstelik Engels’in kitabında anlatılanlar, hiç de el kitaplarından (Politzer, Stalin, Kusinnen) öğrendiklerimize benzemiyordu. Buraya bir mim koymuştuk.

O yazın sonlarına doğru herkes gittiği yerlerden dönerken MDD’cilik içinde yavaş yavaş olgunlaşan bir ayrılık birdenbire patlak verdi, FKK’nın DEV-GENÇ’e dönüştüğü kongrede.

Hepimiz MDD’ciydik, ama ondan anladıklarımız çok farklıydı. Kimimiz için sosyalizme varmak için bir zorunlu aşama, kimimiz için kendi başına bir amaçtı. “İşçi sınıfı öncüdür” diyorduk. Ama bu kimimiz için sınıfın 364

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bilfiil öncülüğü anlamına gelirken, kimimiz için sözde kalma eğilimindeydi. Kimimiz için Demokratik Devrim Küba, Çin, Vietnam’da olduğu gibi “halk savaşı” yoluyla olabilirdi, kimimiz için “asker-sivil-aydın zümre”nin yapabileceği bir işti. Kimimiz bu zümreyi, kendi dışımızda, ama demokratik aşamada amaçlar ortak olduğu ölçüde ittifak yapılacak bir güç olarak görürken, kimimiz MDD hareketini o zümreyle yapılacak pazarlıklarda bir koz olarak görüyordu. Başlangıçta öne çıkmayan bu kavrayış farklılıkları şimdi artık ön plana çıkıyor ve giderek netleşiyordu.

Ne var ki, her ayrılık gibi bu ayrılığın da ilk belirtileri pratik sorunlardan çıktı. Faşist saldırılara karşı yapılan öz savunma eylemleri genellik­le bu hareketler içinde yer almayan unsurlarca hor görülüyor ve bizlere “anar­ şist” damgası vuruluyordu. Bu tavırlara içten içe kızıyorduk. Yavaş yavaş iki tavır kristalize olmaya başlamıştı. Bizlere anarşist diyenler bol bol “kitle çizgisi” lafı ediyorlardı, biz de onları pasifistlikle, mücadeleden kaçmakla suçluyorduk.

Evet, bizlerde anarşizan bir yan vardı ama bundan çıkarılacak sonuç, faşistlere karşı direnmenin reddi olamamalıydı. Bu tür eylemler daima içinde bir anarşizm öğesini besler; tıpkı parlamenter mücadelenin parlamentarizm; sandikal mücadelenin sendikalizm eğilimlerini beslemesi gibi.

Bundan çıkarılacak sonuç parlamenter veya sendikal mücadeleyi reddetmek olamaz ise, öz savunmayı da reddetmek olamazdı. Bundan çıkarılacak sonuç, gerçek bir proletarya partisinin öncülüğü ve eğitimiyle, bu mücadeleleri daha disiplinle ve bilinçli kılmaktır. Yoksa bir proletarya partisinin bu yöndeki bilinçli çabalarından yoksun her mücadele yozlaşma eğilimi taşır. Ancak burjuva sosyalistleri –tıpkı Rusya’da olduğu gibi– bu eğilimlerden, bu mücadelelerin reddi sonucunu çıkarabilirler.

Elbet o zamanlar sorunu böyle koymuyorduk ama bize karşı çıkanlarda bir sakatlık, bir oportunizm olduğunu da seziyorduk. Çünkü deneyle görüyorduk ki, o çatışmalar gerçekten gerekliydi ve başarıları ortadaydı.

Gerçekte bize karşı çıkanlar müttefikleri ürkütmemek için karşı da çıkıyorlardı. O ürkütülmeyecek müttefikler ise faşistlere direnişi yanlış buluyorlardı.

Pratiğe ilişkin bu iki eğilim billurlaşırken, birden bire Türk Solu ve Aydınlık’ta çıkan iki yazıyla anlaşmazlık tüm sorunlara yayıldı ve teorik ifadesini buldu. Bizi anarşistlikle suçlayanlar, şimdi, Türkiye’de “İşçi sını­fı­ nın objektif şartları yok” diyorlardı, ki bunun anlamı, işçi sınıfı yok, varsa da devrimi öncülük edemez demekti. Bizler buna derhal karşı çıktık. Ancak bu tartışmaların somut anlamını daha iyi anlayabilmek için, bu tartışma 365

Demir Küçükaydın

içinde önemli bir yeri olan Kapitalist Olmayan Yol konusuna değinmek ve bu kavramın o zamanki anlamını iyi anlamak gerekiyor. *** “Kapitalist Olmayan Yol” olgusu, bütünüyle evrimin karmaşık, birden ileriye sıçrayışlarla ve karşılıklı etkilerle gidişinin bir görünümünden başka bir şey değildir.

Sadece emperyalizm ya da kapitalizm çağında değil, Tarih’te ve Tarih Öncesi’nde tüm toplumlar eşitsiz bir gelişim izlemişlerdir. Varolan uygarlığa daha sonradan giren her toplum, uygarlığın birikimi üzerinde, birçok gelişim konaklarını birden atlayarak, daha üst bir şekillenmeye girer. Yani sadece sosyalizme geçiş için kapitalist olmayan yoldan değil; kapitalizme geçişte “feodal olmayan yol”dan, ya da medeniyete geçişte köleci veya “yukarı barbar olmayan yol”dan söz edilebilir. Zaten tarihteki ve bugünkü toplumların sonsuz çeşitliliği de bir bakıma bu geçişlerin çeşitliliğinden kaynaklanır.

Kent, “yukarı barbar kurdunun medeniyet kelebeğine dönüştüğü” kozadır. Medeniyet (sınıflı toplum) “yukarı barbarlık”tan sonra gelinen aşamadır. Ama örneğin, bir medeniyet, orta barbarlık konağındaki bir ulus tarafından bir tarihsel devrimle yıkılabilir ve medeniyeti yıkan orta barbarlar kısa sürede medeniyet tarafından fethedilirler. Bu anlamda, orta barbar kavim, yukarı barbar (kent) aşamasını yaşamadan, “yukarı barbar olmayan yoldan” medeniyete geçmiş olur.

Başka bir örnek: Yunan ve Roma medeniyetlerinden sonra, onların birikimi üzerinde pekala başka yukarı barbar (kentsel) toplumlar medeniyete geçebilir. (Mekke ve Medine’den çıkan İslam medeniyeti gibi.) Ama binlerce yılın medeniyet birikimi köleliği gereksiz ve olanaksız kıldığından, doğan medeniyet, Yunan ve Roma’da olduğu gibi köleci olmaz. Buna da pekala “köleci olmayan yoldan geçiş” adı verilebilir.

Keza, tefeci bezirgan medeniyetlerin bir yağ lekesi gibi Çin’den Mag­ rip’e kadar yayılışı, henüz ilkel komuna geleneklerinin çok güçlü olduğu İngiltere’de, pre-kapitalist sermayenin modern kapitalist sermayeye dönüşmesine olanak sağlamıştır. Böylece, İngiltere, antika medeniyetler konağını atlayarak, “İlkel Sosyalizmden Kapitalizme” geçmiştir.

Toplumların bu eşitsiz ve sıçramalı gelişimi, büyük harflerle ifade edilmemiş olsa bile Marks-Engels’in sahip olduğu bir kavrayıştır, yoksa, “tek ülkede sosyalizm” teorisine gerekçe arayan Stalin’in iddia ettiği gibi, Lenin tarafından bulunmuş ya da sırf kapitalizme has bir olgu değildir.

366

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme geçiş olanağından MarksEngels, Rus Narodniklerinin köy komününden (Mir’den) doğrudan sosyalizme geçiş anlayışlarını eleştirirken söz eder. Mir zaten bir dağılma sürecine girmiştir. Girmese bile, sosyalizm o geri üretici güçler düzeyinde kurulamaz deyip Narodnikleri eleştirdikten sonra, ama derler, Rusya’da köy komünü, batı Avrupa’da devrimci bir proletaryanın geliştiği bir çağda vardır. Batı proletaryası bir sosyalist devrimi başarınca Rus Mir’i kapitalizmin acılarını çekmeden sosyalizme bir geçiş yaşayabilir. Örneğin Marks, Vera Zasuliç’e mektubunun birinci versiyonunda şöyle der: “Öte yandan, dünya pazarına hükmeden Batı (kapitalist) üretimin çağdaşlığı, Rusya’yı kapitalist sistemin aşağılayıcı etkilerine uğramadan, bu sistemin sağlamış olduğu, tüm olumlu katkıları komüne kazandırma olanağı vermektedir.”

Engels de “Rus Tarım Komünü Üzerine Düşünceler”inde aynı fikri şöy­ le ifade eder: “Bu (yani modern sosyalizme geçiş), ancak komünal mülkiyetin kesin olarak dağılıp yok olmasından önce, Rus köylüsüne, geçişin gerekli koşullarını sağlayacak olan, özellikle bu yüzden tüm tarım sisteminde gerekli alt üst oluşu gerçekleştirebilmek için gereksindiği maddi kaynakları sunacak olan Batı Avrupa’da muzaffer bir proletarya devrimi başarıldığı takdirde olabilir.”

Demek ki, “kapitalist olmayan yol”, ileri kapitalist ülkelerde proletarya devriminin muzaffer olması halinde, henüz kapitalizme girmemiş ya da henüz kıyısından bulaşmış halklar için söz konusu edilebilir. Eğer birinci Dünya Savaşı sonrasında, sosyal demokrasinin ihaneti yüzünden devrim başarısızlığa uğramasaydı, Asya ve Afrika’da bir çok toplum, ilkel komün veya derebeylik aşamasından, kapitalist olamayan bir yoldan sosyalizme geçebilirdi.

Ancak somut tarihte bu mümkün olmadı ya da çok sınırlı olarak olabildi. Rus proletaryası, bir bakıma, batı Avrupa proletaryasının Rus köylüleri karşısındaki konumuna benzer bir konumu, en azından çarlık Rusya’sının egemenliği altındaki Orta Asya halkları karşısında aldı. Bu çerçevede, Çar­ lık Rusya’sı sınırları içinde henüz kapitalist ilişkilere girmemiş kimi halklar, kapitalist olmayan yoldan “sosyalizme” geçiş olanağı buldular. (Ne var ki, geçtikleri sosyalizm değildi.) Kapitalist olmayan yoldan, gerçekleşmiş bir şey olarak bu anlamda söz edilebilir. Ama bugün bütün emperyalist 367

Demir Küçükaydın

ülkelerde proletarya muzaffer olsa bile –belki tropik ormanlarda yaşayan bazı ilkel topluluklar haricinde– en geri ülkelere bile kapitalizm girdiği, modern sınıflar ortaya çıktığı için, kapitalist olmayan bir yoldan söz edilemez. Bundan ancak kaçırılmış bir olanak olarak söz edilebilir artık.

Bugün Sovyet teorisyenleri bu kavramı, tüm tarihsel ve somut içeriğin­ den soyutlanmış olarak, politik ilişkileri Marksizm lafzı çerçevesinde ras­yo­ nal­leştirmeye yarayan bir kavram olarak kullanmaktadırlar. Sovyet teoris­ yen­lerine göre, bir Cezayir, Suriye, Irak, Nasır dönemi Mısırı’ı, Gana hatta Hindistan bile “kapitalist olmayan yol”dadır. Tabii bu kullanımda, cılız bur­juvazinin Bonapartist diktatörlükler ardına gizlendiği ve Sovyetler’le taraf­sızlık çerçevesinde iyi ilişkiler kuran bütün ülkeleri kapsamaktadır bu kavram.

Ne var ki, 1969’larda, ne kısaca yukarıda özetlenen Marksist içeriği ne de Sovyetler’in ona yüklediği gerçek anlamı biliniyordu bu kavramın bizlerce.

Hatta o zamanlar, Stalinci mekanik ilkel, köleci, feodal... deli gömleği içindeki bizler, bu kavramı nereye koyacağımızı bile bilmiyorduk. Kavrama yüklediğimiz anlam bambaşkaydı. O zamanlar bizlere göre, Brazeville Kongosu gibi, henüz işçi sınıfının oluşmadığı ülkelerde bu görevi aydınlar üstlenip darbe yoluyla iktidara gelip ülkeyi sosyalizme götürebilirlerdi. Ve bu da kapitalist olmayan yol olurdu. Ve yine Sovyetler’in kapitalist olmayan yoldan yana olduğunu –ki bu da Irak, Suriye gibi cunta yoluyla devrim demekti– buna karşılık Çin’in ise demokratik devrimden yana olduğunu –ki bu da halk savaşı yoluyla devrim demekti– düşünüyorduk. Her iki taraf da meseleyi böyle anlıyordu.

Hemen anlaşılacağı gibi, gerçekte, hiç bir bilimsel değeri olmayan ve kanıtlanmaya muhtaç önermeler herkesin çıkarsamalarının dayandığı temeli oluşturuyordu. Bu kavrayış içinde Beyaz Aydınlık’ın “İşçi Sınıfının Objektif Şartları Yoktur” demesinin somut anlamı, “kapitalist olmayan yol geçerlidir”, bu da “cuntacıların (Yöncülerin) görevidir bugünkü devrimi yapmak”, o halde bize düşen görev, Irak, Suriye KP’leri gibi onları ileriye itmektir anlamına geliyordu. Yani “halk savaşı” reddedilmiş oluyordu. Çünkü halk savaşı, yine aynı kavrayışa göre, işçi sınıfı öncülüğünde olurdu.

Demek ki, tartışılan konu özünde yine mücadele biçimlerine ilişkin bir sorundu. Biz Beyaz Aydınlık’ın “İşçi sınıfının objektif şartları yoktur” önermesine karşı çıkarken, halk savaşı yoluyla devrimi, gerilla savaşını savunmuş oluyorduk. Keza karşı taraf da, aksini savunmak için bu önermeyi getiriyordu. Keza ittifak anlayışları da değişikti. Onlar bizi bir sol uç muhalefet durumuna düşürmek isterken, biz devrimin başını çekmek istiyorduk.

TİP ve Yön arasındaki tartışma, bambaşka bir kavrayış ve kavramlar siste368

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

mi içinde bir bakıma yeniden tekrarlanıyordu. Yalnız roller bu sefer tersine dönmüştü. Burjuva sosyalizmi eğilimin temsil eden TİP “aşağıdancı” iken, aynı eğilimi taşıyan Beyaz Aydınlık “yukarıdancı” idi. Buna karşılık, küçük burjuva radikalizmini savunan Yön “yukarıdancı” iken, küçük burjuva sosyalistleri olan bizler “aşağıdancı” idik.

Aydınlık’ın bugün vardığı yer kimseleri şaşırtmamalıdır. Bu eğilimler daha doğarken vardı onda. Ne var ki, hareketin hızlı yükselişi nedeniyle Maoculuğa çark etti ve bir çok kişinin onun gerçek niteliğini kavraması zorlaştı. Onun reformist özünü görmeyen bir çok militan, başlangıçta Ak Aydınlık saflarında kaldıysa da, bu militanlar daha sonra kafalarındaki ile Aydınlık’ın politikasının uymadığını görünce, gecikmiş bir bölünme ile Beyaz aydınlık saflarından ayrılıp, gerilla savaşını savunmaya başladılar ve Çin-Arnavutluk bozuşmasından sonra, Üçüncü Enternasyonal’in “sol” “Üçüncü Dönem” politikasını savunan Enver Hoca’cılığa kadar vardılar.

Bütün bu evrimleri, kökenlerindeki temel varsayımlara dayandığından, bunlar hala 1969-70’lerin problematiğini aşamadığından, türün kendi içindeki evrimine, atların at olarak evrimine girer. *** Tam bu bölünme olmuş ve tartışmalar alevlenmişken, birçok militan arkadaşımız, peş peşe vurulmaya ve tutuklanmaya başladı. Özellikle Taylan Özgür’ün ölümü bizleri çok etkilemiştir. İşte artık şehirlerde yaşama hakkı kalmamıştı, şehirleri kırdan kuşatmak için gerillaya başlamalıydık. Üniversitelerdeki devrimci hareketin her militanı, bir süre sonra, üniversite hareketinin kabuğuna sığamaz olur. Giderek kendini tekrarlamaya başladığını sezer, küçük-burjuva ortamın yozluğu insanı boğar. Yeni öğretim yılı başlarken, bir yıl daha o boğucu ve yoz havayı solumaya hiç birimizin niyeti yoktu. Dağların özgür havası bizleri bekliyordu.

Sonra gericilerin, faşistlerin etkinliği büyük ölçüde kırılmış, hemen hemen bütün belli başlı üniversiteler devrimcilerin kontrolüne geçmişti.

Yeniler de yetişmişti. Öğrenci taifesi her zaman olduğu gibi tabur tabur devrimci oluyor hem de keskinlikte zor günlerde işi başaranlardan bile ileri gidiyordu. Artık devrimcilik kolaydı. Giderek en yoz, en güce tapan unsurlar daha fazla devrimci oluyor, onların saçma sapan hareketleri, gerçekten iyi unsurları devrimcilikten soğutuyor uzak durmalarına neden oluyordu.

Tersine seleksiyon başlamıştı.

Lenin Rus devriminden sonra Rusya’da benzer şeylerden söz eder.

Namusluların uzak durduğundan, en kariyerist, en namussuz, korkak unsurların Parti ve Devlet cihazına yamandığından yakınır. Üniversitelerin 369

Demir Küçükaydın

küçük burjuva ortamında devrimcilerin sağladığı üstünlük, bir bakıma Bolşeviklerin Rusya’da başına gelenlerin minyatürüne yol açıyordu. Bu gidişi sezişimiz bizleri daha da kamçılıyordu bir an önce gerillayı başlatmak için. Yazın Filistin’e giden bazı arkadaşlar aracılığıyla, Fedai hareketiyle ilk bağlantılar kurulmuş, yollar öğrenilmişti. Halk savaşına bir an önce başlamak gerektiğine göre, yapılacak iş, Filistin’e gitmek, silah kullanmayı, savaş sanatını, gerilla savaşı taktiklerini öğrenmekti. Orada Parti’yi de kurar, alacağımız silahlarla Güney’den girer, Amerikan üslerini vura vura ilerler ve halk savaşını başlatırdık... Böylece devrimci militanların, Filistin’e doğru büyük göç dalgası başladı. Biz de bu göçte yer alanlardandık. Çoğu ilk siyasi tecrübelerini TİP’te edinmiş; daha sonra üniversite işgalleri ve anti-emperyalist gösterilerde çalışmış; bu arada MDD’ci olmuş Dev-Genç’in çekirdeğini oluşturan devrimci militanlar hemen hemen aynı tecrübelerden geçtiler ama çıkardıkları sonuçlar çok farklı oldu. Filistin tecrübesinden çıkardığımız sonuçlar, önceki birikim nedeniyle diğer birçok arkadaştan farklı oldu.

Filistin’de, hiç de bizim gibi öğrenci hareketi serlerinde büyümemiş; daha çaplı mücadelelerden, işkencelerden geçmiş; iyi kötü bir parti disiplini, eğitimi edinmiş, örnek kişilikte ve yoldaş adına gerçekten layık çeşitli Arap ülkelerinden gelmiş komünistler gördük. Onların örnek ve disiplinli tavırları bizi çok etkiledi, hayranlığımızı kazandı. Onlar bize bu mücadelenin uzun olduğunu, sabır ve direnç gerektirdiğini; ülkemizdeki güçlü proletaryayı boşlamamız gerektiğini söylüyorlardı. Ve bu sözler onların örnek davranışlarında daha büyük bir ağırlık kazanıyordu.

Bütün bunlar daha önce yapı işçileri arasındaki çalışma sırasında edindiğimiz izlenimlerle birleşince, yolumuzun doğruluğu konusunda kuşkularımızın artmasına yol açıyordu. Hele orada bir çok klasiği düşüne düşüne okuma olanağı buldukça Rus Narodniklerinden pek farkımız bulunmadığını sezmeye başlıyorduk. Ne var ki, gerillacılık öğretisiyle kopuşmamız, bambaşka bir yoldan oldu.

O zamanki anlayışımıza göre, sovyetler revizyonistti. Ama bizler bu sonuca Sovyetlerin derin bir çözümlemesiyle varmamıştık. Sovyetler emperyalizme karşı verilen halk savaşlarına yardım etmediği, buna karşılık “kapitalist olmayan yolu” savunduğu için Revizyonistti. Ve Sovyetlerin devrimden yıllar sonra böyle revizyonist olmasının nedeni –yine o zamanki anlayışımıza göre– “kültür devrimi”ni yapmamış olmasıydı... Çin ise hem “Kültür devrimi”ni yapıyor, hem de halk savaşını savunuyordu... onun için de devrimciydi.

370

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Filistin’de bu bilgilerimizle çelişen garip bir olguyla karşılaştık. Orada elimizdeki silahların çoğu Sovyet silahlarıydı. Sovyetler Filistinlilere silah veriyordu. Buna karşılık Çin, silah vermek için Sovyetler’e karşı tavır alınması koşulunu öne sürüyor ve pek bir şey de vermiyordu. İkinci sarsıcı gözlem şu oldu: Çin “kültür devrimi”ne ilişkin gazete haberlerini okurken Mao’nun tanrılaştırılması; Mao’nun sözleri okununca ineğin fazla süt vermesi; Beethoven’in yakılması gibi olaylar kafamızda soru işaretleri doğmasına sebep oluyordu. Ama bunların emperyalistlerin karşı propagandası ve yalan olduğunu; olabilecek bazı aşırılıkların abartıldığını düşünüyorduk. Her zaman kraldan daha fazla kıralcı birileri çıkardı... Orada bol miktardaki Çin propaganda yayınlarını okuyunca, işin hiç de sandığımız gibi olmadığını gördük. İnsanlığın tüm kültür birikimi inkar ediliyordu. Biz ise “kültür devrimi” derken, kültür birikiminin diyalektik bir inkarını, aşılmasını düşünüyorduk. Üçüncü gözlem de eski görüşlerimize “ölüm vuruşu” oldu. Orada Çin ve Sovyet temsilciliklerine gitmiştik, özellikle ustaların eserlerini istemek için. Bizin anlayışımıza göre, bir sosyalist ülkenin temsilciliklerinde, ustaların eserleri her isteyene çok ucuza ya da parasız verilmeli ve bolca bulunmalıydı. Çin temsilciliğinde Mao’nun seçmeleri, Lin Piao’nun kitabı ve Mao rozetlerinden başka bir şey yoktu. Sonra hayretle şunu da gördük: daha önce gazetelerden Çin’de rütbelerin kalktığını falan okumuş, herkesin aynı şekilde giyindiği resimleri görmüştük. Evet hepsi aynı tipte giyiniyorlardı, ama kapıcı ile memurun elbiselerinin kaliteleri, hiç de Türkiye’deki kapıcı ile memurun elbiselerinin kalitesinden farklı değildi. Hele memurlar tam bürokrattılar. En küçük bir devrimci heyecan görememiştik. Çin temsilciliğinde, daha önce Sovyet temsilciliğine de uğradığımızı söylediğimizde, karşımızdaki irkilmiş ve düşmanca, kuşkucu bir tavır almıştı. Buna karşılık Sovyet temsilciliğinde, Çin temsilciliğine de gittiğimizi söyleyince, kendinden emin bir şekilde gülmüş, herhangi bir olumsuz tepki göstermemişlerdi. Bütün bu gözlemler teorimizle çelişiyordu ve şimdi artık kafamızda yeni bir teori şekilleniyordu. Bu teori şöyle özetlenebilir: Çin 700 milyonluk bir köylü okyanusu. Mao da Marksizm-Leninizm’i tam da köylülerin dar kafasına uygun hale getirmiş. Mao bir usta değil, aksine Marksizmi basitleştirip, bayağılaştırmış. En iyi olasılıkla popülarize etmiş. Demek bizin Mao’yu kendimize daha yakın hissetmemiz de kendi küçük burjuvalığımızdan kaynaklanıyor. Mao’nun köylü kafası, bizim Narodnizme benzer küçük burjuva sosyalizmimize tam da uygun düşüyor.

Anlaşılan Çin’in tezleri de küçük burjuva karakterde. Bizim gerillacılık ile dünyanın kırlardan kuşatılması teorisi, aynı küçük burjuva köylü ide371

Demir Küçükaydın

olojisinden kaynaklanıyor. “Kültür devrimi” de olsa olsa, köylülüğün ve üniversite aydınlarının proletaryaya karşı bir reaksiyonudur.

Sovyetler hakkında söylenenlere ise inanmamak gerekirdi. Hem burjuvazi, hem de Çin’de olduğu gibi, küçük burjuvazi, Sovyetler’i olduğundan başka gösteriyorlardı. Kendi gözlemlerimizle görmüştük ki, söylenenler doğru değildi. Hem Sovyetler’de proletarya ve kültür düzeyi daha gelişkin olduğuna göre, gerçek proletarya sosyalizminin Sovyetler’de olması olağan değil miydi? Demek Sovyetler revizyonist değil. Sonra, Avrupa gibi, işçi sınıfının örgütlü ve bilinçli olduğu ülkelerdeki Komünist partileri niye hep Sovyetler’i tutuyordu? Demek ki, gerçek proletarya sosyalizmini Çin değil, Sovyetler temsil ediyordu.

Evet, Sovyetler pek ihtilalci bir terminoloji kullanmıyor. Ama bu neyi kanıtlar? Sovyetler’de laf yok ama keskin iş var. Sonra Sovyetler’in sorumlulukları çok büyük. Ölçüp biçmeden davranması sorumsuzluk olur. Çin bile bugün Sovyetler’e atıp tutabiliyorsa, bu, Sovyetler’in emperyalizmi dengeleyen gücü sayesindedir.

Sovyetler bizim gibi Narodnik gençler silah istese de vermese haksız mı? Bir kere bizim kendisini provakasyona getirmeyeceğimizi ne bilsin?

Sonra, sen devrimini Sovyetler’den alacağın silahlara mı bağlıyorsun yoksa kendi işçi sınıfının gücüne mi? Sen hele kendini ispatla, bak Sovyetler nasıl yardım ediyor. İşte Vietnam, işte Filistin. Demek, Sovyetler’in Halk Savaşı’na karşı olduğu düşüncesi de yanlış.

O halde, biz de Narodnizm benzeri gerillacılık görüşlerini; kır-şehir gibi coğrafi kavramları sınıf kavramlarının yerine geçirmeyi bırakmalı, proletarya içinde uzun ve sabırlı bir mücadeleye girmeliyiz. Sonra, devrim bir proletarya partisi olmadan olmaz. Devrimin nasıl bir yol izleyeceğine; güdülecek taktiklere, sınıf mücadelesinin akışı içinde ancak parti karar verebilir. Şu halde ilk görev partiyi yaratmak. Peki, Parti nasıl oluşacak? Bizler işçi sınıfı içine girip işçilerle kaynaşmalıyız; bilinçli işçiler yetiştirmeliyiz.

Hem böylece kendi küçük burjuva pisliklerimizden de arınırız. Rusya’da ve her yerde sosyalist teori ve işçi sınıfı pratiği ayrı oldukça bir şey olmadı. İkisi birleşince o sentezden Parti doğdu. Demek, hedef: Proletarya!..

Filistin’e gerilla hayalleriyle gitmiştik, şimdi bir an önce Proletarya arasına girme özlemiyle dönüyorduk. Bu muhakkak ki, eski kavrayışımıza göre muazzam bir ilerlemeydi. TİP’te adaletsizliklerin nedeni olan sömürüyü öğrenmiş, bir sosyalizm idealiyle donanmış ve yerimizi ezilenlerin safında belirlemiştik. MDD’de Marksizm’i öğrenmeye başlamış, sosyalizme ulaşmak için demokratik devrim görevlerinin önemini kavramıştık; şimdi ise gerek sosyalizme ulaşmak, gerek demokratik devrimi başarmak için 372

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

proletaryanın ve proletarya partisinin önemini kavrıyorduk. Bu dönemde ulaştığımız önermeler, hemen hemen on yıl boyunca tüm görüşlerimizin ve çalışmamızın eksenini oluşturmuştur. Bu eksen: proletaryayla kaynaşmak ve proletarya partisi oluşturmaktır. Ama nasıl başlangıçta, sosyalizme ulaşmak için eyleme girince işlerin hiç de kolay olmadığını; araya yepyeni sorunlar görevler girdiğini –ki proletarya ile kaynaşmak ve proletarya partisi yaratmak da bu sorun ve görevlerden biri idi– gördüysek, şimdi bu çok daha mütevazı görev için, eyleme girince yepyeni sorun ve görevler önümüze dikilecektir. Ve bu sorunlar tam on yılımızı alacaktır. *** Tabii Filistin’e giden veya gitmeyen devrimci arkadaşlarımızın çoğu bu görüşlere varmadı. Gerilla anlayışına takılıp kaldılar ve o anlayış çerçevesinde bir evrim geçirdiler. Örnek olarak THKO zikredilebilir.

Dönerken Sovyetler’in revizyonist olmadığı sonucuna ulaşmış bulunuyor­ duk. Ama bu sonuçtan, “Kapitalist Olmayan Yol”un doğru olduğu gibi bir sonuca da ulaşmıyorduk. Çünkü bize göre, devrimi ancak proletarya, köylülüğü yanına alarak başarabilirdi. Dolayısıyla da şöyle düşünüyorduk: daha önceden sandığımız gibi, Sovyetler’in “Kapitalist Olmayan Yol” diye bir tezi yoktur, olsa olsa bunu Kongo gibi geri ülkeler için öneriyor olabilirler.

Bu noktada şöyle bir adım daha atıyor ve şöyle bir sonuca da ulaşıyorduk: devrimin nasıl yapılacağı konusunda önceden görüş belirlemek saçmadır. Ne Marks, ne Engels, ne de Lenin’de devrimin nasıl bir yol izlemesi gerektiğine dair bir tek satır göremeyiz. Bu skolastik bir anlayıştır. Esas sorun devrimin hangi sınıf güçleriyle, hangi sınıflara karşı, hangi tarihsel görevleri ele alarak yapılacağıdır. Bu sorunlar belirlendikten sonra, hangi mücadele biçiminin uygulanacağına mücadelenin akışı içinde parti karar verebilir... Yani artık kategorik olarak, devrim şu ya da bu yoldan olabilir demeyi reddediyor, yanlış buluyorduk. Dolayısıyla Marksizm’e uygun olarak da, Sovyetler’in şu veya bu yolu önermediğini düşünüyorduk.

Bu görüşümüzde bugün de bir değişme yoktur. Önceden yaptığımız gibi, mücadele biçimlerine takılmak bizi devrimin temel sorunlarından uzaklaştırır. Bu sorun, mücadelenin akışı içinde somut koşullara göre ele alınabilecek taktik, ikincil bir sorundur.

IV. Enternasyonal’in 1978’deki kongresine sunulmak üzere E. Mandel’in taslak metnindeki şu önermeler doğrudur ve “Fidelist Akım” kadar, Tür­ki­ ye’de­ki devrimcilerin de evrimlerini açıklar. Metinde “Fidelist akım” üzerine şunlar yazılıyor:

373

Demir Küçükaydın

“Tarihsel olarak, şimdi Latin Amerika devrimci hareketinde Fidelist akımın doğuşunu, populizmden ilk, kısmi kopuş olarak değerlendirmek mümkün olmakta. 1960’ların ilk yıllarında Fidelist Akım Stalino-Populist “iki aşamalı” Latin Amerika devrim modelinden koptu ve özel olarak İkinci Havana Deklarasyonu ve Che’nin yazılarında görüldüğü haliyle, doğru olarak, Latin Amerika devriminin demokratik ve sosyalist görevlerinin iç içeliğini gördü. Böylelikle, Fidelist akım, “milli burjuvazinin emperyalizme ve oligarşiye karşı tarihsel bloku” Stalinist-Populist kavramına güçlü ama belirleyici olmayan bir darbe indirmiş oldu.

Fakat Fidelist Hareket/Akım gitgide artan bir şekilde bilahlı mücadele, mücadelenin biçimine/sorunlarına takılıp öncelik verdikçe, sınıf mevzilenişi ve devrimci güçlerin sınıf içeriği sorunlarından uzaklaştı; sonuçta kapıdan kovduğunu bacadan içeri almış oldu: populist örgütlenmelerin (halk ordusu, halk partileri) mümkünlüğü, proletaryanın özgül ihtiyaçları ve sorunlarından kopuk olarak ve burjuva ordusu da içinde olmak üzere burjuvazinin “ilerici kesimleri” ile dönemsel ittifak stratejisine bağımlı biçimde ele alındı.” (S.D.) İşte, biz, devrimin görevleri, sınıf mevzilenmeleri gibi temel sorunları, önceden belirlenmiş şu veya bu mücadele biçimine bağlı olarak ele almayı kategorik olarak reddederek THKO, THKP-C ya da Fidelizm gibi akımların ya da merkezciliğin çıkmazından kurtulmuş oluyorduk. Ve bu kurtuluş, aynı zamanda, devrimci harekete egemen olan THKP-C, THKO gibi hareketlerin problematiğinden kopuş anlamına geldiğinden, bu hareketlerin militanlarıyla tartışmada ortak bir dil bulmak olanaksız hale geldi. Örneğin, Sovyetlerin revizyonist olmadığını söylediğimizde, bize hemen eski anlayışla - Sovyetleri revizyonist görmemek = Kapitalist olmayan yolu öngörmek = Cuntacılık = “işçi sınıfının objektif şartları yoktur” şeklinde düşünüyoruz diye değerlendirilip – cuntacı olarak damgalanıyorduk.

Fakat aksine, işçi sınıfının öncülüğünü, devrimin işçi köylü ittifakıyla yapılabileceğini savunduğumuzu görünce, bu sefer de – yine aynı mücadele biçimi kabuğu içinde – “Sovyetik Ayaklanmacı” olarak damgalıyorlardı.

Biz bu anlayışı kategorik olarak reddettiğimizi istediğimiz kadar söyleyelim, karşı tarafın yargısı o reddettiğimiz kategorilerin dışına çıkmadığından, sonuç değişmiyordu ve her tartışma taraflar için bambaşka anlam taşıyordu.

Sözü edilen anlam ayrılığını biraz açalım. 1970 Haziranında bizler üzerinde derin izler bırakan işçi olayları olmuştu. Biz bu olaylardan, devri374

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

min ancak proletaryanın özgücüyle yapılabileceği; bu muazzam direnişin bir proletarya partisi önderliğinin yokluğu yüzünden ileri gidemediği ve bunun için de sosyalistlerin işçilerle kaynaşması ve bir proletarya partisi yaratması gerektiği sonucunu çıkarıyor; daha doğrusu önceden ulaştığımız bu sonuçların, 15-16 Haziran olaylarıyla doğruluğunun kanıtlandığını görüyorduk. Yani 15-16 Haziren olaylarından çıkardığımız sonuçlar, mücadele biçimlerine ilişkin değil; devrimde sınıfların mevzilenişi ve işçi sınıfının sübjektif koşullarının gelişim düzeyinin ortaya koyduğu görevlere ilişkindi.

Buna karşılık “Halk Savaşı”nı savunan arkadaşlar, aynı olaylardan, mücadele biçimi perspektifi içinde bambaşka sonuçlar çıkarıyorlardı. Bunlara göre, 15-16 Haziran olayları, Emperyalizmin şehirlere egemen olduğu; tek doğru yolun kırlardan şehirlerin kuşatılmasından geçtiği şeklindeki formüllerini doğruluyordu. Biz “sovyetik ayaklanma” gibi bir görüşü savunmadığımız halde, bize “sovyetik ayaklanma” yolunun yanlışlığının kanıtlandığını söyleyerek karşı çıkıyorlardı. Yani tam bir sağırlar diyalogu.

Biz ise, onların çıkardıkları sonuçları, devrimde sınıfların mevzilenmesi bakımından değerlendiriyor ve onların işçi sınıfının devrimin öz gücü olduğunu reddettiklerini söylüyorduk.

Bu dönemin belirleyici tartışması proletaryanın öz veya temel güç mü, öncü güç mü olacağı noktasında yoğunlaşmıştı. “Halk Savaşı”nı savunanlar, işçi sınıfının öncü, köylülüğün temel güç olduğunu söylüyorlardı. İşçi sınıfının öncülüğü de “ideolojik öncülük” anlaşılıyor ve fiilen koskoca proletarya sınıf mevzilenmesinin dışına çıkarılıyordu. Proletarya devrimin bir nesnesi olarak görülüyordu.

Buna karşılık biz, öncü Parti olabilir, temel güç işçi sınıfındır, köylülük yedek güçtür diyorduk. Ama “halk savaşı”nı savunanlara göre tüm bu uslamlamalar, şu veya bu mücadele biçimine teorik dayanak bulma çabası olduğundan, “İşçi sınıfı temel, köylülük yedek güçtür” demek, “Sovyetik Ayaklanma”yı savunmak anlamına geliyordu. THKP-C’nin teorik temelleri de bu tartışmalar içinde şekillenmiştir. THKP-C’nin ve ondan kaynaklanan hareketlerin sonraki evrimleri hep bu problematiğin sınırları içindedir; mücadele biçimleri kabuğunu kırıp aşamamıştır. *** Biz görev olarak önümüze proletarya partisinin yaratılması ve işçi sınıfıyla kaynaşmayı koyunca, tüm pratik faaliyetimizin eksenini bu görevler oluşturuyordu. Biçim olarak aynı olsa bile faaliyetimizin içeriği değişmişti. Örneğin önceden, dağa çıktığımızda yararlı olacağını düşünerek işçilerle 375

Demir Küçükaydın

ilişki kurarken, şimdi işçileri eğitmek, siyasi bilinç vermek, işçilerle kaynaşmak amacıyla ilişki kuruyorduk.

Ne var ki, ilişki kurduğumuz yapı işçilerinin son derece geri bilinç ve örgütlenme düzeyi, ister istemez çabalarımızın tümünü ekonomik ajitasyon ve örgütlenmeye hasretmeyi gerektiriyor ve ancak böyle davranarak bazı somut başarılara ulaşılabiliyordu. Evet, bu gerekli bir görevdi ama bizde, bu görevin kendisini sosyalist faaliyetin kendisi olarak sanma eğilimi, fazla boy vermese de, egemen oluyordu. Yani bir ekonomizm eğilimi söz konusuydu. Bir eksiklik olduğunu bilsek de, fiilen çalışmalarımızda politik ajitasyon ikincil duruma düşüyordu. Neyse ki bu durum fazla sürmedi.

15-16 Haziran olaylarından sonraki aylar içinde, Hikmet Kıvılcımlı’nın raflarda tozlanan kitapları hızla okunmaya başladı. Peş peşe Oportunizm Nedir, Halk savaşının Planları, Zortlama... gibi kitapları yayınlandı.

Ulaştığımız tüm görüşlerin Kıvılcımlı tarafından çok daha mükemmel ve derin bir biçimde ifade edildiğini görünce, zaten kendiliğinden varmış olduğumuz görüşleri benimsedik ve devrimciler arasındaki argoda dendiği gibi “doktorcu” olduk.

Kıvılcımlı ne diyordu? Dedikleri kısaca şöyle özetlenebilir: (Metin burada bitiyor.)

Dijitalizasyon Dolayısıyla Sonsöz 1980’lerin başında, Niğde Cezaevi’nde Kıvılcımlı’nın eleştirisine önsöz olarak yazılmaya başlanmış bu metin burada bitiyor. Bu metni bu kadarıyla dışarı çıkarabilmiştik. Zaten gerisini yazmaya da fırsat olmadı. Başka politik gelişmelerle ilgili acil olarak yazılması gerekenler ve Niğde’den aniden toplu halde Malatya E-Tipi Özel Cezaevi’ne sürgün, orada müşahade hücrelerinde geçen 15 aydan sonra tahliye; mevcutlu olarak askere gidiş, firar ve Avrupa’ya çıkış.

Bu yazı kendi teorik evrimim üzerinedir, ama aynı zamanda bu evrimimin belli bir anını yansıtır. Bu dönem, Troçkist, daha doğrusu ve aslında aynı şey olan klasik Marksist mirası okuma ve öğrenme, bütün bildiklerimi bu yeni ışık altında gözden geçirme dönemimdir. Bir bakıma, teorik bakımdan hayatımın çok verimli bir döneminin sonlarına ait bir yazıdır.

Bu vesileyle, bundan sonraki teorik evrimim üzerinde çok kısa bir özet vermeyi deneyeyim.

376

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Yuvarlak hesap, 1970 ile 80 arasının “Doktorcu” dönemim olduğu söylenebilir. Bütün politik ve teorik faaliyetimde aslında Kıvılcımlı’nın çelişkileri vardır. Bunlar çok açık o dönemde yazdığım yazılarda görülebilir.

Kıvılcımlı’nın çelişkisini bir benzetmeyle anlatmayı deneyeyim.

Hegel’in sistemi ve metodu arasındaki çelişki gibidir bu. Bir yandan devrimci bir metot, diğer yandan tutucu bir sistem vardır. Devrimci olanlar, yani Marks ve Engels onun metoduna sahiplenmişler, sistemini eleştirmişlerdir. Tutucular ise tersine, sistemine sahiplenip metodunu iğdiş etmişlerdir. Kıvılcımlı’nın da durumu böyledir aşağı yukarı. Tıpkı Hegel’in Mantığının en soyut, en idealist gibi görünen bölümlerinin, Lenin’in de dikkati çektiği üzere, en devrimci bölümler olması gibi; Kıvılcımlı’nın da en devrimci yanı onun Tarih Tezi’nde ortaya çıkar, çağımıza ilişkin politik sorunlarda ise Sovyet görüşlerinin dışına çıkamaz.

Bu elbette onların kaba bir tekrarı değildir. Özellikle, yaratıcılığın ve diyalektik düşünüşün büyük önem kazandığı somut taktikler alanında bu tekrar ortaya çıkar. Tıpkı, Felsefe Defterleri ile Nisan Tezleri arasındaki bağ gibi bir bağdır bu. (Ergun Aydınoğlu’nun Kıvılcımlı’nın bu yanını güzel anlatan Albatros yazısını burada zikretmek gerekiyor. Ben ise, daha ziyade, Kıvılcımlı’nın metodolojik katkıları üzerinde yazılar yazdım. Bu anlamda, Ergun Aydınoğlu’nun ve benim Kıvılcımlı hakkında yazdıklarımızın birbirini tamamlayıcı bir niteliği vardır.) Ama işte bu ikisinin arasını resmi Sovyet tezleri doldurur.

Kıvılcımlı öyle bir devdi ve bizim gerek Kıvılcımlı ve gerek Marksizm ve sosyalist hareketin tarihi hakkındaki bilgimiz öyle kısıtlıydı ki, bu bizim Kıvılcımlı’nın çelişkilerini görmemizi engelliyordu.

Doktorcu olmaktan çıkmam ve Troçkist olmam da bir bakıma, Doktorcu olmama benzer. Doktor’un o dönemde savunduğu görüşlere kendi başıma varmıştım. Öte yandan, birinci elden Çin kaynaklarını vb., okuduktan veya gördükten sonra kır–şehir paradigmalarını aşabilmiştim.

Aynı şekilde, TKP çizgisindekilerin yayınladığı çeviri Sovyet dergilerini okumak ve onlarda hep yaratıcı fikirler arayıp bulamama sonunda bir bakıma Sovyetler’e ilişkin kafamda soru işaretleri oluşmaya başladı. Daha sonra Kıvılcımlı’nın anıları, anıların başında neredeyse, Suriye’de sosyalizm, Bulgaristan’da komünizm görürken, sonuna doğru, bürokrasiden, ve ölümü öncesindeki Troçki gibi Lenin’i Stalin’in öldürmüş olabileceğinden söz etmesi ve nihayet 1930’larda yazdığı Yol’un kısmen yayınlanması, bizi Kıvılcımlı’nın çelişkileri ve Sovyetler’de bir şeylerin yanlış olduğu düşüncesine getiriyordu. Ancak, teorik evrimimiz, bütünüyle başka bir pratik sorundan hareketlendi.

377

Demir Küçükaydın

Yetmişli yıllarda Türkiye’de dünyanın en güçlü ve hızlı büyüyen faşist hareketlerinden biri vardı. Bu faşistlere karşı mücadelede elimizde Dimitrov’un kitabı ve Üçüncü Enternasyonal’in Birleşik Cephe stratejisinden başka bir şey bulunmuyordu. Fiilen yaptığımız öz savunmanın ise bu teoride zerrece yeri yoktu.

Bu sorunla yüzleşmemiz, bizi Üçüncü Enternasyonal’in tarihi ve niye dağıtıldığı, bu da Ekim devriminden sonra olanlar konusunu gündeme getiriyordu. Bütün bu sorunlarda, yeni görüşlere ulaştığımızı düşünüyorduk.

Bu haliyle görüşlerimiz Vatan Partisi ile Sosyalist Vatan Partisi’nin bölündüğü Kongre’ye sunulan “Komisyon Raporu” ve sonra hemen hemen bütün yazılarını adeta bizim cezaevinden yazdığımız Sosyalist gazetelerinde görülebilir.

Fakat bir süre sonra, yeni bulduğumuzu sandığımız görüşlerin, yıllarca “Troçkist” denenler tarafından savunulduğunu, Troçki’nin birbirinden ayrılmaz üç olayı, geri bir ülkede sosyalist devrim, Sovyetler’in yozlaşması ve faşizmin zaferini, açıklayan tek Marksist ve tutarlı teoriyi ortaya koyduğunu ve bütün gelişmeleri ve dolayısıyla kendisinin ve Marksizm’in kaderini adeta öngördüğünü görünce, Troçkist geleneğin, klasik Marksizm’in tek tutarlı ve yaratıcı savunusu olduğunu anladıkça bana “Troçkist” denmesinde bir mahzur görmedim ve bu geleneğe katıldım.

Elbette ilk dönemde, Kıvılcımlı’yı özellikle politik tavır alışları bakımından eleştirmek benim için çok önemliydi ve bu yazı da zaten böyle bir çalışmaya önsöz olarak düşünülmüştü. Ama hiç bir zaman, Kıvılcımlı’nın, yönte­ minden şüpheye düşmediğimi, aksine Troçkist gelenekle Kıvılcımlı’nın birbirini bilmeden tamamladığını o zaman da düşündüğümü belirtmeliyim.

Aslında, Kıvılcımlı yaşasaydı, onun yapabileceği veya yapmak zorunda kalacağı kendi çelişkisini çözmeyi aradan on yıl gecikmeyle yapmaktı yaptığım. Kıvılcımlı’nın anıları, bu çelişkiyle yüzleşmenin eşiğine geldiğini çok açık olarak gösterir. Bizim on yılımız bir bakıma Kıvılcımlı’yı anlama ve öğrenme çabasıyla geçti, onun anladığımız an, onun çelişkileriyle karşılaştık ve onu devrimci özünü olarak aştık.

Diğer doktorcuların hepsi onun sistemine takıldılar. Bir kısmı ise, onu iyice bir tarikat pirine dönüştürdü. Bizim yaptığımız, Genç Hegelciler içinde Marks ve Engels’in yaptıklarına benzer, onun devrimci özünü alıp geliştirmek. Ve nasıl Marks ve Engels, Hegel’e olan borçlarını her zaman şükranla anmışlar ve onu cüceler karşısında savunmuşlarsa bizim de Kıvılcımlı’ya karşı yaklaşımımız öyle olmuştur.

Malatya’da okuma ve tartışma olanakları adeta yoktu. Dolayısıyla o dönem ölü bir dönem sayılabilir. Çıkınca tek yol Avrupa’ya çıkmaktı. İki yıl 378

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

askerlik, birkaç yıl sürgün cezalarım vardı ve ayrıca Kenan Evren’e ve bir gardiyana hakaretten iki davam devam ediyordu. Ama en önemlisi, dünya sosyalist hareketini birinci el kaynaklardan öğrenmek büyük önem taşıyordu. Bizler hep taşralı ve Türkiye’li olmuştuk. Ekim Devrimi sonrasının mücadeleleri hakkında, bunların dersleri hakkında hiç bir şey bilmiyorduk.

Ulusal dar görüşlülük belirliyordu dünyamızı. Özellikle Marks, Engels, Lenin, Lüksemburg’lar döneminin enternasyonalist, kozmopolit (milliyetçiler bunu bir hakaret olarak anlarlar, Mark ve Engels ise kozmopolit olmayla övünürlerdi) geleneğini sürdüren Dördüncü Enternasyonal (ki tek Enternasyonal’in bu olması da bir rastlantı değildi) geleneği ile tanıştıkça, bunun bilincine daha fazla varıyorduk. Bu nedenle, Avrupa’ya çıkıp, uluslar arası standartlarla karşılaşmak, onları tanımak, bilmek de büyük bir önem taşıyordu. Eh, Fransa hep devrimin ülkesi olmamış mıydı? Çıkınca da Fransa’yı seçtik. Yine o taşralılığımız nedeniyle bilmiyorduk ki, Fransa artık dünya gericiliğinin ideolojik kalesi olmuştu.

Bundan sonraki on yıl da, 1990’lara kadar Troçkist olduğum dönemdir diyebilirim. Bu dönemde, bulunduğum ülkelerde, o ülkelerin politikasıyla, daha ziyade Avrupa çapındaki politikalarla ilgili olarak ırkçı baskıya karşı, siyahlar (veya göçmenler) hareketi içinde sosyalist ve işçi bir kanatın oluşması, bunun teorik, programatik, stratejik temelleri gibi sorunlar politik faaliyetimin merkezinde oldu. Tabii dil gibi müthiş bir engel vardı ve bu nedenle hiç bir zaman yeterince etkili olduğumu ve alınabilecekleri yeterince alabildiğimi söyleyemem.

Ama buna rağmen, nasıl önceden hep ayrıksı bir “Doktorcu” idiysem, ayrıksı bir “Troçkist” oldum. Özellikle ilgi alanımın merkezinde, “Yeni Sos­ yal Hareketler” denen hareketlerin, yani siyah, kadın, ekoloji, barış hareketlerinin literatürü vardı ve bu hareketlerin niye var olduğu başlıca teorik sorunum oldu. Bunların varlığını açıklayan iç tutarlılığı olan bir teori, hem de Marksizm’in niye bu hareketler karşısında kör kaldığını da açıklamalıydı. Tabii bu hareketler ayrıca, iyimser tarih anlayışıyla da bir yüzleşmeyi gerektiriyordu. Bu noktada Frankfurt Okulu ile karşılaşmam, Kıvılcımlı ve Troçki’den sonra teorik evrimimdeki üçüncü büyük olaydır.

Bu üç geleneğin, birbirinden habersizce birbirini tamamladığını görmemek elde değildir. Bir bakıma, Fransız sosyalizmi, İngiliz Ekonomi Politiği, Alman Felsefesi gibi, geleceğin Marksizm’inin üç kaynağı bulunmaktadır bu geleneklerde. Bunlara yeni sosyal hareketlerin katkıları da eklenebilir.

Onlar da sanki, bu teorik inşanın diğer yanlarını yapmıştırlar.

379

Demir Küçükaydın

Kendime, bütün bu farklı teorileri, bir tek “birleşik alanlar kuramı” gibi bir bütünsel sistem içinde toparlama, onların birbirini tamamladığını gösterme gibi devasa bir teorik görev koydum.

Ama bu muazzam görevi yapabilecek, kültürel arka planım yok. Bir kaç dile iyice egemen olmadan böyle bir görevin altından kalkılamaz. Öte yandan bu yönde motive edici bir entelektüel ortam, teorik tartışmalar ve toplumsal bir hareket de yok. Ve nihayet böyle devasa bir görevi yapacak zamanım ve gücüm de yok. Artık yaşlıyım. Bu nedenle, bir panik duygusu içinde, ölmeden önce, giderayak, ulaştığım sonuçları, ilerde bu konuda çalışanlara bir ip ucu, bir ilham vermek için alel acele yazmak, mezara götürmemek kaygısı belirler yazılarımı.

Hiç bir zaman başaramayacağım o birleşik teoriyle ilgili olarak sadece sadece diyeceğim, “Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi” kavramının bu bütünlüğün köşe taşıdı olduğudur. Bu gerçek tarihsel hareketin incelenmesi hem bu teorik katkıların senteziyle mümkün olabilir hem de bizzat bunların birbirini tamamladığını gösterebilir. Tutarlı Marksist teoriler, sadece olayları değil aynı zamanda daima kendilerini, doğuşlarını ve kaderlerini de açıklayıcıdırlar.

Yine yuvarlak hesap, on yıl, 80-90 arası, “Troçkist” dönemimdir diyebi­ li­rim. 90’lı yılların başından beri ise, kendimi Troçkist olarak tanımlamıyorum. Troçki’nin görüşlerinin yanlış olduğunu düşündüğümden değil.

Aksine, Troçki’nin teorik katkısı olmadan, Troçkist geleneğin teorik katkıları bilinmeden yirminci yüzyılın tarihinin anlaşılamayacağını, dolayısıyla yaşadığımız anın anlaşılamayacağını düşünüyorum. Bu geleneğin, toplumsal hareketlerin deneylerinin sistemleştirilmesi; eleştirel ve devrimci Marksizm’in geleneğinin yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması bakımından paha biçilmez bir görev gördüğü kanısındayım. Ama Troçki’nin tartıştığı sorunlarla bugünün sosyalistlerinin kendilerini tanımlayamayacağını düşünüyorum.

Geleceğin sosyalisti için, Troçki’nin, Sürekli Devrim veya Bürokrasi veya Sovyetler’deki karşı devrim konusundaki görüşleri kendiliğinden kabul görecektir. Ama bununla kendini tanımlamayacaktır. Örneğin Tek Ülkede Sosyalizm olmadığını ve olamayacağını tarih acı biçimde kanıtladı. Artık bu önermeyi kabul etmenin bir anlamı olmayacaktır. Halbuki, bir zamanlar ve o zamanın ürünü hala yaşayan bazı sosyalistler için, bu problem hayati önemdeydi ve buna verilen cevaplar belirliyordu tüm politik duruşları.

Bu anlamda ne “doktorcu” ne “troçkist” ne de başka bir şeyim. Teorik ve politik faaliyetimin ekseninde, gelecek kuşaklara sosyalizm için bazı 380

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

gelenekleri aktarma ve bir örnek oluşturma çabasından başka bir şey yok diyebilirim. Son on yılda özellikle birbiriyle son derece bağlı ve aynı zamanda Kıvılcımlı, Troçki, Frankfurt Okulu ve Yeni Sosyal Hareketler’in teorik katkılarıyla da uyumlu bazı programatik ve stratejik bakımdan önemli yeni görüşler geliştirmiş bulunuyorum.

Birincisi, umutsuzluktan hareket etme gereği. Bütün veriler, insanlığın yaşamayacağı yönünde. Sadece şimdiki değil, bütün tarih de bu yönde kanıtlarla dolu. Bu durumda sosyalizm için mücadele, küçük bir olasılık uğruna adeta umutsuz bir mücadeledir. Sosyalistlerin hareket noktası bu olmalıdır. Ama tarih bir çok olasılıklardan biri olduğu için, hiç bir şeyin garantisi olmadığı için, tam da o küçük olasılık nedeniyle bir umut vardır.

Aslında, son astronomi ve biyoloji tarihi verileri, insanın bizzat bu varoluşunun küçük bir olasılık olduğunu kanıtlıyor. Dinazorları yok eden göktaşı olmasaydı (ki benzeri bir kaç tane var canlıların evriminde) bugün insanlık olmayacaktı. “İnsan bir tesadüf”tür.

Eski kuşak sosyalistler eski alışkanlıklarıyla, hep umuda övgü düzmekle meşguller. Geleceğin sosyalistinin hareket noktası ancak umutsuzluk olabilir. O tam da umutsuz durum nedeniyle mücadele edecektir. Farkına varılmayan, bu yaklaşımın, nasıl radikal ve devrimci bir potansiyel taşıdığı, her türlü çürük uzlaşmayı ve geri dönüşü adeta olanaksız kıldığıdır.

Bir diğer görüş, insanlığın bugün bir Apartheit rejimi altında yaşadığı, faşizmin bir tehlike değil gerçek olduğu. Sadece beyaz adamın bakışı ve Ulusları normal kabul edip onun dışında başka bir varoluşu düşünme yeteneği yitirildiği için bunun görülemediği. Dolayısıyla ulusçuluğun, en toleranslı, esnek biçimleriyle bile ırkçılığın aracı olduğu.

Tabii buna bağlı olarak, seksenli yıllarda Gellner, Hobsbawm, Anderson gibi araştırmacılarla temelleri atılmış ulus teorisine dayanarak, bundan çıkardığım programatik sonuç. Geleceğin sosyalist hareketi ancak bu sonuca dayanarak programını koyabilir: ulusal olanla politik olanın bağını koparmak. Bu masum cümlenin anlamı ve devrimci, uzlaşmaz niteliği çoğu kez anlaşılmıyor. Bu aynı zamanda, yeryüzü ölçüsündeki Apartheit’e de bir cevaptır.

Keza, dünya tarihsel yenilginin sonuçları, yeryüzü ölçüsündeki işçi sınıfının bölünmüşlüğü ile birleşince, çeşitli ülkelerde devrimci kabarışlarda işçi sınıfının izleyeceği yol ve oynayacağı rolün niteliği değişiyor. Burada, Troçki’nin teorisine anıştırma olarak ifade ettiğim, “Süreksiz Devrim” diye isim verdiğim teori gündeme geliyor. Yani, burjuvazinin korkaklığı ve devrimin dinamikleri işçi sınıfını iktidara getirebilir. Ama işçi sınıfı, ya bir ölüm parendesi atmak, yani ulusal olanla politik olanın bağını ko381

Demir Küçükaydın

parmak, bütün uluslardan insanlara ulusal devletleri yıkma çağrısı yapmak zorundadır ya da kendini demokratik görevlerle sınırlamak. Yani kapitalizm için ideal şartlar. Hatta işçi iktidarı altında kapitalizm denebilir buna.

Bir zamanlar İsveç ve Avustralya’da olduğu, Parvus Efendi’nin öngördüğü türden. Muhtemelen Türkiye’deki gelişme de böyle olacak.

Bu ise Türkiye’nin bölgesel bir alt güç olması, Osmanlı, Bizans uygarlık bölgesinin tekrar toparlanması, Fatih’in yaptığının kapitalizm şartlarında yapılması demektir. Yani demokrasi mücadelesini desteklemek, artık sosyalizme değil, en azından Türkiye gibi ülkelerde, bir alt emperyalist, gelişmiş, beyazlar arasına katılmış bir ülkeye hizmet etmek demektir. O halde ne yapmak gerekir? Böyle diye demokrasi mücadelesi desteklenmeyecek mi?

Bizim buna cevabımız, destekleyeceğiz, ama yaptığımızın buna hizmet edeceğini de söyleyeceğiz ve insanları bir adım daha atmaya çağıracağızdır. Son bir iki yıllık politik faaliyetimin özü de bunu çeşitli biçimlerde tekrar tekrar anlatmaktan ibarettir. Gelecek kuşaklara bu politikanın uygulanabilir tek sosyalist politika olduğunu göstermek ve en azından bir deney sunmaktır.

Böylece, bu yirmi yıl önce yazılmış yazıyı bilgisayara geçirdiğimizde, arada geçen yirmi yılda görüşlerimizin evrimi hakkında özetin özeti bir bilgi vermiş oluyoruz.

Yazının başında da değinildiği gibi, bu teorik evrimimiz, bir binayı yıkıp yerine başka bir bina yapmamaktadır, bu bir tepeye tırmanmaya benzemektedir. Hareket noktamız hep aynı: yeryüzünden sömürü ve eşitsizliği yok etmek. Çalışan ve hep altta aşağılanmış kalan insanların, tüm toplumu sırtında taşıyanların kaderlerini ellerine alması, bunun ne egemen sınıfların ne de kar ve pazarın egemenliğinde olmaması. Hep sorun bunun nasıl başarılacağında. Bu mücadeleye ilk başladığımızda geometrik diziyle büyüyüp bir kaç yılda başaracağımızı sanıyorduk, şimdi ise çok uzak bir gelecekte küçük bir olasılıktan başka bir şey değil. Ama o ilk gençlik günlerimden daha az heyecanlı olduğumu söyleyemem.

4 Nisan 2001, Çarşamba

382

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“Kürt Sorunu” Üzerine Yazılar Derlemesi İçin Yarım Kalmış Önsöz Çocukluğumdan beri Kürtlerden söz edildiğini duymuştum. Onların Türkiye’nin doğusunda yaşadıkları; çok cesur, yiğit oldukları; namuslarına çok düşkün ve keskin nişancı oldukları; kan davası güttüklerine dair bir imge vardı kafamda.

Dolayısıyla Kürt de, bu duyumlarla, çevremizde her zaman gördüğümüz; komşumuz, arkadaşımız olan Çerkez, Arnavut, Pomak, Boşnak, Çepni, Tahtacı, Giritli, Adalı, Tatar gibi bir anlam ve içeriğe sahipti.

Bu kökenlerden hiç bir arkadaşımın, ayrı bir ulustan olduğunu iddia ettiğini görmemiştim. Aksine bu arkadaşlarım benden çok daha Türk ve Türk milliyetçisi idiler. Ben milliyeti hiç önemli görmeyen; kendini insan, yeryüzünü vatanı gören bir çocuksu denebilecek bir insancıl eğilim taşırken, bu arkadaşlarımın çoğu hem bir yandan Pomak, Çerkez vb., olmalarıyla övünen hem de Türk olmaktan çok gurur duyan insanlardı. Dolayısıyla Kürdün de böyle bir şey olduğunu; nasıl Çerkez’lerin misafirperverliği; gençlerde kaçgöç olmaması; kendi aralarında konuştukları kendi dilleri varsa; Kürtlerin de farklı özellikleri olduğunu düşünüyordum. Hatta bu konuda özel bir fikrim olduğunu söylemem bile zor; bu konuyu düşündüğümü bile hatırlamıyorum. Benim için kendiliğinden öyleydi.

Kaldı ki, o zamanlar birçok insan için, Türk, Çerkez, Kürt vb., olmanın bir anlamı da yoktu. Birçok kereler, “sen nesin?” diye sorulduğunda, insanların “Müslüman’ım” diye cevaplarını duymuştum.

383

Demir Küçükaydın

Böyle durumlarda, aslında önemini ve anlamını yıllar sonra anlayacağım bu cevaplar karşısında “adam dini ile milliyetini karıştırıyor; hala Türk olduğunu bilmiyor” diye düşündüğümü bile hatırlıyorum.

Gerçi bana da ne olduğum sorulsa, ben de “İnsanım” derdim ve diyordum. Ama bu cevap, bilinçli bir seçimdi bana göre; ben bu dünyaya gelirken nasıl cinsimi, dinimi seçmedimse, milliyetimi de seçmemiştim. Bu cevabımla, bunların benim için bir önemi olmadığını belirttiğimi düşünüyordum. O zamanki anlayışıma göre, “Müslüman’ım” diyen için böyle bilinçli bir seçim ve ret değildi; söz konusu olan bilgisizlikti.

Bilgisizlik bile olsa, bu cevabın sosyolojik anlamı ve önemi üzerine ise ancak uzun yıllar sonra kafa patlatmaya başlayacaktım. *** Kürt Sorunu ile ilk karşılaşmam, Balıkesir Lisesi ikinci sınıftayken, Asker­ lik dersi öğretmenliği yapan havacı subayın ders saatleri dışında verdiği ve biz öğrencilerin zorla götürüldüğü konferanslardan birinde oldu. Bu subay Amerika’da yaptığı eğitimden yeni gelmişti ve bu konferanslarda, NATO’nun savunma sistemleri hakkında (SACUR, Nike Ajax, Nike Herkü­ les, Alaska’da sürekli uçan B 52’ler, “zarfın içindeki hedef” gibi sözler kalmış aklımda) “genç Atatürkçü kuşakları eğitiyor”du.

Yine bu konferanslardan birinde, Kürt’lerin dağ Türkü olduğuna dair teo­riyi ilk kez duyduğumu hatırlıyorum. O zamana kadar hiç Kürt kimseyi de tanımadığımdan ve Kürt ve Türk sözcükleri aynı harflerin farklı bileşimlerinden oluşup, ses olarak da birbirine benzediğinden bu teori bana oldukça akla yakın da gelmişti.

Kaldı ki, Kürt olmanın Çerkez, Pomak vb., olmaktan farklı olmadığını düşündüğümden; ya da kendiliğinden böyle bir anlayışım olduğundan, Askerlik öğretmeninin konferansında, bunların aynı zamanda Türk olduklarını da öğrenmiş olmak fazla bir şey ifade etmiyordu. Çerkez veya Pomaklar Türk değildi, ama çok Türk milliyetçisiydiler. Kürtler de herhalde onlar gibiydi; ek olarak aslen de Türk’tüler.

Bugün olduğu gibi o zamanlar da Türk olmak benim için bir anlam ifade etmediğinden; önemli olan insanlık olduğundan; bunların benim için hiç bir önemi ve anlamı yoktu. Ne var ki, “bayram değil, seyran değil, eniştem beni niye öptü” gibilerden, Kürtlerin aslında Türk olduğundan söz edilmesine de pek anlam veremediğimi; kafamdan şöyle bir kuşku bulutunun da geçtiğini hatırlar gibiyim.

Gerçi o yıllar aynı zamanda Türkiye İşçi Partisi’nin yükseliş yıllarıydı ve ben bir Çetin Altan tiryakisiydim. 27 Mayıs’tan beri Doğu Anadolu’nun 384

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

geriliği, insanların mağaralarda yaşadığı basında sürekli işlenen konulardı. Fikret Otyam’ın röportajlarını biliyor ve merakla okuyordum, Doğu Mitingleri’ni duyuyordum. Ama o “Doğu Sorunu”nun Kürtlerle bir ilgisi olduğu, ki kafamda “Kürt sorunu” diye bir sorun da yoktu, konusunda en ufak bir fikir sahibi bile değildim.

O zamanki idealim büyüyünce, o geriliğini ve yoksulluğunu gazeteler­ den öğrendiğim Doğu Anadolu’ya gidip, yıllar sonra okuduğum ve çok etki­lendiğim Aytmatov’un “Öğretmen Duyşen” hikâyesindeki gibi, oranın en geri, en ücra köşesinde doktor ya da öğretmen olarak çalışmaktı. Bunu birçok yerde gururla söylediğimi ve hatta arkadaşlarım arasında böyle idealleri olan tek kişi olduğumdan zaman zaman alayla karşılandığımı hatırlıyorum. *** Şu an, yıllar sonra geriye bakınca, yine bu askerlik dersi veren subayla ve dolayısıyla “Kürt sorunu” ile dolaylı olarak ilgili, sembolik bir anlamı olduğunu düşündüğüm bir başka olaya değinmek de gerekiyor.

O zamanlar, hemen hemen bütün okullarda askerlik dersleri subaylara verdirilirdi. Onlar da, asker bir milletin Atatürkçü aydın nesillerini asker disipliniyle eğitmek için, kışlada bütün öğrendiklerini o genç insanlar üzerinde uygulamaya kalkarlardı. Bu uygulamanın ilk adımı da, askerlik öğretmeni derse girerken, sınıf mümessilinin kapıda gırtlağını patlatırcasına bir “Dikkat!” çekmesi, içeri giren öğretmenin dinamik ve gür bir sesle “Merhaba arkadaşlar!” demesi ve öğrencilerin hazırol durumunda, yine gırtlaklarını yırtarcasına bir “Sağol!” çekmeleriydi.

Hocanın meşrebine göre, buna bazen bir de “Nasılsınız?” sorusu ve ikinci bir “Sağol!” cevabı da eklenebilirdi. Elbette o askerlik hocalarının iste­diği türden, onların çok sevdikleri sözlerle “çakı gibi”, bir dikkat, hazırol ya da sağol olmazdı bu. Ama onlar da nihayet henüz çocuk yaşta ki bu başıbozuk sivillerden bir askerin standartlarını tutturmalarını beklemezler ve oyun bir problem olmadan böylece sürer giderdi.

Aslında genellikle öğrenciler de bu oyunda kendilerine düşeni yapabilmek için ellerinden geleni esirgemezlerdi. Zaten doğdukları günden beri, dünyanın en zeki, en savaşkan, en cesur milletinin bir üyesi olduğu bilinciyle büyütülen genellikle orta sınıfların çocuklarından olan bu öğrenciler de uluslarına layık bir fert olduklarını kanıtlamak için seve seve kendilerinden istenenleri yaparlardı. İşte yine bu askerlik derslerinden birinde, bu Amerika’da eğitilmiş havacı subay, lisenin son sınıflarından birinde derse girerken, mümessil onun 385

Demir Küçükaydın

istediği kadar sert ve gür bir “dikkat” çekmemiş; sınıftakilerden bir kaçı da, hazırollarında yeterince dik durmamış diye sınıfa defalarca dikkat ve sağol çektirmiş ve artan direnişi kırmak için bir kaç öğrenciye tekme tokat girişmiş. Bunun üzerine sınıftaki bütün öğrenciler, haksızlığa uğrayan arkadaşlarıyla dayanışmak üzere ayağa kalkmamış. Bu nedenle de sınıf toplu halde disiplin kuruluna verilmişti.

Diğer sınıflarda da o sınıfla dayanışma için benzer tavırlar görülmeye başladığı ve disiplin kuruluna verilen öğrencilerin çoğu şehrin yüksek memurlarının ve eşrafının çocukları olduğundan bir süre sonra askerlik hocası değişmiş, artık sağlığı nedeniyle uçamayan ve hayatın sillesini yiyen herkes gibi, nispeten daha esnek, hatta askerliğin birçok özelliğiyle inceden alay eden bir havacı subay derslere gelmeye başlamıştı.

Bugünkü Türkiye’yi anlamak için Genelkurmay ve Özel Harp Dairesi yerine bu askerlik öğretmeni subay; O gittikten sonra yerine gelen daha esnek subay yerine susurluğu ortaya çıkaran ve nispeten reformist çözümlere yatkın olan güçler; öğrenciler yerine emekçi halk; öğrencilerin velileri yerine Türkiye’nin egemen sınıfları koyulabilir. Bugün bunlara ek olarak, o zamanlar sahnede bulunmayan yeni bir unsur var. Sınıfın kapısında, içeri girebilmek için bekleyen Kürtler.

Bu güçlerin o minyatür olaydaki tavır ve konumları ile bugünkü tavır ve konumlarını karşılaştırarak bugünkü Türkiye’nin geleceği hakkında bir fikir edinilebilir. Emekçi halk (öğrenciler) direnirse, rahatsızlığını Boyner, Sabancı gibilerle zaten çoktan ifade etmiş burjuvazi (veliler) onları destekleyebilir ve bugünkü Özel Harp Dairesi (Amerika’da eğitim görmüş Prusyalı Kemalist askerlik hocası) yerine daha esnek bir politikanın izleyicileri (sonra gelen askerlik hocası) öne geçebilir.

Ne var ki, bu güçler artık farklı refleksler gösteriyorlar. Özellikle kapıda bekleyen Kürtler ve sosyalizm idealinin diskredite olması nedeniyle bu güçlerin konum ve tavırları değiştiği için, Askerlik hocası artık bütün şehre egemen olmuş durumda. Sınıftaki öğrenciler kendilerinden isteneni şevkle yapıyorlar; Kapı’nın önünde bekleyen Kürdün korkusundan, daha dik durup daha gırtlaklarını parçalarcasına hazırol çekiyorlar ve velileri de seslerini çıkarmıyor.

O zamanlar dünyada başka rüzgârlar esiyordu. İnsanlar, özellikle de genç kuşaklar, her şeyi sorgulama eğilimi gösteriyordu, başka bir dünya özlemi ve var olanın katlanılmazlığı duygusu egemendi. Bugün ise hem bu başka bir dünya özlemi ve bugün aslında çok daha katlanılmaz olan durumun katlanılmazlığı duygusu yitirilmiş bulunuyor; durumu katlanılmaz olarak algılayabilenler sadece sınıfın dışında bekleyen Kürtler. Eşit haklı 386

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir partner olarak kabul gördükleri an, onlar için de durumun katlanılmazlığı duygusunun yok olacağı da çok açık. Bugünkü dünyada başka türlü olma­sı da beklenemez zaten. *** Özel olarak “Kürt Sorunu”yla değil, ama genel olarak “ulusal sorunla” do­ lay­lı olarak ilk karşılaşmam, yine Balıkesir Lisesi’ne, bir yıl sonra, son sınıf­ ta oldu.

O zamanlar Kompozisyon derslerinde genellikle bir atasözü konu olarak verilir ve bunu açıklamamız istenirdi. Yine bu derslerden birinde, Edebiyat ve Kompozisyon öğretmeni “Ana dilinizi niçin seversiniz?” diye bir konu vermişti.

Ben de, bu sorunun yanlış olduğunu; benim ana dilimi sevdiğimi var saydığını; insanları ana dillerini sevmek zorundaymış gibi kabul ettiğini; ana dilimi sevmek zorunda olmadığımı ve sevmediğimi; Farsça ve Fransızcanın kulağıma çok hoş geldiğini; dolayısıyla bu dilleri sevdiğimi yazmıştım.

Aslında Farsça ve Fransızcayı da özel olarak sevdiğim yoktu, sadece bazen radyoyu karıştırırken dinlediğimde, bu dillerin melodisi akustik olarak hoşuma gidiyordu; Türkçe’yi de sevip sevmeme diye bir derdim de yoktu, hatta sevdiğimi bile söyleyebilirdim edebiyata meraklı bir insan olarak; sevmediğimi yazarak; sorunun kendisini kendi örneğimde çürütmek istiyor; yani “işte ben sevmiyorum ve sorunuzun yanlışlığının kanıtıyım” demiş oluyordum. Amacım sorunun zorlayıcılığına duyduğum tepkiyi dile getirmekti. Benim için önemli olan metodolojik yanlıştı, mantık yanlışıydı; önem vermediğim ise ana dilim ya da herhangi bir başka dildi. Bunun benim için hiç bir önemi olmadığından kolaylıkla sevmiyorum ya da seviyorum diyebiliyordum.

Dolayısıyla ulusal sorunla bu ilk karşılaşmam, doğrudan doğruya ulusal sorunla bir karşılaşma değildi; metodolojik bir sorunla karşılaşmaydı benim için, rastlantısal olarak problem ana dil konusunda çıkmıştı. Eğer soru aynı mantık yanlışıyla, renkler, kokular, milliyet, din vb., konularından birinde sorulsaydı cevabım yine aynı olurdu. Bana “Türklüğünüzle niçin gurur duyuyorsunuz” diye sorulsaydı. “Türklüğümle gurur duymuyorum, ondan utanıyorum” da derdim kolaylıkla. Ya da “Ana dilinizi niçin sevmiyorsunuz” diye sorulsaydı, “anadilimi çok seviyorum” da derdim. Benim için dilin, milliyetin, dinin vb., hiç bir önemi yoktu, önemli olan sadece man­tık ve metottu.

387

Demir Küçükaydın

Ben cebirsel formül doğru mu diye bakıyordum. Diğerleri ise, o formülde harflerin yerine koyulan değerlere önem veriyorlardı; neticeye bakıyorlardı; benim için önemli olan “gidiş yolu”ydu; diğerleri için ise sonuç; onlara göre yanlış bir yoldan da; bir yığın hesap hatasıyla “doğru” bir sonuca ulaştıysanız sorun yoktu. Ben bunu kabul edemiyordum.

Bu çizgimin bugüne kadar değişmeden sürdüğünü söyleyebilirim. Bir tarihte, Zülfü Livaneli ile bir röportaj okumuştum, orada Livaneli, “insan hep aynı türküyü söylüyor” diyordu. Bunun doğru bir yanı var. Aslında daha sonra bütün yazılarım ve yaptıklarım bu kompozisyon dersinde yazdıklarımın değişik tekrarlarından başka bir şey değil galiba.

Ben iyi bir not ve takdir beklerken, birden bire bu Kompozisyon nedeniyle okuldan atılmak üzere disiplin kuruluna verileceğimi duydum.

Atılmamamı, o gün tesadüfen yatılı okulun son taksitini ödemeye gelmiş olan babama, baş muavinin - ki o da bir edebiyat öğretmeniydi ve açığa vurmadığı solcu eğilimleri olduğunu sanıyorum- benim okuldan atılacağımı, sabahleyin erkenden gelirse, disiplin kurulundan önce bana tasdiknamemi verebileceğini söylemesi ve disiplin kurulu işlemlerini yavaşlatırken benim tasdiknameyi aceleyle vermesine borçluydum.

Her şey bir kaç gün içinde yıldırım hızıyla olurken; “tehlikeli fikirler” edebiyatı yükselmeye başlamıştı. Zaten tam o sıralar, Türkiye’nin başka bir yerinde de başka bir öğrenci Lenin ve Atatürk’ü kıyasladığı için ağır cezalara çarptırılmış ve bütün Türkiye’nin tartışma gündemine oturmuştu.

Tam o sırada benim böyle bir Kompozisyon yazmam elbet Lise için bir yüz karasıydı, bir vebaydı. Bu tehlikeli fikirler görüldüğü yerde yok edilmeliydi. Cadı avı başlamak üzereydi.

“Tehlikeli fikirler” sözleri dolaşmaya başladığı andan itibaren dayanışmaları çok bilinen yatılı okul arkadaşlarımın bile benden bucak bucak kaçtıklarını gözlüyordum. Etrafımda anlayamadığım bir boşluk oluşmuştu. En çok bu gücüme gidiyordu, idarenin ve öğretmenlerin tehdit ve baskıları değil, en yakın arkadaşlarımın uzaklaşmaları ve soğuk davranışları.

Sırtından hançerlenmişlik duygusu yaşıyordum.

Sadece bir sosyalist kütüphane memuru ve bir de yine benim gibi bir Çetin Altan okuyucusu olan bir başka sosyalist sınıf arkadaşım uzaktan parlayan gözlerle destek sunuyordu.

Kim bilir, o yaşta böyle bir yüklenişin altında ezilebilirdim de belki.

Daha sonra duyduğuma göre, Balıkesir’in mahalli gazetelerinde Lise’de yaygınlaşan “tehlikeli fikirler” konusunda epey yayınlar yapılmış.

Bu yıldırım hızıyla yaşanan ilk politik tecrübe sonunda, Ulusal sorunla yine de doğrudan bir yüzleşme söz konusu değildi. Gerçi karşı taraf bunu 388

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

milli değerlere karşı bir saldırı olarak anlıyordu ama, benim milli değerler diye bir problemim dolayısıyla onlara saldırmak gibi bir amacım da yoktu.

Benim için sorun, Türkiye egemenlerinin bilime ve humanizme karşı çıkmalarıydı. Sorunu bir Çetin Altan okuyucusu ve kendini sosyalist olarak tanımlayan bir insan olarak böyle anlıyordum. Bugünün bütün dünyaya kültürler, etniler, uluslar problematikleriyle bakanları için o artık tasavvur bile edilemez bir dünyadır. *** Kürt’lerin ayrı bir ulus olduklarını, garip bir rastlantı sonucu ve daha hiç Kürt tanımadan, ilk kez Dr. Hikmet Kıvılcımlı’dan duydum.

Balıkesir’den sonra Karşıyaka Erkek Lisesi’nde dönemi bitirmiş, fabrikalarda işçilik yaparak bir yıl bekledikten sonra, yine sosyalizmle ilgili olduğunu düşündüğümden, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji –Gece– bölümüne kaydolmuş; iş arayarak ve diğer zamanlarda da Beyazıt civarında kahvelerde pinekleyerek üniversitelerin açılmasını bekliyordum.

O yıllarda, Aksaray’daki Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) lokalinin altındaki konferans salonunda, sık sık sosyalistlerin tertiplediği ve katıldığı konferanslar, açık oturumlar olurdu. Biz de taşradan gelmiş sosyalistler olarak bunların hiç birini kaçırmaz, her duyduğumuzu, her gördüğümüzü büyük bir açlıkla sünger gibi içimize çekerdik. Yapacak işimiz olmadığından; ve eski taşra sinemalarında çocukluğumuzda sinemaya çok erkenden gidip beklemenin alışkanlığıyla, bir iki saat öncesinden toplantının yapılacağı salona gider ve beklerdik.

Yine böyle bir açık oturuma, toplantı başlamadan epey önce, daha salonda kimse yokken bir arkadaşımla birlikte gidip oturmuş, şakalaşarak, herhalde sosyalizmden konuşarak vakit geçiriyorduk. Tek tük bizim gibi erkenciler düşüyor ve birbirlerinden aralıklı olarak salonun farklı yerlerine oturuyorlardı.

Bu arada yaşlı, ama oldukça dinç görünüşlü bir adam geldi tam arkamıza oturdu. Bir süre sonra, çok saygılı bir dille bizim konuşmamıza katılmaya başladı, daha sonra da bize Türkiye’nin toplumsal yapısı üzerine anlatmaya başladı; tam ne anlattıklarını hatırlayamıyorum, ama konuşmasının bir yerinde Kürtlerden ayrı ve ezilen bir ulus olarak söz etmesi dikkatimi çekmiş ve ona “Kürtler başka bir ulus mu?” diye sormuştum. O da öyle olduklarını söylemişti. Gerçi buna özel bir önem de vermemiştim, ama ilk kez böyle bir şey duyuyordum. Daha sonra bu yaşlı adam kalkıp gitmiş biz de kendi konuşmamıza, devam etmiştik. O yaşlı adamın kim olduğu hakkında hiç bir fikrimiz yoktu.

389

Demir Küçükaydın

Bir süre sonra o bizimle konuşan yaşlı adamı konuşmacılar arasında görünce şaşırdık ve bundan gizli bir gurur bile duyduk. Daha sonra da, konuşmacılar tanıtılırken bu yaşlı adamın Dr. Hikmet Kıvılcımlı olduğunu öğrenecektik. Konuşmacılar tanıtılırken, dinleyiciler sırayla onları alkışlıyordu, sadece Dr. Hikmet Kıvılcımlı da herkesle birlikte alkışlamaya başlamıştı. Bu benim çok garibime gitmiş ve yanımdaki arkadaşa, adam amma da kendini beğenmiş, kendi kendini alkışlıyor demiştim. Arkadaşım da, bunun bir komünist adeti olduğunu, onun tam komünist gibi davrandığını söylemişti. Bunun üzerine cahilliğimden bir kere daha utandığımı ve o yaşlı insanın dediklerini daha dikkatli dinlediğimi hatırlıyorum. İşin ilginci, Kıvılcımlı’nın konuşmacı olarak dedikleri bende çok büyük bir rezonans da bulmuştu. O, sabırdan, bu işlerin uzun sürebileceğinden bahsetmişti o konuşmasında. Ben de bu sorun üzerine o sıralar yeni düşünmeye başlamıştım ve yeni diş çıkaran bir çocuğun eline geçirdiği her şeyi dişleriyle gevelemesi gibi olur olmaz yerde sabır üzerine konuşup duruyordum. Kıvılcımlı da sabırdan bahsedince düşündüklerimin bir doğrulanmasını bulmuştum. Aynı telden çalan, aynı dalga boyundan yayın yapan bir konuşmacıydı bu.

Kıvılcımlı ile bu ilk karşılaşma benim için bir başka bakımdan da sürprizdi. Taşralı bir sosyalist olarak, bulduğumuz her şeyi okur, bütün isimleri aklımızda tutardık. Kemal Sülker’in yazıp yayınladığı Nazım Hikmet Dosyası (sanırım kitabın adı böyleydi) adlı kitapta Dr. Hikmet Kıvılcımlı adı geçiyordu. Ben bu kitabı okurken, bu Doktor Hikmet’in hep bir kadın olduğunu düşünmüştüm. Hem doktorluk kadın mesleğiydi ve Hikmet aynı zamanda kadın ve erkeklere de koyulabilen bir isimdi ve benim Hikmet isimli bir kadın bir hısımım vardı. Bu nedenle Kafamda, Dr. Hikmet Kıvıl­ cımlı’nın kadın olduğuna dair bir imge oluşmuştu. Şimdi bunun bir erkek olduğunu görmüş ve bir şok da böyle yaşamıştım. *** İlk kez kanlı ve canlı ve de Kürt olduğunu bilen ve söyleyen Kürtlerle, Vefa’da ne yurda ne de eve benzemeyen bir harabe benzeri bir binada kalırken karşılaşıp tanıştım.

Evde sadece üniversite öğrencileri kalıyordu ve herkes bir odayı birerli ikişerli paylaşıyordu. Benim bulunduğum odada da iki kişi aralarında Kürtçe konuşuyorlar (ilk kez Kürtçe duyuyordum) ve aklımda kaldığı kadarıyla Meryem Han’ın Köroğlu kasetini dinliyorlardı sabah akşam. Dil de, müzik de, dindarlıkları da, diğer adetleri de benim bildiklerimden çok 390

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

başkaydı. Hiç bir şey anlamıyordum. Onlar aralarında Kürtçe konuştuğunda rahatsız oluyordum. Çocukluğumuzda da Çerkez ya da Pomak arkadaşlarımız aralarında Pomak­ça ya da Çerkezce konuştuklarında onlara bunu doğru olmadığını, bir toplulukta başkalarının anlamayacağı şekilde fısıltıyla ya da başka dille konuşmanın ayıp olacağını, diğerlerine saygısızlık, onların ardından konuşmak gibi olacağını söylerdik. Rahatsızlığım böyle bir rahatsızlıktı, ayrı bir dilden konuşmaya değil, sanki iki insanın benim yanımda bana duyurmadan fısıltıyla bir şeyler konuşmalarına duyacağım türden bir rahatsızlık duyuyordum ve bunu insanlara karşı saygısız bir davranış olarak görüyordum.

Bir keresinde bunu o arkadaşlara da söylemiştim. Onlar da bir cevap vermemiş, ama belli bir soğuk hava esmişti. Bu soğuk havaya bir anlam vere­memiştim, çünkü sorunu bir nezaket sorunu olarak görüyor, o arkadaş­ ların Kürtçe konuşmalarının kendi baskı altındaki dillerini konuşmaları olduğunu, bunun demonstratif ve onlar için bile pek bilincinde olmayan bir protesto olduğunu göremiyordum. Bütün ezen ulus, cins, “ırk”, sınıf üyelerinde olduğu gibi, bütün iyi niyetime rağmen; o durumun birilerinin ezilmesi olduğunu düşünemiyor; ezilenin konumuna karşı bir körlük içinde bulunuyordum bütün baskı ve ezilmeyi yeryüzünden yok etmek gibi bir amacım olmasına rağmen.

Elbette herhangi bir dilin bir baskı altında olmadığı bir toplumda, her dilin özgürce öğrenilip, kullanılıp gelişebildiği bir toplumda böyle bir nezaket sorunu da söz konusudur. Örneğin bugün Almanya’da, eğer bulunduğum Türkçe konuşan bir toplulukta Türkçe bilmeyen bir Alman varsa, bütün zorluğuna rağmen, o Almanın kendini dışlanmış hissetmemesi için Almanca konuşmaya ya da konuşulanları bir şekilde aktarmaya gayret eder; bu durumdan bir huzursuzluk duyarım.

O zamanlar da, belki sorunun böyle, anlayışa ve nezakete ilişkin bir yanı da vardı ama sanırım bugün geriye bakınca, o arkadaşların Kürtçe konuşmalarının politik bir direnişten kaynaklandığı düşüncesi daha ağır basıyor. Ancak ben bunu o zamanlar anlayacak durumda değildim. Dediğim gibi körlük içindeydim.

Kaldı ki, bu sorunların ilişkilerimizde, hayatımızda ve tartışmalarımızda büyük bir önemi yoktu. Bu Kürt arkadaşlarla, Kürtlük ya da Türklük üzerine hiç tartıştığımızı hatırlamıyorum. Esas tartışma konumuz, Din ve Allah idi. Onlar çok inançlı Müslüman ve anti-komünist idiler ben ise sosyalist ve ateist. Sabah akşam “Allah var mı, yok mu?” “Sosyalizm nedir ve nasıl gelebilir?” gibi konular üzerine tartışırdık.

391

Demir Küçükaydın

Aslında Allah üzerine tartışmayı pek sevmezdim, ama onların beni yeniden Müslüman yapmak için gösterdiği çabalar karşısında ister istemez konu oraya kayıyordu. Bu tartışmalarda onların kafasındaki bütün kutsal şeylere teker teker saldırıyor farkına varmadan bir sürü gedikler açıyordum.

Bunu bir kaç ay sonra 1968’in meşhur üniversite işgalleri başladığında görmüştüm. Arada ben başka bir yere taşındığımdan o arkadaşlarla ilişkim kopmuştu. Bir gün Üniversite’de nöbet tutarken bu arkadaşlara rastlayınca şaşırmıştım. Bir kaç ay içinde o eski tanıdığım insanlar gitmiş, benden bile daha keskin sosyalist ve dinsiz insanlar gelmişti. *** 1968’de İstanbul Üniversitesi Merkez Binası’nı solcular, edebiyat ve fen fakültelerinin bulunduğu binayı ise solculardan önce de sağcılar işgal etmiş ve “Sağ sol yok boykot var” gibi sağcı bir pankart asmışlardı. Öğrencilerin çoğu solcu olmasına rağmen içeriye giremiyorlardı. Üniversiteyi işgal eden sağcılar da, bunu sağcı olarak değil, üniversite öğrencileri adına yaptıklarını iddia ediyorlardı ama o adına yaptıklarının ne üniversiteye girmesine ne de işgalde söz sahibi olmasına imkân vermiyorlar; çoğunluğu sola sempati duyan öğrenci kitlesini hile ve cebirle dışarıda tutuyorlardı. Öğrenciler, “Ssiz kim oluyorsunuz, sizi kim seçti?” diye sorduğunda da, “Böyle durumlarda liderler seçilmez, hareketin içinden çıkarlar diyerek” yaptıkları emri vakiyi meşrulaştırmaya çabalıyorlardı.

Geniş öğrenci kitlesi, edebiyat ve fen fakültelerini, kendileri adına bu işi yaptığını söyleyerek işgal eden kırk yıllık cemiyetçi sağcıların elinden almak için kızgın bir boğa gibi yerinde duramıyor; fokur fokur kaynıyor, küçük bir Kıvılcım ve önderlik bekliyordu. O zamanlar, İstanbul Fikir Kulüpleri Federasyonu’nun etkili isimleri, daha sonra TKP’nin etkili isimleri olacak olan (Veysi Sarısözen, Nabi Yağcı şimdi bilinenler) ve aslında çoğu da edebiyat fakültesinin bölümlerinde okuyan kişilerdi. Bizler içlerinde tanıdıklarımız olan ve bildiğimiz tek örgütlü güç olan FKF’ye (Fikir Kulüpleri Federasyonu) gidiyor bir şeyler yapmalarını istiyorduk, ama hep yatıştırıcı nasihatlerle geri yollanıyorduk. Çaresizlikten ne yapacağımızı bilemez durumdaydık.

Bu noktada, merkez binaya egemen olan ve Devrimci Hukukçular Bir­ liği biçimindeki küçük çekirdeğin etrafındaki, daha sonra Devrimci Öğ­ ren­ci Birliği (DÖB) adını alacak olan Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının da içinde bulunduğu kadro, sağcıların işgalindeki fen ve edebiyat fakültelerine saldırıya geçmiş, zaten orada küçük bir Kıvılcım bekleyen öğrencilerin 392

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kitlesel katılımıyla da, adeta tıpkı Bastil’in düşmesi gibi, edebiyat ve fen fakülteleri de solcuların eline geçmişti.

Kelimenin tam anlamıyla, tablolardaki devrim gibi bir ortam vardı.

Ellerinde sopalar ve taşlarla binlerce öğrenci binanın içinde zaferinin ve gücünün tadına varıyordu. Ama kimse ne yapacağını bilmiyordu. Savunma ve organizasyon için bir organ seçilmesi gerekiyordu. Bir salona toplanıldı.

Orada bir parça tecrübesi olup, biraz yükseğe çıkıp biraz akıllıca, öğrencilerin eğilimlerine uygun laflar edenler birden bire kontrolü ellerine alabiliyorlardı.

Bu işi en iyi yapabilen tecrübeli kişiler ise, daha önceden dernekçilik tecrübesi olanlardı. Eski öğrenci dernekleri ise bölgecilik, devletle iş birliği temelindeydi, öğrenci kitlesi ise tamamen başka, sosyalizme sempati duyan, ne devletle ne de bölgecilikle başı hoş olmayan bir kesimdi. Ama buna rağmen ilk anda, klasik dernekçiler kontrolü ele geçirebilmişlerdi. Öte yandan FKF tutumuyla çok itibar yitirmesine rağmen, bu dernekçiler karşısında tek örgütlü güç olduğundan bir süre sonra işgalde daha etkili bir rol oynamaya başlamıştı. Böylece devrim dönemlerinde, küçük de olsa örgütlü ve ne yapacağını bilen bir grubun veya örgütün ne kadar belirleyici olacağını bu minyatür devrimde bizzat yaşama olanağı buluyorduk.

Edebiyat ve Fen fakültelerinin ele geçirilmesinden sonra, şimdi bu ele geçirdiğimiz binayı, dışarıdan gelecek “mücahit” ve “komando” saldırılarına karşı savunma sorunu vardı. Sopayla ve taşla silahlanmıştık. Ama diğerlerinin ateşli silahlarla saldıracağına dair duyumlar geliyordu. İşte bu sıralarda, Diyarbakırlıların silahlarla savunmaya geldiği sözleri dolaşmaya başladı. Bu sözlerin biz gönüllü savunmacılara bir güven duygusu verdiğini hatırlıyorum. Hepimiz duymuştuk Kürtlerin silahları vardı ve nişancılıkları da dillere destandı.

Tabii onların Kürt olmasının benim için ve benim gibi birçok insan için bir ulus anlamı yoktu. Aslında o zamanlar sosyalistlik vardı. Kürtlük bir takım özellikler olarak algılanıyordu, en azından benim gibi bir yığın batılı insan tarafından. Kaldı ki, Kürtlerin çoğu da bu işin içinde Kürt olarak değil, sosyalist olarak bulunuyordu. Bu nedenle hala kafamda Kürtlük ve “milli mesele” diye bir sorun yoktu.

Ne var ki, Edebiyat Fen fakültelerini sağcıların elinden kurtardığımız o gece, nöbet beklerken garip bir şekilde Stalin’in milli mesele konusunda büyük bir teorisyen olduğunu da ilk defa duymuştum. Şu an kim olduğunu hatırlamadığım bir kaç kişi bizim nöbet grubunun yanına gelmiş ve konuşmaya başlamıştık. Hazır Üniversite elimize geçmişken, profesör ve doçentlerin odalarına girip, evraklarını kontrol edip neler çevirdiklerini bilmek 393

Demir Küçükaydın

ve kamuoyuna duyurmak gerektiğinden konuşuyorduk. Gelenlerden biri, bunu yaptıklarını, Zeki Velidi Togan’ın odasına girdiklerini söyledi. Ben de “o da kim?” diye sordum. O da “Faşistlerin teorisyeni, Stalin’in milli mesele konusunda yazdığı kitapta bile adı geçiyormuş Zaki Validov diye, Başkırt Milliyetçisi” dedi. Sonra adamın odasında hiç bir şey bulamadıklarını, adamın belli ki tecrübeli biri olduğunu ve odasında hiç bir şey bırakmadığını söyledi.

Bu konuşmadan kafama iki şey takıldı. Biri Stalin’in “milli mesele” konusunda okunması gerektiği, diğeri Rusya’da yenilgiye uğramış milliyetçilerin ve karşı devrimcilerin Türkiye’deki faşistlerin örgütlenmesinde de önemli roller üstlendiği.

Ama “milli mesele”nin ne olduğunu bilmediğimden, Zeki Velidi de milliyetçi olduğundan, kafamda oluşan izlenim, Stalin’in milliyet sorunu üzerine bir kitap yazdığı değil, milliyetçilere karşı bir kitap yazmış olduğu idi. Yani milliyetçilik benim için bir meseleydi, ama milli mesele diye bir kavram hala bulunmuyordu kafamda ve milli meseleden anladığım, milliyetçilik ve milliyetçilikle nasıl mücadele edileceği.

Fakat bu milliyetçilik bile tam milliyetçilikten ziyade, biraz anti-komünistlik gibi bir anlama sahipti. Çünkü bütün anti-komünistler kendilerine milliyetçi diyordu. Sadece Türkiye’de değil bütün dünyada. Dolayısıyla “milli mesele” dendiğinde milliyetçiliği anlıyordum ama milliyetçilikten anladığım da aslında antikomünist sağcı politikalardı. Kelimenin gerçek anlamında bir sosyolojik olgu olarak milliyetçiliği anlamıyordum, kafamda böyle bir kavram bulunmuyordu, politikaya ilişkin bir kavramdı milliyetçilik, antikomünist politikaların kendini adlandırmasını ifade ediyordu.

Tabii bunu böyle olduğunu da bilmiyordum. Her şey kendiliğinden öyleydi, bu ayrımı ancak şimdi yapabiliyorum. *** Üniversite’de ilk yıl boyunca hayatımda rastladığım en verimli tartışma ortamının içindeydim. Solda etkisi olan bütün görüşler ve akımlar arasındaki canlı tartışmaların tam ortasına düşmüştüm. Bütün bu tartışmalarda, alt yapı üst yapı ilişkilerinden, diyalektiğin yasalarına, Osmanlı toplum yapısından, değer teorisine veya toplum biçimlerine kadar her konu, hem de somut strateji tartışmaları bağlamında tartışılıyor, seminerler, açık oturumlar, dersler, sohbetler daima tutkulu ve yaratıcı tartışmalarla dolu oluyordu.

Ama bütün bu canlı tartışma ortamında, Kürt sorunu ya da ulusal sorun diye bir sonunun tartışıldığını hatırlamıyorum. Tartışıldı ise bile benim dikkatimi çekmemişti. Esas ilgi konusu Marksizm, Diyalektik idi. Bunlar 394

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

doğru kavranırsa, doğru bir devrimci strateji için Türkiye’nin toplumsal yapısını çözümleyecek kavramsal araçlara sahip olunacağı var sayımı egemendi. Dolayısıyla, Marksist klasiklerin çevrilmesi ve Marksizm üzerine yürütülen tartışmalar ne kadar soyut görünürse görülsün, doğrudan doğruya bir strateji tartışması bağlamında anlam taşıyordu. Aynı şekilde Osmanlı Tarihi veya köylerdeki üretim ilişkileri üzerine tartışmalar da böyleydi.

Bütün bu canlılığa rağmen, ne Kürt sorununun ne de genel olarak milli meselenin tartışmalarda hemen hemen hiç bir ağırlığı bulunmuyordu.

Durum bugünkünün tamamen tersiydi. Bugün insanlar ne Osmanlı’nın toplumsal yapısıyla; ne emek değer teorisiyle, ne diyalektiğin yasalarıyla ilgilenmiyor. Soyunun nereden geldiği, dilinin ne olduğu, Ermeniler, Kürtler, Lazlar, Sabetaycılar, vb., bugünün konuları. O zaman ise bu konuların adı bile anılmazdı, şimdi nasıl o zamanın temel tartışma konularının adı bile anılmıyorsa.

Dolayısıyla, insan günlük yaşamında, bugünün temel tartışma konusu olan, uluslar, azınlıklar, kültürler vb., gibi sorunlarla karşılaşsa bile, bunları algılayışı farklı oluyor ve bu olgular o zamanın kavram sistemi içinde bir yere oturuyordu. İlk kez, “gayrimüslim azınlık”lardan insanlarla da ilk kez yine hayatımın bu döneminde karşılaştım. Ama bu karşılaşmadan çıkardığım kimi sonuçların veya soruların ulusal sorun ya da “azınlıklar” sorunuyla hiç bir bağlantısı bulunmuyordu. Bu karşılaşmanın kafamda yol açtığı sorular ve cevaplara da o dönemin egemen paradigmaları yön veriyordu.

Sosyoloji gece bölümünde okurken, gündüzleri Beyazıt’ta bir muhasebecinin yanında kelimenin tam anlamıyla boğaz tokluğuna çalışırdım. Bu muhasebeci, sirkecideki oto yedek parçası ithalatçılarının defterlerini tutardı. Bu yedek parçacıların hemen hemen hepsi Yahudi idi ve o küçücük izbe gibi dükkânların o zamanın parasıyla on milyonlarca liralık ciroları, milyonlarca liralık karları vardı. Benim aylık ücretim ise 200 liraydı. Çetin Altan’ın veya İlhan Selçuk’un yazılarında okuduğum, “İstanbul dükalığı” veya “acente işbirlikçi sermeye” gibi kavramlara denk düşüyordu bu ithalatçı, acente Yahudilerin konumu. Ama bu ithalatçı ve acentelerin Yahudi olduğunu, bugün, bir konuyu anlatabilmek için belirtiyorum.

O zamanlar, bunların büyük bölümünün Yahudi olduğu gözleminde bulunmama rağmen, Yahudi olmaları hiç dikkatimi çekmiyordu. Örneğin Yahudi olmalarıyla, ithalatçı olmaları arasında bir bağ kurmak veya böyle bir bağın var olup olmadığı üzerine düşünmek veya böyle bir soru sormak aklıma bile gelmiyordu. Burada belirleyici olan bu insanların egemen sınıf olmalarıydı, egemen sınıf oldukları için onlara karşıydım. Ve bu insanların 395

Demir Küçükaydın

egemen sınıftan olmalarına rağmen, bir Yahudi oldukları için aynı zamanda eziliyor olabilecekleri ise kavrayış gücümün ötesindeydi. Benim için milliyetin öneminin olmaması, onun dışımdaki dünyadaki önemini görmemi engelliyordu. Tıpkı kimi toplumlarda belli nesne ve davranışların karşılığı olan kavramların bulunmaması gibi. İnsan eğer egemen bir ulustansa ve bir ulustan olmak o insan için hiç bir şey ifade etmiyorsa, ve ona asılında egemen ulustan olduğunu gösterecek ezilen ulusun bir toplumsal mücadelesi yoksa, insanın bu durumun bilincine varması veya böyle bir sorunun varlığını görmesi adeta olanaksızdır. Tıpkı belli dalga boylarının ötesini görememek, o dalga boyunda gelen ışınları algılayamamak gibidir bu durum. Bu sadece egemen uluslarda böyle değildir, egemen cinslerin, “ırk”ların hatta sınıfların durumunda da böyledir. İlginçtir, ben de kuşağımızın çoğu gibi, ezilen ulusun bir toplumsal hareketinden değil, ezen ulusun devletinin ayrıcalıklı muamelelerinden öğrendim ulusal sorunun önemini ve ezen ulustan olduğumu. Muhtemelen birçok ezilen ulustan sosyalistin de, ulusal sorunun önemini ve ezilen ulustan olduğunu yine o devletin farklı muamelelerinden öğrenmesi gibi. *** 1968-69 öğrenim yılı, hatta daha dakik olarak, 1968 Ekim’inin son günleriyle 1969 yılının 10 Haziran’ında zirveye ulaşan öğrenci olayları arasındaki yedi ay, gerek teorik gerek pratik bakımdan hayatımın en yoğun dönemidir. Bu dönemde yaşadıklarım ve öğrendiklerim, öncesi ve sonrasıyla hayatımın geri kalanının topunda yaşadık ve öğrendiklerimi kat kat aşar.

Devrimci Öğrenci Birliği’nin bir üyesi ve militanıydım. Adeta bir hazır kuvvet ekibi gibi olduğumuzdan, sadece İstanbul Üniversitesi’ndeki değil, İstanbul’daki bütün Üniversite ve Yüksek okullardaki, sadece okullardaki değil, fabrikalardaki hemen her türlü direniş ve örgütlenme çabasına bir şekilde katılıyorduk. Ve sadece İstanbul’daki değil, çoğu durumda, Ankara ve İzmir’deki miting ve öğrenci hareketlerine, hatta işçi ve köylü hareketlerine katılıyor veya bizzat örgütlenmelerinde bulunuyorduk. Bir gün İstanbul’da yapılan on binlerce kişinin katıldığı bir mitingin ardından akşam otobüse binip Ege’ye gidip ertesi gün orada köyleri dolaşıp öbür gün de tütün üreticileriyle mitingler yapmak, sonra yine gece yolculuklarıyla, İstanbul’a dönüp mitinglere kaldığı yerden devam etmek, Kanlı Pazar’ları göbeğinde yaşamak; bütün bunları yaparken aynı zamanda, örneğin Vietnam’daki gerilla savaşı taktiklerinden, Bernstein’in revizyonizmine veya Osmanlı toplum yapısından, Marks’ın rant teorisine kadar akla gelebilecek her konuda 396

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

müthiş bir açlıkla okuma ve tartışmalar yapmak istisna değil, kuraldı. Bu nedenle bu yedi ay, yetmiş yıl yaşanacak bir ömre bedeldir.

Bu dönemde ulusal sorun ve Kürt sorunu, ilgi alanımın çok kenarlarında bir yerdeydi. Bu dönemde ilk kez bu soruna ilişkin Marksist Klasikleri okuduğumu hatırlıyorum. Yine bu dönemde, sorun özellikle Mihri Belli’nin, İstanbul Teknik Üniversitesi yemekhanesinde verdiği ve daha sonra yanlış hatırlamıyorsam, “Millet Gerçeği” adıyla yayınlanan konferansın, Kürt Sorunu’nu tartışmaların ön planlarına çektiğini hatırlıyorum.

Bu dönemde, ne zaman, nasıl Kürtlerin ayrı bir ulus olduklarının bilincine vardığım konusunda hiç bir şey hatırlamıyorum. Bu muhtemelen, zaten Türk olmak benim için bir anlam ifade etmediğinden, okunan kitapların ve tartışmaların etkisiyle kendiliğinden gerçekleşmiş olsa gerek.

Nasıl olursa olsun bu dönemde ben de bütün sosyalistler ve devrimciler gibi Kürtlerin ayrı bir ulus olduğunu ve ulusların kendi kaderlerini tayin hakkını savunuyordum.

Ancak şunu tekrar belirteyim, bu kabul ediş veya savunmanın, gerek pratiğimiz, gerek tartışmalarımız bakımından tayin edici ve merkezi bir rolü yoktu; örneğin Türkiye’nin kapitalist mi yarı feodal mi olduğu veya kapitalist olmayan yolun ne olduğu veya Osmanlı toplumundaki Dirlik Düzeninde defferansiyel rant (fark iradı) sorununun nasıl çözüldüğü gibi konular, hatta tabanca markaları ve kalibreleri bile ilgi alanımızın çok daha merkezindeydi.

Bir Kürt Hareketi yoktu özne olarak. Aksine işçi, köylü, öğrenci hareketleri döneme damgasını vuruyordu. Çevremizde hemen hemen herkes sosyalistti. Devrimci hareketlerin insan kaynağı büyük ölçüde Kürtler ve Aleviler idi ama bunlar hiç bir şekilde bu kimlikleriyle bu hareket içinde değildiler. Çünkü sosyalistlik modernleşmenin de bir aracıydı ve geleneksel dedeler ve şeyhler tarafından temsil edilen Kürtlük ve Alevilik genç kuşaklara hiç bir gelecek sunmuyordu, dolayısıyla kimse kendisini böyle tanımlamıyordu. Evet kimse Alevilerin veya Kürtlerin baskı altında olduğun reddetmiyordu ama onlarla bir mücadele öznesi olarak nasıl ilişki kurulacağı gibi bir sorun yoktu ortada. Hem böyle bir özne görünmüyordu, dolayısıyla bir sorun yoktu; hem de sosyalizm gelince zaten Alevi ve Kürtlerin üzerindeki baskı kalkacaktı. Şimdi olaya bakınca, Kürt ve Alevilerdeki sosyalizme yönelişin ardında yatanın kapitalizme karşı bir tepki ve mücadelenin değil, ulusal veya dinsel baskıya karşı sosyalizmin bir perspektif ve mücadele olanağı sunması olduğu daha iyi görülmekte.

397

Demir Küçükaydın

Sosyalist hareket aslında ulusal ve dinsel baskıya karşı demokratik özlemlerin ifadesi olduğu için genç kuşaklar kendilerini sosyalist olarak tanımlıyorlardı. Yani sosyalist hareket aslında sosyalist bir hareket değil, ulusal ve dinsel baskıya karşı bir demokratik hareketti, genç kuşakları ona iten nedenler bakımından. Bu nedenle Kürt ve Alevi çoktu. Ama kimse bunun farkında değildi.

Bu ortamda, Kürt sorunundan dolayı harekete geçenler kendilerini Kürt değil sosyalist olarak tanımladıklarından, Kürt hareketi bir özne olarak görülmüyordu. Ama derinden düşünülünce, bugün, Kürtleri özne olarak görmeyen Kürtlerin bizzat bu özne olduğu, sadece bu öznenin kendini Kürt olarak değil sosyalist olarak tanımladığı ve bu nedenle kendini göremediği daha iyi görülmekte. Aynı durum Aleviler için de geçerlidir.

Daha sonraki yıllarda, insanların sosyalistliği bırakıp Kürtlük veya Aleviliklerini keşfettikleri görülmüştür ve bu sosyalizmden bir geri dönüş olarak değerlendirilmiştir. Durum tam tersinedir, Kürtler ve Aleviler kendilerinin sosyalist olduklarını düşünüyorlardı.

Böyle bir ortamda Kürt sorunu daha ziyade, program veya prensip açısından önemli, teorik bir sorun olarak görülüyordu. Sosyalizm, işçi ve köylü hareketleri hızla yükseliyordu ve nihayet işçiler ve köylüler devrimi yapınca, zaten bu sorunlar da gerekli özgürlüklerle birlikte çözülecekti. Bu bağlam içinde, ulusal sorunun daha ziyade politik ve stratejik değil, programatik, iktidara geldikten sonra yapılacaklara ilişkin bir anlamı vardı, iktidar mücadelesi esnasındaki strateji, yani güçlerin yer alışı bağlamında, tartışılmıyordu, çünkü ortada Kürtler diye bir politik güç yoktu.

Bu ortam ve bağlam içinde de görüşüm aşağı yukarı şöyleydi: devrimden sonra bir referandum yapılır ve herkese kendisini hangi milletten kabul ettiği sorulur. Belli bir milletin çoğunluk olduğu yerler o ulusun sınırları olur. O sınırların içindekiler, kendi organlarını seçerler ve diğerleriyle aynı devlet çatısı altında yaşayıp yaşamayacaklarına karar verirler. İşte bu sırada biz sosyalistlere düşen, birlikte yaşamayı savunmak olmalıydı. Yani boşanma hakkını sağlamak, bu özgür iradeye kavuşunca da özgür iradeyle birliği savunmak.

Bu yaklaşım okuduğum Marksist klasiklerden gelmişti. Ne var ki, o zaman Klasikler arasında kabul ettiğimiz Stalin’den belli bir şekilde, farklı düşündüğümü şimdi fark ediyorum. Bu fark ulusu bilinçsiz bir şekilde öznel bir seçime göre tanımlamamla ilgiliydi. Bunu biraz açmak gerekiyor. ***

398

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bilindiği gibi o zaman okunan klasiklerden biri de Stalin’in Milli Mesele adlı kitabıydı. Ben de bu kitabı okumuştum, hatta yanlış hatırlamıyorsam, bir eski tüfekten elimize, Meşhur SBKP Tarihi’nin, çok eskiden basılmış bir nüshası, Leninizm’in İlkeleri ve Ulusal Sorun üzerine daktiloya çekilmiş kitap geçmiş ve gizlice okumuştuk. Stalin’in ulus tanımının Yurttaşlık Bilgisi kitaplarında öğretilenlerden pek farklı olmadığı o zaman da dikkatimi çekmişti ve üzerinde fazla düşünmeden, muhtemelen ben de bu tanımı kabul ediyordum.

Ancak farkına varmadan, çok kökten farklı bir düşünüşüm olduğu sonucuna şimdi varıyorum o dönemde yaptığım bir tartışmada sorulan bir soruya verdiğim cevaptan varıyorum.

Bir arkadaşla, hangi bağlamda bilmiyorum ama tartışırken bana şöyle sorduğunu hatırlıyorum: “Türkiye’de bir Kürt sorunu olduğunu kabul ediyor musun?”.

Ben, elbette bir Kürt ulusu diye ulusun varlığının farkına varmış, bu ulu­sun özgür olmadığını hiç problemsiz kabul etmiştim. Yukarıda ifade ettiğim tarzda, bu sorunu sosyalizmin çözeceğini düşünüyordum. Bu arkadaşa kolayca, “elbette” diyebilecek yerde, şöyle bir cevap vermiştim: “eğer kendilerine Kürt diyenler, Kürt sorunun diye bir sorun vardır diyorlarsa vardır”.

Tartışmanın gidişini tam hatırlamıyorum ama muhtemelen bu cevabımla, tıpkı o lisedeki kompozisyon dersinde olduğu gibi, sorunun koyuluşuna bir itirazda bulunmuş olduğumu, metodolojik düzeyde bir tartışmaya girdiğimi düşünüyorum. Bu cevabım, tartışmayı bitirivermişti. Muhatabım hem cevaptan memnundu, hem de rahatsız olmuştu. Daha sonra farklı uluslardan insanların aynı soruyu sorduklarını gördüm ve hepsine aynı cevabı verdiğimde, aynı reaksiyonla karşılaştım.

Bu yaklaşımda önemli olan ulusu tanımlayanın insanların öznel seçimleri, kendilerini tanımlayışlarıdır.. Bu yaklaşıma göre, bir ulusun, ulus olduğuna dair Stalin veya Yurttaşlık Bilgisi kitaplarında getirilen kriterlerin getirilmesi gerekmez. Eğer bir insan grubu kendilerinin ayrı bir ulustan olduğunu düşünüyorlarsa ayrı bir ulusturlar, bunun için kanıtlar getirmeleri gerekmez. Tabii bu aynı zamanda zımni bir Stalin eleştirisidir. Ama bunun böyle olduğunun o zamanlar farkında olduğumu söyleyemem.

Beni böyle bir yaklaşıma iten de bir yandan metodik düşünmeye verdiğim önem kadar, çocukluğumda gördüğüm, Çerkez, Pomak, Boşnak, Laz vb.,nin kendilerini ayrı bir ulus olarak görmemeleri ve çoğu kez çok güçlü Türk milliyetçileri olmaları olsa gerektir.

399

Demir Küçükaydın

Ama böyle yaklaşıma yönelten diğer bir nokta, meşhur 141 ve 142’nin dayandığı mantıktı. Orada, sınıfların alt ve üst konumları ve farklılıklarının olmadığının var sayılması bizzat bir sınıf tahakkümü aracı olarak ortaya çıkıyordu, belli bir grup insan ben ayrı sınıftanım derse, bunlara ayrı bir sınıftan değilsin demenin anlamsız olduğunu düşünüyordum. “O insanlar niye kendilerinin ayrı sınıftan olduğunu söylüyorlar? Demek ayrı olan bir şeyler var ki, onlar diğerlerinden farklı olarak öyle diyorlar” tarzında yaklaşmak gerektiğini düşünüyordum.

Yani toplum yaşamında, bir olguyu şiddet ve inkârla bastırmanın anlamsızlığı ve bizzat bunun o inkâr edilen farklılığın veya baskının ta kendisi olduğunu düşünüyordum. Dolayısıyla bu mantığımı, yani birileri baskı altında olduklarını hissediyorlarsa öyle bir baskı olmadığını söylemenin bizzat bir baskı olduğu yolundaki yaklaşımımı, sınıf mücadelesine ilişkin bu mantığımı, aynen ulusal soruna da aktarıyordum.

Bu mantığın sonucu olarak, insanlara kendilerini hangi ulustan kabul ettiklerini sormak ve sınırları buna göre çizmek gerektiği türden bir sonuca ulaşıyordum. Dolayısıyla bir ulustan olmak bütünüyle kişilerin öznel kabulüne dayanıyordu.

Bu soruyu ilk kez bir Kürt’ten duymuş ve böyle cevap vermiştim. Daha sonra, 1984’de hapisten çıkıp, Avrupa’ya kaçmak için gizlendiğim bir evde karşılaştığım bir Çerkez milliyetçisi de sorduğunda aynı cevabı vermiştim.

O da “Türkiye’de Çerkez sorunu diye bir sorunun varlığını kabul ediyor musun?” diye sormuştu. Ona da: “Kendilerini Çerkez olarak kabul edenler Çerkez Sorunu diye bir sorunun var olduğunu düşünüyorsalar, vardır”.

Son yıllarda Zazalardan da benzer sorular geliyor, Zazaların bir ulus olup olmadığı şeklinde ve aynı cevabı veriyorum: “Kendilerini Zaza olarak tanımlayanlar Zazaların ayrı bir ulus olduğunu söylüyorlarsa ayrı bir ulusturlar”.

Ne var ki, bu cevaplar programatik ve siyasi olarak, bu baskılara son verecek en ideal anlayışa sahip olmasına rağmen, (yani Zazalar ya da Çerkeslerin çoğunlukta olduğu bölgeler, kendisini öyle kabul edenlerin oylarıyla belirlenir ve kendi organlarını seçerler.) muhataplarımı hiç bir zaman memnun edici bir cevap olmadı. Çünkü bu cevap siyasi olarak, programatik olarak sorunu çözüyordu ama aynı zamanda, bu soruyu soranlar milliyetçiler olduğundan, onların milliyetçi olarak dayandıkları var sayımları sorguya çekme potansiyeli taşıyordu. Bunu fark ediyorlar ama diğer yandan son derece radikal çözüm karşısında da bir şey diyemiyorlardı.

Fark ettikleri bunun kendilerine karşı da bir silaha dönüşebileceği idi.

Kürt bu soruyu sorduğunda, Kürtlerin, kendine Kürdüm diyenlerin ayrıl400

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ma hakkını otomatik olarak tanıyordu cevabım, ama benim mantığımı kabul ettiği takdirde, yarın çoğunluk oldukları yerde, Zazaların, Süryanilerin veya başkalarının, aynı argümana dayanabilerek aynı şeyi isteyebileceklerini de fark ediyordu. İkinci nokta, Çerkez örneğinde olduğu gibi, sübjektif kabule bırakmak, Çerkez milliyetçisinin işine gelmiyordu, bu takdirde, Çerkezlerin büyük çoğunluğunun, Türk olduklarını söyleyeceklerini biliyordu. Üçüncü nokta, şu sıralar özellikle Zazalarda çok görüldüğü gibi, kendilerinin ayrı bir ulus olduğunu kanıtlamak için tarihten, linguistikten binlerce argüman getirmelerinin bu yaklaşım bakımından anlamsızlığı idi. Bu yöndeki bütün çabalar bir bakıma boşuna kürek sallamak gibi oluyordu.

Zazayım diyorsan ve de ayrıyım diyorsan öylesindir. Ayrı bir dilinin ya da soyunun olması bile gerekmez. Dilin ya da soyunun şöyle ya da böyle olmasının bir anlamı yok. Milliyetçilerin bütün enerjilerini yutan onların hayatlarına anlam veren çabalar bu yaklaşımda birdenbire bütün değer ve anlamlarını yitiriyordu. *** Ancak belirtildiği gibi, bu yaklaşımın politik ve pratik bir anlamı yoktu ve ben bu yaklaşımın resmi öğretiden farklı olduğunun farkında da değildim.

Buraya nereden, nasıl geldiğimi hatırlamıyorum. Bu nedenle bu döneme ilişkin anlatacaklarım, o dönemdeki düşüncelerimin evriminden ziyade, düşüncemde etki bırakan olayları zikretmek biçiminde olacaktır. Ama bu etkinin nasıl ve hangi mekanizmalarla gerçekleştiği konusunda yazabileceklerim çok sınırlıdır. Öte yandan o dönem ilişkin yazacaklarım, o zamanki olayların, bugün bulunduğum noktadan değişik bir ışık altında görülmesidir. O zamanlar hiç kimse olayları böyle görmüyordu.

1968 sonbaharından sonra “Tam Bağımsız Türkiye İçin Mustafa Kemal Yürüyüşü” isimli Samsun - Ankara yürüyüşü ile birlikte Deniz Gezmiş’in önderi olduğu gruba katılmış, daha sonra da bu grubun kurduğu Devrimci Öğrenci Birliği’nin bir üyesi ve militanı olmuştum.

O dönemde Sosyalist gençlerin toparlandığı örgüt Fikir Kulüpleri Federasyonu idi. Bu örgüt TİP’in Üniversite gençliği içindeki kolunu oluşturuyordu. TİP’in burjuva sosyalizmine karşı gelişen Milli Demokratik Devrim sloganıyla yükselen küçük burjuva devrimciliği ve radikalizmi, özellikle üniversite gençliği arasında etkili olmuştu ve Ankara Fikir Kulüpleri Federasyonu TİP’in kontrolünden çıkarak, MDD’cilerin eline geçmişti. İstanbul’da ise FKF. TİP’in kontrolünde bulunuyordu ve radikal 401

Demir Küçükaydın

devrimciler, FKF dışında Devrimci Öğrenci Birliği’nde örgütlenmişlerdi.

Yani, henüz ortada Dev-Genç olmamasına rağmen, DÖB İstanbul’un DevGenç’i sayılabilirdi.

Bu örgüt, o dönemde İstanbul’daki bütün eylemlere damgasını vurmuştur. Bu örgütün bir üyesi olduğumdan, bu örgütün kimi karakteristiklerinin konumuz bakımından önemli bazı yönlerine değinmekte yarar var.

Bu örgüt esas olarak şehirli gençlere dayanıyordu. Herkes kendini sosyalist olarak tanımlıyor ve sosyalist bir Türkiye’ye ulaşmak için önce Demokratik Devrim yapmak gerektiği anlayışını savunuyordu. Ancak örgütte iki farklı eğilim de vardı, tabii bu eğilim farklılıkları bugün bulunduğumuz yerden geriye bakınca görülüyor, o zamanlar kimse bunun farkında bile değildi.

Bir yanda geçmişinde Türkiye İşçi Partisi deneyi yaşayan veya o çevrelerden gelenler, yani işçi sınıfı ve sosyalizmin ilk şekillenmede belirleyici olduğu insanlar; diğer yanda Yön hareketi ve TMTF olayları gibi yerlerden gelenler yani daha ziyade Milli Kurtuluş ve Anti Emperyalizm motifi önde olanlar.

Bu farklılık, bu örgütün iki karargahında da görülürdü. Bir yandan Tünel’de 27 Mayıs’tan sonra, bir takım ilgisiz örgütler bir araya getirilerek kurulmuş TMGT (Türkiye Milli Gençlik Teşkilatı) kullanılırdı. TMGT’nin CHP, tabii senatörler (yani cuntalar), İlhan Selçuk, Doğan Avcıoğlu gibilerle bağlantıları vardı. Cağaloğlu’ndaki Merkez ise, İsmet Demir’in Yapı İşçileri Sendikası (YİS) idi. Mihri Belli’nin çıkardığı Türk Solu da aynı binanın yine bu sendika tarafından verilmiş alt katında çıkıyordu. YİS ise daha ziyade Hikmet Kıvılcımlı’nın damgasını taşıyordu. İsmet Demir’in bize verdiği üst kattaki odada, Kıvılcımlı’nın küflenen kitaplarının üzerinde yatıyorduk. Bir sene sonra, o büyük işçi olaylarının ardından o üzerinde yatıp yüzüne bile bakmadığımız kitaplar hızla tükenecek, büyük bir açlıkla okunacaktır.

Devrimci Öğrenci Birliği, TMGT’ye egemen olan çevrelerin hoşuna gitmeyen işler yaptığında oralardan dışlanır YİS’e sığınırdı. Devrimci Öğrenci Birliği içinde, insanlar her iki tarafa da giderler iki tarafı da kullanırlardı ama, zamanla farklı mekanlarda yoğunlaşmalar da vardı. YİS’de daha ziyade TİP’li geçmişi olanlar ve İşçi sınıfına gitmek, ezilen insanlarla bağlar kurmak gibi kaygısı olanlar yoğunlaşırken, TMGT’de daha ziyade, diğerleri yoğunlaşıyordu. Zaten daha sonra da, YİS’e takılanlardan THKO’nun İstanbulluları ya da DÖB’lüleri ve Doktorcu olanlar çıkmıştır; TMGT’ye takılanlar ise genellikle Mihri Belli’nin etrafını oluşturmuşlardır.

402

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Tekrar belirteyim ki, bu öyle kesin bir ayrım değildi, belli belirsizdi.

Tıpkı bir bulutsudan ilerde farklı gezegenleri oluşturacak ilk yoğunlaşmaların başlaması gibidir. Yoksa her iki taraf ta diğerine gidiyordu.

Eğer sembolik isimlerle konuşmak gerekirse, Deniz ve Cihan YİS ekibinden, Mustafa Gürkan (ki şimdi adı unutulmuş bu insan o zamanlar Deniz kadar ve hatta bazen Deniz’den de etkiliydi ve Deniz’in arkadaşıydı aynı zamanda) TMGT ekibindendi. Tabii ben de ilk örgütlü siyasi yaşama TİP Karşıyaka ilçesinde başlamış bir insan olarak zaten YİS takımındandım.

Tahmin edilebileceği gibi Kürt Sorunu veya Milli Mesele konusunda bu iki takımın o zaman net olmayan farkları vardı. Bu fark daha ziyade bir vurgu farkı gibi görülüyordu.

Bu manzarada Deniz Gezmiş’in çok özel bir durumu vardı. Deniz hem Türkiye İşçi Partisi’nden geliyordu, hem de TMTF olaylarından ve diğer çevrelerden. Yani Deniz, bu iki farklı geleneği de şahsında birleştirmişti.

Bunları niçin belirtiyorum? Çünkü Devrimci Öğrenci Birliği, bugün genel­likle, sadece Milli Kurtuluşçu ve MDD’ci olarak tanımlanmakta, onun örneğin Kürtlerle ve işçilerle ilişkilerinin özellikleri görmezden gelinmektedir. Buna bir yandan o zamanki FKF’lilerin ihtiyacı vardır, o zaman MDD’cilerin ne kadar sınıftan uzak olduğunu, dolayısıyla kendi konumlarını haklılaştırabilmek için. Diğer yandan, o günün MDD’cileri de bugün Batı Çalışma Grubu’yla çalışıyorlar; 28 Şubat’ı destekliyorlar; hasılı şimdiki İlhan Selçuk veya Doğu Perinçek gibilerin konumunda bulunuyorlar. Bunların da aynı şekilde geçmişlerindeki Kürtlükle ve sosyalizme ilgili şeyleri unutma ve tarihi bugün bulundukları yerden yazma ihtiyacı vardır.

Böylece o zamanın bölünmesindeki iki taraf da, farklı gerekçelerle benzer bir resmi ilettiklerinden, yeni kuşakların kafasında o döneme ilişkin gerçekle ilgisi olmayan bir tablo oluşmaktadır. İki taraf da, gerçeğin aynı tek yanına vurgu yapmaktadır farklı gerek­ çelerle, burada bu unutulmuş yana ağırlık vermek gerekiyor. Zaten bu unutulmak istenen halka olmadığı takdirde kendi düşünsel evrimimi de açıklayamam. Şunu belirteyim, bugün geriye baktığımda, Devrimci Öğrenci Birliği gibi, antiemperyalizm vurgulu ve o zaman bile beni rahatsız eden milliyetçi vurgular taşıyan bir örgütün üyesi olarak, Kürt sorununu kavramamda, ya da Kürt sorunundaki sonraki tavırlarımda Deniz Gezmiş’in çok önemi olduğunu fark ediyorum. Yaşarken bunun farkında değildim. Şimdi geriye bakınca görüyorum. Ama onun kadar ilginç olan diğer nokta, Deniz’in bu etkisinin aslında, Kıvılcımlı’nın etkisi olduğudur. Kıvılcımlı Deniz aracılığıyla bir etkide bulunmuştur. Hem o dönemin öğrenci olaylarına, hem de 403

Demir Küçükaydın

bizzat bu satırların yazarının evrimine. Kıvılcımlı’nın bu bilinmeyen etkileri çok önemlidir ve ilerde yeri geldikçe bununla sık sık karşılaşılacaktır.

Bu ayrı bir yazı gerektirecek bir konudur da.

Deniz’in bütün o dönemde İstanbul’daki öğrenci önderlerinden ve bizim DÖP çevresindekilerden en önemli farkı, onun Kürtlerle Kürt olarak ilişki kurmasıydı. Ve bunu politik bir mücadele içinde yapıyordu. Deniz, Kürtlerle Kürt olarak, ayrı bir özne olarak ittifak yapan İstanbul’daki ilk önderdir. Ve kanımca bu sadece mücadelenin baskısından ve gerekleri ile açıklanamaz. Deniz’de bu konuda, yaygın olandan çok daha farklı bir formasyon bulunuyordu.

Bu farklılık daha ilk İşgal Komitesi İcra Konseyi’nde bile görülebilir.

Bir Kürt Milliyetçisi olan Kemal Bingöllü bu komitededir. Saldırılara karşı hep Kürtlerin silah gücü yardıma gelmiştir. Önce şunu bilmekte fayda var. Devrimci Öğrenci Birliği olarak, İstanbul Üniversite’sine egemen olmamız, faşistlerle bir seri fiziksel kavgaları gerektirmiştir. Önce onlar üstündü, sonra denge sağlandı ve en sonunda kelimenin tam anlamıyla onları Bakırcılar Çarşısı’na döktük. Ancak bütün bunlarda, Kürtlerle ittifak yapılmıştır. Bu ittifakı örgütleyen ve oluşturan kişi de Deniz Gezmiş’ti. İstanbul’da, sanırım Kürt tevkifatına dayanan bir Kürt Milliyetçisi çevre bulunuyordu. Bu çevrenin kimi öğrenciler ve yurtlarda, özellikle Diyarbakır yurdunda belli bir etkisi vardı. Bu çevre genellikle Süleymaniye camii civarındaki bazı kahveleri karargah olarak kullanıyordu. Deniz’in bunlarla sürekli bir ilişkisi ve diyalogu vardı. Bu diğer devrimcilerde bulunmayan bir özellikti.

Dikkat edilsin, henüz devrimci öğrencilerin çoğunun kafasında Kürt sorunu diye bir sorunun bile olmadığı bir dönemde Deniz onları ayrı bir özne olarak kabul edip, onlarla öyle ilişki kuruyordu.

Daha önce de belirtildiği gibi, devrimcilerin büyük çoğunluğu Kürt ve/veya Alevi idi. Ama devrimci harekette bu kimlikle yer almıyorlardı, sosyalist veya devrimci diyorlardı kendilerine. Ama çok küçük de olsa İstanbul’da sosyalizme sempati duysa da kendini Kürt olarak tanımlayan bir grup vardı, özellikle Diyarbakır yurdu çevresinde, Deniz, bunlarla ve bu kimlikleriyle ilişki kuruyordu. Bu o dönemde başkasında görülen bir özellik değildir İstanbul’da.

Peki, nereden geliyordu Deniz’in bu özelliği. Kanımca Hikmet Kıvıl­ cım­lı’dan. Deniz TİP Üsküdar, ilçesinde çalışmış, Hikmet Kıvılcımlı’yla da bu dönemde tanışmış ve hatta Kıvılcımlı’yı TİP üyeliğine tavsiye etmişti. Kıvılcımlı ile birçok kereler onun muayenehanesine gidip konuşmuştu.

404

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bizlere sık sık “eski tüfeklerin” hikayelerini anlatırdı, muhtemelen çoğunluğunu Kıvılcımlı’dan duyduğu.

Kişisel kanım odur ki, Kürt sorunundaki bu hassasiyet, bu olağan dışı tavır başka türlü açıklanamaz. Yoksa Deniz de diğerlerinin çoğu gibi bir memur çocuğuydu ve hiç ulusal veya dinsel baskıyı yaşamamıştı. Onun bu farkının tek izahı Hikmet Kıvılcımlı ile olan ilişkisi olabilir. Kendi kişisel deneyimim de bunu kanıtlar niteliktedir. İlk kez gittiğim açık oturumlardan birinde Kürtlerin ayrı bir ulus olduğunu, beş on dakikalık bir konuşma içinde bize anlatan Kıvılcımlı’nın, kendisini önceden defalarca ziyaret eden, saatlerce onunla konuşan Deniz Gezmiş ve arkadaşlarına bu konudan uzun uzun söz etmemesi olanaksızdır.

Yani Deniz’in bu konudaki esnekliğinin ve hassasiyetinin ardında Kıvıl­ cımlı vardı. Kıvılcımlı ise daha 1930’larda “İhtiyat Kuvvet Milliyet” isimli kitabı yazıp, Türk solunun anca 1970’lerde tartışıp çoğunluğunun hiç bir zaman kabul etmediği, Kürtlerin ayrı örgütlenmesi, Kürdistan’ın sömürge olduğu gibi tezleri savunmuştu.

Dolayısıyla Kürtlerin ayrı bir ulus olduğu, onların ayrı bir özne olarak var oluşu gibi Türk solunun büyük bir bölümünün hala kabul etmediği görüşleri, farkına bile varmadan, bilinçsiz ve kendiliğinden bir şekilde, büyük bir iç hesaplaşma yaşamadan pratik içinde kabul edişimin ardında, Deniz dolayımıyla Kıvılcımlı olduğu kanısındayım.

Ancak bunu ancak bugün bir var sayım olarak ileri sürebiliyorum, yoksa o dönemde böyle olduğunun farkında değildim Bu varsayım yanlış ise de sonuç değişmez, Deniz’in benim ulusal sorundaki evrimimde belirleyici bir etkisi olduğunu düşünüyorum, bunu da bugün düşünüyorum, yaşarken, hatta ondan sonraki yıllarda farkında değildim. Bu farkına varışım ve bu konunun üzerine düşünmem, bundan bir kaç yıl önce, Deniz’in son sözleri vesilesiyle yazdığım bir yazıyla başladı.

Politik Kürtlerle ilişkimi, onlara ilişkin gözlemlerimi, ilk izlenimlerimi düşündüğümde, hep kafamda Deniz ile birlikte olduğum sahneler canlanıyor.

Bir kaç kere silah işleri için Diyarbakır yurduna gidişimiz; Bir kaç kez Süleymaniye’de Kürt milliyetçilerinin gittiği bir kahveye gitmemiz; FKF’deki bir toplantıda, karşı tarafın bize karşı Kürtleri kışkırtmak istemesi ve Deniz’in Biz Kürtlerin kendi kaderini tayin hakkını savunuyoruz diyerek, provokasyonu boşa çıkarması ve planı tersine döndürmesi, Kürt arkadaşlarla birlikte toplantıdan sonra toplu halde çıkışımız; Çınaraltı’nda Diyarbakır’dan gelmiş, terzi iki TİP’li ile Deniz’in konuşmaları. Di­yar­ bakır’dan gelmiş bu kişilerden birinin Mehdi Zana olduğunu sanıyorum.

Bu, Deniz’in farklılığının Kürtlerce de bilindiğini, bunun farkında oldukla405

Demir Küçükaydın

rını da gösterir. O zaman devrimci çevreler dışında pek tanınmayan Denizle görüşmek istemeleri ve görüşmeleri anlamlıdır. Belli belirsiz hatırladığım bütün bu sahnelerde Deniz var. Bunlar aynı zamanda o dönemden Kürtlere ilişkin olarak hatırladığım tek sahneler.

Bir sahne daha var. Mihri Belli’nin, Teknik Üniversite’nin yemekhanesinde ulusal sorun konusunda verdiği daha sonra yanlış hatırlamıyorsam Millet Gerçeği başlığıyla yayınlanan konferans.

Evet, Kürtlerin ve Kürt sorunun bir şekilde farkına varmıştım, kendiliğinden, bilinçsizce ama hala Türk olduğumun farkında değildim.

31 Mayıs 2001 Perşembe (Bu yazı bölümler halinde yazılıyordu ve burada yarım kalmış.

18 Temmuz 2008 Cuma)

406

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Demokratik Cumhuriyet Nedir?

Sosyalistler Tarafından Savunulabilir mi? (“Ankara’dan Komünistler”e Cevap)

Dünyada ve Türkiye’de sosyalistlerin programlarının ne olması gerektiği konusunda uzunca bir süredir yazıyoruz. Aşağı yukarı her yazıda, Türki­ ye’deki sosyalistleri, Program, Strateji, Taktikleri bakımından eleştiriyoruz ve karşı görüşlerimizi sunuyoruz. Bu yazıların sosyalistler arasında geniş bir kesim tarafından sessizce izlendiğini de bir çok doğrudan veya dolaylı gözlemden veya anlatılanlardan seziyoruz.

Ama garip bir şekilde, ortalıkta bir sessizlik vardı. Şimdi ilk defa bir doğrudan eleştiri geldi. Bu eleştiriyi “Ankara’dan Komünistler” yazmışlar ve yazılarımızla ilgili bütün eleştirileri topladığımız “Yazılar ve Yankıları” forumuna asmışlar. Eleştirinin Başlığı: “ ‘Demokratik Cumhuriyet Projesi’ Savunulabilir mi ya da Mümkün müdür? “ (29 Ocak 2002) Bu eleştiriyi görüşlerimizi daha açık ve anlaşılır olarak açıklayabilmek için bir vesile ve temel olarak alacağız. Ancak, aynı foruma astığımız kısa notta da belirttiğimiz gibi. Eleştiriler büyük ölçüde yanlış anlamalara dayanmaktadır. Ama yanlış anlamalar da, hem uluslar arası sosyalist hareketin tarihinin yeterince bilinmemesinden, hem de bizim görüşlerimizin arka planının bilinmemesinden kaynaklanmaktadır.

Bu yanlış anlamaları minimuma indirmek bakımından, yine sayfamızdan geçilen “Programatik Yazılar”ın okunmasını öneririz. Ancak bundan 407

Demir Küçükaydın

sonra yazdıklarımızın ne anlama geldiği anlaşılabilir. Yanlış anlama ve çarpıtmalardan arınmış olarak doğrudan söylenenlerin kendisiyle ilgili bir tartışmaya girilebilir. Şimdi aşağıdaki satırlarda bu arkadaşların eleştirilerine elimizden geldiğince, ister istemez o yanlış anlamalara da girerek ve onları düzelterek girmeyi deneyeceğiz. *** Önce Demokratik Cumhuriyet konusunda bazı yanlış anlama ve bilgilerden yola çıkmak gerekiyor.

Değerli eleştirmenler eleştirilerine şu cümleyle başlıyorlar: “Yazılarınızı belli bir süredir takip etmekteyiz. Genel olarak PKK’nın çizmiş olduğu “Demokratik Cumhuriyet” programını destekler nitelikte yazmanız, Türkiye’deki sosyalistlerden önemli bir farkınızı oluşturmakta. (. . .)”

Evet doğru, biz de hemen hemen bütün yazılarımızda, Türkiye’deki sosyalistleri, Demokratik Cumhuriyet acil programını savunmamakla eleştiriyoruz bir bakıma. Pozisyonumuzun diğerlerinden farklılığının, başka bir grup tarafından da belirtilmesi gerçek durumu yansıtmaktadır. Ama bu farklılığın nereden geldiği bilinmemektedir, çünkü “PKK’nın çizmiş olduğu “Demokratik Cumhuriyet” programını destekler nitelikte yazmanız” ifadesi bu bilmeyişi bir şekilde açığa vuruyor.

Burada bilinmeyen şudur. Biz Demokratik Cumhuriyet programını, PKK bu programı savunmadan önce de savunuyorduk. Bunu Türk sosyalistlerinin savunması gerektiğini söylüyor ve onlara karşı savunuyorduk.

Ve yine bu programın dayandığı mantıktan hareketle, bunun aynı zamanda ezilen ulusun hareketinin programı olması gerektiğini, yani Kürt ulusal hareketinin savunması gerektiğini de savunuyorduk. Bu tavır, şimdi olduğu gibi, o zaman da Türk Sosyalistleri içinde istisnai idi ve biz bu tavrımızın istisnai olduğunu da biliyor ve yazıyorduk.

Bu bakımdan PKK’nın Demokratik Cumhuriyet Programını, en kötü koşullarda ve belli belirsiz ifade edildiği andan itibaren, hiç bir tereddüt göstermeden savunmamız ve Türk solunun neredeyse tamamının bu programı reddetmesi de rastlantı değildir ve bizim bakış açımızdan her şey yerli yerindedir.

Türk sosyalistleri, Marksizm’in bu unutulmuş yanlarını, bilmedikleri için karşı çıkmaktadırlar; PKK Duvarın çöküşüyle Stalinizm’in bukağılarından kurtulduğu ve yükselen bir kitle hareketine dayandığı için, onu ken408

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

di pratiğinin zorlamasıyla yeniden keşfetmektedir. Bu çakışma rastlantısal olmadığı gibi, derin sınıfsal ve yöntembilimsel kökleri vardır.

Bizim açımızdan, PKK’nın Demokratik Cumhuriyet parolasını savunması, “Bizim dediklerimize gelmesi”dir. Bunu elbette tırnak içinde yazıyoruz.

Yıllardır yazdıklarımızın, küçük bazı çevreler dışında kimseye ulaşmadığını, ulaşanların okumadığını, okuyanların anlamadığını biliyoruz. Kürt hareketi, bu programı, bizim her türlü etkimizden bağımsız olarak kendisi buldu.

Bu, bizim bakış açımızdan, adeta mucizevi denebilecek bir gelişmedir.

Nasıl oluyor da Kürt Ulusal Hareketi, çok daha elverişsiz teorik ve ideolojik bir hareket noktası, kültürel ve sınıfsal temeli olmasına rağmen, bizim yıllar önce klasik Marksizm’i kavrayış sürecimiz içinde, tamamen teorik çıkarsamalar yoluyla, bulduğumuz demeyelim ama, adeta yeniden keşfettiğimiz ve unutulmaktan kurtarmaya çalıştığımız şeyi tamamen başka bir yoldan buluyor?

Bizim açımızdan açıklanması gereken esas sorun budur. Çünkü burada bizim görüşlerimize gelmek gibi görünen aslında Marksizm’in otantik programatik sonuçlarına yeniden bir yakınlaşmadır.

Burada yükselen bir hareketin, ulusal da olsa yükselen bir harekete bağlılığın ve onun ifadesi olmanın, o harekete nasıl bir teorik dinamizm ve açıklık kazandırdığı görülmektedir. Kürt hareketi, bütün ideolojik, kültürel ve sınıfsal handikaplarına rağmen bunu başarmaktadır. İlginç olan budur.

Ama Stalinistlerin bir bakış açısından, Kürt hareketinin buna gelmesi, onların Marksizm diye bildikleri Stalinist kavram sisteminden uzaklaşma ve burjuva aydınlanmasının kavram sistemine bir yönelme ile birlikte gerçekleştiğinden, onlar bunu Marksizm’e bir yaklaşma değil, ondan bir uzaklaşma olarak görmektedirler.

Açıktır ki burada bizle, yakın zamana kadar PKK’yı desteklemiş Stalinist ama radikal Türk sosyalistleri arasında sadece Demokratik Cumhuriyet konusunda farklı bir programatik tavır alış yok; PKK’nın değişiminin de yüz seksen derece zıt değerlendirmesi söz konusudur.

Ne var ki, PKK’nın bu “bizim görüşlerimize gelmesi”, sadece Demokratik Cumhuriyet konusuyla da sınırlı değil. Örneğin, Özgür Politika’da ilk yazmaya başladığımız sıralar, Çin, Hint, Akdeniz uygarlıkları ile ilgili olarak yazdıklarımız, aynen Öcalan’ın, “Sümer Rahip Devleti’nden Halk Cumhuriyetine Doğru” kitabında tartıştığı konulardır.

Benzer sonuçlara teorik ilgi alanları konusunda da rastlanılabilir. Kapi­ talizm öncesi uygarlıklar tarihi ile bugünün programatik sorunları arasında 409

Demir Küçükaydın

bir bağ kurmak, Kıvılcımlı ve yine o gelenekten beslenen bizim gibi bir kaç kişi dışında kimsenin kafa yormadığı, biraz fantezi veya beyin jimnastiği gibi görülen şeylerdi. Ama örneğin Abdullah Öcalan ve Kürt hareketi bu konulara kafa yormaya başlamış bulunuyor. Ve tıpkı Demokratik Cumhuriyet konusunda olduğu gibi, bu tamamen bizim teorik veya ideolojik bir etkimizden bağımsız olarak gerçekleşiyor. Ve bütün Türk Solu, Öcalan’ın son savunmasını tıpkı Demokratik Cumhuriyet parolası gibi suskunluk ve alayla karşılarken, bu savunmayı heyecanla karşılayan ve çok önemli bulan belki de tek Türk sosyalisti olmamız da bir rastlantı değil.

Bütün bunlar bir rastlantı değildir, çünkü büyük teorik genellemeler ve metodolojik sorunlar ile, kitlelerin büyük tarihsel eylemleri arasında her zaman çok derinden işleyen güçlü bir bağ vardır. *** Önce bu Demokratik Cumhuriyet Programını ya da Parolasını PKK’dan yıllarca önce savunduğumuza dair bir kaç kanıt gösterelim. Bu kanıt olan cümleler ayrıca konunun anlaşılmasını da kolaylaştırıcı bir işlev görürler.

1986 yılında, İsveç’te Orhan Kotan, Kürdistan Press diye bir gazete çıkarmaya başlamıştı. Bu gazete için bir çok kişinin yanı sıra bizden de yazılar istemişti. Biz de egemen ulustan bir sosyalist olarak, ezilen ulusun mücadelesine karınca kaderince bir katkıda bulunmak için, düzenli olarak yazacağımızı bildirmiş ve dört beş makale yazıp yollamıştık .

Bu makalelerin bir kısmı gazetede yayınlandı ve bir kısmı da yayınlanmadı ve bir daha da bizden yazı istenmedi.

Yazı istenmemesinin iki nedeni vardı.

Birisi, tesadüfen o sıra İsveç’e yaptığımız bir seyahatte Orhan Kotan’la tanışmamız ve konu PKK’ya geldiğinde, onun PKK’nın CIA ve MİT tarafından yaratılmış ve yönlendirilen bir örgüt olduğu yargılarına karşı çıkmamızdı. Bu oldukça sert tartışmadan sonra araya zaten belli bir soğukluk girmişti.

Ama bundan önce de zaten gönderdiğimiz yazılarla ilgili bir memnuniyetsizlik hissetmiştik. Bunun nedeni, tam bu Demokratik Cumhuriyet konusuydu. Bu yolladığımız yazılarda, Kürt Ulusal Hareketine de, Demokratik Cumhuriyet programını ve buna uygun bir stratejiyi öneriyorduk. Bu önerimiz hiç hoşa gitmemişti ve işin ilginci, tam şimdi Türk sosyalistlerinin de Demokratik Cumhuriyet’i anlamadığı gibi hiç anlaşılmamıştı ve karşı çıkılmıştı.

Lokman Polat imzasıyla bir Kürt, bu anlayışın Kürtlerin Kendi Kaderini Tayin hakkını reddettiğini iddia ediyordu. Ona da biz bir cevap yazmıştık; 410

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

yanlış hatırlamıyorsak bu cevabımız da yayınlanmamıştı. Ama bu gibi durumlarda her zaman olduğu gibi bize yazılarımızın içeriğinden dolayı yayınlanmadığı söylenmemiş, “çok uzun olduğu”, “polemiğe yol açtığı” gibi gerekçeler gösterilmişti. Şimdi müsaade ederseniz. O yazıda, hiç bir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde Demokratik Cumhuriyet’i bir program olarak açıkça belirttiğimiz bölümleri aktaralım.

Aynen şöyle yazıyorduk “Kürdistan Kurtuluşunun Sorunları” başlıklı makalede: “Kürdistan sosyalistleri ve proletaryası, bağımsız bir Kürt devleti için değil, ama Demokratik bir Cumhuriyet, bir tek köyün bile kendi kaderini tayin hakkının engellenemeyeceği gerçekten demokratik bir cumhuriyet için savaştıkları takdirde, belki Kürt burjuvazisini kaybedeceklerdir ama çok daha büyük güçleri kazanacaklardır.

Ulusal Kurtuluş, bunun otomatik yan ürünü olacaktır” Bu makaleye Lokman Polat’ın yaptığı eleştiriye yanıt olarak yazdığımız yazıda da, açık açık bu yaklaşımın Türk ve Kürt solunca bilinmediğini de belirtiriz ve konuyu şöyle açıklarız: “L. Polat’ın eleştirisine konu ettiği yazının temel tezi şöyle ifade edilebilir: “Kürt Ulusu bağımsızlığını elde edebilmek için, bağımsızlıktan daha fazla bir şeyler için savaşmalıdır.” ya da başka bir ifadeyle: “Kürt ulusu, kendini ulusal baskıdan kurtarmak için, kendini ezen ulusların ezilenlerini de kurtarmaya kalkmalıdır.”

Bu “Daha fazla bir şey” de yazıda şöyle somutlanmaktadır: “Kürdistan sosyalistleri ve proletaryası. bağımsız bir Kürt devleti için değil; ama demokratik bir cumhuriyet, bir tek köyün bile kendi kaderini tayin hakkının engellenemeyeceği gerçekten demokratik bir cumhuriyet için” savaşmalıdırlar. Yazının diğer bölümleri bu fikrin gerekçelendirilişi ve taşıdığı potansiyellerin sergilenişidir.

Okuduğunu biraz anlayan herkes için, yukarıdaki önermelerden, L. Polat’ın iddia ettiği türden, Kürtlerin ayrılma hakkını ya da Kürt ulusal kurtuluş savaşını inkar etmek ya da küçümsemek gibi bir anlam çıkmaz. Aksine, yukarıdaki önermeler, Kürt Ulusal Kurtuluş Hareketinin hangi strateji ve programla başarıya ulaşabileceği sorununu tartışmaktadır. Yukarıdaki önermeler, Kürt Ulusal Kurtuluş Hareketinin küçümsediği açısından değil, ama belki, bu harekete, potansiyellerinin ve limitlerinin üstünde devasa görevler yüklediği, 411

Demir Küçükaydın

Köylülüğün ya da Ulusal Kurtuluş Hareketlerinin devrimci potansiyelini abarttığı için eleştirilebilir. Yazıyı yazarken, okuduğunu anlayan bir okuyucunun, tezleri bu açıdan tartışması gerektiğini düşünmüştüm.

Bu yaklaşım oldukça yenidir ve ne Türk ne de Kürt solunda ortaya atılıp tartışılmamıştır. Yeni olan yanını göze batırmak için bir kaç örnek verelim.”

Bu örnekleri verdikten sonra Demokratik Cumhuriyet’i açıklamak için de şunları yazmışız: “L. Polat, “Demokratik Cumhuriyet” derken neyi dediğimi anlamamıştır. Eleştirisinin bir yerinde, yukarıda da aktardığım Demokratik Cumhuriyet ile ilgili satırlarımı aktarıyor, ama, bizim “demokratik cumhuriyet” sözcüklerinden sonra virgül koyarak, bu konuda çok yaygın yanlış anlamalara olanak vermemek için eklediğim cümleyi çıkararak. L. Polat’ın aktarırken çıkardığı cümlecik şudur: “bir tek köyün bile kendi kaderini’ tayin hakkının engellenemeyeceği gerçekten demokratik bir cumhuriyet.”

Niçin böyle bir cümleciğe gerek gördük? Çünkü bu fikir, gerek Kürt gerek Türk soluna son derece yabancı ve Marks-Engels-Lenin’in hemen hiç anlaşılamamış bir yanını ortaya koyuyor. Çünkü, bu fikirden hareketle, bağımsız bir devletten öte bir şeyler için savaşmak gerektiği çıkarsamasını yapıyorum.

Kürt ve Türk solunda Kendi Kaderini Tayin Hakkı, ancak ulus olunca sahip olunabilecek bir şey olarak anlaşılmış ve Kürtlerin bağımsız devlet kurma hakkını savunmak için hep Kürtlerin bir ulus olduğu kanıtlanmaya çalışılmıştır. (Burada kasıtlı çarpıtmalara imkan vermemek için Kürtlerin bir ulus olduğunu açıkça belirtelim.)

Ama sorunun bu şekilde koyuluşu tersinden, ulus olmayan, tarihsel, coğrafi, sosyolojik ya da psikolojik olarak kendine ulus olduğuna dair bir sertifika bulamayan bir topluluğun ayrılma ve bağımsız bir devlet kurma hakkından söz edilemeyeceği varsayımını içerir.

Tartışmayı yeniden başlatmak, ama bir üst düzeyde başlatmak ve ilerde çok gerici sonuçlar doğuracak bu varsayımın yanlışlığım göstermek için, iddia ediyoruz ki: ayrılma hakkı için ulus, milliyet vb., olmak gibi bir önkoşul yoktur ve olmamalıdır. Bu, Marks-Engels-Lenin’in Demokratik Cumhuriyet ve Ayrılma Hakkı anlayışıdır. Gerçek demokratik cumhuriyette, isteyen köy, mahalle, ya da bölge halkı, istediği takdirde derhal ay412

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rılabilmeli ve bunu engelleyecek ne hukuki, ne idari bir mekanizma olmamalıdır. Örneğin Lenin, Devlet ve İhtilal’de Engels’ten alıntı yapıyor: “O halde, merkezi cumhuriyet. Ama, l798’de kurulmuş, imparator­ suz imparatorluktan başka bir şey olmayan bugünkü Fransız Cum­ hu­riyeti anlamında değil. l792’den l798’e kadar, her Fransız ili, her komün (Gemeinde), Amerikan modeline göre, tam idari özerkliğine sahipti; bizim de aynen sahip olmamız gereken şey budur. Bu özerk­liğin nasıl örgütlenebileceğini ve bürokrasiden nasıl vazgeçilebileceğini, Amerika ve Birinci Fransız Cumhuriyeti bize göstermiş bulunuyor.” (s. 95) Ve Lenin’in konuya ilişkin yorumu: “Engels bakımından, merkeziyetçilik, ‘komünler’ ve bölgelerin devlet birliğini tamamen kendi arzularıyla (abç) savunmaları şartıyla, her türlü bürokratizm ve her türlü yukarıdan ‘buyurma’yı söz götürmez biçimde ortadan kaldıran geniş bir mahalli idari özerkliği asla bertaraf etmez” (s. 95) Ne yazık ki, ne Kürt ne de Türk sosyalistleri, bugüne kadar, kendi kaderini tayin hakkının ulus olma koşuluna bağlanamayacağı seklindeki bu anlayışa hiç değinmemişlerdir. Türkler açısından böyle bir program, otomatikman Kürtlerin bağımsız devlet kurma hakkı demektir, Kürtler için de aynıdır. Ve böyle bir programın, bağımsız bir Kürt devletine karşı olması diye bir şey söz konusu değildir. Otomatikman bunu da içerir.

Böyle bir programı savunmakla, sadece Kürtlerin ayrı devlet kurma hakkı değil, ama aynı zamanda, Kürt Kurtuluş Savaşına, kendilerini ezen ulusların emekçilerini de kurtarma görevi yüklenmiş olur. Ama böyle bir program, bağımsız bir devlet kurma hedefinden farklı bir şeydir. Bağımsız bir devlet kurma programı, bu devletin alabileceği somut biçimleri ele almaz. Ama sadece bu da değil, bağımsız bir devleti de güçleştirir.

Bir köyün bile isterse ayrılabileceği ve her türlü topluluğun kendi özgür iradeleriyle birleştikleri bir Demokratik Cumhuriyet ne gibi devrimci potansiyeller taşımaktadır?

Ezen Uluslar Açısından: Kürt Ulusal Kurtuluş Hareketi, böyle bir programı savunan bir öncülüğe sahip olduğu takdirde, ezen ulusun ezilenlerini aktif olarak yanına kazanabilir ve programı uğruna mücadele için örgütleyebilir. Çünkü böyle bir program, aynı zamanda, ezen ulusların bürokratik, militer devlet cihazlarının parçalanmasıyla gerçekleştirilebilir.

413

Demir Küçükaydın

Böyle bir program, ezen uluslar tarafından ezilen diğer ulusları da yanına kazanabilir. Örneğin İran’da Azeriler de ezilen bir ulusturlar. Ama bağımsız bir Kürt devleti hedefi, Azerileri, Kürt Devleti uğruna mücadeleye sevk etmez, ama Demokratik Cumhuriyet, onların mücadelesini de ateşleyip, ivmelendirebilir.”

Bütün bu uzun alıntılarda, (1) Demokratik Cumhuriyet’in hem Kürt Ulusal Hareketinin hem de Türk İşçi ve emekçilerinin programı olması gerektiği söylenmekte; (2) `Bunun klasik ve tahrif olmamış, unutulmuş bir Marksizm’in yaklaşımı olduğu belirtilmekte; (3) ve nihayet bunun Türk ve Kürt solunca bilinmediği, onlar için yeni olduğu da tekrar tekrar ifade edilmektedir. (4) Ve nihayet Azeriler örneğiyle bu programın bölgedeki demokratikleştirme potansiyelleri ima edilmektedir. Özetle, biz Demokratik Cumhuriyet’i PKK’nın ortaya attığı bir program olduğu için savunmuyoruz, Marksizm bunu gerektirdiği için ve yıllardır savunuyoruz.

PKK Türk ve Kürt sosyalistlerinin savunması gereken programı savunmaya başlamış bulunuyor. Ve bunu yaparak aslında klasik tahrif edilmemiş ve unutulmuş Marksizm’in önerisine de uygun davranıyor. Demokratik Cumhuriyet parolasının niçin sosyalistlerce savunulmaması gerektiği, aslında Türk ve Kürt Marksistlerinin kanıtlaması gereken bir tezdir. *** Yukarıda alıntı yapılan ve Kürdistan Press’te çıkan yazıların tarihi 1986’dır.

Ancak bizim bu Demokratik Cumhuriyet programına ulaşmamız, çok daha eskilere, Vatan Partisi içindeki tartışmalara ve o sırada Türkiye’deki radikalleşmeye bağlı olarak yaşadığımız hızlı teorik evrime kadar gider.

Bu küçük partideki tartışmalar Türk solunca bilinmez kalmıştır ama, aslında nitelikleriyle, Kürt hareketinin bugün yaşadığı evrime benzer bir karakter gösterirler.

1970’li yılların sonundaki radikalleşme dalgası, bütün burjuva sosyalist partilerde radikal kanatların oluşup kopuşmasına yol açmıştı: TİP’ten, Sosyalist İktidar çevresi, yani Yalçın Küçük ve Metin Çulhaoğlu koptu.

TKP’den İşçinin Sesi ile Yörükoğlu (Nihat Akseymen), TSİP’ten TKP(B) ile İbrahim Seven .

Birbiriyle ilgisiz gibi görünen bu bölünmeler, aslında Türkiye’de radikalleşmenin yansımalarıydı ve işçi hareketinin burjuvazinin kuyruğundan kopup radikal demokrasi ile ittifak aramaya yönelmesinin ifadesiydi. Bütün 414

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bu hareketler kendi geleneklerine uygun varsayımlar veya çıkarsamalarla, radikal hareketlerle ittifaklara yöneliyorlardı.

(PKK da bu dönemin ürünüdür, aynı radikalleşmenin Kürdistan’daki yan­sımasıdır. Bu bölünmelerle, “Apocu”ların ortaya çıkışının aynı döneme rastlaması rastlantı değildir. Rızgari de yine aynı radikalleşmenin bir yansıması olarak Stalinizmle kopuşma eğilimleri gösteriyordu bu sırada ama mantık sonuçlarına ulaşmaktan korkuyordu.) İşte, Vatan Partisi’nde de aynı dönemde benzer bir bölünme oldu ve burada da bizler radikal kanat olarak koptuk. Tek fark, kongrede çoğunluğu sağlayan biz olduğumuzdan tesadüfen resmi partinin bizde kalmasıydı.

Diğer taraf Sosyalist Vatan Partisi’ni kurdu.

Bu bölünmede, radikal kanadın teorik tezlerini ve yaklaşımlarını biz formüle etmiştik . Bütün bu metinler o zaman Kıvılcım dergisinin sayfalarında yayınlanmıştı. Farklı görüşler parti yasallığı içinde ve kamu oyu önünde açıkça tartışmışlar ve ayrılıkların programatik ve stratejik karakteri nedeniyle aynı partide yer alamayacakları görüldüğünden, kongrede azınlıkta kalan Partiden uygarca ayrılmıştı. Belki de Türk sosyalist hareketinde, açık teorik tartışmaya dayanan ve tam da bütün ayrılık noktaları sistemleştirilmiş ve kamu oyu önünde açıkça programatik ve stratejik ve örgütsel konular tartışarak gerçekleştirilmiş ilk ayrılıktı. (Bugün çoğulculuk bayrağıyla kurulan ÖDP bunun kenarına bile ulaşmış değildir. Hele ilk çoğulcu parti falan oldukları iddiasına ise gülünebilir. Şark’ın ezeli, Tarihi kendisiyle başlatmak hastalığıdır bu.)

Burjuva sosyalist partilerden bu bölünmelerde, radikalizmi temsil eden tarafların hepsi, Stalinizm çerçevesine takılı kalmışlar ve bunu aşama­ mışlardır. Radikalleşmeleri belli bir noktada ve genellikle biçimsel sorunlara takılıp kalmış yöntemsel sorunlara yönelik bir radikalleşmeyle sonuçlanmamıştır. Bunu yapabilen sadece biz olduk. Muhtemelen bunu da Kıvılcımlı’nın sağladığı birikime ve onun bizlere Marksist geleneğin kimi kaynaklarını, Stalinizmin prizmasında kırılmadan aktarmasına borçluyduk. Yani “genlerimizde” daha ileriye gidecek bazı potansiyeller vardı.

Bu farkı ve anlatmak istediğimizi şöyle bir benzetmeyle açıklayalım.

Bir maymun ve insan yavrusu birlikte büyütülmeye başlasalar, ilk bir kaç yıl aşağı yukarı paralel bir gelişim gösterirler, hatta maymun yavrusu başlangıçta insan yavrusundan daha hızlı gelişir. Ancak bir noktada, maymun yavrusun gelişimi genetik sınırlarına toslar, insan yavrusu ise tam da onun başlangıçta yavaş gelişmesine yol açan genetik özellikleri nedeniyle gelişmeye devam eder.

415

Demir Küçükaydın

Burjuva sosyalist partilerde radikalleşenler ve ayrılanların hemen hepsi, “genetik” yani metodolojik sınırlılıkları nedeniyle bir yerlerde takıldı­lar (Çulhaoğlu, Küçük) hatta bir kısmı, Sovyetlerin çöküşüyle birlikte Alevi­ ciliğe (N. Akseymen) veya liberalizme (İ. Seven) doğru gerilediler bile.

Sadece biz, buradan Klasik Marksizm’in yaşayan geleneği diyebileceğimiz “Troçkizm”e, oradan Frankfurt Okulu’na, Yeni Sosyal Hareketler’in problemlerine, Aydınlanma’nın Marksizm içindeki etkilerinin eleştirisine doğru bir evrim gösterebildik.

Bugün bulunduğumuz yerden bu farkın nasıl oluştuğuna bakınca, bunun kaynağında Kıvılcımlı olduğu seziliyor. Yoksa bu isimlerin hiç birisi bizden daha az yetenekli değildi¸aksine bizden çok daha zeki, bilgili ve yeteneklidirler. Kanımızca Kıvılcımlı’nın bize kazandırdığı bir metodoloji var, bu “genetik” özellikleri bağışlayan. *** Bu kısa açıklamadan sonra, Demokratik Cumhuriyet parolasına ilişkin, bunun “Demokratik Cumhuriyet” olarak adını koymadan, Vatan Partisi programı diyerek –ki sonra gösterileceği gibi, Vatan Partisi Programı tamı tamına bir Demokratik Cumhuriyet programıdır– Vatan Partisi içindeki tartışmalarda, “Komisyon Raporu” denen metinde –ki bu metinin neredeyse tamamı bizim kalemimizden çıkmıştı– aynı fikirleri nasıl ifade ettiğimizi aktaralım. (Aşağıdaki satırlar, yukarıda aktarılan Kürdistan Press’e yazılmış yazıda ifade edilenlerin ilk ve değişik, bir küçük partinin kendi özel jargonuna uydurulmuş bir versiyonu olarak da okunabilir.)

“Vatan Partisi programı, tüm ulusların, ezilen ulusun kendi kaderini tayin hakkını şu veya bu yönde kullanabileceği ve kullandığı takdirde de hiç bir baskı ve zorla karşılaşmayacağı bir demokratizmi inşa eder. Hakkın fiilen gerçekleşmesini sağlar. Bu hakkı kullanıp ayrılmayı veya kalmayı bütünüyle o halkın kendi seçimine terk eder.

VP programı, onun tercihini özgürce yapabileceği şartlar sağlar. Ve bu şartlar, ancak VP programının, yani Demokratik Devrim’in gerçekleşmesi ile kazanılabilir.

Bu nedenle, VP Programı ya da Demokratik Devrim, ezilen bir ulusun ayrılma hakkını kullanabileceği demokratizm şartlarını gerçekleştireceği için; ve ezilen ulusun da önünde esas devrimci adım, yakalanacak “ana halka”; kendi kaderini tayin hakkını fiilen kazanabileceği şartlara ulaşmak olduğundan ezilen ulusun da programıdır.

416

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İster ezen, ister ezilen ulustan olsunlar VP programının tüm devrimci mücadelenin hedefi olduğunu ve olması gerektiğini kavramayanlar gerçekte, nice keskin görünürlerse görünsünler özünde reformizmi öne geçiriyorlar, burjuvazinin kuyruğuna takılıyorlar demektir.

Lenin bu konuyu şöyle koyar: ‘“Ulusların Kaderlerini Tayin hakkı” demokratik bir düzeni zorunlu kılar, öyle ki, bu düzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, özel olarak ayrılma sorununu demokratik olmayan yoldan çözüme bağlamak olanaklı değildir.’

VP programı, böyle “demokratik bir düzen” kurar. “Ayrılma sorununu demokratik olmayan yoldan çözüme” bağlamayı, yani ayrılma hakkını engellemeyi; onu kağıt üzerinde bırakmayı OLANAKSIZ KILAR.” (Kıvılcım, Sayı 3, Kasım-Aralık 1978, s. 142-143) Bu alıntılar bize şunu gösterir, aşağı yukarı 1986 yılında Kürdistan Press’e yazdıklarımızı yazmaktayızdır bu 1978 yılındaki Vatan Partisi içindeki tartışmada. Yazıda Vatan Partisi Programı denilen Demokratik Cumhuriyet, hem ezen ulusun sosyalistlerine, hem de ezilen ulusun sosyalistlerine önerilmektedir ve bu öneri aynı zamanda Vatan Partisi’ndeki burjuva sosyalizmiyle bölünmenin programatik temeli, çekirdeği, özüdür.

Tarih 1978. Radikalleşmenin zirvede olduğu nokta. İşçi hareketinin ve Kürt hareketinin gecikmiş radikalleşmesinin başladığı ama aynı zamanda toplumun da yorulmaya başladığı nokta. Bu sosyolojik eğilimlerin, politik ifadelerini Burjuva Sosyalist partilerde radikal eğilimlerin bölünmesiyle; Kürdistan’da Rızgari gibi hareketlerin Stalinizmle yüzleşmeye başlamasıyla ve Apocuların ilk kez isimlerini duyurmaya başlamasıyla bulduğu dönem. Özetle, bizim Demokratik Cumhuriyet’i ezen ve ezilen ulusa bir program olarak önermemiz neredeyse çeyrek yüzyıllık bir geçmişe sahiptir ve bizim sonraki teorik evrimimiz ve radikalleşmemizin adeta başlangıç noktasıdır. *** Bu başlangıç noktasına nasıl vardığımızın kısa hikayesini de burada kısaca anlatalım.

1973 yılı sonlarında, TSİP’i kuracak olan ekibe muhalefet eden bir grup “Doktorcu” işçi ve devrimci bir araya gelip, Vatan Partisi programını temel alarak bir Beşiktaş’ta bir apartman dairesinde yaptıkları bir kongreyle Türkiye Komünist Partisi kurdular, daha doğrusu o zamanın jargonuyla onu 417

Demir Küçükaydın

reorganize ettiler. Polis ve mahkemelerde ortaya çıkmadığı için bilinmez ama bizin mahkum olduğumuz Kıvılcım gazetesi bu partinin organıydı.

Bu parti kongresinin hazırlıkları sırasında ve kongrede, toplananlar içinde Kürtler de bulunuyordu. Kürt olsun olmasın, herkes şu sorunla karşılaşmıştı, Vatan Partisi Programı’nda Kürtlerden ve Ulusların Kendi Kaderlerini Tayin Hakkı’ndan hiç söz edilmiyordu. Bunu hepimiz onun legal bir parti olmasına bağlıyorduk. Bunu ifade edemediği için bu konuda sustuğunu düşünüyorduk. Eh bizler o sıra illegal bir parti kurduğumuza göre bu tür bir yasal sınırlama söz konusu olmadığından, bu hakkı açık açık ifade edebilmeliydik.

Kongrede Türkiye Komünist Partisi’nin Programı olarak da kabul edilen Vatan Partisi Programı’na bir tek ilave yapılmıştı, ulusların Kendi Ka­ der­lerini tayin hakkı konusunda, aklımızda kaldığı kadarıyla şöyle bir ifade eklenmişi: “Türkiye Komünist Partisi, Ulusların Kendi Kaderlerini Tayin Hak­ kı­nı tanır ve savunur. Halkların bağımsızca karar alışlarıyla birlikte ve kardeşçe yaşamaları için mücadele eder.”

Aşağı yukarı böyle bir şeydi. Burada önemli olan Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı’nın vurgulanması ve birlik sorununun “Bağımsızca Karar Alış” koşuluna bağlanmasıydı. Bu önemli bir fark oluşturuyordu. Yani birleşmek için önce ayrı ve eşit olmak gerektiği. Ve eğer hafızamız bizi yanıltmıyorsa bu formülasyonu da biz yapmıştık.

Daha sonra, 1974’de Kıvılcım gazetesinde sosyalistlere bir Proletarya Partisi Programı olarak bu program önerilmişti. Ama yasal durum göz önüne alınarak, bu metin Vatan Partisi Programına şöyle bir formülasyon değişikliğiyle yedirildi: “21. ANAYASAMIZIN Kamu Hukuku maddeleri ile, İNSAN HAK­ LA­RI EVRENSEL BEYANNAMESİ hükümleri kısıntısız olarak, kitaptan hayata geçirilecek. (Buraya kadar olan kısım, 1954 Vatan Partisi Programında da var. Bundan sonrası o eklemenin legal biçi­ mi oluyor.) Türkiye ve Dünya Halklarının karşılıklı güven, işbirliği ve bağımsızca karar alışlarıyla kardeşçe ilişkileri gerek demokrasinin, gerek sosyalizmin kuruluşunun vazgeçilmez şartı olarak görülecek.” (Kıvılcım, 25 Mart 1974, Sayı: 3, Sayfa: 4) Daha sonra Kıvılcım kapatıldı, o parti fiilen dağıldı, vb., ve bu değişiklik yapanlarca bile unutuldu gitti. *** 418

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

1974’yılının sonuna doğru Mihri Belli Emekçi dergisinde Vatan Partisi Programını eleştiren bir yazı yazmıştı. Bu eleştiriye bir cevap vermeye hazırlanırken, Vatan Partisi Programı üzerine daha derinliğine düşünme ve onun özelliklerini inceleme olanağı bulmuştuk. Bu açıdan bakıldığında Vatan Partisi Programının gözümüzde değerini giderek arttıran özelliklerinin farkına varıyorduk. Bu özellikler onun eklektik olmamasıydı her şeyden önce. İlk teorik makalemiz ve polemiğimiz olan, bizim için biraz da “baba katli” gibi bir anlam taşıyan bu, Mihri Belli’ye cevapta, şöyle yazıyorduk: “Program bir bütündür. Eklektik değildir. (...)

“Eski divan edebiyatında beyitlerle yazılan bir tür şiir vardır. Bu şiirlerde her beyit kendi başına bağımsız olarak bir anlam taşır, beyitlerden bir ikisini çıkarsanız ya da yerlerini değiştirseniz şiirin bütün olarak anlamında bir eksiklik ve değişiklik fark edilmez bile. Ama, mesela modern şiirde bir tek sözcüğü değiştirmek, bir mısrayı atlamak şiire bütün anlamını kaybettirebilir. Her sözcük birbirine ve şiirin bütününe bağlıdır. Benzer şekilde V. P. Programından da bir talebi çıkarsanız ya da değiştirseniz hemen sırıtır, eğreti durur. V. P. Programı bir şiire benzer.” (H. Yılmaz, Emekçi ve Birikim’in Dr. H. Kıvıl­cımlı Eleştirileri Üzerine, Kıvılcım Yayınları, İstanbul, 1976, sayfa: 16) Tabii bizim bu satırlarımız aynı zamanda yukarıda anlatılan, ulusların kaderlerini Tayin hakkı ile ilgili katkılarımızla da, bu “şiirin” bütünlüğünü bozduğumuz, onu eklektik bir yapı haline dönüştürdüğümüz anlamına geliyordu. Buradan kafamıza şu soru takılıp kalmıştı. Niçin Kıvılcımlı özel olarak Ulusların Kendi Kaderlerini Tayin Hakkı’ndan söz etmemişti Vatan Partisi Programında? Bizim yaptığımız bu değişiklik bir tür prensip bildirimi gibi bir şeydi, programın bütünlüğü içinde son derece eklektik kalıyordu. Böylesine bir temel konuda bu programın eksikliği kabul edilemezdi. Kıvılcımlı gibi en keskin talepleri bile en yumuşak görünümle ve somut talepler biçimde formüle etmenin ustası bir teorisyen, pek ala bunu da formüle etmenin bir yolunu bulmuş olmalıydı. Niye yoktu böyle bir talep? Biz aklımızca bir düzeltme yapmıştık, ama bu biraz, resimden ve sanat tarihinden anlamayan birinin, orijinal bir tabloyu, düzelteceğim diye değersizleştirmesi, bozması gibi bir şeydi.

Niçin bunu yapmak zorunda kalmıştık? Bu açıklanmayı bekliyordu.

419

Demir Küçükaydın

Yetmişli yılların ortalarında bir çok sosyalist parti kuruldu. TSİP, TİP, TKP, EMEP, vb., Bunların her birinin farklı gibi görünen programları vardı. Biz bu dönemde, bütün bu partilerin programlarını ele alıp mercek altında inceleyen tek kişiydik belki de Türkiye Sosyalist Hareketinde. Bütün bu partilerin programlarını tek tek, madde madde incelemiş ve eleştirmiştik. Bunlardan sadece biri yayınlanabilmişti: TKP Programının Eleştirisi.

Diğerleri kaybolup gitti, ne oldu bilmiyoruz. Bu eleştirilere dair elde bulunan tek kaynak o bu nedenle o kaynağa dayanıyoruz mecburen. *** Bu program eleştirisinden TKP Programının ulusal sorun konusundaki taleplerini eleştirdiğimiz bölümde bu çelişkimizin hala yerinde durduğu ve o sıradaki çözümümüzü yansıtan satırları aktaralım. Bu bizim o zamanki sınırlılıklarımızı ve adeta çözümün sınırına gelip orada takıldığımızı çok açık gösterir: “Gelelim Vatan Partisi Programı’na. Vatan Partisi Programı’nda, Ulusl­arın kendi kaderlerini tayin hakkı konusunda hiç bir somut talep yoktur. Ama bu yok oluş, onun zaafı değil, diğer yasal partiler karşısındaki üstünlüğüdür. Çünkü Vatan Partisi, yasal olarak kurul­muştur, yasal bir partidir. Yasalar ise, Kürdistan’ın Türkiye’nin sömür­gesi olduğunu inkâr etmekte, Kürt ve diğer ulusların yarlığını kabul etmemektedir. Bu nedenle yasalar çerçevesinde bu konuda somut talep ileri sürülemez. Eğer sürülmeye çalışılır, talepler yasalara uydurulmaya çalışılırsa, bu sonuçta oportünist taleplerin formülasyonuna yol açar.

Programda yanlış bir şey söylemektense, hiç bir şey söylememek yeğdir. Sorun bir bölge meselesi ya da kültürel özerklik meselesi değildir. Ayrı devlet kurma meselesidir. Bugünkü yasalar çerçevesinde talep edilemez. Edilmeye kalkılırsa, ya soyut ilke bildirimleriyle, (ki ilke bildirimlerinin yeri bir program değildir. O somut yapılacak işler planıdır) geçiştirilir, ya da bölge geriliği, kültürel özerklik meselesine indirgenir. TKP ise, illegal, hiç bir yasal sınırlamaya tabi olmayan bir parti olduğu halde, var olan programıyla, somut olarak ulusal meseleyi çarpıtmış, oportünistçe, şovence yorumlamıştır.

‘Eğer bir teori açıklanamıyorsa – susun ya da onun tam olmaktan çok uzak bir açıklamasını verdiğinizi, en önemli özelliklerini dahil etmediğinizi söyleyin.’ (Lenin, “Marks Engels Marksizm”, s. 114) V. P. Programı’nda, bu konuda hiç bir talep olmaması, diğer bazı eksik ve yanlışlarla birlikte olsaydı, yani VP Programı’nda Engels’in 420

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Erfurt Programı eleştirisinde tanımladığı türden, demokratik bir cum­huriyeti gerçekleştirecek talepler olmasaydı bir yanlış olurdu.

Konu­yu somutlamak için şöyle bir örnek verelim: programda canlı bir organizmanın, örneğin bir insanın anlatıldığını göz önüne getirin, ama yasalar örneğin akciğerlerin varlığından söz edilmesini, akciğerlerin tanımını yasaklamış. Ö şartlarda, programınız, kan dolaşımından, beslenmeden, boşaltımdan eksiksiz olarak söz ediyor ama akciğerlerden söz edemiyor. Pratik olarak akciğerler olmadan bir insanın yaşamayacağı bellidir. Bu durumda, her şey tamam, bir akciğerler eksikse ve bu eksiklik bilinçli olarak yapılmışsa, eksiklik diğer organlar tam ve işler olduğu sürece bir anlam taşımaz. Çünkü onların işleyebilmesi için akciğerlerin çalışıyor olması gerekir. O söz edilmeden de vardır. Aynı şekilde, V. P. Programı’nda ulusal sorun üzerine somut bir talep yoktur, ama o tüm programın organik yapısı içinde varlığı şart olan, hukuki nedenlerle söz edilemeyen bir konudur.”

Yukarıdaki satırlarda, Vatan Partisi Programı’nın Mihri Belli’ye cevap verirken farkına varılmış organik bütünlüğü belirtilmekte, ama bu bütünlüğün içinde Ulusların Kaderini Tayin Hakkı’nın hala var olmadığı düşünüldüğünden, bu yokluk yasal sınırlamalarla açıklanmaktadır. Yani sorun hala ulus olup olmama bağlamında tartışılmaktadır. Ayrılma hakkının ulus olup olmamayla ilgisizliğinin, bilincinde değilizdir. Dolayısıyla, Vatan Partisi Programının, kendi kaderini tayinin “demokratik olmayan bir çözümünü” (Lenin) dışladığının farkında değilizdir henüz.

Türkiye ve Kürt solu hala bunun bilincinde değildir. *** Bütün bu program eleştirilerinde henüz bir program ile bir program metni ayrımının da farkında değilizdir ve programı da hep Türkiye’ye ilişkin bölümüyle ele almaktayızdır. Yani her hangi bir proletarya partisinin önce dünya çapında bir programı olması gerektiğinin, bir ülkeye ilişkin programın buna bağlı ve tabi olarak var olabileceği kavranışı yoktur henüz.

(Maalesef Türk ve Kürt solunda bu hala yoktur. Program hala bir program metni yazmak olarak anlaşılır ve program deyince de ülkeye ilişkin program anlaşılır. Açın bakın bütün Sosyalist partilerin durumu böyledir. Şimdi de bir sosyalist parti tartışmaları böyle yapılmaktadır.) Henüz bu noktada değilizdir ama, bu program eleştirileri, bütün sosyalist partilerin ve partileşmemiş veya illegal partileri olan illegal örgütlerin temel programatik zaaflarını görmemize yol açmıştı.

421

Demir Küçükaydın

Bütün Burjuva Sosyalist Partiler, yani TİP, TSİP, TKP vb., hepsi aslında son derece soyut olan ve Demokratik Devrim anlamına gelecek bir programa sahiptiler ama, bu programı da ileriye atıp acil talepler biçiminde bu minima programdan da geri talepleri esas mücadelenin konusu yapıyorlardı; buna karşılık, daha radikal olan ve çoğu parti olarak kendini ifade etmemiş gruplar, hareketler veya bunlardan illegal partileri olanlar, yani Küçük Burjuva Sosyalist hareketler ve partiler; bu gibi bir minima programı bile oluşturmayan, örneğin 141 ve 142’nin kaldırılması gibi taleplere itibar etmiyorlar, ama buna karşılık son derece soyut bir “Demokratik Halk İktidarı” gibi hiç bir somut teklif ve örgüt biçimiyle doldurulmamış yuvarlak bir genel hedef bildirimiyle yetiniyorlardı. Ve somut olarak politika söz konusu olduğunda da, hiç bir somut talep ifade etmeyen rozet sloganlarla, (örneğin “Mahir Hüseyin Uluş, Kurtuluşa Kadar Savaş” veya “Tek Yol Devrim! “ gibi her “siyaset”in böyle kendisini tanımladığı sloganlar vardı. Bunlar tıpkı Futbol takımlarının taraftarlarının kendilerini tanımlamak için kullandığı sloganlara benziyorlar ve aynı işlevi görüyorlardı. Bir kimliğin ifadesi, bir aidiyet duygusu.) miting alanlarını dolduruyorlardı.

Bu genel manzaranın ortaya çıkardığı sonuç şuydu. O muazzam yükselen hareketin, Türkiye tarihindeki en büyük politizasyon ve radikalleşme dalgasının aslında bir devrimci programı yoktu. Somut olduğunda “DGM’ye hayır!”, “141-142 kalksın”da kalıyordu. Bütün bunların elde edilmesi ise, o minima programa bile ulaşmak değil, ona ulaşmak için daha elverişli koşullar anlamına gelebiliyordu. Yani Demokratik bir devrimin ifadesi olacak somut talepler manzumesi hiç bir şekilde, ne küçük burjuva radikal devrimcilerin ne de burjuva sosyalist partilerin somut politik eylemlerinde hiç bir şekilde görülmüyor; bir demokratik devrim anlamına gelecek somut talepler ezilen yığınlar tarafından bilinmez kalıyor ve yığınların hafızasının derinliklerinde yer etmiyordu.

Vatan Partisi Programı bütün bunlardan kökten ayrılıyordu. O Demokratik devrim anlamına gelecek talepleri, somut bir sistem olarak ve acil talepler olarak ortaya koyuyordu. Ne rozetti ne de Burjuva Sosyalist Partilerin programları gibi soyuttu ne de acil denen taleplerin gerisine atılmıştı. Ama bu Hikmet Kıvılcımlı’nın orijinal halinde böyleydi.

O yetmişli yıllardaki Vatan Partisi bu devrimci programı iğdiş etmişti?

Nasıl mı? Kıvılcımlı’nın manevi otoritesi nedeniyle elbette bu programa dokunulamıyordu ama bir takım kongre kararlarıyla sözde başka acil talepler öne çıkarılıyor ve tıpkı diğer burjuva sosyalist partilerde olduğu gibi, Demokratik Cumhuriyet programı daha acil olduğu söylenen görevlerin arkasına atılıyordu.

422

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Tabii bütün bu parti programlarını inceler ve eleştirirken, Gotha ve Erfurt Program Eleştirileri, Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi Programı ve Program taslağı tartışmaları, Komünist Manifesto, Devlet ve İhtilal, Fransa’da İç Savaş gibi kitapları bu ulaştığımız sonuçlar ışığında yeniden okuduğumuzda şunu görüyorduk: bu hiç de yeni bir sorun değildi. Örneğin Erfurt Program tasarısının eleştirisinde, Türkiye’nin burjuva sosyalist partilerinin yaptığının tıpkısını yapanlara Engels, bu programın en büyük eksiğinin “asıl söylenmesi gerekenin söylenmemiş” olduğunu söylüyordu.

Peki neydi bu asıl söylenmesi gereken? Demokratik Cumhuriyet.

Peki Demokratik Cumhuriyet neydi? Engels, Demokratik Cumhuriyet olarak iki örnek verebiliyordu: Amerika Birleşik Devletleri ve 1792-98 Birinci Fransız Cumhuriyet’i.

Programda olması gereken Demokratik Cumhuriyet talebi hiç bir sosyalist partinin programı değildi. Bir tek partide, Vatan Partisi’nde “Ucuz Devlet” başlığı altında böyle bir Demokratik Cumhuriyet programı vardı, o ise bir takım kongre kararlarıyla diğer burjuva sosyalist partiler gibi, bu programın önüne, daha acil olduğunu söylediği başka talepleri geçiriyordu. İşte bunu keşfetmemiz, bizim Vatan Partisi’ne egemen çizgiye karşı muhalefetimizin hareket noktasını oluşturdu ve biz tabiri caiz ise, otantik Vatan Partisi Programı’na yani Demokratik Cumhuriyet programına dönüşü savunduk ve partideki bölünme programatik düzeyde ve bu temelde oldu.

Bu başlangıç noktası aynı zamanda, bizim, ondan dört yıl önce, Mihri Belli’nin Vatan Partisi Programını eleştirisine cevap verirken oluşan sorunun da cevabını bulduğumuzu gösterir: yani Vatan Partisi Programı’nda niye Ulusal Sorun veya Kürtlerle ilgili bir tek cümle bile olmadığı. Çünkü programın kendisi ve bütünü bu sorunu çözmekteydi, TKP Program eleştirisinde açıklamaya çalıştığımız türden bir organdan söz edilmemesi söz konusu değildi; programın bütünü o çözümdü. Dolayısıyla yukarıda aktarılan, o Vatan Partisi’ndeki tartışmalarda, Komisyon Raporu’nda bizim tarafımızdan yazılmış satırlar, aynı zamanda, 1970’lerin başında bu programa yaptığımız eklektik düzeltmenin de bir özeleştirisiydi. *** Sanırız bu kadarı bizim Demokratik Cumhuriyet programını, hem Türkiye ve hem de Kürdistan sosyalistleri için, çeyrek yüz yıldır bir program olarak önerdiğimizi gösterir. Dolayısıyla, PKK’nın bizim savunduğumuza gelmesinden boşu boşuna söz etmediğimizi kanıtlar.

Tabii yazının başında da tekrarladığımız gibi, onların kendilerin başka yoldan aynı sonuca varmaları söz konusudur. Ayrı yollardan aynı nokta423

Demir Küçükaydın

da ama çeyrek yüz yıllık bir gecikmeyle bir buluşma söz konusudur. Biz o noktaya 1970’lerin sonuna doğru, radikalleşen İşçi ve Kürt hareketinin yansıması olarak Marksizm’in kaynağına giden teorik araştırmalarla ulaşırken; Kürt hareketi, 90’lı yılların sonunda, sıkıştığı köşeden bir ölüm perendesiyle kurtulmak için ve Sovyetlerin çöküşünün onun dogmatik kalıplarını kırmasını kolaylaştırması sayesinde ulaşmıştır. Bu nedenle aslında Marksizm’in kaynağına bu bilinçsiz dönüş olan Demokratik Cumhuriyet parolası, Stalinist kabuğunu hala kıramayan Türk ve Kürt solu tarafından, Sosyalizmden uzaklaşma ve bir sağa kayma olarak görülmektedir.

Bu arada bir yanlış anlamaya yer vermemek için şunu belirteyim, bizim Kürt hareketine desteğimizin Kürt hareketinin bu parolasıyla ilgisi yoktur. Onlar Demokratik Cumhuriyet veya bizim yanlış bulacağımız başka parolayı savunsalar da biz onların ayrılma hakkını desteklemekle yükümlüyüzdür. Onlar gerilla savaşı yapar ve bu parolayı söylemezken de destekliyorduk. Zaten diğerlerinin yanı sıra Kürdistan Press’e veya Özgür Gündem’e yazdığımız yazılar bunu kanıtlar.

Ama burada yine Kürt Hareketi hakkında bu sefer doksanların başında yazdığımız bir yazıda, artık Kürt hareketi fiilen PKK ile özdeş olduğundan, Kürt hareketine ama pratikte ve somutta PKK’ya demokratik Cumhuriyeti nasıl bir program olarak önerdiğimize dair bir alıntı yapalım.

1992 Yılında İsveç’te yazdığımız “Kürt Ulusal Hareketi ve PKK” adlı yazıda, “Kürt Ulusal Hareketi ve PKK’nın Zorlukları ve Sınırları” başlıklı bölümde aynen şunları yazıyorduk: “PKK’nın başarı için sadece kendi gücü yetmez. Egemenlerin çelişkilerinden yararlanabildiği kadar Türkiye ve Dünyadaki ezilenlerin desteğini ve sempatisini de kazanmak zorundadır.

Dünyadaki ezilenlerin desteği nasıl kazanılabilir? Burjuva uygarlığın aynadaki aksi olan bir planlı, eşitlikçi ve demokratik toplum ideali Batı’nın ezilenlerinde hiç bir titreşime yol açamaz artık. Sosyalistler Burjuva uygarlığından başka bir uygarlığı programlaştırmak zorundadırlar. Yeni Sosyal Hareketler, Proletarya nasıl baskıcı ve bürokratik burjuva devlet cihazını sınıfsız bir topluma gidiş için bir araç olarak kullanamaz ise, bu uygarlığın maddi araçlarını da kullanamayacağını göstermiştir. Bu evler, bu yollar, bu otomobiller vb., ile her türlü baskı ve sömürü ortadan kaldırılamaz.

Bırakalım böyle bir programın taslaklaştırılmasını, henüz bu sorun bile dünyada henüz çok sınırlı bir kesimde bir problem olarak tartı424

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

şılmaya başlanırken, ne kültürel birikimi, ne sınıfsal dayanağı, ne de paradigması bu sorunları ortaya koymaya olanak vermeyen Kürt Ulusal Hareketi ve PKK’dan böyle bir başka uygarlığı programlaştırabilmesi beklenemez. Ve bu da, marjinal gruplar bir yana, PKK’nın dünyanın ezilenlerinin sempati ve desteğini kazanma şansı olmadığı anlamına gelir. Vietnam savaşının sağladığı destek gibi bir destek PKK için olanaksız görünüyor.

Elbet Kürt Ulusal Kurtuluş hareketinde bu dolaylı yedek güç belirleyici değildir. Bu olmadan da başarı kazanılabilir.

PKK’nın başarı için esas savaşı yürüttüğü Türkiye’nin ezilenlerinin desteğini ya da sempatisini kazanması gerekir. Ancak böylece Türk burjuvazisini ve T. C. devletini tecrit edebilir. PKK bu gerekliliğin bilincindedir de, bu desteği kazanabilmek için elinden geleni yaptığı da inkâr edilemez. Ancak burada da benzer sınırlarla karşılaşıyor.

PKK Türkiye Kürdistan’ında ve Türkiye’nin batısına göçmüş büyük metropollerin neredeyse yarısını oluşturan işçiler ve yoksullar arasında büyük bir sempati ve desteğe sahip olmakla birlikte bunu örgütleme ve mücadeleye sokma yeteneği gösterememektedir. PKK’nın esas egemenlik alanı Türkiye Kürdistan’ının en geri bölgeleriyle sınırlı olmaya devam etmektedir. Bu durum her şeyden önce onun Ulusal kurtuluşçu programatik sınırlarından kaynaklanmaktadır.

PKK Kürdistan şehirlerini ve Türkiye’nin de işçi ve ezilenlerini kazanabilmek için, mücadelesinin nesnel sonuçlarından öte onlar için de bir program geliştirmek zorundadır. Ama bunu yapabilmesi için onun bir Ulusal kurtuluş Partisi olmaktan çıkıp bir Sosyal Devrim partisi olması gerekir. Bu ise Kürt Ulusal Kurtuluş Hareketi’nin kendi içinde bir devrim yaşamasını gerektirir. Ne yazık ki PKK içinde böyle bir dönüşümün unsurları çok zayıftır ve Ulusal Mücadelenin başarılarının coşkusu altında giderek de zayıflamaktadır.

PKK başarı için Türkiye’nin ezilenlerini kazanmak gerektiğini sez­ mek­tedir, şehirlere yerleşmesi gerektiğini sezmektedir, bu yöndeki sıkıntılarını da gizlememektedir ama sorunun programatik ve stratejik boyutunu görememekte, çözümü taktik ve örgütsel girişim ve tedbirlerde aramaktadır. Örneğin artık fiilen bir toplumsal güç olmayan dağılmış Türk Soluna her türlü desteği sunarak bu zaafını gidermeye çalışıyor. Ama o cesedin artık kımıldaması olanaksız gibi görünüyor. Ya da eylem ve propagandasında Türk ezilenleriyle 425

Demir Küçükaydın

bir hesabı olmadığını sürekli vurgulamaya özen gösteriyor. Ama bu sefer şehirlerde oluşmuş ve bir türlü örgütleyemediği taraftarlarının kontrolsüz davranışları (örneğin bir mağazaya yangın bombası atılması ve panik içinde sivillerin ölmesi) bütün propaganda ve eylemin mesajını bir anda yok edebiliyor ve kendisi çoğu kez kendisini destek amacıyla yapılmış bu eylemcileri gücendirmemek için bu girişimlere sahip çıkmak zorunda kalıyor.

Bu durumda mücadelenin kendi dinamikleri yeni açılımları ortaya çıkarmadığı sürece PKK’nın Türk ezilenlerinin sempati ve desteğini kazanması da şehirlerdeki Kürt azınlıkları örgütleyebilmesi de pek beklenemez.”

Görüldüğü gibi, 1992 yılında bu sefer PKK’nın başarı için Demokratik Cumhuriyet’i programatize etmesi gerektiği; ulusal kurtuluş partisi olmaktan sosyal kurtuluş partisi olmaya dönüşmek şeklinde ifade edilmektedir.

Yani Demokratik Cumhuriyet programı PKK’ya önerilmekte, bu olmadığı takdirde başarı kazanamayacağı söylenmekte; Türk ezilenlerinin kazanılmasının hala örgütsel ve taktik bir sorun olarak görüldüğü eleştirisi yapılmaktadır. Ama sadece bununla da kalınmamakta, Bir zamanlar Kürdistan Press’de sorulmuş soruya tekrar dönülmektedir. Acaba Kürt hareketinden bir sosyal devrim partisi olmayı istemek veya onun böyle bir evrim geçirebileceğini düşünmek, ondan sınırlarının çok ötesinde bir şey beklemek değil midir diye sormuştuk o zaman. Burada mücadelenin coşkusunun bizzat bunun önünde engel olduğu görüşü getirilmektedir. Bu yöndeki belirtilerin bütün zayıflığına rağmen Kürt Hareketinin bunu yapabilmesi olasılığı kategorik olarak reddedilmemektedir. (İlginçtir, yukarıdaki satırların aktarıldığı yazıyı hem Yeni Ülke’ye hem de o sıra haftada bir köşe yazıları yazdığımız Özgür Gündem’e yollamıştık.

Bu yazı ikisinde de yayınlanmadı.) İşin ilginci tarih burada belirtilen görüşleri doğruladı. Kürt hareketi, ancak Öcalan’ın kaçırılmasıyla aldığı ağır darbe altında bu dönüşümü yapa­ bildi. Ve bugün bizzat Öcalan, bu değişikliklerin doksanların başında yapıl­ ması gerektiğini söylemektedir. *** O halde, Öcalan’ın İmralı’da Demokratik Cumhuriyet projesinden söz ettiği gün, bütün Türk ve Kürt solundan farklı olarak bizim bu programı alkışlamamızın hiç yadırganacak bir yanı yoktur. Bizim açımızdan, çok zayıf bir olasılık olarak gördüğümüz bir mucize gerçekleşmektedir adeta, 426

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir ulusal hareket bir sosyal harekete dönüşmektedir. Yıllardır umutsuzca önerdiğimiz, beklediğimiz, birden bire bizden bağımsızca, bizim zerrece etkimiz bile olmadan gerçekleşmektedir.

(Bu bizim, bunun olası olduğuna dair, Marksist teori ve strateji açısından son derece yeni görüşümüzün pek de boş olmadığını gösteren bir doğrulanmasıdır. Burası konumuz dışı ama, Seksenli yıllarda, göçmenler, ekoloji, gibi hareketlerin de benzer potansiyeller taşıyabileceği sorununu ortaya atıp tartışmış ve bunu göçmenler hareketi içinde de gerçekleştirmeye çalışmışızdır. Bazı arkadaşlar bizi bu tür hareketlerin potansiyellerini abartmakla eleştiriyorlardı. İşin ilginci, bunlar da İmralı’da yapılanı, böyle bir potansiyel ön görmediklerinden, tamamen bir teslimiyet olarak değerlendirip, Kürt hareketinin bittiği sonucunu çıkardılar. Dolayısıyla İmralı, bizim bu Demokratik Cumhuriyet’i ihanet olarak gören Türk Solunun yanı sıra, bir ulusal hareketin sosyal hareketi dönüşmesini olanaksız gören arkadaşlarımızın da bizden uzaklaşmasını ve kişi olarak yapayalnız kalmamızı getirdi.)

Bu nedenle İmralı’yı değerlendirirken aynen şunları yazarız: “Şimdiye kadar Kürt ulusunun verdiği mücadeleyi, ayrı bir devlet kurma mücadelesi olarak görenler, bu projeyi kendi hedeflerine ihanet olarak görmektedirler.

Ne var ki, bu değerlendirme ne doğrudur ne de gerçekçidir.

Doğru değildir, çünkü, PKK bütün geçmişi boyunca, ayrılmaktan ziyade, ayrılabilme hakkının olduğu bir demokratik sistem için mücadele ettiği vurgusunu yapmıştır. Hatta sorunu ayrılıp ayrılmamak ve ayrı bir devlet kurmaktan öte, bir ulusun kimliğinin tanınması ve kendi kişiliğini geliştirmesi olarak anladığını vurgulamıştır.

Gerçekçi değildir, çünkü, Kürtler ancak belli uluslar arası dengeler ortamında, çok elverişli tarihsel koşullarda, dünyadaki etkili güçlerin, güçlü Türk, İran ve Arap devletlerinin en azından bazılarını karşıya almayı göze alabilecekleri bir durumda ayrı bir devlet kurma olanağı edinebilirler. Bugün ise, buna olanak yoktur. Ne ABD’nin ne da Avrupa’nın ne de onlar karşısında etki alanı hızla gerileyen Rusya’nın böyle bir projeyi destekleyerek söz konusu ülkeleri karşıya alması beklenemez ve beklenemeyeceğini de, Öcalan’ın trajik bir sonuca ulaşan Odyssseusu esnasındaki dramatik gelişmeler göstermiş bulunmaktadır. Ayrıca Kürt ulusal hareketi, tarihte eşi benzeri olmayan bir şekilde, ABD’nin yeryüzü ölçeğindeki total kontrolü 427

Demir Küçükaydın

nedeniyle önderini savaştığı güçlerin eline esir vermiş ve lojistik desteğini büyük ölçüde yitirmiş, tayin edici olmasa da çok önemli bir yenilgi almış bulunmaktadır.

Bizzat bu yenilgi ise, Türkiye’deki savaş rantiyelerine ve onların Kürtler­in varlığını inkara ve ezmeye yönelik politikalarına güç vermiş ve kısa zaman önce yapılan seçimlerde bu politikaların savunucusu partiler ezici bir çoğunluk kazanmışlardır. İşte, Abdullah Öcalan, Öcalan’ın şahsında da Kürt Ulusal Hareketi, ölüm ve yok olma tehdidi altında iken en zor koşullar altında bir salto mortale (ölüm perendesi) ile kendini kendisi olmaktan çıkarıp, yepyeni bir ulusun tohumu olarak yeniden ortaya koymaktadır.

Belli uluslar arası dengeler el vermediği sürece, Kürt ulusal hareketi sadece bağımsız bir devlet için savaştığı takdirde başarıya ulaşamazdı. Kürt Ulusal hareketi, kendini ezen ulusların ezilenleri için de bir program geliştirdiği, yani sadece Kürtleri, kendini değil, kendini ezenlerin de ezilenlerini kurtarmaya kalktığı takdirde; yani bir ulusal kurtuluş hareketi olmaktan çıkıp bir sosyal kurtuluş hareketine dönüştüğü takdirde; yani bir salto mortale ile kendisi olmaktan çıktığı takdirde başarı kazanabilirdi.

Kürt hareketleri içinde, plebiyen yapısıyla sadece PKK bugüne kadar böyle bir kendini aşma potansiyeli ve emareleri gösterebiliyordu. İşte, Öcalan’ın şahsında, en elverişsiz koşullarda, büyük ölçüde daha önceki evriminin de mantıki bir sonucu olarak, Kürt ulusal hareketi, kendini kurtarmak için ezenini de kurtarmaya; zafere ulaşabilmek için önüne daha büyük görevler koymaya; bir yandan kendisi olarak kalırken diğer yandan da kendisi olmaktan çıkmaya girişmiş bulunuyor. Medyanın pişmanlık, korku gibi gösterdiği tavırların gerçek niteliği budur. Öcalan artık sadece Kürt Ulusal hareketinin bir önderi olarak davranmamakta, Kürtleri, Türkleri ve diğer halkları da anayasal bir vatandaşlık temelinde kapsayacak yeni bir ulusun tohumu ve kurucusu olarak davranmaktadır. Artık muhatabı sadece Kürtler değil, Türklerdir. Hatta Kürtler üzerindeki büyük prestiji nedeniyle esas kazanılması gerekenler Türklerdir. Kürtler Türklere başka bir ulus altında birleşelim diyor. Yani Kürt ulusal hareketi kendi olmaktan çıkıp, başka yepyeni bir ulusun tohumu oluyor. Kürt ulusal hareke428

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ti böylece, son yüzyılın etnik temizliklerle sonuçlanan ve benzeri Balkanlar ve Kafkaslarda, Afrika’da büyük acılara ve ölümlere yol açan monolitik ulusçuluk dönemi yaşamadan, bugünün dünyasına uygun, örneğin, ABD, Avrupa ve İsviçre’de olduğu türden farklı kültür ve dilleri zenginlik olarak gören bir ulusçuluk projesine ulaşmış bulunuyor. Kürt ulusal hareketi, sadece geç gelmenin reziletleri içinde bunalmadı, bu projeyi geliştirebilmesi onun aynı zamanda geç gelmenin faziletlerinden de yararlanabileceğini göstermektedir.”

(Girişim İçin Durum Değerlendirmesi, 1999) Dikkatli bir okuyucu bugün orda formüle edilenin Öcalan’ın bugün AİHM’ye yaptığı savunmanın, burada ön görülenlerin ta kendisi olduğunu görür. Yani “Kürt ulusal hareketi, kendi olmaktan çıkıp yepyeni bir ulusun tohumu” oluyor. Nasıl Demokratik Cumhuriyet bizim için adeta bir mucize idiyse, Öcalan’ın AİHM Savunması da öyledir. *** Buraya kadar, Demokratik Cumhuriyet’i sadece Türk sosyalistlerine değil, Kürt Ulusal hareketine de önerdiğimiz ve bunu yıllardır yaptığımız yeterince kanıtlanmış olsa gerektir. Şimdi, Vatan Partisi programının bir Demokratik Cumhuriyet programı olduğunu göstermek gerekiyor.

Ama bundan önce, Demokratik Cumhuriyet’in ne olduğunu bilmek gerekiyor. Çünkü sanılanın aksine Türkiye Solu Demokratik Cumhuriyet’in ne olduğunu da bilmez.

Demokratik Cumhuriyet, dünyada son derece nadir bulunan bir şeydir. Çünkü Demokrasiler Cumhuriyet değildir, Cumhuriyetler de demokrasi.

Hele adında Demokratik ve Cumhuriyet sözleri bulunan veya bulunmuş rejimlerin hiç birinin Demokratik Cumhuriyet ile uzak veya yakın bir ilgisi olmamıştır ve yoktur.

Engels, Erfurt Programı’nın Eleştirisinde, (1891 Sosyal-Demokrat Prog­ ram Tasarisinin Eleştirisi) Demokratik Cumhuriyet’e örnek olarak sadece iki ülke gösterebilir: ABD ve 1792-98 arası Birinci Fransız Cumhuriyet’i.

Aynen şöyle yazar: “Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798’de kurulmuş olan impa­ ra­torluğun imparatorsuz şekli olan bugünün Fransız Cumhuriyeti anla­mında değil. 1792’den 1798’e kadar her Fransız ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam özerk yönetimine sahip bulundu, bize de böyle bir şey gerek. Böyle bir özerklik 429

Demir Küçükaydın

nasıl örgütlendirilebilir ve bürokrasisiz nasıl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransız Cumhuriyeti, bunun nasıl olacağını bize gösterdi; Avustralya, Kanada ve öteki İngiliz kolonileri de bugün bize bunu göstermektedirler. Böyle bir eyalet ve belediye özerkliği, örneğin kantonun konfederasyona göre pek bağımsız bulunduğu, ama bu bağımsızlığın, ilçeye (Bezirk) ve belediyeye karşı da olabildiği İsviçre federalizminden çok daha özgürdür. Kanton hükümetleri, ilçe mülki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa İngilizce konuşulan ülkelerde böyle bir şey yoktur ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyalı il ve hükümet müşavirlerinden olduğu gibi (Londrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalıyız.”

Engels, bir de Avustralya ve Kanada’yı gösterir. İngiltere’yi bile gösteremez çünkü İngiltere Demokratiktir ama Krallıktır. Bugün bile Avrupa’nın kuzeyindeki bütün demokratik ülkeler krallıktır, cumhuriyet değildir.

Cumhuriyetlerde ise demokrasi yoktur. Ama sadece bu da yetmez. Engels, komünlerin özgür birliğinden söz ediyor. Örneğin bugünkü Fransa bile hala güçlü merkezi devlete sahiptir.

Demokratik Cumhuriyet, bu yerel özerkliğin ve gönüllü birliğin somut biçimi olduğundan aynı zamanda ulusal sorunun da çözümünü otomatik olarak içerir. Bu noktaya Lenin, Devlet ve İhtilal’de açık olarak vurgu yapar. Aynı yeri alıntılar ve aynen şöyle yazar: “Ama bu demokratik merkeziyetçiliği, Engels, hiçbir zaman, burjuva ve aralarında anarşistlerin de bulunduğu küçük-burjuva ideologların ona verdikleri bürokratik anlamda anlamaz. Engels bakımından, merkeziyetçilik, “komünler” ve bölgelerin devlet birliğini tamamen kendi istekleriyle savunmaları koşuluyla, her tür bürokratizm ve her tür yukardan “buyurma”yı söz götürmez biçimde ortadan kaldıran geniş bir yerel yönetsel özerkliliği hiç mi hiç dıştalamaz.

Devlet üzerine, marksist bir programın temelinde bulunması gereken görüşlerini geliştirerek, ‘... O halde, merkezci cumhuriyet’ diye yazar Engels. ‘Ama, 1798’de kurulmuş, imparatorsuz imparatorluktan başka bir şey olmayan bugünkü Fransız cumhuriyeti anlamında değil. 1792’den 1798’e dek, her Fransız ili, her komün (Gemeinde), Amerikan örneğine göre, tam yönetsel özerkliliğine sahipti. Bizim de tıpatıp sahip olmamız gereken şey, budur. Bu özerkliliğin nasıl örgütleneceğini ve bürokrasiden nasıl vazgeçilebileceğini, Amerika ve birinci Fransız cumhuriyeti bize göstermiş bulunuyor; ve bu430

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

gün de, Avustralya, Kanada ve öteki İngiliz sömürgeleri bize aynı şeyi gösterir. Böylesine bir bölgesel ve komünal özerklilik, örneğin Kanton’un Bund (yani konfederal devletin tümü - L.) karşısında, ama aynı zamanda il (Bezirk) ve komün karşısında da, gerçekten çok bağımsız bulunduğu İsviçre federalizminden çok daha fazla özgürlük kaldırır. Kantonal hükümetler, illerin genel yöneticilerini (Bezirksstatthalter) ve valilerini atarlar; bu yöntem İngilizce konuşulan ülkelerde hiç bilinmez ve biz de, gelecekte, Prusyalı Landrate ve Regierungsräte’lerden (komiserler, yönetim çevresinin polis şefleri, yöneticiler ve genel olarak yukarıdan atanan memurlar - L.) kurtulmakta ne kadar kararlıysak, (sayfa 98) bu yöntemden kurtulmakta da o kadar kararlı olmalıyız.’ Bundan dolayı, Engels, programın özerklilikle ilgili maddesinin şöyle formüle edilmesini önerir: ‘İl, ilçe ve bucaklarda genel oyla seçilmiş memurlar aracıyla, tam özerk yönetim. Devlet tarafından atanmış bütün, yerel ve bölgesel otoritelerin ortadan kaldırılması’.”

Kerenski ve öteki “sosyalist” bakanlar hükümeti tarafından yasaklanan Pravda’da (28 Mayıs 1917 tarihli 68. sayısında), bizim sözde devrimci bir sözde demokrasinin sözde sosyalist temsilcilerinin bu noktada –tabii yalnızca bu noktada değil, nerde o günler– demokratizm’den göze batar bir biçimde ayrıldıklarını göstermek fırsatını daha önce bulmuştum.

“Koalisyon”larıyla emperyalist burjuvaziye bağlanmış bulunan adamların, bu söylenenlere sağır kalmalarında anlaşılmayacak bir şey yoktur.

Engels’in özellikle küçük-burjuva demokratları arasında çok yaygın bulunan bir önyargıyı, olaylara dayanarak, yetkin bir belginlikle çürüttüğünü belirtmek büyük bir önem taşır. Bu önyargıya göre, federatif bir cumhuriyet, merkezi bir cumhuriyetten daha çok özgürlük içerir. Bu, yanlıştır. Engels tarafından söz konusu edilen, 1792-1798 merkezi Fransız cumhuriyeti ve federatif İsviçre cumhuriyeti ile ilgili olgular, bu savı çürütür. Gerçekten de demokratik merkezi cumhuriyet, federatif cumhuriyetten daha çok özgürlük saklıyordu. Başka bir deyişle, tarihin gördüğü azami yerel, bölgesel vb. özgürlükler, federatif cumhuriyet tarafından değil, merkezi cumhuriyet tarafından sağlanmıştır.

“Partimiz, tüm federatif ve merkezi cumhuriyet sorunuyla yerel, yönetsel özerklilik sorununa olduğu gibi, bu olguya da, propaganda ve ajitasyonunda yeterince dikkat göstermemiş ve gene de göstermemektedir.” (Lenin, Devlet ve Devrim) 431

Demir Küçükaydın

Şimdi açın Vatan Partisi Programı’nı, Engels’in talebinin adeta kelimesi kelimesine orada bulunduğu görülür: Engels’in önerdiği formülü tekrar hatırlayalım. “İl, ilçe ve bucaklarda genel oyla seçilmiş memurlar aracıyla, tam özerk yönetim. Devlet tarafından atanmış bütün, yerel ve bölgesel otoritelerin ortadan kaldırılması.”

Vatan Partisi Programı’nda aynı talep: “20. Çok eski zamandan kalma VALİ, KAYMAKAM, NAHİYE MÜDÜRÜ gibi saltanat makamları kaldırılacak. Yerlerine, batı demokrasilerindeki gibi ve ya muhtarlarımız gibi, halk tarafından seçilmiş mahalli idareciler geçecek; mahalli polis o seçme idarecilerin emrine verilecek” Görüldüğü gibi, Vatan Partisi Programı’nda aynı talep, Mahalli Polis’in de tıpkı Amerika’da olduğu gibi o mahalli idarecilerin elinde olması gibi bir taleple en can alıcı noktasında daha da netleştirilerek ifade edilmektedir. Tabii sadece bu değil, diğer talepler bütünlüğü ile birlikte, oluşturulan Demokratik Cumhuriyet, ya da Vatan Partisi Programı’nda denildiği gibi, “Ucuz Devlet” ulusal baskı olanağını ortadan kaldırır. Bu nedenle Lenin sık sık, Ulusal sorunun demokratik olmayan bir yoldan çözümünün olanaksız kılındığı bir demokrasiden bahseder. Yani diğer ifadeyle Demokratik Cumhuriyet.

O halde, formülü şöyle de ifade edebiliriz: Demokratik Cumhuriyet eşittir ayrılma sorununun demokratik olmayan bir yoldan çözüme bağlanmasının olanaksızlığı o da eşittir Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı’dır.

Burada önemli olan, merkezi birliğin, Lenin’de vurguladığı gibi, komünlerin gönüllü özgür birliği ile sağlanmasıdır. En geniş özerklik ve merkezi bir cumhuriyet birbiriyle çelişmemekte, birbirini tamamlamaktadır.

Yine Lenin’den Engels’ yorumlayan uzun bir alıntı ile Ulusal sorun ile Demokratik Cumhuriyet arasındaki bağı görelim: “Engels, devlet biçimleriyle ilgilenmeyi yararsız bulmak şöyle dursun, tersine, üzerinde durulan geçici biçimin hareket ve varış noktalarını, her belirli durum içinde, bu durumun tarihsel ve somut özelliklerine göre belirlemek için, geçici biçimleri (sayfa 96) büyük bir özenle çözümlemeye çalışır.

Engels de, tıpkı Marks gibi, proletarya ve proleter devrim açısından, demokratik merkeziyetçiliği, bir ve bölünmez cumhuriyeti savunur. Federatif 432

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

cumhuriyeti, ya bir istisna ve gelişmeye bir engel olarak, ya da monarşiden merkezileştirilmiş cumhuriyete bir geçiş olarak, ama bazı koşullarda bir “ilerleme” olarak düşünür. Ve bu özel koşullar arasında, ulusal soruna ilk planda yer verir.

Marks’ta olduğu gibi Engels’te de, her ikisi de küçük devletlerin gerici niteliğini ve bazı somut durumlarda bu gerici niteliği gizlemek için ulusal sorundan yararlanılmasını amansızca eleştirmiş olmalarına karşın, yapıtlarının hiçbir yerinde, bir istek belirtisi halinde de olsa, ulusal sorunun öneminin küçümsendiği, geçiştirildiği görülmez; oysa Hollandalı ve Polonyalı Marksistler, “kendi” küçük devletlerinin dar burjuva milliyetçiliğine karşı son derece haklı savaşımdan hareketle, çoğu kez ulusal sorunun önemini küçümseme, onu geçiştirme hatasını işliyorlar.

Hatta, coğrafi koşulların, dil birliğinin ve yüzlerce yıllık tarihin, ülkenin küçük parçalara bölünmesiyle ilgili olarak ulusal soruna “son vermesi” gerekir gibi görünen İngiltere’de bile, Engels, ulusal sorunun henüz bir sonuca bağlanmamış olması açık gerçeğini hesaba katar; ve bu yüzden, federal cumhuriyeti bir “ilerleme” olarak düşünür. Kuşkusuz, bunda ne federal cumhuriyetin kusurlarını eleştirmekten, ne de birliği, demokratik ve merkeziyetçi cumhuriyet yararına propaganda ve kararlı savaşımdan bir vazgeçme belirtisi vardır.

Ama bu demokratik merkeziyetçiliği, Engels, hiçbir zaman, burjuva ve aralarında anarşistlerin (sayfa 97) de bulunduğu küçük-burjuva ideologların ona verdikleri bürokratik anlamda anlamaz. Engels bakımından, merkeziyetçilik, “komünler” ve bölgelerin devlet birliğini tamamen kendi istekleriyle savunmaları koşuluyla, her tür bürokratizm ve her tür yukardan “buyurma”yı söz götürmez biçimde ortadan kaldıran geniş bir yerel yönetsel özerkliliği hiç mi hiç dıştalamaz.”

Bütün bunlar bize şunu gösterir, Türkiye’de ulusal sorunun sosyalistler arasında yanlış koyulup tartışıldığını, bir ulus olmaya bağlı olarak tartışıldığını, aslında sorunun bir demokratik cumhuriyet sorunu olduğu, ayrılmanın ulus olmakla ilgisi olmadığı, demokratik cumhuriyetin, köylerin, mahalli birimlerin özgür komünlerin birliği olduğu. Bu takdirde, her hangi bir ulusun, ayrılmak için ayrı bir ulus olduğunu kanıtlamasına da gerek yoktur. Ayrılmak isteyen ayrılır. Birliği zorlayan ekonomik ve kültürel gerekliliklerdir.

Ulusal sorunun çözümüne somut programatik klasik Marksist yaklaşımlardır bunlar. Ve ilginçtir, bu yaklaşımlar aynen sadece Vatan Partisi Programı’nda vardır. Sadece Kıvılcımlı tarafından savunulmuştur. Daha 433

Demir Küçükaydın

sonra da adeta sadece bizim tarafımızdan, bu yazı boyunca yapılmış alıntılarda kolayca görülebileceği gibi.

Peki niçin, Türkiye’nin onlarca sosyalist akımında bu sorun böyle koyulup programatik ifadelerine kavuşturulmamıştır. İki nedenle: Birincisi, küçük burjuva radikal hareketlerin program nosyonu yoktur.

Onlar burjuva ufkunun içindedirler ve radikalizmlerini keskin ilkelerle ya da keskin mücadele biçimleriyle ifade ederler. Somut talepleri olmaz. Olsa olsa kimlik belirten sloganları olur. İkincisi, Burjuva sosyalizmi ise, hem yöntemsel olarak bu diyalektiği anlama yeteneğinde değildir; hem de genellikle, Çin ya da Sovyet yanlısı partilerden oluştuğu için, onların kafasında Demokratik Cumhuriyetin böyle bir biçimi yer alamaz. Çünkü örnek aldıkları devletler en küçük bir mahalli özerklik bir yana seçilmiş organlardan bile yoksundurlar. Sadece Kıvılcımlı, tıpkı Tarih Tezi’nde olduğu gibi, program sorununda da kaynağa dönerek, bir istisna oluşturmaktadır.

Türk solundaki aynı eğilim Kürt hareketinde de görülür. Ama Kürt hareketinde, sorunun bu tarz koyulmamasının nedeni, Kürt burjuvazisinin eğilimleriyle de ilgilidir. Kürt burjuvazisi, Demokratik Cumhuriyet’i hedef yapsa, bu talep yarın kendisine karşı çalışabilir. Bu nedenle, devletin biçimini tartışma konusu yapmaz, ayrılıp ayrı devlet kurmayı sorun yapar. Bu ise, Kürt hareketini, ezen ulusun demokratik bir cumhuriyetten çıkarlı ezilen sınıflarını kazanmasını engeller.

Böylece her iki taraftan da, yani bir yandan Türk sosyalistlerinin diğer yandan Kürt hareketinin Demokratik Cumhuriyeti bir programatik hedef olarak koymaması, bütün halk muhalefetini perspektifsizliğe sürükler, bütün enerjiler yok olur gider. Birbirini tamamlayacak güçler birbirinin karşısına geçer. Veya en azından birbirine karşı olarak kullanılır. İşte Kürt Hareketinin Demokratik Cumhuriyet programı ilk kez bu fasit daireden çıkma olanağı sunmaktadır. Bir rastlantı değildir, en büyük Kürt milliyetçilerinin ve Kürt burjuvalarının yeni çizginin karşısında yer almaları.

Ama Demokratik Cumhuriyet sadece ulusal soruna bir cevap değildir.

Onun hiç anlaşılmamış diğer bir yanı da onun aynı zamanda Proletarya Diktatörlüğünün özgül bir biçimi olduğudur.

Engels aynı yazıda aynen şöyle yazar: “Partimizin ve işçi sınıfının, egemenliğe ancak demokratik bir cum­huriyet biçimi altında ulaşabileceği son derece açık bir şeydir.

Demokratik cumhuriyet, büyük Fransız Devriminin daha önce göstermiş olduğu gibi, proletarya diktatoryasının da özgül biçimidir.”

434

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Burada “Demokratik Cumhuriyet de neymiş, biz Sosyalist Cumhu­ri­yet­ ten yanayız” diyenlerin tüylerini diken diken edecek bir önerme ile karşı karşıyayız. Demokratik Cumhuriyet sadece ulusal sorunu halletmez aynı zamanda Proletarya Diktatörlüğü’nün özgül bir biçimidir.

Proletarya diktatörlüğünü, diktatörce bir yöntem olarak anlayanlar veya onu sadece bir şiddet olarak anlayanların anlayamayacağı bir önermedir bu. Ama Marksizm’in özündeki temel mantığı kavrayanlar için bunda anlaşılamayacak bir şey yoktur.

Proletarya Diktatörlüğü, ezilen çoğunluğun, ezen azınlığa karşı kullanacağı devlet aracının adıdır. Marks, Proletaryanın, eski devlet cihazını aynen alıp sınıfsız topluma gidişte kullanamayacağını, onu parçalamak zorunda olduğunu yazmıştı. Niçin kullanamaz? Çünkü ezen sınıflar daima küçük bir azınlıktırlar. Onların bu güçsüzlüğünü dengeleyecek ve büyük ezilen kitleyi baskı altında tutmaya yarayacak bir cihaz gerekir. Bu cihaz ister istemez, bu işlevinden dolayı bürokratik, askerci ve kırtasiyeci olmak zorundadır. En seçimlere dayanan biçimlerinde bile bağımsızlaşma eğilimleri göstermelidir. Bu da yapısı gereği bir çoğunluğun aracı olamaz, çoğunluk açısından o devletin bağımsızlaşma, kırtasiyecileşme, militerleşme eğilimleriyle mücadele esas sorundur.

Peki Paris Komünü tipi devlet dediğimiz Proletarya Diktatörlüğü’nün özelliği nedir? Çoğunluğun emrinde olacak, ondan bağımsızlaşamayacak, bürokratik olmayan bir mekanizma. Bunun nasıl bir şey olacağını Paris Komünü göstermişti. Memurların seçimi, yasamanın yürütme yetkisini de kullanması, seçilenlerin gerektiğinde seçtiklerini geri alıp değiştirebilmesi ve seçilenlerin ortalama bir işçiden fazla maaş almaması vb., .

Bütün bu özellikler sadece Proletaryanın çoğunlukta olduğu bir devrimin değil, ezilenlerin çoğunlukta olduğu her devrimin de oluşturduğu bir devlet cihazını tanımlarlar. Bu nedenle, feodaliteye karşı ulusun ezici çoğunluğunun diktatörlüğü olan Fransız Devrimi sonucu ortaya çıkan Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatörlüğünün aynı zamanda özgül bir biçimidir de. Sadece o dönemde proletarya bir sınıf olarak ortada görülmediğinden bir proletarya diktatörlüğü olmamıştır.

Bu noktada, Demokratik Cumhuriyet’in cebirsel karakteri sorunuyla karşı karşıya kalıyoruz. Yani Demokratik cumhuriyet talebi, bürokratik, baskıcı, militarist olmayan; devletin kendisini seçenlerden bağımsızlaşamayacağı ve ezilen çoğunluğa karşı kullanmaya el vermeyeceği biçimleri somut değişiklikleri içeren bir biçimdir; bir cebirsel formüldür. Ama bu cebirsel formülde sosyalizme mi gidileceği veya kapitalizmde mi kalınacağı, bütünüyle sınıfların bilinci, ağırlıkları, programları, gelenekleri ve 435

Demir Küçükaydın

başka tarihsel koşullarca belirlenmektedir. Yani demokratik Cumhuriyet pek ala ideal bur burjuva cumhuriyetin biçimi olabileceği gibi, sınıfsız topluma giden proletarya diktatörlüğünün de bir biçimi olabilir. Ya da tersinden söyleyelim, Proletarya diktatörlüğü de, proleterlerin sosyalizmi kurmak istememeleri halinde, pek ala bir kapitalizme ideal koşulları sağlayan bir demokrasi olarak iş görebilir. Proletarya Diktatörlüğü’nden diktatörce bir yönetim değil de Paris Komünü’nün devlet cihazının taşıması gereken özelliklerini anlıyorsak. Bu Paris Komünü Tipi Devlet’de pek ala burjuvazinin partileri nüfusun büyük çoğunluğunun oylarını alıp veya bizzat işçi partileri sosyalizme geçmek istemeyip, kapitalist ilişkileri sürdürebilirler.

Pek ala sınıfsız topluma gitmek için gerekli tedbirleri öneren partiler azınlıkta kalabilirler.

Yani, Demokratik Cumhuriyet sadece, proletaryanın iktidarına giden en kısa yol değildir aynı zamanda, bu iktidarın bir biçimidir de. Bu nedenle de Sosyalist Partiler tarafından İşçi Sınıfının, ezilenlerin iktidar biçimi olarak savunulmalıdır.

Peki, proletarya diktatörlüğü, dolayısıyla onun özgül bir biçimi olan Demokratik Cumhuriyet, böyle baskıcı, bürokratik olmazsa, bu aynı zamanda bir “Ucuz Devlet” demektir. Bu nedenle, proletaryanın kendi amacı Ucuz Devlet değil, devletsiz bir toplum olmakla birlikte, ucuz devleti de gerçekleştirmiş olur. Bürokratik, militer ve baskıcı olmayan bir devlet cihazı aynı zamanda bir Ucuz Devlet olur.

Ve Ucuz Devlet, aynı zamanda toplumsal hâsılanın üretici olmayan tüketime ayrılan kısmının azalması, bunların yeniden üretimin büyütülmesine veya iş gücünün sosyal ve yaşam koşullarının iyileştirilmesine ayrılması anlamına gelir. Yani Demokratik Cumhuriyet ve Refah arasında ayrılmaz bir ilişki vardır. Geri ülkelerin kalkınması için kaynak bulması bakımından hayati önemdedir Demokratik Cumhuriyet ya da Ucuz Devlet.

Ama Ucuz Devlet ile üretim ve refahı arttırmak için kaynak bulma sorunu arasındaki ilişki, burjuva sosyalist partilerce kasıtlı olarak unutturulmuştur. Çünkü Doğu Avrupa’daki bürokratik iktidarların, o pahalı devletlerin varlığını da sorguluyordu bu. Bürokrasinin çıkarlarını korumanın ideolojik ve ekonomi teorilerine yansıyan bir yanıdır bu. Bürokrasi, üretici olmayan tüketim ile üretici tüketim arasındaki farkı sistematik olarak örtmeye çalışmıştır. Devlet, askeri, kırtasiye, bürokrasi harcamaları esas olarak üretici olmayan tüketimdir. Bu sistematik olarak “Bilim İşçileri” denen, doğu Avrupa bürokrasilerinin teorisyenlerince örtülmüş ve gizlenmiştir. Bunlardan esinlenen veya temel teorik gıdası bunlardan çevrilen kitaplar olan Türk ve Kürt sosyalistleri, ekonomik bağımsızlık, kaynaklar 436

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve Demokratik Cumhuriyet arasındaki ilişkiyi ve böylece ezilenlerin refah özlemleri ile bugünkü bürokratik ve pahalı devletin ilişkisini koyarak memnuniyetsizliğin devlet cihazına yönelmesinin de önünde bir engel olmuşlardır. Hatta onlar, gerçek tartışmayı bu alana çekecek yerde, iktisadi devlet teşekküllerini savunmak gibi bir pozisyonda kalarak kendilerinin konumunu zayıflatmışlardır sürekli olarak.

Burada Vatan Partisi Programı ve Hikmet Kıvılcımlı tek istisna olarak ortaya çıkar. O kalkınma için temel iki kaynak sayar: Ucuz Devlet ve Şuurlu Ticaret. Bu kaynaklar bugün de geçerliliğini korumaktadır. Bu memurlar ordusu, milyonluk ordu, silahlar olduğu sürece emperyalizme bağımlılık ve borç çemberi devam edecektir. Burada suçlanması gereken IMF değil, ülkeyi IMF’ye muhtaç eden güçlü devlettir.

O halde, Demokratik Cumhuriyet sadece Ulusların Kaderini Tayin Hakkı sorunun çözmez; sadece sınıfsız topluma da gidebilecek ezilenlerin aracı olacak bir cihaz olmakla kalmaz aynı zamanda gerilikten kurtulmak için de şarttır. Üretimin geliştirilmesi, kaynakların üretici olmayan tüketimden üretici tüketime aktarılması dolayısıyla üretimin ve toplam zenginliğin ve refahın geliştirilmesi için de temel kaynaktır. Yani, sosyalistler, ezilenlere IMF gibi soyut parolalar değil, somut ekonomik sıkıntıları bağlamında da Demokratik Cumhuriyet programını ortaya koymakla yükümlüdürler. Hâlbuki bugünkü duruma baktığımızda tam tersini görürüz, sosyalistler Demokratik Cumhuriyet’i ihanet olarak tanımlıyor, reddediyor ve Globalizme, IMF’ye karşı sloganlarla oyalanıyorlar. Bu da tamı tamına onların Genelkurmay’ın basit bir aracı olmasıyla sonuçlanıyor.

Böylece Şu eşitliğe varırız: Demokratik Cumhuriyet = Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı = Proletarya Diktatörlüğünün Özgül Bir biçimi = Ucuz Devlet = Vatan Partisi Programı= Refah ve kalkınma için kaynak = Emperyalizme bağımlılığın azalması.

Böylece Vatan Partisi Programı’nın “Ucuz Devlet” başlığının aynı za­ man­da Demokratik Cumhuriyet’i ifade ettiği sonucuna ulaşıyoruz. Bu neden­le, 70’li yılların sonundaki yazılarımızda, daha sonra Demokratik Cum­huriyet biçiminde ifade edeceklerimizi, Vatan Partisi Programı olarak ifade ederken bir ve aynı şeyi ifade ettiğimiz açıktır.

Vatan Partisi Programı’nın Ucuz Devlet dediği, Demokratik Cumhuriyet gibi, aynı zamanda bir Proletarya Diktatörlüğü programıdır. Paris Komünü Tipi Devletin bütün özellikleri onda somut talepler olarak yerli bir biçimde formüle edilmektedir. En önemlilerini görelim.

Yasamanın icra yetkisini kullanması: 437

Demir Küçükaydın

“5) B. M. MECLİSİ icra yetkisini de doğrudan doğruya kullanabilecek. Anketler meclis kürsüsünde kalmayıp, vaka yerinde bilfiil yapılacak. (. . .)

Memurların Seçimi: “9`) HÂKİMLER anayasamızın söylediği gibi cidden “millet namına icrayi kaza” edebilmek için, millet tarafından seçilecekler. Asker, sivil adalet ikiliği kalkacak.”

“13) JÜRİ usulü bütün mahkemelere sokulacak. (...)

Geri Çağırma: “4`) (...) Her mebus, 100 köyle şahsan muhabere ve temas edip, seçmenlerine sık sık hesap vermeye gidecek. Veremezse, Cemiyetler kanunu 18. maddesi nisabı ile geri çağrılabilecek. Partisinden çekilen, mebusluktan da çekilecek.” İşte bunlar sadece bazı örnekler: Son derece yumuşak ifadelerle, somut olarak bir Proletarya Diktatörlüğü’nün özgül biçimi, bir Demokratik Cumhuriyet taslağıdır Vatan Partisi Programı’nın Ucuz Devlet bölümü.

Ve bu proletaryanın sınıfsız topluma gidişinin de aracı olabilecek devlet cihazını somut olarak taslaklaştıran program Türkiye’de Ağır Cezada beraat etmiştir. Türkiye’de proletarya diktatörlüğü’nü somut talepler olarak savunmak, beraat etmiştir. Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkını fiilen gerçekleştiren bir Demokratik Cumhuriyet; bir Proletarya Diktatörlüğü beraat etmiştir.

Sorun keskin laf değil, somut yapılacak işler planıdır. Kıvılcımlı’nın aksine, Türk Solu ilke bildirimi olarak Proletarya Diktatörlüğü yazar, ama taleplere gelince 141’lerle oyalanır. Ortada birbirine zıt iki stil, iki yaklaşım vardır.

Kıvılcımlı, ister Eyüp Sultan camiinin bahçesinde, oraya gelmiş yoksul işçilere konuşsun ve orada İslamiyet’in Ergin Halifeler devrimden örneklerle anlatsın; ister 27 Mayıs’tan sonra mektuplar yazsın, İster Anayasa taslakları yapsın. Hepsinde anlattığı ve savunduğu, Vatan Partisi Programı’nda ifadesini bulan, Demokratik Cumhuriyet veya Paris Komünü Tipi Devletten başka bir şey değildir. Aslında son derece doğru ve radikal bir programın son derece taktik esneklikle bir savunuluşu vardır.

Tüm Türk solu ise tersine davranır, programda geriye gider veya programsızdır, taktik esnekliği ise sosyalizme ihanet olarak görür. Aslında birbirine tamamen zıt iki anlayış, iki zıt stil bulunmaktadır.

438

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kürt hareketinin çizgisinin anlaşılmamasının bir nedeni de budur. Kürt hareketi de Kıvılcımlı’nınkine benzer özellikler taşımaktadır, bu nedenle Türk solu Kıvılcımlı’yı anlamadığı gibi Kürt hareketini de anlama yeteneği gösterememektedir. Ve bir rastlantı değildir Kıvılcımlı ile Kürt hareketi arsında son dönemlerde giderek belirginleşen paralellikler. Ve Türk Solu Kürt hareketinden uzaklaştıkça Kürt Hareketinin Kıvılcımlı’ya yaklaşması.

Dolayısıyla Demokratik Cumhuriyet sorunu veya doğru bir program sorunu, aynı zamanda, Türk solunun kendisini kakırdatan gelenekleri, stili ile bir kopuşma sorunudur da.

Programın bu özelliklerini elbette Mihri Belli gibi, Proletarya Dikta­tör­ lüğü pahalı devlettir, ucuz devlet liberal burjuvazinin bir talebidir diyenler hiç bir zaman anlayamamışlardır ve anlayamazlar. *** Alman Sosyal Demokrat Partisi de Demokratik cumhuriyet sloganıyla savaşmıştı. Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi, Ekim devrimine kadar Demokratik Cumhuriyet programıyla savaşmıştı. Ama bugün bunlar sanki yokmuş gibi bütün Türk solu Demokratik Cumhuriyet’e karşı çıkıyor Peki, Demokratik Cumhuriyet böyle iken, niçin onlarca yıl Türkiye’de solun ne genel bir slogan olarak, ne de Vatan Partisi Programı’nda olduğu gibi, somut talepler halinde programı Demokratik Cumhuriyet olmamıştır?

Burada işçi hareketinin tarihsel trajedisine geliriz.

Ekim Devrimi’nin yozlaşması ve bürokratik bir kastın iktidarı eline alması, Demokratik Cumhuriyet sloganının ve programının da sonunu getir­miştir. Bu güzel geleneklerin unutulmasına yol açmıştır. Hiç bir “sosyalist” ülke, burada anlatılan demokratik cumhuriyet ölçülerine uymuyordu. Ezilenlerin hareketleri böyle bir programla silahlanmadıkları için aynı zamanda bunların başarıları, bürokratik kastların iktidara gelmelerine yol açıyordu. Demokratik kavramı, siyasi anlamını yitirmiş ve tarihsel olarak burjuva demokratik görevler anlamıyla özdeşleşmişti. Çünkü böyle bir anlam o bürokratik diktatörlüklerin anti demokratik karakterlerini gözlerden gizlemeye de yarıyordu.

Böylece uzun yıllar içinde, Demokratik Cumhuriyet, hem ulusal sorunu çözen; hem de sınıfsız topluma gidişin aracı olabilecek bir Demokratik Cumhuriyet kavramı, bir cebirsel formül olarak bu program, sonraki kuşaklarca unutuldu gitti. Bu otantik kaynaklar sadece Kıvılcımlı gibilerin eserlerinde yaşadı, bize oralardan geçti ve Türkiye Sosyalist hareketi içinde Marksizm’in kaynaklarına dayanan bu geleneği sürdürmemizi sağladı.

439

Demir Küçükaydın

Şimdi Kürt hareketinin, bütün bu teorik arka plan olmadan, el yordamıyla bu unutulmuş parola ve programı keşfetmesi neredeyse bir mucizedir.

Dünya Bağlamındaki Sorunlar

Buraya kadar, klasik, bürokratik iktidarların yozlaştırmalarına ve unutul­ malara uğramamış, otantik bir Marksizm açısından Demokratik Cumhuriyet programını ele aldık.

Açıktır ki, bu bağlamda Demokratik Cumhuriyet Marksistlerce savunulması gereken, akideye uygun bir programdır. Ama burada, o klasik dönem Marksizm’i ve Marksistlerinin, Demokratik Cumhuriyet’i kendi başına bir hedef olarak almadıkları, onu dünya proletaryasının zaferine azami bir katkı için, bulundukları ülkede somut bir program olarak kabullendikleri konusuna henüz girmedik.

Yani o zamanın Marksistleri için Demokratik Cumhuriyet, ülkelerinin kurtuluşu veya gelişmesi için veya kendi ülkelerinde sosyalizme varmak için, kendi başına bir hedef değil, ne yerel ne de ulusal bir sorun olamayacağı önceden kabul edilmiş emeğin kurtuluşu mücadelesine azami katkı için, bulundukları ülkede yapılması gerekendir. İşte, Türkiye’de olmayan ve tartışılmayan, bugüne kadar tartışıldığına da rastlamadığımız, Marksizm’in bu unutulmuş yaklaşımıdır. Biz yazılarımızda, Demokratik Cumhuriyet Sorununu, bu klasik metodolojiye uygun olarak, “Demokratik Cumhuriyet bulunduğumuz savaş cephesinde dünya çapında işçi sınıfının kurtuluşuna azami katkının bir yolu mudur” sorusu bağlamında tartışmaktayızdır.

Ve bu bağlamda, Demokratik Cumhuriyet aslında oldukça sorunludur.

Bizim son yıllardaki bütün teorik çabamızın esasını da bu sorunların nasıl çözülebileceği oluşturur. Demokratik cumhuriyet konusunda yazdıklarımızın anlaşılmasını olanaksızlaştıran da bizim bu koyuş tarzımız ile Türkiye sosyalistlerinin tamamen kendi ülkeleri bağlamında tartışmaları arasındaki uzlaşmazlık ya da paradigma başkalığıdır. Çünkü yazdıklarımız ve tartıştığımız konu onların ufku dışına düşmektedir, yazdıklarımızı onlar kendi sorunlarını tartışıyormuşuz gibi algılamaktadırlar. Bu konuyu biraz daha açıklamayı deneyelim. İnsan iki farklı bakış açısından sosyalizmi isteyebilir. Ülkesi yoksuldur, geridir, emperyalizmin veya başka bir ülkenin sömürgesidir, sosyalizm ülkeyi bu durumdan kurtaracak en etkili yol olarak görülür. Gerçekten de, kara dayanmayan planlı bir ekonomi, demokratik bir cumhuriyet veya Paris Komünü tipi devletle birlikte geri bir ülkenin bu gerilikten kurtulması için 440

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

zengin olanaklar sunar. (Tabii soyut olarak, gerçek güç ilişkilerinde bu olanaklar uluslararası baskı ve tehdit, ambargo ile hiç kullanılamayabilir.)

Ama bu açıdan sosyalizm istiyorsanız, siz ulusal bir bakış açısından sosyalizm istiyorsunuz demektir. Türkiye’deki bütün sosyalistler bu anlamda ulusalcıdırlar ve bu nedenle enternasyonalizmden zerrece nasiplerini almamışlardır. Açın her hangi bir sosyalist yayını, “Ülkemiz”, “halkımız” diye konuşurlar hep. Enternasyonalizm, bu ulusal bakış açısına hizmet ettiği için kabul edilir.

Ama bunun ne Marksizmle, ne de Enternasyonalizmle ilgisi yoktur.

Marksizm veya gerçek enternasyonalizm açısından ise, sizin “ülkenizin” veya “halkınızın” veya “işçi sınıfınızın” durumunun iyileşmesi, gerilikten kurtulması, yoksulluktan kurtulması vb., hareket noktanız veya kendi başına bir amaç olamaz. Çünkü bir Marksist’in açısından, işçi sınıfı dünya çapında bir sınıftır, sosyalizme ancak dünya çapında varılabilir, her hangi bir ülkedeki sosyalistin görevi, dünya çapındaki bu mücadeleye azami katkıda bulunmaktır.

Bu azami katkının alacağı biçim her durumda değişebilir. Sizin çıkarınıza olan her durumda genelin çıkarına olmayabilir.

Dikkat edin burada sorunun koyuluşu, yani hedef, tamamen tersine dönmektedir, artık “kendi” ülkenizdeki insanların refahı ancık bu amaca hizmet ediyorsa savunabileceğiniz veya uğrunda mücadele edebileceğiniz bir araçtır. Ama sorunu böyle koyduğunuzda, bundan, ülkenizdeki emekçilerin durumunun iyileşmesi dünyadaki emekçilerin durumunun iyileşmesine otomatikman hizmet eder sonucu çıkmaz. Bu kaba bir aritmetikle yetinmek demektir. Bu “herkes kendi evinin önünü süpürürse bütün şehir tertemiz olur” demektir. Halbuki, enternasyonalizm, bütün uğruna parçayı, yani gereğinde kendini ve ülkeni feda etmek demektir.

Türkiye solunda hiç bulunmayan anlayış ise budur.

Demokratik Cumhuriyet konusu Türkiye solunda bu enternasyonalist bağlamda, yani, bulundukları savaş alanında, ülkelerinde, Dünya işçilerinin zaferine azami katkının bir yolu ve biçimi olup olmadığı sorusu çerçevesinde hiç tartışılmamıştır ve tartışılmaz. Bu bölümde bu tartışmaya girmeyi, deneyeceğiz. Ama öncelikle, Türkiye sosyalistlerinin sorunu niçin hiç böyle tartışmadığının nedenlerini ele almak gerekiyor. Çünkü sonunun enternasyonal boyutuyla tartışılmaması ve Demokratik Cumhuriyet programının reddedilmesi arasında çok derin bir bağ vardır. Bu bağı göstermek, bu bağı var eden tarihsel koşulları ele almak gerekir.

Nedir bu bağ? Aslında, Türkiye sosyalistleri, radikal demokratlardır.

Onları sosyalizme getiren sorunlar, dünya çapındaki gelişmiş bir kapita441

Demir Küçükaydın

lizmin sorunları değil, geriliğin ve yoksulluğun, baskının yaygın olduğu bir ülkenin problemleridir. Ama bu problemlerin kendisi, mahiyeti gereği, ulusal bir perspektifle damgalıdırlar ve enternasyonalist sosyalizmle, yani Marksizm’le aralarında kan ve doku uyuşmazlığı vardır.

Peki, nasıl olmaktadır ve niçin, aslında bütünüyle ulusalcı bir bakış açısına sahip eğilimler kendilerine sosyalist demektedirler? Burada sosyalizmin ve yirminci yüzyıldaki dünya tarihinin başından geçenler önem kazanır.

Ekim devriminin prestiji, Rusya’da başarılan sanayileşme ve kalkınma, dünya politikasında Rusya’nın ister istemez, Emperyalizmle çatışan ulusal kurtuluş hareketleriyle ittifak yapmak zorunda oluşu gibi nedenler, kendi geri ülkesinin sorunlarına çözüm arayan aydınlar ve geri ülkelerin halkları için, sosyalizmin gerilikten kurtuluşun bir yolu olarak kabullenilmesine yol açtı. Rusya’da Ekim devriminin prestiji üzerine oturmuş bürokratik kastın ideolojisi olan Tek Ülkede sosyalizmin milliyetçi ideolojisi de, geri ülkelerdeki ulusal demokratların sınıfsal ve ideolojik konumlarına denk geliyordu. Böylece dünyadaki bütün devrimci demokrasi ya da radikal demokrasi diyebileceğimiz katmanlar ve eğilimler, kendilerini sosyalist olarak tanımlamaya başladılar, sosyalizmin saflarına aktılar. Ama sosyalizm diye benimsedikleri ise, bir bürokratik kastın çıkarlarına uydurulmuş, tahrif edilmiş, bütün devrimci özü boşaltılmış, bir milliyetçi sosyalizmdi.

Bu milliyetçi sosyalizm, tek ülkede sosyalizm diyerek; Üçüncü Enternasyonal’i Sovyet Bürokrasisinin bir dış politika avadanlığına döndürerek, geri ülkelerin gerilikten, baskıdan kurtulmak isteyen demokratların sınıfsal eğilimlerine, yani gerilikten nasıl kurutuluruz paradigmasına tamı tamına uyan, bu devrimci demokrasi tarafından kolaylıkla benimsenebilecek bir sosyalizm oluyordu.

Ama demokratlar tarafından bir ideoloji bir kere benimsenince, o artık bağımsız olarak, onu benimseyen demokratların davranışları üzerinde bir karşı etkide de bulunur. Bu noktadan hareketle bir kere o sosyalizm anlayışı benimsenince, bu sefer o bürokratik kastın kendi üstüne çelik bir çember gibi kapanan ideolojisi olan Stalinizm benimseniyor, böylece bu bürokratik kastın anti demokratik ideolojisi, Marksizm’in bütün demokratik geleneklerini unutturan doktrini gereğince, demokrasi ve demokratik cumhuriyet, aslında demokratlar olan ve kendini Marksist sanan, Stalinizmi Marksizm diye benimsemiş demokratların dilinden ve programından düşünüyordu.

Bunun sonucu radikal demokratların ve demokrasinin ortalıktan kaybolması oluyordu.

Yani Stalinizm sadece, dünya komünist hareketini tasfiye etmemiştir, sadece Marksizmin enternasyonalist boyutunu olmamışa çevirmemiştir; 442

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

radikal veya devrimci demokrasi diyebileceğimiz akımı da demokratik geleneklerinden ve programından kopartmıştır, demokratik hareketi de yok etmiştir.

Demokratlar kendilerine sosyalist demeye başlamış, ama bu sosyalistler, Stalinizmi sosyalizm olarak kavradıklarından, demokrasinin düşmanı olmuşlardır, en iyi durumda ona karşı ilgisiz, onu burjuva demokrasisi diye hor gören bir politikanın taraftarları olmuşlardır. Ama aynı zamanda ulusal sosyalistler oldukları için enternasyonalizmin de düşmanıdırlar. Bu nedenle, dünyada sosyalist ve enternasyonalist proleter politikası gibi, demokratik küçük burjuva politikası da yok olmuştur. İşte bu nedenle bütün Stalinistler, yani fiilen “dünya sosyalist hareketi”, ki hala sosyalizm diye ortada ne varsa bunlardır, ne enternasyonalisttir ne de demokrat. Bu kuşak tasfiye olmadan, sosyalizmin bir canlanması beklenemez. Veya ancak bu var olan sosyalistlerle ve sosyalizm anlayışlarıyla mücadele içinde tekrar devrimci demokrasi ve enternasyonalizm doğabilir.

Eğer bugün bu kendini sosyalist zanneden ulusal bakışlı ve sosyalist olduklarını düşündükleri için demokrat olmayan demokratlar olan sosyalistler, sosyalistlik iddialarından vaz geçseler, bütün sosyalizm adına bildiklerini unutsalar; sıradan insanların sağ duyularıyla politika yapsalar, Türkiye’de ve Dünyada demokratik güçler şimdi olduklarından yüz kat daha güçlü olur. Yani sosyalistler aslında demokratlar oldukları için demokratlar yoktur artık. Ya da tersinden, aslında demokratlar kendilerini sosyalist sandıkları için demokratlar yoktur. Stalinizmin en ağır ve aşılması gereken miraslarından biri de budur.

Eğer Ekim devriminin yozlaşması ve Stalinist ulusal sosyalizmin enternasyonalizmi tasfiyesi olmasaydı, bugün kendine sosyalist diyen devrimci demokrasi, muhtemelen sosyalizm bayrağına daha mesafeli kalırdı. Ne demek istediğimizi başka türlü anlatmayı deneyelim. Şöyle bir var sayımda bulunalım, Ekim Devrimi, bürokratik bir karşı devrim yaşamadan enternasyonalist ideallerine bağlı olarak varlığını sürdürmeyi başarsa, demokratik, Paris Komünü tipi bir devlet, bütün emperyalist kuşatmaya rağmen varlığını sürdürse, hatta Stalinist bürokrasinin korkunç tahribatlarla yaptığından daha büyük ve hızlı bir gelişme sağlasa bile, böyle bir gelişme, geri ülkelerin devrimci demokrasisinde böylesine bir sosyalizme akış yaratamayabilirdi. Çünkü, enternasyonalizm ya da kapitalist bir toplumun sorunlarını çözme ile; milliyetçi bir sosyalizm, yani geri bir ülkenin sorunlarını çözme arasında bir doku uyuşmazlığı; bir paradigma değişikliği ve çelişkisi vardır. Böyle bir Marksizm, Stalinizm kadar ruhlarını titreştirmezdi geri ülke halkları ve aydınlarının. Onlar bütün 443

Demir Küçükaydın

politik ve fiili yakınlaşmalara rağmen, mesafeli olurlardı. Bu mesafeli oluş, sadece geri ülkeler ve onların devrimci demokrasisi açısından değil, enternasyonalist sosyalistler açısından da olurdu. Böylece geri ülkelerin devrimci demokrasisi ile enternasyonalist sosyalizm arasında, çok daha sınırları belli, mesafeli ve sağlıklı bir ilişki olurdu.

Bunun nasıl bir ilişki olduğu ve olacağı göz önüne getirilmek isteniyorsa, bizim Kürt ulusal hareketi ve bunun en radikal ve devrimci demokrat kanadı ile ilişkimiz gibi bir ilişki göz önüne getirilebilir.

Biz Kürt hareketinin en tavizsiz destekçisi olmamıza rağmen, bizim klasik Marksizm açısından ve bu Marksizm’in gelişmiş biçimlerinin sorunları bağlamında yazdıklarımız onların ruhlarında zerrece titreşime yol açmıyor ve belli bir mesafe her zaman koyuluyor.

Tabii aynı mesafe koyuş bizim açımızdan da var. Yani her iki taraf da bir­ birinden farklı olduğunun bilincindedir, mesafelidir. Ama bu çok daha sağlıklı bir ilişkidir. Böyle bir ilişkinin şimdi var olması da bir rastlantı değil­dir.

PKK bir bakıma, duvarın yıkılışıyla Stalinist kabuğunu kırıp, gerçek devrimci demokrasi gibi düşünüp davranmaktadır artık. Bu Stalinist kabuğu kırış ise, hala o kabukla yaşayanlara sosyalizmin terki gibi görünmektedir.

Stalinizmin kabuklarından bu kurtuluş, elbette ancak yükselen bir demokratik kitle hareketiyle birleştiği takdirde, burjuvazinin devrimci döneminin ideallerine bir dönüş anlamı kazanabilir. PKK’da olan tam da budur.

Bu kabuklardan kurtuluşun, ideoloji ve politika alanında nasıl bir açılıp serpilmeye yol açtığı bizzat PKK ve Öcalan’da görülebilir. On sekizinci yüzyılın devrimci demokrasisi adeta yeniden doğmaktadır. Öcalan’ın savunmaları bu yeniden doğuşun ve bu kabuklardan kurtulmanın sağladığı serpilişin belgeleridir.

Ancak, bugünkü dünyada, kapitalizmin zafer şartlarında, Stalinizmden kopuş, ortada Kürdistan’da olduğu gibi bir kitle hareketi ve radikalleşme dalgası yoksa, burjuvaziye tam bir ideolojik teslimiyete yol açar. Türkiye’de olan da budur esas olarak. Bu durumda, bir yanda sosyalizm diyen stalinist demokratlar, diğer yanda, “gerçekleri gören”, globalleşme veya kapitalizm hayranlığı yapan liberaller. ÖDP’deki bölünme de bunun bir yansımasıdır.

Kendini sosyalist gören ve aslında stalinist olan demokratlarla; Stalinizmi reddeden demokratlığı liberalizm olarak anlayan ve burjuvazinin zafer arabasına takılan demokratlar arasındaki bir ayrılıktır.

Tabii Stalinizm, Stalin hayranlığı olarak anlaşılırsa bu dediklerimiz anlaşılmaz. Stalinizm metodolojik temelleri Marksizm’den tamamen farklı ama Marksizm terminolojisi kullanan milliyetçi bir ideolojidir. Onun sosyalizminin asli niteliği, ulusal sosyalizm olmasıdır.

444

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu anlamda açın bakın ÖDP’de kalanlara veya muhaliflere, hepsi ulusal sosyalistlerdir. En Troçkistleri bile öyledir. Çünkü hiç biri sorunu, bugün dünya çapında program ve strateji ne olmalıdır, bu program ve stratejiye göre bizim burada azami katkı yapmamız için ne yapmamız gerekmektedir diye koymamaktadırlar.

Toparlarsak, Demokratik Cumhuriyet programı Türk sosyalistlerince hem reddedilmektedir, hem de dünya çapında görevler bağlamında tartışılmamaktadır. Onlar tastamam demokrat oldukları için böyledir. Şimdi Türkiye sosyalistlerinin tartışmadığı, ama her Marksist’in tartışmak zorunda olduğu soruna girelim. Demokratik Cumhuriyet programı veya stratejisi, dünya ölçüsünde sosyalizm mücadelesine bu savaş cephesinde, yani şu bizim kendini enternasyonalist sosyalist zanneden Stalinistlerin “ülkemiz” halkımız” “işçi sınıfımız” dediği şeyde, azami katkının bir biçimi olabilir mi?

Sorunu böyle koyduğumuzda hemen şu soru ortaya çıkar. Peki, dünya çapındaki strateji ve program nedir? Ancak bu belli olursa, yukarıdaki soruya bir cevap verilebilir.

O halde “sosyalistlerin dünya çapındaki programı ve stratejisi ne olmalıdır? Bu konuda son yüzyılın mücadeleleri ve dünya kapitalizmindeki gelişmeler bir değişikliğe yol açmış mıdır? Açmışsa bunlar nelerdir?” gibi sorular sorulmadan ve bu sorulara cevap verilmeden, Türkiye’de Demokratik Cumhuriyet program ve stratejisinin dünya sosyalizminin başarısına azami katkının somut bir biçimi olup olmadığı anlaşılamaz ve tartışılamaz. *** Bugünkü dünya durumu ve uluslararası sosyal hareketlerin deneylerinin sonucu bize evrensel bir program konusunda ne gibi sorunları ortaya koyar?

Birincisi, kapitalizm ile sosyalizm arasında, sadece “Proletarya Diktatörlüğü” biçiminde siyasi ifadesini bulan bir Geçiş Dönemi değil (Türk sosyalistleri bu “geçiş dönemi” ile yani Proletarya Diktatörlüğü ile Sosyalizmi aynı şey zannederler bu nedenle Marksist klasikleri de anlamazlar), aynı zamanda kültürel, teknik ve iktisadi bir Geçiş Dönemi gerekmektedir. Proletarya nasıl, var olan, azınlığın çoğunluk üzerindeki egemenliğini kurmak işleviyle şekillenmiş burjuvazinin devlet cihazını sınıfsız topluma gidişin bir aracı olarak kullanamaz ise, sınıflı toplumun ürünü olan maddi uygarlığı da kullanamaz. Yani bu otobanlar, otomobiller, kadının ödenmemiş ev emeğine göre şekillenmiş evler; çocukları ve yaşlıları gettolara kapatan toplumsal örgütlenmeler, binalar, öğretmenler, giyimler, kuşamlar, hasılı şu etrafımızı kuşatan her şey, binlerce yıllık sı445

Demir Küçükaydın

nıflı toplumun ve kapitalizmin ihtiyaçlarına göre şekillenmiş bu uygarlığın maddi ve manevi araçları da sınıfsız topluma gidişin araçları olarak kullanılamazlar.

Marks-Engels, devlet cihazının bir araç olarak tarafsız olamayacağını görmüşlerdi ama teknik araçlar onlar için henüz nötral bir anlama sahipti.

Onlar bu araçların pek ala sınıfsız bir toplumun veya ona gidişin de araçları olabileceğini düşünüyorlardı. Halbuki, gerek kadın hareketi, gerek barış hareketi, gerek ekolojik hareket maddi araçların, tekniğin de tarafsız olmadığını, tıpkı sınıflı toplumun devlet aracı gibi sınıfsız topluma gidişte kullanılamayacağını göstermiştir. Bu durumda, Marks ve Engels’in belirttiği kapitalizmle sosyalizm arasında, proletarya diktatörlüğüne tekabül eden siyasi bir geçiş döneminin yanı sıra; maddi ve manevi araçların dönüşümüne karşılık düşen bir geçiş döneminin gerekliliği de ortaya çıkar.

Ama bu aynı zamanda, burjuva uygarlığı karşısında başka bir uygarlık tasarımı demektir. Marksizmin temel önermesi, üretici güçlerin gelişmelerinin üretim ilişkilerince boğulduğu, bunun bir devrimci döneme yol açacağı noktasından yola çıkıyordu. Bunun mantıki sonucu, üretim ilişkilerinin üretici güçlerin gelişiminin önünde bir engel olmasını ortadan kaldırmak olarak ortaya çıkıyordu. Burada, üretim ilişkilerinin değişimi belirleyici oluyor ve program da bu anlayışa göre şekilleniyordu.

Ama eğer maddi araçlar tarafsız değilse, artık sorun gelişime engel olan ilişkilerin ortadan kaldırılması ve yeni ilişkileri taslaklaştırmaktan başka bir şeydir. Artık sorunu üretim Güçlerinin gelişimini engelleyen ilişkilerin tasfiyesi olarak, dolayısıyla siyasi ve ekonomik düzlemde bu engellerin ortadan kaldırılması; yani siyasi ve ekonomik taleplerden ibaret bir program olarak koyamaz ve çözemezsiniz.

Sorun bir nehrin önündeki engelleri kaldırmak değil, onu bambaşka bir mecraya akıtmaktır. Bu ise, program anlayışında, bir paradigma değişikliği demektir. Yani artık, sadece üretim ilişkileri ve devlet cihazının nasıl örgütleneceğine ilişkin klasik bir program anlayışıyla sorun cevaplandırılamaz, başka bir uygarlık tasarımı yapmanız gerekmektedir. Program, tabii dünya ölçüsündeki programdan bahsediyoruz ve ülke ölçüsündeki programlar da buna tabi olmak zorundadır, başka bir uygarlık tasarısı olmak zorundadır. Şimdi, Türkiye sosyalist hareketinde hiç kimsenin böyle bir sorunu sorun yapıp tartıştığını gördünüz mü? Hayır bulamazsınız. Dolayısıyla, Türkiye sosyalistlerinin, bırakalım böyle bir başka uygarlık tasarısı programını bir yana, böyle bir sorunları bile olmadığından, bir sosyalist parti kurma, bir sosyalist programları olma şansı yoktur. Onlar gerçek sorunları ortaya koymaktan ve onlarla yüzleşmekten korkuyorlar. Onlar kapitalizme 446

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve emperyalizme karşı amentüleri tekrarlayarak kendilerine cesaret vermeye çalışıyor; korkularını bastırmak için karanlıkta ıslık çalıyorlar.

Ama daha bitmedi.

Böyle bir başka uygarlık tasavvurunun alacağı siyasi biçim konusunda, seksenli yıllarda ulus konusundaki muazzam teorik patlamaya dayanarak, biz bunun programatik sonuçlarını çıkardık ve bunu başka bir uygarlık tasavvuru programıyla, bu uygarlığın siyasi biçimi olarak formüle ettik.

Marksizm’in bir ulus teorisi yoktu. Bu onun en zayıf yanıydı. Bu zayıf yan nedeniyle, ulusa karşı sosyalist bir program yoktu. Ulus sorunu sadece demokratik karakterde görülüyor ve öyle bir çözüm sunuluyordu. Bu tıpkı köylüye toprak dağıtmakla toprak sorunun çözüleceğini sanmak gibi bir şeydi. Ama biz, bu programla, sosyalistlere, ulusal sorunun sosyalist çözümünü getiriyorduk. Ulusal olanla politik olanın çakışması ilkesinin, yani ulusçuluğun ulus anlayışının reddi. Ulustan olmanın kişinin bir tercih veya vicdan sorunu olması. Üç kişinin bir araya gelip, tıpkı bir parti, dernek, tarikat, din kurar gibi istediği ulusu kurması, isteyenin tıpkı dinsiz olduğu gibi ulussuz olması.

Ulusal sorunda bir “Kopernik Devrimi” yapan ve başka bir uygarlık sorununun yanı sıra onun siyasi biçiminin tanımlanması anlamına gelen bu programatik katkının tartışılması bir yana bugüne kadar Türkiye Solunda, sorunu böyle koyup tartışan gördünüz mü? Yok, yok, yok.

Bu yoksa sosyalizm de yok.

Daha bitmedi.

Sorunun bu tarz koyuluşu, aynı zamanda başka bir soruna da çözümdür. Dünya çapında apartheit sistemine karşı somut ve acil bir programdır.

Ne demektir bu? Bugünkü dünyada yoksul ülkeler bir bantustana kapatılmış durumdadırlar. Dünya kocaman bir Güney Afrika durumundadır.

Daha da kötüsü, bu ırkçılık, bu apartheit rejimi varlığını ve rasyonalizasyonunu ulusal devletin dışında başka bir varoluşun olmayacağı şeklindeki yaygın bir kavrayıştan almaktadır. Ulusal olanla politik olanın çakışmasını kabul ettiğiniz sürece, her insan gibi, her ulusun kendi kaderini tayinden kendisinin sorumlu olduğu gibi bir yaklaşım içindesiniz demektir. Ama tam da budur, bugünkü apartheit sistemini yaratan. İnsanlığın büyük bölümü, tüm da bu mantıkla başka ulusların yurttaşları, bireyleri oldukları gerekçesiyle, refah adalarının dışına hapsedilmektedir.

Yani ulusların kaderlerini tayin hakkı, tıpkı her bireyin kanun önünde biçimsel olarak eşit olması gibidir, herkes kendi yaptığından kendisi sorumludur, her koyun kendi bacağından asılır anlayışıdır. Sosyalizm ise daha doğarken buna karşı doğmuştur. Sosyalizm özünde bu biçimsel 447

Demir Küçükaydın

eşitliğin gerçek bir eşitliğe dönüşmesi, herkesin herkesten sorumlu olması, dünyanın bir yerindeki yoksulluğun bütün insanların sorunu olması gibi bir noktadan hareket etmiştir. Ama bu hareket noktasını ulusal alana aktarmamış, orada hala biçimsel bir, bireyler gibi, ulusların eşitliği kavramıyla yetinmiştir. Ulusların Kaderini Tayin Hakkı aslında artık zıttına dönmüş, yoksul ulusların yoksulluklarının kendi sorunları olduğu, zenginlerin elbette onlardan ayrı yaşama hakları olduğu anlamını kazanmıştır.

Diğer bir deyişle Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı, dünya çapındaki apartheit sistemine baktığımızda, artık, ulusal baskıya karşı bir mücadelenin aracı olmaktan büyük ölçüde çıkmış, zengin ulusların kendi kaderlerini yoksul uluslardan ayırmalarının, onları kendi kaderleriyle baş başa bırakmalarının; apartheit sisteminin, yeryüzü çapındaki ırkçılığın ideolojisi ve aracı haline dönmüştür. Yani bugünkü ırkçı sistem, bu ilke sayesinde, ulusal olanla politik olanın çakışması gerektiği ilkesinin gizli egemenliği sayesinde meşruiyet bulmakla kalmamakta, ırkçı niteliğini de gizlemektedir.

Dolayısıyla önerdiğimiz dünya çapındaki programatik çözüm, aynı zamanda bu ırkçı sistemi de tasfiye edecek bir programdır.

Siz Türkiye solunda hiç kimselerin bu konularda bir programı olduğunu gördünüz mü, böyle birileri var mıdır? Yoktur. Bırakın böyle bir programı, sorunun böyle koyuluşu, başka veya yanlış bir cevabın verilişi bile yoktur.

Bu yoksa ülke çapında program da olamaz, klasik, otantik Marksist anlayışa göre tabii. Türkiye sosyalistlerinin ulusal bakış açılı sosyalizmlerine göre değil.

Daha bitmedi.

Dünya çapındaki zengin ve yoksul bölünmesi öylesine büyüktür ki artık, ileri ülkelerin işçileri dünya çapındaki eşitlikçi bir düzene karşıdırlar.

Bütün dünyada zengin ülkelerin ücretlileri, bugün oldukça yüksek bir tüketim düzeyine erişmiştir. Onlar açısından artık sadece giyinmek, yemek, barınmak değildir sorun, har hangi bir süper marketin giyim ve yeme bölümlerinde görülebilecek, yüzlerce peynir içinden herhangi birini yemek, yüzlerce modelden birini giymek noktasındadır. Yani tüketim mallarının belli bir bolluğu bulunmaktadır. İnsanlığın büyük bir bölümü için ise sorun, her hangi bir şey bulabilmek yemek için, herhangi bir şey bulabilmektir giyinebilmek için.

Bu durumda aşılmaz bir sınır ortaya çıkmaktadır. Eşitlikçi bir düzen her şeyden önce, örneğin var olan yiyecek ve giyeceklerin tüm ihtiyaç sahipleri arasında eşitçe bölünmesini, ya da en azından belli bir minimumun altına düşmeyecek şekilde yeniden dağıtılmasını var sayar. Biz sosyalistler 448

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

demiyor muyuz, işsizliğe karşı örneğin, var olan işlerin çalışan bütün nüfus içinde eşit olarak bölünmesi, iş saatlerinin düşürülmesi. Benzerini sosyalist partilerin, batılı işçi sınıflarına önermesi gerekmez mi? İşte aşılmaz sınır burada ortaya çıkmaktadır. Zengin ülkelerin ücretlileri için, dünya çapında eşitlikçi bir düzen, onların hayat kalitelerinde düşme anlamına gelir, onlar dünyadaki insanların da bir parça peynir yemesi için, 500 çeşit peynirden birini seçme olanağını yitirmek istemeyeceklerdir. Aslında tam da bu 500 çeşit peynirden birini seçme olanaklarını dünyanın geri kalanındakilerin peynir bulamamasına borçludurlar.

Dünya tarihinde kimse, bulunduğundan daha kötü bir durum için eşitlikçi bir düzen istemez. Aksine, var olan küçük ayrıcalık ve zenginliklerini korumak için her şeyi göze alır. Bu zengin ülkelerin işçileri için de geçerlidir. Onlar yeryüzü ölçüsünde eşitlikçi bir düzen istemek bir yana bu yöndeki girişimlere karşı durma nokrasındadırlar. Yani yeryüzü işçi sınıfı, zengin ve fakir ülkeler arasında, tarihte benzeri görülmemiş bir bölünmeye uğramıştır.

Bunun sosyalist program ve strateji açısından sonuçları korkunçtur.

Eğer ABD, Avrupa gibi zengin ülkelerin işçileri sosyalizmi istemeyecekse, bundan çıkarlı değilse, hatta bu yöndeki girişimlerin bastırılmasından çıkarlıysa, İnsanlığın sosyalizme geçme, yeryüzü ölçüsünde eşitlikçi bir düzen kurma şansı yoktur. Ancak İleri ülkelerin kültive ücretlileri, kapitalist uygarlıktan daha üstün bir sosyalist uygarlık ve toplumu örgütleyebilirler. Her hangi bir geri ülkedeki sosyalist ekonomi kurma çabaları, akamete uğramaya ve sonunda yıkılmaya mahkumdur.

Bu Marks, Engels, Lenin, Troçki, Mandel, Lüxemburg’ların hiç karşılaşmadığı, akıllarına bile getirmediği, yepyeni bir durumdur. Onlar hep, geri ülkelerdeki devrimlerin ileri ülkelerdeki devrimlere bir atılım vereceği noktasından devrimci çabalarını sürdürüyorlardı. Bütün çaba ileri ülkeler proletaryası yardıma gelene kadar ayakta durmaktı. Marks-Engels, Almanya başlar, Fransa sürdürür, İngiltere tamamlar diyordu. Lenin, Alman proletaryası ayaklandı, onlara yardım için biz de ayaklanalım diyordu. Ama şimdiki durumda tarih şunu göstermektedir, ileri ülkeler proletaryası, ücretlileri yardıma gelmeyecek, başlananı sürdürmeyecek, aksine gelirse onu bastırmaya gelecektir.

Bu durumda ne yapmak gerekir? Bu açmazdan nasıl çıkılabilir? İşte, başka bir uygarlık, başka bir değerler sistemi şeklinde özetlediğimiz program anlayışı bu çıkmazdan çıkış sağlayabilir, ileri ülkelerin çalışanlarını kazanma şansı yaratabilir.

449

Demir Küçükaydın

Evet zengin ülkeler işçileri beş yüz peynirden birini seçme lüksünden vaz geçmeyecektir ama, o aynı zamanda, kapitalizm içinde yaşayan bir insan olarak, hayatının ne kadar yalnız, stresli, anlamsız olduğunun da farkındadır. Onun sorunları başka yerdedir. Meta üretiminin kendisinde ve sonuçlarındadır.

Başka bir değerler sistemi ve uygarlık tasavvuru, zengin ülkelerin ücretlilerini kazanamasa bile tarafsızlaştırabilir. Belki fakir bir ülkede ama, eşitlikçi ve özgürlükçü, emeklilik yaşıyla uğraşmayan ama insanların ölünceye kadar, hem çalıştıkları, hem öğrenci oldukları, hiç bir zaman toplumdan dışlanmayı yaşamadıkları bir başka uygarlık tasavvuruna dayanan bir toplum örneğin; belki yoksul ama insanların nispeten daha bol zamanlarının olduğu, doğanın ve bedenlerinin ritmini daha fazla gözetebildikleri; savunmaya bir kuruş bile ayırmayan; otomobil üretimini durdurmuş; nüklear reaktörlerini kapatmış bir toplum tasavvuru ve örneği zengin ülkelerin ücretlilerini hatta burjuvalarını bile kazanabilir.

O halde başka bir uygarlık tasavvurunun programlaşması gereği, aynı zamanda stratejik bir zorunluluk olarak da ortaya çıkmaktadır. Yani ileri ülkelerde, zengin ülkelerde yaşayan ücretlilerin çoğunluğunu kazanmak veya en azından tarafsızlaştırmak için bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Siz hiç Türkiye Solunda kimsenin bu sorunları tartıştığını, doğru ya da yanlış bir cevap aradığını gördünüz mü? Yok, yok, yok.

Bu yoksa, dünyada olmadığı gibi Türkiye’de de bir sosyalist parti olamaz. Sosyalist Parti olmazsa, onun baskısı olmadığından tutarlı bir demokrasi cephesi ve partisi de oluşamaz. Tutarlı bir demokrasi cephesi olmazsa, bütün toplumsal muhalefet sürekli olarak, burjuvazi ve Genelkurmay arasındaki çatışmalarda bir koçbaşı işlevi görmekten öteye gidemez. Hasılı bugün içinde yaşanılan çıkmaz oluşur.

Ama daha bitmedi.

Dünya çapındaki böyle bir program ve stratejinin sorunları aynı zamanda Türkiye gibi bir ülkedeki program, strateji ve taktik sorunlarını alt üst edici etkiler yapar. Biraz da buna gelelim.

Türkiye gibi bir eşik ülkede, şöyle bir programatik sorun ortaya çıkar.

Sosyalistler bu dünya durumu, uygarlık programı, dünya işçi sınıfının bölünmüşlüğü gibi durumları açıkça çalışanlara söylemek, onları bekleyen tehlikeler hakkında uyararak, başka bir uygarlık programıyla onları sosyalizme çağırmalıdırlar. Türkiye’deki emekçileri bir ölüm parendesi atmaya çağırmalıdırlar. Sadece planlı ekonomi aracılığıyla kalkınmaya, daha özgür ve eşit ilişkilere yönelik, bir ülkeyle sınırlı bir modelin yaşama sansı 450

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

olmadığı gibi, insanlığın sorunlarına bir cevap olmadığını söylemek zorundadırlar.

Türkiye’de hiç bir sosyalistin soruna böyle yaklaştığını gördünüz mü?

Göremezsiniz. Aksine onlar ne başka bir uygarlık projesinin gerçekleşmesinden söz ederler ne de bu ülkenin emekçilerine sosyalist dönüşümlere girdikleri takdirde kendilerini bekleyen zorlukları anlatırlar. Bu riyakarlıktır ezilen insanlara karşı. Yok ÖDP yönetimi burjuvaziye teslim olmuş da kendileri sosyalizm istiyorlarmış. Kimse ciddiye almaz böyle sorumsuzlukları. Ezilenler de almıyor zaten. Sanıyor musunuz ki ezilen milyonlarca insan aptaldır; insanlığın en temel sorunlarını sezgiyle de olsa görmemekte içine düştüğü çıkmazı fark etmemektedir?

Yani başka bir uygarlık tasavvurunu, uzak geleceğin bir programı olarak değil, acil bir program olarak önermek zorundasınızdır. Bu program, elbette Demokratik Cumhuriyet’i de planlı Ekonomiyi de içerir. Ama bunlarla yetinemez, daha doğarken, başka bir uygarlığın toplum biçimi olarak ulus ilkesinin dayandığı bölünmeyi de reddetmek zorundadır. Yani bütün dünyadaki insanları kendi yurttaşı olarak tanımlamak, onları ulusal devletleri yıkmaya çağırmak zorundadır. Tüm ulusları, ulusal devletlerin yurttaşlarını, nasıl tanımlanırsa tanımlansın, ulusun tıpkı bir din gibi insanların vicdan sorunu olarak görenler ve görmeyenler olarak bölünmesi için adım atmak ve kendinden başlamak zorundadır. Bu aynı zamanda, bütün devletlerin bu uygarlık tasavvuruna karşı haçlı seferlerine başlaması anlamına gelir. Çünkü onların ahalisine onları yıkma çağrısıdır bu aynı zamanda. Ve ancak böyle bir çağrının başarı şansı vardır.

Aynı sonuca, Dünya çapındaki bölünme ve apartheita karşı bir program olma gerekliliği de yol açar. Pek ala, Demokratik Bir Cumhuriyet, Türkiye gibi bir eşik ülkesinde, hele, ulusu bir hukuki kavram olarak tanımlar, dil ve kültürü ulusun tanımından dışlarsa, Orta Doğu ölçüsünde, Bizans, Osmanlı alanının refah ve demokrasiye geçmesini sağlayabilir. Zaten PKK’nın veya Kürt hareketinin programı da tam budur.

Ama bu ne anlama gelir? Bu eni sonu, bir grup üçüncü dünyalının birinci dünyalılar arasına katılması anlamına gelir. Yer yüzü ölçüsündeki apartheiti kaldırmaz, onun sınırlarında belli bir değişiklik yapmış olur sadece.

Bu ise bir sosyalist açısından savunulması mümkün olamayacak bir şeydir.

Bizler her hangi bir ulusun veya uluslar grubunun imtiyazlılar arasına katılmasını programımız olarak koyamayız ve bunun için savaşamayız. Bu sosyalizm idealinin terki demektir. Ve nihayet bu imtiyazlılar arasına katılanlar, tıpkı bugünün imtiyazlıları gibi, yeryüzü ölçüsünde eşitlikçi bir düzen istemekten yana olmayacaklardır.

451

Demir Küçükaydın

Hayır, kimilerinin sandığı gibi, demokratik bir cumhuriyette Türkiye büyük bir askeri emperyal bir güç ortaya çıkacağı için falan değil. Bütün bunların olup olmaması bir yana. En iyi biçimini düşünelim. Çevresine demokrasi getiriyor. İçinde yoksulluğa son veriyor. Müthiş bir özgürlük ortamı sağlıyor. Bütün komşularıyla barış içinde. Onlardaki demokratik dönüşümleri destekliyor. Bütün bu koşullarda bile, savunulamaz dünya proletaryasının genel çıkarı açısından. Çünkü bütün bunlar, bir grup insanın daha Avrupa veya Amerikalıların yaşadığı refah ve özgürlük düzeyinde yaşaması sonucunu verir. Yani bir ülkenin sınıf atlamasıdır adeta. Bu dünya çapındaki sosyalist bir program açısından, yeryüzündeki apartheiti kaldırma ve başka bir uygarlığı taslaklaştırmanın acilliği bakımından savunulamaz. Bunu savunmak ulusal sosyalizm anlayışını savunmak demektir.

Yani bir ulusal olmayan sosyalist, Türkiye’deki insanlara, açıkça şunu söylemelidir: “Demokratik bir cumhuriyet bir cebirsel formül olarak açık bir biçimdir. Ama bu cumhuriyet, kendini sadece ulusun tanımından dil ve kültürü dışlamakla yetinirse, bu bölge için bir çözüm sunabilir, sizlerin refah ve demokrasi adasında yaşamanızı sağlayabilir, sizin kendinizi kurtarmanızı ve yeryüzünün imtiyazlıları arasına geçmenizi sağlayabilir; ama insanlığın bugünkü sorunlarının çözümü olamaz, bunun için sosyalist bir uygarlık gerekir, bunun alfabesi de, nasıl tanımlanırsa tanımlansın ulusal olanla politik olanın çakışmasını reddetmektir. Ama bu da çok zor ve meşakkatli bir iştir” demek, farklı bir programla çıkmak zorundadır.

Sorunu böyle koyan bir tek sosyalist gördünüz mü Türkiye’de? Yok. Böyle bir programı olan var mı? Yok. Sosyalistlerin programı yok derken bundan söz ediyoruz. Ve onlar bu sorunların hepsine gözlerini kapıyorlar. Aslında böyle yaparak kendilerini de yok olmaya mahkum ediyorlar.

Kendilerinin Ulusal sosyalistler olduklarını itiraf etmiş oluyorlar.

Böyle bir sosyalist programın bir şansı hemen hemen hiç yok denecek kadar azdır. Bunu zaten son yılların bütün sosyal devrim deneyleri gösteriyor.

Bütün Doğu Avrupa halkları, Avrupa’ya katılmak için sıraya girdi.

Niye? İmtiyazlılar arasına katılmak için. Türkiye’de de durum farklı değildir. Bugün baskı olmasa, kapılar açılsa ve Avrupa almaya hazır olsa, 70 milyon T. C. yurttaşının yapacağı aynı şey olur. Demokratik Cumhuriyet de bunu sağlar, biraz meşakkatli ve kendi gücüyle belki ama, böyle. Aksini beklemek için hiç bir neden yok. Bunun aksi yönde küçücük bir entelektüel akım bile yok. Yıllardır bu yöndeki yazdıklarımız ve çabalarımızın yankısızlığı bunun en açık diğer bir kanıtından başka bir şey değildir.

452

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir başka örnek Güney Afrika’dır. Bırakın başka bir uygarlığı bir yana, sosyalist karakterde değişiklikler bile yapmak istememiştir. Güney Afri­ ka’da ANC esas olarak işçilere dayanan, sosyalizm amaçlı bir örgüttü.

Bugün Güney Afrika’daki bütün devlet yöneticilerinin çoğu, daha dün hapishanelerde onlarca yıl geçirmiş devrimci sosyalist insanlardır. Ama bu Güney Afrika’nın bir kapitalist ülke olarak kalması gerçeğini değiştirmemektedir. Zaten bu insanlar, Güney Afrika işçilerine hadi sosyalizme geçmeyi deneyelim deseler, bir dakika bile bulundukları yerde kalamazlar, bizzat o işçiler ve halk tarafından kovulurlar. Kovulmasalar ve işçiler böyle bir ölüm parendesi atmayı göze alsalar bile bu sefer o rejimin kapitalist dünyanın baskı ve boykotları karşısında ayakta kalma şansı yoktur.

Bugünkü koşullarda, Güney Afrikalı işçi başına bir de toplumsallaştırma diye yeni bela almak istememektedir. Hiç bir başarı şansı olmadığını bilmektedir. Ama bugünkü koşullarda, Güney Afrika mallarının Afrika pazarında satılması sayesinde durumunu belki biraz daha düzeltebilir.

Güney Afrika devleti, elbette komşularındaki demokratik güçleri ve dönüşümleri desteklemektedir. Hatta AIDS’e karşı ilaç sorununda olduğu gibi, Emperyalist tekellere de karşı çıkmaktadır. Ama bu onun, aynı zamanda demokrasi yayan, demokratik güçleri destekleyen, Afrika çapında, yönetiminde yıllarca hapishanelerde yatmış komünist inançlı devrimcilerin bulunduğu bir küçük emperyalist ülke olduğunu da hiç kimseye unutturmamalıdır. İşte Demokratik bir Cumhuriyet aşağı yukarı Güney Afrika’nın Orta Doğudaki benzeri gibi bir şey olur. Bölgedeki demokratik güçleri güçlendirir. Birbiri peşi sıra muhtemelen diktatörlükler yıkılacaktır. Orta doğuluk kültürü temelinde, tıpkı bugün Avrupa birliğinin Avrupa Kültürü diyerekten bir Avrupa ulusu kurması gibi, bir federasyon veya orta doğu birliği oluşacaktır. Ülkeler arasındaki bu yakınlaşma, savunma giderlerinin azalması; birbirine destek olma; ortak büyük pazar; demokrasi nedeniyle toplumsal eşitsizliklerin azalması; böyle güçlü bir ekonomi ve politikayla ABD ve Avrupa’nın dayatmalarına karşı daha büyük direnme yeteneği vb.

Bu ne demektir? Bu işçilerin ve halkın siyasi egemenliği altında bir kapitalizm demektir. Yani iktidarı alan işçiler ve yoksullar, sosyalist dönüşümlere girmemekte ve kapitalizm çerçevesinde kalmaktadırlar. Bunun nasıl bir şey olacağını anlamak istiyorsanız İsveç’e bakın.

Bu geçen yüzyılın başında Parvus Efendi’nin öngördüğünün gerçekleşmesidir. Elbette Demokratik Cumhuriyet, Türkiye’de ancak, Emekçilerin ve ezilen ulusun büyük bir mobilizasyonuyla kurulabilir. Bugün var olan devlet cihazı baştan aşağı tasfiye edilip, iktidarın halkın temsilcilerinin 453

Demir Küçükaydın

elinde olduğu, bürokratik ve militer olmayan, hatta kullanıldığı takdirde sınıfsız topluma gidişin aracı olabilecek bir devlet.

Geçen yüzyılda Rusya bağlamında bu olasılık gündeme gelmişti. Yani demokratik tarihsel görevler, işçi sınıfını ve köylüleri iktidara getirebilirlerdi. O zamanlar Parvus Efendi, bunun bir işçi iktidarı altında kapitalizme yol açacağını söylüyordu. Troçki ise, bunun devrimin dinamiğiyle böyle kalmayacağını, işçilerin sosyalist dönüşümler yapmak zorunda kalacaklarını ön görüyordu. Sonraki gelişmeler tam da Troçki’nin dediği gibi olmuştu.

Ama Tarih şimdi Troçki’den intikam alıyor ve Parvus Efendi’nin öngörüsüne geçerlik kazandırıyor. Çünkü işçiler, devrimin dinamiğine rağmen, kendilerini kapitalizm çerçevesindeki değişikliklerle sınırlıyorlar ve bu yönde eğilim gösteriyorlar. Güney Afrika, Nikaragua, Doğu Avrupa devrimlerinin gösterdiği “Sonuçlar ve Olasılıklar” bunlar. Yani artık “Sürekli Devrim” değil, Troçki’ye nazire, “Süreksiz Devrim” söz konusu.

Geçen yüzyılda, Parvus Efendi’nin ön görüsü, İsveç gibi ülkelerde gerçekleşti. İsveç’te gerçekten işçiler iktidardaydı ama bu işçiler kapitalizmi yıkmıyor sadece kapitalizm çerçevesinde sosyal devlet ve özgürlüklerle yetiniyorlardı. Kendi refahları için, gereğinde Alman Faşizmi ile barış içinde ticaret yapmaktan çekinmiyorlardı. İsveç mucizesi, tamı tamına işçilerin egemenliği altında bir kapitalizmin ne olacağını gösterir. Yirminci yüzyıl boyunca geri ülkelerdeki bütün devrimler, Troçki’nin ön gördüğü biçimde gerçekleşti. Demokratik tarihsel görevler, sosyalist devrimlere yol açtı.

Ama bürokratik olarak yozlaşmış biçimlerde.

Ama bugün dünyanın hiç bir yerinde işçilerin sosyalizme cesaret edeceklerinin en küçük bir izi yokken; Doğu Avrupa, Nikaragua, Güney Afrika devrimlerinin izlediği yol ortadayken, Parvus Efendinin görüşünün tekrar güncellik kazandığı görülür. Aslında Güney Afrika bunun ifadesidir. Güney Afrika’da işçi sınıfı kendini kapitalizmle sınırlamış bulunmaktadır.

Devrimci bir dalga demokratik görevleri tamamlama temelinde işçileri ve köylüleri ve diğer ezilen kesimleri iktidara getirebilir. Ama bunlar, Troçkinin ön görüsü ve yirminci yüzyılda gerçekleşenlerin aksine kendilerini demokratik görevlerle sınırlarlar. Böylece işçi ve emekçilerin egemenliği altında, bir zamanların İsveç’i benzeri kapitalist ülkeler olanaklıdır. İşte Türkiye’de olacak olan da muhtemelen budur. Bu Demokratik Cumhuriyet’de işçiler ve emekçiler, hadi gelin, sosyalist karakterde dönüşümler yapalım, gelin bir sosyalist uygarlık kurmaya başlayalım; ulusal olanla politik olanın çakışmasını reddedelim diyenlere oy vermeyeceklerdir. Onlar, tıpkı bir zamanların İsveç sosyal demokrasisi gibi, kapitalizm çerçevesinde kendilerine sosyal hakları verecek, özgürlüklerini garantiye 454

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

alacak, ama kapitalizme de fazla dokunmayacak partilere oy vereceklerdir.

Bu da gerçekten, bölgede refah ve demokrasinin gelişmesini sağlar.

Ama bu şu demektir aynı zamanda, aslında bir sosyalist için hiç bir şans bulunmamaktadır politika yapmak için. Kimse daha görünür ve daha az zahmetli bir iyileşme ortada dururken, daha zahmetli ve sonu belirsiz bir yola girip başına yeni belalar açmak istemez. İşçilerin, emekçilerin çok gerçekçi olduğu açıktır.

Peki bu durumda, dünya çapındaki bu program ve strateji bağlamında, nasıl bir taktik yönelişe girilmelidir ki küçük bir propaganda mahfili olmaktan çıkıp politik manzarayı ve gelişmeleri etkileyebilen bir güç olunsun?

Sorunu bu düzeyde koyan ve tartışan var mı? Yok, yok, yok!

Biz ise, son iki yıldaki yazılarımızın hepsinde, tüm politik eylemimizde, tamı tamına bu sorunu tartışıyor ve ulaştığımız sonuçlara göre davranıyoruz.

Dediğimiz özetle şudur: Demokratik Cumhuriyet cebirsel bir formüldür. Bu formülün içindeki güçlerin hedefleri ve ağırlıkları belirleyecektir onun somutta alacağı anlamı. Bu pek ala, İşçi ve Köylülerin egemenliği altında, tıpkı İsveç’te olduğu gibi, daha sosyal adaletçi ve özgürlükçü bir kapitalizm; İsveç gibi bir emperyalizm ile de sonuçlanabilir veya Sosyalist bir uygarlığın tohumu da olabilir. Çok zayıf bir olasılık olsa bile.

Eğer biz sosyalistler, bugün eğer bu demokratik cumhuriyet mücadelesinin öncülüğünü yapabilir ve bu mücadeleyi başarıya ulaştırabilirsek, bunun verdiği prestijle, daha ileri gidilmesi için daha fazla sözümüzün dinlenme olasılığı olabilir. Gerçek amacımızı ve bunun zorluklarını hiç gizlemeden, Demokratik Cumhuriyet cephesinin en tutarlı öncüsü olmaktan başka doğru bir taktik olamaz.

Eğer bu mücadeleye öncülük eder ve bir prestijimiz olursa, bu ülkede etkili olmasak bile, işçiler Demokratik Cumhuriyet’e ulaştıklarında bize değil de, kapitalizmi sürdürecek partilere oy verdikleri takdirde bile, bu selden geriye epey bir kum kalır, bunu yanı sıra dünyada eşitlikçi fikirlere yeni bir canlılık ve itibar verilebilir. Bu program dünyanın yoksullarına duyurulmuş olur ve kim bilir, bir yerlerde başkaları, buralarda cesaret edilemeyene daha iyi bir hazırlıkla cesaret edebilir.

Sorunu böyle koyan ve tartışan var mı? Yok, yok, yok.

Bütün bu denilenler ışığında toparlayalım.

Dünya çapındaki bir program açısından baktığımızda, günümüzün dünyasında Türkiye’de bir sosyalist için, Demokratik Cumhuriyet’i savunmak şu problemleri içerir: 455

Demir Küçükaydın

On dokuzuncu yüzyılda olduğu gibi, Demokratik Cumhuriyet, sosyalizme giden yolda en uygun koşulları sağlamayabilir. O zamanlar, geri ülkedeki bir Demokratik Cumhuriyet’in sosyalizm uğruna mücadele için en elverişli koşulları yaratacağı kabul ediliyordu ve bu doğruydu. Ama bugünün dünyasında, o ülkenin imtiyazlılar arasına katılması gibi bir anlama sahip olabilir. Yani sağladığı refah ve demokrasi ortamıyla, o ülkenin halkını yeryüzünün imtiyazlıları arasına geçirir. Ama bu aynı zamanda, bütün bugünkü zengin ülkelerde de olduğu gibi, fiilen o ülkenin sosyalizmden uzaklaşması, imtiyazlarını savunur bir duruma geçmesi anlamına gelir.

20. yüzyılda sadece Rusya’da kısa bir dönem gerçekleşmiş, sonra da bürokratik yozlaşma nedeniyle fiilen gerçekleşmemiş yani bürokratik cumhuriyetlere yol açmış olmakla birlikte, yirminci yüzyılda, demokratik cumhuriyet fiilen işçilerin ve köylülerin iktidarı ve onların da kendilerini sınırlamaması nedeniyle sosyalist dönüşümler anlamına geliyordu. Yani sınıfsız topluma giden bir içerik kazanabiliyordu bu cebirsel formül.

Ama İşçi ve köylülerin kendilerini demokratik görevlerle sınırlaması halinde, ki bugünkü dünyadaki bütün veriler bunu gösterir ve aksi yönde hiç bir belirti yok iken, demokratik Cumhuriyet, fiilen kapitalizm çerçevesinde bir İşçi ve emekçiler hükümeti anlamına gelebilir. Ama bu da bugünkü dünyanın fiili siyah ve beyaz bölünmüşlüğünde, sosyalizme yaklaşma değil, uzaklaşma anlamını kazanır. Yani bu demokratik Cumhuriyetin emekçileri, yeryüzü ölçüsünde eşitlikçi bir düzenden çıkarlı olmayacaklar demektir.

Demokratik Cumhuriyet, yeryüzünün siyah ve beyaz bölünmesi koşullarındaki süreksiz devrim boyutuyla, kendisini sırf demokratik görevlerle sınırladığı takdirde, imtiyazlılar arasına katılma sonucu verir. Bu ise sosyalizmden fiili bir uzaklaşma demektir. Birincisi bu noktadan problemlidir. Çünkü bu dünyada sömürü ve baskının ortadan kaldırılmasına azami bir katkı anlamına gelmez. İkincisi, sosyalist programın artık dünya çapında başka bir sosyalist uy­garlık programı olması gerektiğidir, dolayısıyla bulunduğunuz ülkedeki programınız da başka bir uygarlığın tasarısını içermelidir. Demokratik Cumhuriyet ise, sadece siyasi bir cebirsel formüldür. Bir uygarlık tasarısı içermez, bu başka uygarlığın siyasi biçimi ne olmalıdır sorusuna cevap değildir. Kürt hareketinin ve demokratik hareketin programı olan veya olması gereken, ulusun tanımından dil, kültür ve etniyi dışlama, dillerin eşitliği gibi siyasi biçimler, burjuva uygarlığının biçimleridirler; onlar bu uygarlığın temel var oluş biçimi olan ulusal olanla politik olanın çakışması anlayışını dışlamaz ve reddetmez, sadece ulusal olanı farklı tanımlarlar.

456

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

O halde, siyasi biçimi, ulusun tanımından dili ve etniyi dışlayan, ulusu yeniden tanımlayan bir demokratik cumhuriyet, sosyalizme geçişin sosyalist bir uygarlığın biçimi olamaz; ancak nasıl tanımlanırsa tanımlansın ulusal olanla politik olanın çakışması ilkesini reddeden bir demokratik cumhuriyet sosyalist bir uygarlığın biçimi olabilir. Bu aynı zamanda hem imtiyazlılar arasına katılma sorununa yani dünyadaki ırkçı apartheit sitemine bir çözümdür, hem de süreksiz devrimin çıkmazına, ileri ve zengin ülkelerin işçilerine bir başka uygarlık tasavvuru ile tarafsızlaştırma veya kazanma sorununa bir cevaptır.

O halde, nasıl devrimci demokrasi Demokratik Cumhuriyet’i tanımlayan içeriği ulusun tanımından dil ve etniyi dışlamayı koyuyorsa, biz de ulusal olanla politik olanın çakışmasını reddeden bir demokratik cumhuriyet istediğimizi koymalıyız.

Bu hem demokratik mücadelede yer almayı sağlar hem de ayrı bir bayrağın olmasını.

Yani, uluslararası boyutta azami katkımız ne olabilir sorusunu sormadan bugün Türkiye’de program sorununa devrimci demokrasiden farklı bir program önerilemez.

Türk sosyalistlerinin çıkmazı tam da buradadır. Demokratik Cum­hu­ riyet’i kabul edenleri bile, Kürtlerin gelin birlikte örgütlenelim deyişlerine dünya çapında sorunu koymadıklarından programatik ve stratejik bir gerekçe gösteremezler. *** İlk iki bölümde Demokratik Cumhuriyet’in ne olduğunu; sosyalistler tarafından savunulabileceği ve savunulması gerektiğini gördük. Bütün o uzun açıklamalar sanırız, “Ankara’dan Komünistler”in ne Demokratik Cumhuriyet’i ne de bizim Demokratik Cumhuriyet’i ve ona bağlı olarak tartıştığımız sorunları anlamadığını göstermiştir, ama biz yine de daha doğrudan bunu göstermeye çalışalım. Çünkü Türkiye’nin alışılmış düşünce tembelliği ortamında, görüşler deve hamuru gibi hazırlop yutulmaya hazır halde verilmedikçe, hatta imgelerle beslenip vizualize edilmedikçe kimse yazılanlardan uygun mantıki çıkarsamaları yapıp gereken sonuçlara ulaşma çabasına girmez. Bunun için, bu bölümde sorunu biraz daha da somutlayalım ya da resimleyelim.

Bunun için sorunu biraz daha bakkal gibi koyalım.

Diyelim ki, Türkiye’de emekçi halk ayaklandı, Ekim Devrimi, Büyük Fransız Devrimi, Nikaragua veya İran devrimi gibi, şöyle ezilenlerin sokakları doldurduğu güzel bir devrim yaptı. Bu devlet cihazını parçala457

Demir Küçükaydın

dı. Halkın üzerinde yükselmeyecek, ona hizmet edecek, Birinci veya İkinci Paris Komünü tipi bir devlet cihazı oluşturdu, yani Demokratik bir Cumhuriyet.

Bizim tartıştığımız, bu Demokratik Cumhuriyet’in, bu işçilerin, emekçilerin iktidarda olduğu Paris Komünü tipi devletin ve bu iktidarın sorunları. İşte biz bu Demokratik Cumhuriyet’te işçilerin, köylülerin politik iktidar ellerinde olmalarına rağmen sosyalizme geçmek istemeyeceklerini, yani kapitalizmi tasfiye etmeyeceklerini, bunun esas büyük olasılık olduğunu söylüyoruz. İşçilerin, emekçilerin egemen olduğu ama özel mülkiyete dokunmayan bu ülke, kapitalist bir ülke olmaya devam eder diyoruz. Bu ise fiilen bir bölge gücü, bir emperyalist ülke olma sonucunu verir diyoruz.

Bunun nasıl bir şey olduğunu anlamak istiyorsanız, bir İsveç’e veya bugünkü Güney Afrika’ya bakın diyoruz. Bunun böyle olmayacağı yönünde en küçük bir eğilim yok diyoruz. Son yılların bütün kitlesel hareketleri bu sonuç ve olasılıkları ortaya çıkarıyor diyoruz.

Bizim tartıştığımız ise, bu sonucun ortaya çıkmaması için ne yapmak gerektiği. Dediğimiz de özetle şöyle ifade edilebilir. Böyle bir devrimin hazırlanmasında biz en önde olursak, böyle bir devrim başarıya ulaştığında sözümüz dinlenecek, sözümüzün ağırlığı olabileceği bir durumda olabiliriz. Böyle bir durumda olursak da, şimdiden insanlığa önereceğimiz sosyalist uygarlık programını gerçekleştirmek üzere o ayaklanmış halkın desteğini isteyebiliriz.

Muhtemelen bu destek gelmeyecektir. Nüfusun çok küçük bir bölümü böyle bir programı destekleme eğilimi gösterecektir. Buna rağmen, bir miras bırakmak da önemlidir. Bir örnek sunmak, bir başlangıç yapmış olmak da çok önemlidir.

Ama bunun için de öncelikle, böyle bir uygarlığı şimdiden programlaştırmış olmamız gerekir. Tabii insanlara sadece bu sosyalist uygarlık programını önermemiz ve onların desteğini istememiz yetmez, bunu yaparken bu işin nice güç olduğunu da açıklamalıyız. Yani zengin ülke emekçilerinin yardıma gelmeyeceği, uzun yıllar tecrit, ambargo ve tehdit altında yaşanabileceği, ama bunlara karşılık bir başka uygarlık tasarısıyla karşı tarafın içinden bölünüp en geniş güçlerin kazanılabileceği gibi.

Türkiye’nin bütün sosyalistleri ise, sorunu, sanki işçiler ve emekçilerin sos­­yalizm isteyecekleri Allah’ın emri, kaderin tecellisiymiş gibi koyuyorlar.

Resmi daha da somutlaştıralım. Daha da açık yazalım. Diyoruz ki, böyle bir işçi ve emekçiler ayaklanması bugünkü devlet cihazını parçalamış; Birinci veya İkinci Paris Komünü’nde olduğu türden, ezilen çoğunluğu baskı altına almakta kullanılamayacak, ondan bağımsızlaşamayacak ve 458

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ona hizmet edebilecek bir devlet cihazı, yani kelimenin gerçek anlamında artık devlet olmayan bir devlet cihazı örgütlemiş olsunlar. Tabii burada her türlü fikir, örgütlenme özgürlüğü, serbest secimler vb., var.

Haydi daha da somut olalım, devrimci dalga geniş kitlelerin radikalleşmesine yol açtı ve bugünün küçük sosyalist ve devrimci partileri meclis veya o devrimin ortaya çıkaracağı iktidar organlarında çoğunluk olmuşlar; Hükümetler bu sosyalist ve devrimci partilerin arasındaki uzlaşmalarla kuruluyorlar.

Haydi, daha da somut olalım, Mihri Belli örneğin, bunca yıllık mücadelesine saygıyla Cumhurbaşkanı seçilmiş olsun. Abdullah Öcalan başbakan, Ertuğrul Kürkçü, Ekmek ve Gül partisinden koalisyon ortağı olarak medya işlerinden sorumlu bakan, ÖDP’den Oğuzhan Müftüoğlu içişleri bakanı, SİP’in başkanı gıda işlerinden sorumlu bakan, Sungur Savran ekonomi bakanı ve siz Ankara’dan Komünistler de, bu devrimci ülkenin başkentinin, Ankara Komünü’nün seçilmiş ve her an geri alınabilir yöneticileri olun. Şimdi, böyle bir durumda bu arkadaşlar, işçi ve emekçilere “hadi arkadaşlar gelin şu üretim araçlarından özel mülkiyeti kaldıralım, planlı ekonomiye geçelim” dedikleri an işçiler ve emekçiler onlara “Hop, durun bakalım o kadar da değil, o zaman işler karışır. Bütün dünya karşımıza dikilir. Ambargo, askeri tehdit vb., gelir. Biz bu kuşatma altında, hadi diyelim ki, kimi çelişkileri kullanarak askeri müdahale tehdidini atlattık, tıpkı bugünkü Küba gibi sabuna muhtaç biçimde onlarca yıl yaşamak zorunda kalırız. Bunu çok daha elverişli koşullarda Rusya bile yapamadı. Biz hiç yapamayız. Sizler iyi hoş ve dürüst insanlarsınız, gelin şu sevdadan vazgeçin, eğer geçmezseniz, kusura bakmayın ama sizi seçmiyoruz, seçilenleri de geri alıyoruz. Böyle maceralara girmeyecek, bizim sosyal haklarımızı ve özgürlüklerimizi garanti edecek ama sosyalizm falan deyip de başımıza yeni belalar açmayacak olanları seçeceğiz” diyeceklerdir.

O zaman, ya emekçilerin dediklerine uyacak ve kapitalist bir ülkenin sosyalist inançlı yöneticileri olacaksınız, (Tıpkı bir zamanların Kuzey Avrupa’daki Sosyal Demokratlar gibi. Ya da bugün Güney Afrika’da bütün devlet cihazının tepesinde bulunan inanmış Komünistler gibi. Onların sosyalizme inanmamış insanlar olduklarını hiç sanmayın. Maalesef düşünceler varlığı belirlemiyor) ya da “hadi size uğurlar olsun, bana oy vermeseniz de ben bu görüşlerimi savunuyorum” deyip, bir muhalif küçük grup veya parti olarak varlığınızı sürdüreceksiniz.

Bu arkadaşların genellikle kitlelere ters düşmeme gibi kaygıları olduğundan, kendilerini seçenlerin direktiflerine uyacaklardır. Yani kapitalist bir ülkenin sosyalist inançlı, yöneticileri olacaklar ve “ne yapalım, işçiler 459

Demir Küçükaydın

bize bu görevi verdi, işçilere ters düşecek halimiz de yok” diyerek vicdan huzuruyla görevlerini ifa edeceklerdir.

Kapitalist bir ülkenin sosyalist inançlı yöneticileri ne yapar? İşçiler için her türlü sendikal özgürlükler ve bunlar için güçlü garantiler. Uluslar üzerindeki her türlü baskının kaldırılması. Tüm dillerin ve kültürlerin eşitliği. Köylülere tüm yardımlar, kooperatifçiliğin teşviki. Komşulardaki demokratikleşmeleri desteklemeler ve barışçı ilişkiler. Örneğin, bu devletin bu sosyalist inançlı yöneticileri, Ermenistan’a gidip, tıpkı Willy Brandt’ın Polonya’da yaptığı gibi, Ermeni Katliamına uğrayanların önünde saygıyla eğilip bunu insanlık vicdanında mahkûm eder. Tarih kitapları Orta Asya Türklüğü değil de, Anadolu Mezopotamya uygarlıklarının bir mirasçısı olmaktan söz eder, vb. Bunlar çoğaltılabilir. İşte böyle bir ülke dev olur. Bölgede Osmanlı’yı yeniden oluşturur, muazzam bir güç olarak ortaya çıkar. Burada güç deyince fiziki, askeri gücü anlamayın. Bugünkü Avrupa’nın gücü gibi bir güç anlayın. Ülkelerin size katılmak için sıraya girdikleri bir güç anlayın.

Nasıl mı dev olur? Sadece bir tek faktörü ele alalım. Uluslara ve dillere getirdiği özgürlükler faktörünü. Türkiye’deki Kürtler üzerindeki her türlü baskı kalktığından ve onların da ayrılması için bir neden kalmadığından ve onlar zaten bu demokratik sistemin temel kurucularından olacağından, İran, Irak, Suriye’deki Kürtler, otomatikman bu devletin gönüllü taraftarları haline gelirler. Baskı yoktur, özgürlükler vardır ve Türkiye bunlara göre nispeten daha ileri ve zengin olduğundan, refah ve özgürlük demektir bu. Bu durumda, bu ülkelerdeki bütün Kürtler, tıpkı bir zamanlar Doğu Avrupa’da olduğu gibi, Türkiye’ye kapağı atmaya çalışacaklardır. Eh bu ülke, komşularıyla bir de, bugünkü Avrupa Birliği gibi, örneğin Ortadoğu Demokratik Federasyonu gibi bir tasarıya sahipse, bu ülkeye birey olarak kapağı atamayanlar, ülke olarak kapak atmanın mücadelesine gireceklerdi. Yani şimdi Türkiye’de Avrupa Birliği bağlamında olanın aynısını, İran, Irak, Suriye, Kafkas ülkelerinde yapmaya çalışacaklardır. Yani ülkelerinde Demokratik Cumhuriyet mücadelesi vererek, Kopenhag kriterleri gibi Ortadoğu Demokratik Federasyonu kriterlerine ulaşma mücadelesi vererek böyle bir federasyona katılmaya, refah ve özgürlüklerden nasiplenmeye çalışacaklardır. Bunun bölgede demokratik devrim ve dönüşümleri nasıl kışkırtacağı tasavvur edilebilir.

Ama şimdi gelelim işin can alıcı noktasına? Sadece bunlar değil, Kaf­ kas­lardan Abazalar, Ermeniler, Azeriler, vb., İran’dan Laikler, Hıris­ti­yan­ lar, Azeriler, Türkmenler. Irak’tan Türkmenler, Kürtler, Şiiler Araplar, Suriye’den Kürtler, Araplar, Sünniler, Orta Asya’dan Kazaklar, Kırgızlar, 460

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Türk­menler, Özbekler baskı altında oldukları, akrabalarının burada oldukları gibi gerekçelerle, binlerce yoldan sizin ülkenize, refah ve özgürlüklerinizi paylaşmak için gelmeye çalışacaklar. Tıpkı bugün Avrupa’ya olduğu gibi, Bunları ne yapacaksınız?

Keza şu an Türkiye’de yüz binlerce hatta milyonlarca Moldavyalı, Rus, Romen, Polonyalı, İranlı göçmen işçi veya mülteci de var. Bunları ne yapacaksınız?

Bu insanları tıpkı bugün Avrupa’nın yaptığı gibi, sınırlarınızın dışında mı tutacaksınız ve ihtiyacınız olan kadarını mı alacaksınız? Bu tamı tamına yeryüzü ölçüsündeki apartheitin yeniden üretilmesi olmayacak mıdır? Yok onlara isteyen gelebilir, gelen de ülkedeki insanlarla aynı sosyal ve siyasi haklara sahip olabilir mi diyeceksiniz? Böyle dediğiniz takdirde, kimse size oy vermeyecektir. Kimse refahını paylaşmak istemeyecektir.

Keza, herkes evinde veya iş yerinde veya bunlarda olmasa bile gastronomide, temizlikte, işgücünün yeniden üretimini ucuza getiren alanlarda bu modern köleleri çalıştırmakta ve bunların emeği üzerinde daha refah içinde yaşamaktadır. Bunların kölelerini özgürleştirmeye kalktığınızda, tıpkı Avrupa’daki gibi ırkçı partilerde örgütlenmeye başlayacaktır birden bire sizi o zamana kadar demokratik talepleriniz nedeniyle destekleyen işçiler. İlginçtir, şu ana kadar Türk sosyalistlerinden hiç kimse, Türkiye’de oturan milyonlarca politik ilticacı, kaçak işçi, Doğu Avrupalının eşit hakları diye bir slogan atmak bir yana bu konu üzerine kafa bile yormuş değildir.

Bu ne biçim bir enternasyonalizmdir ki, doğu Avrupalıların ve politik mültecilerin köle olarak çalıştırılmasınız hiç sorun yapmamaktadır?

Hasılı şu üstünkörü yapılmış çıkarsamalar bile, yöneticileri inanmış sosyalistler olan bu işçi köylü iktidarının aslında ırkçı bir iktidar olacağını göstermektedir.

Ama bu ırkçılığı daha da iyi göze batırmak için, siz buna bir de sosyalist tedbirler ekleyelim. Yani bu işçi köylü ayaklanması, hızını alamadı ve tuttu bir de sosyalist dönüşümler yaptı diyelim. Dünya durumu da çok müsait olsun. Ne askeri müdahale, ne de bir ambargo var. Tam anlamıyla bir demokratik sosyalist ülke, kalkınma hızı yüksek, plan hedefleri hızla gerçekleşiyor. Bu koşullarda da yukarıda ortaya atılan problemler yok olmayacaktır. Komşu ülkelerin yoksul insanları size kapağı atmaya çalışacaklardır. Ne yapacaksınız? Kapıları açacak mısınız? Kapayacak mısınız? Açarsanız o refahı sürdüremezsiniz. Kaparsanız sosyalist bir ırkçılık yapmış olursunuz.

461

Demir Küçükaydın

İşte Türkiye’deki sosyalistlerin tartışmadıkları bunlar. Biz ise bunları tartışıyoruz. Bunları tartıştığımızda ise, Türkiye’deki sosyalistlerin hepsinin aslında çağ dışında kalmış milliyetçiler oldukları ortaya çıkıyor. İşte Türkiye Sosyalistleri ile aramızdaki temel fark tam da bu noktada.

Onlar Demokratik Cumhuriyet refaha yol açmaz diyerek sorunu tartışıyorlar; sanki demokratik cumhuriyet diğer ülkelerin işgalini, onlara askeri zor uygulanmasını gerektirirmiş gibi; oralardaki gerici rejimlerin desteklenmesiymiş gibi tartışıyorlar. Onlar bu refahın, demokrasinin kendisinde bir sorun görmüyorlar, biz ise sorunu tam da burada görüyoruz. Biz bu refaha ve demokrasiye rağmen, bugün Demokratik bir Cumhuriyet talebine öncülük yapmaktan başka bir doğru politika yapma taktiği olmadığını söylüyoruz.

Ancak bu koşulda ve şimdiden bir sosyalist uygarlık, yani dünya çapında bir programını savunarak bu mahzurun giderilebileceğini söylüyoruz.

Sırf kendi ülkenizle sınırlı, demokratik veya sosyalist olsun fark etmez, bir özgürlük ve refah, bir ırk ayrımcısı sistemle sonuçlanır. Türk sosyalistleri ve demokratları bununla yüzleşmekten kaçıyorlar. Hadi demokratları anlarız. Onlar ulusal perspektiflidirler. Ya sosyalistler? Hiç birisinin dünya çapında bir programı var mı? Sorunu bu bağlamda tartışıyorlar mı? Hayır.

Hepsi, Türkiye’yi sosyalist yapmaktan söz ediyor. Böyle bir şey olmaz.

(Yani hem bir ülkede sosyalizm olmaz, olsa olsa, planlı ekonomi ve İşçi demokrasisi olur. Sosyalizm sınıfsız toplumdur. Ona ancak dünya ölçüsünde bir işçi demokrasisine veya diktatörlüğüne (ki ikisi aynı şeydir) ulaştıktan sonra bir Geçiş Dönemi sonunda ulaşılabilir. Hem de ülkenizdeki işçiler bugünkü verili durumda bunu kamulaştırma ve planlı ekonomi istemezler. İsteseler bile, sosyalist uygarlık projesi olmayan bir ülkeyle sınırlı sosyalist tedbirlerin Emperyalist baskı ve müdahale karşısında yaşama şansı yoktur.)

Hadi olduğunu var saysak, bunun, yani şu sosyalist Türkiye’nin, aslında üretim araçlarını kamulaştırmış, planlı ekonomiye dayanan ırk ayrımcısı bir toplum olacağını görmek ve bu sorunla yüzleşmek istemiyorlar? Niçin mi? Tam da milliyetçi oldukları için.

Tekrar edelim, Sosyalist Cumhuriyet olsa da problem ortadan kalkmayacaktır. Refahınızı ve özgürlüklerinizi sizinle paylaşmak isteyenlerle paylaşacak mısınız? Paylaşmayacak mısınız? Irk ayrımcısı bir sistemin sosyalist bir üyesi mi olacaksınız yoksa olmayacak mısınız? İçinde bulunacağınız çelişkiyi daha da somutlayalım.

Yeryüzünün büyük bir bölümü yoksul olduğu kadar her türlü baskı altında. Eğer sosyalist bir ülkeyseniz en azından anayasa ve yasalarınızda inançları, ırkı, milliyeti veya cinsi nedeniyle baskı altında olanlara sığınma hakkı tanımak gibi bir ilkenizin olması gerekir. Bu ise şu demektir. Bir 462

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

anda milyonlarca insan, bu hakka dayanarak size gelmek isteyecektir. Ve sizin, size gelene, ırkçı olmamak için geldiği andan itibaren eşit yurttaşlık hakları vermeniz gerekir. Bunları yapmıyorsanız, sosyalistliğiniz nerede kalır. Avrupa veya Amerika veya Avustralya’dan tek farkınız, planlı ekonomiye dayanan bir ırkçı ülke olmanız olacaktır. Yaptığınız takdirde ise, önce sizi destekleyen işçiler size isyan edip, iltica hakkının “kötüye kullanılmasına karşı” yani ırk ayrımcılığını korumaya yönelik kanunlar çıkaracaklardır. Vize koyacaklardır geri ülkelerden kimse gelmesin diye.

Yani yeryüzünün imtiyazlıları olarak fakirlerin etrafına hapishane duvarları öreceklerdir. Ve işte o zaman da kendileri bir çözümün değil, sorunun parçası olarak ortada olacaklardır. Onlar yeryüzü ölçüsünde eşitlikçi bir düzenden çıkarlı olmayan, bugünkü Avrupa ve Amerika’nın emekçilerinin yaptığını yapacaklardır.

Görüldüğü gibi, sorunu dünya çapında koymadan, bugünkü dünyanın yoksul zengin ayrımına bir çözüm getirmeden kendi ülkenizde bir sosyalizm kurma çabanız, en iyi koşulda ırkçı bir sistemin savunuculuğu sonucunu verir. Bundan bir tek çıkış yolu vardır. Başka bir uygarlık programı ve tüm insanları ulusal olanla politik olanın çıkışması ilkesini yıkmaya çağırmak, yani bütün insanları yurttaşınız ilan etmek. Ancak bu takdirde hem ırkçılıktan kurtulabilirsiniz, hem sosyalist dönüşümler yapma ve onları koruma şansınız olabilir. Şimdi örneğin ÖDP’den ayrılanların, “Hayat Bizi Sosyalizme Çağırıyor” demesi veya “Ankara’dan Komünistlerin “Bizler sosyalizm programımıza, işçilerin üretim araçlarının kolektif mülkiyetine sahip çıkarak, kendi yaşamlarını konseyler vasıtasıyla örgütleyeceği bir düzen yaratma mücadelesini her şeyden acil görüyoruz” demesi, yukarıdaki sorunları ortadan kaldırmadığı gibi, onlarla yüzleşmekten ve gerçek sorunları tartışmaktan kaçmanın örtüsü olur. “Komünist bir dünya kuracağız” diye slogan atıyorlar. Ama böyle bir dünya kurmanın gerçek sorunlarını tartışmıyor ve onlara gözlerinizi kapıyorlar. Ezilenlere bunun zorluklarından söz etmiyorlar. Kendileri bunun sorunları ve zorluklarıyla yüzleşmeye gelmiyorlar. Aslında Sosyalizmden bahseden yukarıdaki sözler sadece sosyalizmin sorunlarından kaçışın değil, demokrasi mücadelesinden de kaçışın örtüsü oluyor. Sosyalizm denerek, demokrasi mücadelesinin içinde ve önünde yer alınmıyor. Böylece de demokrasi mücadelesi radikal demokrasiden yoksun olduğundan zayıf kalıyor. ***

463

Demir Küçükaydın

Yukarıda, bugünkü verili durumda, bir emekçi iktidarının kendisini büyük bir olasılıkla demokratik görevlerle sınırlayacağından söz ettik. Elbette kapitalizme dokunmayan bir demokratik ve emekçilere dayanan bir iktidar, dünya kapitalizmi için daha katlanılabilir ve ayakta kalma şansı olan bir opsiyondur. Ama bu aynı zamanda emperyalizm açısından bir tehlikedir de.

Elbette bu iktidar bölge ülkelerinde, tıpkı Ekim Devrimi’nin yol açtığı türden etkilere yol açar. Yani o ülkelerdeki demokratik güçleri güçlendirir, onlara bir itilim verir. Bu ise, dünya petrol rezervlerinin esas büyük bölümünün olduğu bir alanda, oligarşilerin yıkılması, birbiriyle barış içinde demokrasilerin kurulması, hatta bir federasyon projesi, birbirlerine destek vermesi demektir. Bu ise, emperyalizm, bu kendisini kapitalizmle sınırlamış; İsveç’teki gibi, bir düzene bile dayanamayacak ona karşı müdahale edecek demektir. Çünkü böyle bir dönüşüm, halklarına dayanan yönetimler, birbiriyle birleşmeyi düşünen bir federasyon projesi, yani PKK’nın demokratik Orta Doğu Federasyonu projesi, Emperyalizm için bir kabustur.

Her şeyi bir yana atsak, sadece petrol nedeniyle bile bir kâbustur. Dünya petrol rezervlerinin kontrolden çıkması demektir.

Böylece mesajı da zaten bölgedeki oligarşileri rahatsız edecek bir demokratik cumhuriyete karşı, bölgedeki oligarşilerin ve emperyalizmin birlikte müdahalesi adeta kaçınılmazdır.

Bu durumda, Demokratik Cumhuriyet, sadece bölgesel bir proje olarak, emperyalist ülkeleri içinden bölemez. Emperyalist müdahaleye karşı dünya çapında bir programla karşı çıkmak zorunda kalır. Olayların mantığı onu buna zorlar. Dolayısıyla, Kürt hareketinin kendini kurtarmak için Türkleri de kurtarmaya kalkması gibi; Demokratik Cumhuriyet de kendini ya da bölgeyi kurtarabilmek için, tüm dünyayı kurtarmaya kalkabilir. Yani Emperyalizmin müdahalesi karşısında, kendini demokratik görevlerle sınırlamış bir cumhuriyet, ayakta kalabilmek için, dünya çapında bir sosyalist uygarlık projesi geliştirmek zorunda kalabilir. Kürt hareketinin evrimi; bağımsız bir Kürdistan’dan Demokratik Cumhuriyet ve Orta Doğu Demokratik Cumhuriyetler Federasyonuna evrimi ve zorda kalınca bu yönde adım atmak zorunda kalması, böyle bir olasılığın var olduğunu göstermektedir.

Ama emperyalist müdahale karşısında o Demokratik Cumhuriyet’in böyle bir evrim gösterebilmesi için de, sosyalistlerin sosyalist bir uygarlık tasarımı için demokratik cumhuriyet projesinin önünde mücadele etmelerinin hayati bir önem vardır.

Bizim bütün yaptığımız da bu. Türkiye sosyalistleri ise, ne Dünya çapında sosyalizmin problemleriyle ne de Türkiye’deki acil Demokrasi mü464

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

cadelesinin problemleriyle yüzleşmiyorlar ve “sosyalizm” şiarının ardına gizlenerek, programsızlıklarını gizleme taktiği uyguluyorlar.

Yıllardır bu konularda yazıyoruz. Sorunu böyle koyan, bu sorunları tartışan bir tek sosyalist hala yok. Bunun adı intihar politikasıdır. Bunun adı devekuşu politikasıdır.

15 Mart 2002 Cuma

465

Demir Küçükaydın

466

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Geçiş Programı Birinci Baskıya Önsöz “Devrimci-Marksist Bir Program İçin Notlar”ı 1982’nin ilk aylarında yazmıştık. Bu yarım kalmış yazı bir kaç ay önce tekrar elimize geçti. Şimdi onu tüm Devrimci-Marksist arkadaşların bilgisine sunarken, otantik metni pek değiştirmemeye çalıştık. Yalnız çok miktarda tekrar olan yerleri ve konunu iyice dağıldığı bazı bölümleri çıkardık ve genellikle üslup düzeyinde bazı değişikliklerle yetindik.

O tarihlerde, bir arkadaşa yazdığımız mektupta, bu yazıya ilişkin olarak şunları söylemişiz: “Bunlara ilaveten bir de program üzerine çalışmalarımın ilk dört bölümünü yolluyorum. Bu yazı devam edecek. Şimdiye kadar yazdıklarımı yollayayım dedim, yukarıda değindiğim nedenlerle M. Yenice’nin eleştirisi olan kısım biraz aceleye geldi. Belki onu ilerde yeniden yazarım. Ama yazıları ... çekmek, yazmaktan çok daha fazla zaman alıyor. Çünkü günde 4-5 sayfadan fazla çekemiyorum. O nedenle kesin bir şey söyleyemem.

Program üzerine yolladığım bu kısmı yayınlamanız şart değil. Yine sizin takdirinize bırakıyorum. Çünkü başka yerlerde ne olup bittiği hakkında hiç bir fikrim yok. İsterseniz bekletin tamamını yazıp yolladığımda topluca yayınlayın. İsterseniz, yararlı olacağını görürseniz, yazıldıkça parça parça, aralıklarla yayınlanmak üzere bu yolladığım kısmı, şimdiden yayınlayınız. Değerlendirmeyi siz yapınız.

467

Demir Küçükaydın

Tabii eklememe gerek yok ki, bu yazıları yayınlamasanız bile ilişkiniz olan Devrimci Marksistlere okutup, tartışabilir ve eleştirileri bana iletebilirsiniz. Bu beni çok memnun eder.”

Ama ne bu mektup, ne de bu yazı hiç bir zaman yerine ulaşamadı. Po­ li­sin eline geçmesin diye, bir tevkifat esnasında imha edilmiş. Bereket suretleri bir yerlerde gizlenmişti. Yıllar sonra tekrar elimize geçti. Şimdi bir bakıma kalınan yerden devam ediyoruz. *** Avrupa’ya geldiğimizde, Dördüncü Enternasyonal’e Türkiye’deki Troçkist hareketler ve görevleri üzerine bir rapor sunmuştuk. Orada şunları yazıyorduk: “Garip gelebilir, ama Türkiye’deki Troçkist gruplar, böyle bir programı önlerine koymadıkları gibi, böyle bir programın gereğini de kategorik olarak reddediyorlar. Bu da onlarla temel bir ayrılık noktasıdır. Ayrılık, programın ne olması gerektiğinde değil, programdan ne anlamak gerektiğindedir.

Türkiye’deki Troçkist grupların temel yanılgılarından biri, devrimden sonra kurulacak iktisadi ve politik düzenin bir “modelinin” yani bir program oluşturulmasının yanlış ve gereksiz olduğunu düşünmeleridir. Onlar kendilerini, program anlayışlarını, sadece geçişsel taleplerle sınırlıyorlar. (Bunları skolastikçe değişik kombinasyonlarda tekrarlamaları da ayrı konu.)

Kanımca, bu noktada Troçki’yi de anlamış değildirler. Onlar program anlayışlarını ifade ederken ‘Geçiş Programı sosyalist devrim­ den sonra kurulacak toplumun bir modelini sunmaz’ diyorlar.

Ancak, Troçki, bizzat, Geçiş Programı’nın bir çıtlatma, işçi sınıfını iktidarın eşiğine kadar getiren bir program olduğunu, bu anlamda eksik ve tamamlanmamış olduğunu birkaç yerde belirtir. Kaldı ki, 4. Enternasyonal’in son kongresinde karar altına alınan ‘Proletarya Diktatörlüğü ve Sosyalist Demokrasi’ adlı metin, kurmak istediğimiz toplumun bir ‘model’inden başka nedir ki? Bu aynı zamanda, Troçki’nin sözünü ettiği eksikliğin bir giderilişi değil midir? Bu anlamda Türkiye’deki troçkistler, Geçiş Programı’nın eksikliğini, onun üstünlüğü imiş gibi koymaktadırlar. İktidara gelindiği zaman nasıl bir düzen kurulacağı üzerine rüya görmeyi reddediyorlar. Ben ise, Lenin ya da Pisarrev gibi ‘Rüya görmeliyiz’ diyorum.

468

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bunun altında biraz da yığınları tanımamak yatıyor. Diyorlar ki, yığınlar denemeyle öğrenir, bu tecrübe ve eğitimi de geçişsel talepler sağlar.

Birincisi, bu anlayış yığınları hayvan gibi ele almak oluyor. Yığınlar bir rüyayı gerçekleştirmek için de harekete geçebilirler. İnsanı hayvandan, duvarcıyı arıdan ayıran, onun yapacağını önceden kafasında tasarlamasıdır. İkincisi, yığınların deneyerek öğrenmesini çok sınırlı kavrıyorlar.

Biz şimdiden programımızı somutlasak, bunun tek çıkış yolu olduğunu, burjuvazinin alternatiflerinin çıkmaz olduğunu göstersek, öngörülerimizin bizzat hayat tarafından doğrulanması da yığınlar açısından bir deneme olmayacak mıdır? Elbette bu propaganda faaliyeti tüm yığını etkilemese bile, onun ileri unsurlarını etkiler ve devrimci bir kabarışta bu unsurlar büyük önem taşırlar. Üçüncüsü, geçişsel talepler, gericilik ve devrimci Almanca konuşma dönemlerinde –ki şimdi böyle bir dönemdeyiz– hele troçkistler çok güçsüz ise birer propaganda sloganı olmaktan öteye gitmezler.

Son olarak, böyle bir programı gereksiz bulmak, bir alternatif getirmeyi reddetmek demektir. Burjuvazinin problematiğine hapsolmak, ente­lijansiyanın ve yığınların hapsolmasına seyirci kalmak demektir.

Bugün toplumun tartıştığı konuyu, gündemi burjuvazi belirliyor.

Toplumda şimdiden bir ideolojik egemenlik kurmanın gereği inkâr edilemez. İdeolojik egemenlik demek, gündemi belirlemek, toplumu, büyük çoğunluğu karşı çıksa da bizim ortaya attığımız problemi tartışma zorunda bırakmamız demektir. Başarının yolu da buradan geçer. Özetlersek, nesnel durum, yani ekonomik yapı, Türkiye’nin önüne tarihsel görev olarak bir proletarya diktasını koyuyor, ki bu program demektir. Türkiyeli Troçkistler ise, kategorik “Sürekli Devrim” cevabının ötesine geçmeyi reddediyorlar. Tam da bu noktada diğer troçkist gruplarla bir ayrılık, yani programdan ne anlaşılması gerektiği konusunda bir ayrılık var. Bu durumda öne koyulan görevler farklı oluyor. Ben, diğer troçkist grupların, eksikliği üstünlük gibi koyan program anlayışlarıyla mücadeleyi önüme bir görev olarak koyarken. Onların böyle bir problemi yok.” (s. 5, 6, 7)

469

Demir Küçükaydın

Bu Rapor’u çevremizdeki bazı troçkist arkadaşlara da verdik. Kimi arkadaşlar, bir sürü genellemeler içerdiğini ama bunların ayrıntılı bir kanıtlaması olmadığını söylediler. Onlara, bu konularda daha önce araştırmalar yapıp yazılar yazdığımızı, Rapor’daki ifadelerin bunun sonuçları olduğunu, öte yandan bir raporun bu tür araştırma ve polemikleri de içeremeyeceğini söylediğimizde, açıkça yüzümüze ifade edilmese bile, yalan söylediğimizi düşünenler oldu. Onlara göre, illa bir ayrılık bulmak için, program ayrılığı diye bir şey uydurmuştuk. Şimdi metin ortada, yalan söylemediğimiz, ezbere konuşmadığımız ve gerçekten de diğer Troçkist gruplarla program anlayışı bakımından temelden bir ayrılık içinde bulunduğumuzu herhalde hiç bir okuyucu inkâr edemeyecektir. Belki bizim görüşlerimiz yanlıştır ama ayrı anlayışlar olduğu kesindir. Ve bu konu, Tarihsel Maddeciliğin en temel sorunlarını tartışmamızı ve kavramamızı sağlayacak çok verimli bir alan oluşturmaktadır.

Bu arada, son günlerde, çok hoş bir tesadüfle, bizim Türkiyeli Troçkist­ lere yönelttiğimiz eleştirinin kategorik bir ifadesini Mandel’in bir yazısında gördük. Mandel, aynen şunları söylüyor: “Kötü bir devrimci, sadece ayakları artık yere basmayan değildir; sadece, devrimci projenin gerçekleştirilmesinin toplumsal objektif ve sübjektif önkoşullarıyla olan bağını yitiren değildir. Ama kötü bir devrimci, aynı zamanda, var olan gerçekliklere, içinde yaşanılan ana, günlük rutinin ufak tefek şeylerine saplanıp kalan; Tarihin beklenmeyen ani ve keskin dönüşlerini önceden kestirebilme duygu ve düşüncesini kaybetmiş olup, geleceğe yönelikliği bir kenara iten ve yanardağ gibi patlayışlar tarafından geçilendir de. Bu anlamda da, geleceğin ufku olmaksızın, gerçekliğin doğru ve tam bir kavranışı olamaz.

Stalinizmin tarihi felaketinden sonra, bugün Marksistler artık şöyle bir açıklamayla kendilerini sınırlayamazlar: ‘Önce kapitalizmin yıkılması söz konusu, bu yıkımla ortaya çıkacak olan sosyalizmin daha sonra nasıl görüneceğini, somut tarihsel gelişmelerin kendisine bırakalım.’ Sosyalist antisipasyonun devrimci projeden bu şekilde uzaklaştırılması, bu devrimci projeye, bugün, geniş proleter kitleleri ikna edememeye mahkûm ediyor.

Somut bir sosyalizm görüntüsü, bugün için Batı’da, pratik devrimci günlük politikanın ön şartı oldu. Doğu Bloku ülkelerindeki –hiç bir zaman sosyalizm olmayan– ‘reel sosyalizm’den temelden faklı 470

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ve ondan üstün olan somut bir alternatifin var oluşu ikna gücü kazanmadıkça, kapitalizm, endüstri ülkelerinin proletaryası tarafından yıkılamayacaktır.”

Biz, ne raporu yazarken, ne de Program konusundaki bu çalışmayı yapar­ken Mandel’in böyle bir yazısı olduğunu bilmiyorduk. Ama şimdi yaklaşımımızın daha bir doğru olduğundan daha bir eminiz. Mandel’den alıntısı yapılan sözler, gerek Rapor’da gerek program yazısında -belki kendi ilkel üslubumuzla- söylediklerimizin daha mükemmel ifadesinden ve Sempatizan Seksiyon ve Eleştiri Grubu’nun program anlayışının zımni bir eleştirisinden başka nedir ki?

Ama insan şunu da düşünmeden edemiyor. Her iki grupta da epeyce dil bilen ve Avrupa’daki yazını izleyebilen arkadaşlar var. Bunlar şimdiye kadar niçin Mandel’in yukarıdaki yazısını Türkçeye çevirmemişlerdir? Yoksa ortada, bilinçsiz de olsa bir sansür mü var? Öte yandan insan şunu da düşünüyor: demek dil bilmek, bütün uluslararası yazını okuyabilmek yetmiyor.

Okuyanlar her şeyi doğru kavrıyor ve doğru seçiyor demek değil. Önemli olan yöntem. İnsan sağlam bir hareket noktası ve yönteme sahip oldu mu, neyin önemli neyin önemsiz olduğunu daha doğru değerlendirebilir. *** Program üzerine olan bu yazı hangi gelişimin ürünüdür? Bunu da bu önsöz çerçevesinde kısaca açıklamaya çalışalım.

Program konusunda ilk çalışmalarımızın tarihi 1970 yıllarına dayanır.

O yıllarda, 16 Haziran işçi direnişinin kabarışıyla doğan ve hızlı bir gelişme gösteren “Doktorcu” hareketin bir taraftarıydık.

Daha “Uyarmak İçin Uyanmalı, Uyanmak İçin Uyarmalı”dan biliyorduk ki, Program olmadan Parti olmaz. Program, bir prensipler deklarasyonu değil, bir “yapılacak işler planıdır.” Sosyalist gazetesi, bir Proletarya Partisi örgütlemeye yönelik olarak çıkıyordu. H. Kıvılcımlı, çeşitli kereler V.P. Programını, Proletarya Partisinin minima programı olarak sosyalistlerin tartışmasına sunuyordu. Bu dönemde çeşitli gruplarda programı okur, tartışır ve anlamaya çalışırdık.

Sonra l2 Mart geldi. Doktorcu harekete TİP’ten gelen bir kadro –ki bu kadro daha sonra TSİP’i kurdu– gizliliğe çekilmiş olan doktorcuların başını bağladı ve “Doktorcu” lafzı altında, TİP’in burjuva sosyalizmini yeniden piyasaya sürmeye başladı. 12 Mart karanlıkları sırasında, bunların bir diğer argümanı da –şimdi bazı Troçkistlerde de benzerinin, görüldüğü gibi– savunma döneminde olunduğu, dolayısıyla hiç bir şey yapmamak ge471

Demir Küçükaydın

rektiği biçimindeydi. Bu politikaya muhalefet edenleri illegalitenin olanaklarından da yararlanarak hemen tecrit ediyorlardı.

12 Mart’ın karanlığı dağılmaya başlarken, bu muhalifler bir araya geldiler ve daha sonra TSİP’i kuracak olanlara karşı mücadeleye başladılar.

Bunun organı, 1974 yılında altı sayı çıkabilmiş olan Kıvılcım gazetesiydi.

Bu gazete de, Proletarya Partisi şiarını atıyor ve minima program olarak V. P. Programını bir tartışma platformu için öneriyordu. Bu belki ilkel, ama radikal muhalefet burjuvazi tarafından susturuldu ve TSİP’in önü açıldı.

Bu tarihten sonra, pratik politik mücadeleden zorunlu bir uzaklaşma içinde kaldık ve teorik çalışmalarımızın esas eksenini Program üzerine incelemeler oluşturdu. Bu çalışmaların ilk ürünü: Mihri Belli’nin “V. P. Program Eleştirisi’nin Eleştirisi” oldu. 1976’da Kıvılcım Yayınları arasında, H. Yılmaz imzasıyla “Emekçi-Birikim’in Dr. H. Kıvılcımlı Eleştirileri Üze­rine” başlığı altında yayındandı. Bundan sonra T.K.P. 1926 Programı, T. S.E.K.P. Programı (1946), T.S.P. Programı (1946), T.İ.P. Programı, T.S.İ.P. Programı üzerine sayfalarca eleştirel notlar aldık. Bu notlar kayboldu gitti.

Keza bu arada, Kıvılcım Yayınları arasında, Lenin’in R.S.D.İ.P. Program Taslakları yayınlandı. Bu çalışmaların son ürünü T.K.P. Programı’nın Eleştirisi oldu. Bu, 1978’de çıkan Kıvılcım dergisinin birinci sayısında yayınlandı.

Türkiye de hiç bir hareket Doktorcular kadar bir “Program Bilinci” denebilecek şeye-sahip değildi. Bu doktorcuların yayınlarında bile görülebilir.

Ama doktorcuların Program kavramı, sadece Minima Programla sınırlıydı ve Türkiye ile sınırlıydı. Bu, o tarihlerde yaptığımız program eleştirilerinin hepsine egemen olan iki, ama çok önemli, zayıflıktı. Bir diğer zayıflık da şuydu: eleştirdiğimiz programların reformist olduğunu gösterebiliyor ama bu eleştiriyi sanki aynı programı kabul ediyormuşuz gibi, program metni üzerinde, eleştirilen programların dayandığı genel tahlilleri ele almayan bir biçimde yapıyorduk. Genel olarak program ile program metni eleştirisi denebilecek ve iki ayrı yöntem gerektiren ayrımın farkında değildik. Bu, T.K.P. Programı’nın Eleştirisi’nde açıkça görülebilir. *** 1978-79 yıllarında, en küçük örgüt bile hızla gelişir ve birçok taraftar toplarken, V. P. en azından büyüyemiyor ve müthiş bir kabızlık içinde bulunuyordu. Bu durum, “eğer doğru isek büyümemiz gerekir” varsayımından hareketle –ki bu varsayım her zaman doğru değildir– “yanlışlık nerede?” diye düşünmelerine ve örgüt içinde bir tartışmanın başlamasına yol açtı.

Tartışma Önce taktik ve Örgüt sorunları biçiminde başladı. Sonra Program 472

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

anlayışlarında bir ayrılık olduğu ortaya çıktı. Ayrılık neredeydi? Bunun için V. P. Programının dayandığı mantığı açıklamak gerekiyor.

Bütün burjuva sosyalizmi ya da reformist sosyalizm, Devrim’i uzak bir geleceğin sorunu olarak ele alır ve varolan sistem içindeki bir reformlar programını acil görevler olarak öne sürer. Bu TİP, TSİP, TKP gibi bütün reformist partilerin programlarında görülebilir. Küçük burjuva devrimci hareketler ise, “devrim” der dururlar ama gerçekte onlarda bir program nosyonu yoktur. Onlar tepki duydukları reformizmle olan sınırlarını esas olarak mücadele biçimleri alanında çizmeye çalışırlar, V. P. Programı ise –ya da H. Kıvılcımlı’nm anlayışı diyelim– bu iki ucu boklu değneğin de dışındaydı. V. P. Programı, Devrim’i uzak bir geleceğin değil, günün acil meselesi olarak öne koyuyordu. Özü itibariyle Demokratik Devrim görevlerine dayanıyordu. Ancak, Demokratik Diktatörlük ya da İşçilerin Köylülerin Demokratik diktatörlüğünden anladığı, köylülük desteğinde Proletarya diktatörlüğü idi. Ama öte yandan bu diktatörlük, varolan bürokratik işçi devletlerinin sunduğu modellerden esinlendiği için, bu çarpıklığı da içeriyordu, (örneğin, bugün işçi devletlerinde halkın silahlanması ya da işçi köylü milisi nasıl yoksa, V. P. Programında da yoktur.)

Ama programa üstünlüğünü veren şey, teklifler sisteminin organik bütünlüğü, ancak bir işçi-köylü ayaklanmasıyla gerçekleşebileceği ve hemen gerçekleştirilmesinin gerekli ve mümkün olduğu anlayışıydı. Program şu üç temel üzerinde yükselir: tamamen aşağıdan gelme, yoksul köylüler eliyle gerçekleştirilecek bir toprak reformu ve tefeci-bezirgan sermayenin tasfiyesi; büyük ticaret ve sanayinin millileştirilip planlı ekonomiye bağlanması; Paris Komünü tipi ucuz bir devlet.

Bugün Troçkist bir parti iktidara gelse, V. P. Programı’nın bürokratik işçi devletlerinden ilham aldığı kısımları değiştirerek, hemen yapacağı ya da yapması gereken şeylerin hepsi, organik bir bütünlük içinde V. P. Programında vardır.

Ama 1977 veya 1978 (şimdi tarihi tam olarak hatırlamıyoruz) Kon­gre­ sinde V. P.’nin bu programının önüne, bir seri, “acil talepler” namı altında, talep koyulmuştu. Böylece V. P.’nin fiilen diğer reformist partilerden hiç bir farkı kalmıyordu. Doktorcular, Doktor’u inkâr etmişlerdi. Bu reformizmin farkına varılması ve mücadeleye başlanması ile birlikte, orijinal programı savunanlar, tartışmalar içinde görüşlerini mantıki sonuçlarına vardırmaya başlayınca, farkına varmadan, Doktorcu bir biçim altında, Troçkizmin yıllardır savunduğu noktalara birer birer varıyorlardı. Ama Troçkizm hakkında henüz hiç bir şey bilmedikleri için, ilk defa bir şeyleri kendilerinin bulduğunu, daha doğrusu Doktor’u ilk defa doğru dürüst anlamaya baş473

Demir Küçükaydın

ladıklarını düşünüyorlardı. Doğruydu da, Doktor’u anladıkça, onun sınırlılıklarını da görüyorlardı. Bu geçiş ve reformizmden kopuş döneminin belgesi, yine Kıvılcım Dergisi’nin Ocak 1979’da yayınlanan 3-4’üncü sayılarında yer alan “Komisyon Raporu” denen metinde görülebilir. Örneğin bu Rapor’un Sunuş’u, Geçiş Programı’nın başında bulunan, “insanlığın bunalımı proletarya önderliğinin bunalımına indirgenebilir” bölümündeki yaklaşımın başka sözlerle ama aynen ifadesinden başka bir şey değildir.

“Komisyon Raporu” bir geçiş dönemi belgesidir. Ya ileri gidilecek, Troç­ kizme varılacaktı ya da bu rapordaki öncüller geri bir noktadan reddedilecekti. Gerçekten de öyle olmuştur.

V. P.’nin orijinal programını acil görev olarak öne koyanlar V.P. Kon­gre­ si’nde çoğunluğu sağladılar ve diğerleri ayrılıp S.V.P.’yi kurdular.

Evet, V. P. Programı acil görevdi, onun talepler bütünlüğünü sloganlaştırmaya çalışıyorduk. Ama kafalarımızda hep şu varsayım vardı. Programı insanlara propaganda ederek, sloganları yazarak büyüyeceğiz. Marks, “teo­ri yığınlar tarafından kavranınca maddi bir güç olur” dememiş miydi?

Yapılacak iş V. P. Programı’nı yığınlara kavratmaktı. Bunun tek biçimi de Propaganda ve sendikal vs, çalışmalarda örnek ve devrimci tutumdu.

Bu sırada Türkiye’de faşistlere karşı ciddi bir savunma savaşı veriliyordu. Ama bizim bu savaş konusunda hiç bir görüşümüz yoktu. Fiilen bulunduğumuz mahallelerde biz de savaşıyorduk ama bu eylemin teorimizde bir yeri yoktu. Keza V. P. Programı’nda da böyle bir sorun yoktu.

Bu sorun, bizi, faşizm üzerine düşünmeye yöneltti. Öte yandan hala doktorcu olduğumuzdan, Doktor’un eserlerinden bu sorun -üzerine çözümler aramaya başladık. Doktor’un 1970’de verdiği bir konferansta, faşistlerin saldırılarına karşı savunmayı örgütlemekten söz ettiği dikkatimizi çekti.

Ve şu düşünce hemen aklımızda uyanıyordu: bu savunma eyleminin kendisi, bizzat işçi-köylü milisinin bir tohumu değil miydi? Böylece Program ile, yığınların günlük mücadelesi arasında, propagandanın ötesine giden, somut örgüt ve mücadele biçimlerinden oluşan bir bağ kurma olanağı doğuyordu. Farkına varmadan geçişsel talepler sistemine varıyorduk. Bir bakıma, dünyada Troçkizm diye bir şey olmasaydı bile, el yordamıyla onu yeniden yaratıyorduk.

Bu yaklaşımın ilk ürünü, Sosyalist’de çıkan “Faşist Saldırılara Karşı Öz-Savunma” başlıklı yazı oldu, (Başlık tamı tamına böyle olmayabilir, Buna benzer bir şeydi.) Tam bu sıralarda, faşizme ilişkin araştırmalara bağlı olarak ilk kez Troçki ile karşılaşıyorduk. Bizim yeni bulduğumuzu sandığımız şeylerin meğerse hem de “karşı devrimci” olarak gördükleri474

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

mizce eskiden savunulduğunu görmeye başlıyorduk. Ortaya Troçki’nin adı çıkınca, duraksamalar, “nereye gidiyoruz” diye sorular da başlıyordu.

Troçki ile tanıştığımız, ama onu henüz sadece Faşizm teorisi ile tanıdığımız şuralarda, kitlelerin ve mücadelenin nesnel ihtiyaçlarıyla program arasında bir bağlantının aracı olarak, mücadelenin somut bir anına ilişkin bir Geçişsel Talepler gibi, “İşçinin El Kitabı” 1979 Eylül’ünde yayınlandı.

Bu kitapta, İşsizlik, Pahalılık, Sendikalar ve Faşist Çeteler’e ilişkin olarak farkına varmadan geçişsel talepler formüle ediyorduk.

Bu kitapçığın gerek ayrı bildiriler gerek küçük bir kitap halinde İs­tan­ bul’da binlerce işçiye dağıtılması ya da satılması, V. P.’nin son eylemi, ölü­ mün­den önceki “kuğu çığlığı” oldu.

V. P.’nin devrim programının önüne, bir takım reform taleplerini geçirdikleri için V. P.’den atılan S.V.P.’nin, İşçinin El Kitabı’na eleştirisi, “işte bizim dediklerimize geldiniz” biçiminde oldu. Belki birçok V. P.’li gibi, onlar da bu kitaptaki taleplerin, tamamen farklı mahiyetini; taleplerin birtakım re­formları acil olarak öne koymadığını aksine, kitleleri iktidara yöneltecek, somut örgüt ve mücadele biçimlerini ele aldığını göremiyorlardı. Devrim, uzak bir geleceğin değil, tam da o günün acil sorunu olduğu içindir ki, bu amaca bağlı olarak bu sloganlar atılıyordu. Onlar, zaten var olan mücade­ leye, bilinçli bir ifade vermeye yönelikti, iktidara gidebilecek olanaklar sunuyordu.

Daha sonra, Geçişsel Talepler anlayışına daha yakın olarak yazdığımız metin, Tariş Olayları’ndan sonra yazdığımız “Gün Mücadele Günüdür” baş­ lıklı uzun bildiridir. (Bu bildiri daha sonra, Almanya da çıkan Der WegYol’un Mayıs 1980 tarihli İkinci sayısında yayınlandı.) Bu arada V. P. dağılmış, biz de Troçkist olmuştuk.

Troçkizme, Türkiye’deki Troçkist gruplardan tamamen bağımsızca var­ mıştık ve onlar hakkında hemen hiç bir şey bilmiyorduk. Sadece, Sem­pa­ tizan Seksiyon durumundaki grup gözümüzü daha çok dolduruyor ve ken­ dimizi ona daha yakın hissediyorduk. Sürekli Devrim ve Ne Yapmalı dergileri, diğer kitap yayınları bizde onların daha doktriner ve ciddi oldukları şeklinde bir izlenim yaratmıştı. Bunun üzerine kendilerine katılabileceğimizi, ama program ve tüzüklerini okumak istediğimizi söyledik. Onlar da bize, Tüzük veremeyeceklerini, Program olarak da, Bildirge ile iki durum değerlendirmesini –ki bunlar dergilerde çıkmıştı– okumamızı söylediler.

Doğrusu şaşırdık. Biz bugünlere Program diye diye gelmiştik ve şimdi, sempatizan seksiyon durumundaki bir örgüt programı olmadığını, Bil­dir­ genin program yerine kabul edilebileceğini söylüyordu. Marksizmin bir alfabetik önermesi olan, Program’ın bir prensipler deklarasyonu olmadığı 475

Demir Küçükaydın

yolundaki doğruları ne olmuştu? Yıllardır mücadele ettiğimiz görüşler şimdi, Troçkist bir biçim altında yeniden mi karşımıza çıkıyordu? Kafamızda bu sorularla bütün Troçkist yayınları okumaya başladık.

Bu arada 12 Eylül geldi ve Troçkist gruplarla tüm bağlantılarımız koptu.

Bu arada sözü geçen iki durum değerlendirmesi ve Bildirge’ye ilişkin bir sürü eleştirel notlar kaleme aldık. Ancak, araya başka işler girdi, Almanya da çıkan Yol dergisine yazılar yollamak, bulunduğumuz yerdeki (Niğde Cezaevi) tartışmalara ilişkin polemikler yazmak vb., gücünüzü ve zamanımızı alıyordu, 1982’ye doğru bir parça zaman bulduk ve Program sorunu üzerine ilk notları almaya başladık. Daha sonra bunları aceleyle yazıya dönüştürdük. Bu yazı ilişikte bulunan yazıdır. Şimdi şunu söyleyebiliriz ki, bu yazıyı bugün yazsaydık belki başka bir üslupla ve şemayla yazardık ama oradaki eleştiriler hakkında bugün de aynı şeyleri düşünüyoruz. Hatta bu kanaatimiz pekişmiş durumda.

Geçişsel talepler ile, reformist talepler arasındaki fark nerededir? Sa­nı­ rız, sadece Türkiye’de değil, dünyanın birçok ülkesinde Troçkistler bu ayrımı yapamıyor ve reformizmle olan sınırları iyice belirsizleştiriyor.

Bizi Troçkizme getiren, devrimin önüne, acil görev olarak birtakım reform isteklerinin getirilemeyeceği anlayışına karşı –burjuva sosyalizminin kavrayışı, bugün Geçiş Talepleri ya da “demokratik mevzilerin kazanılması” namı altında tekrar karşımıza çıkıyor. Bir zamanlar V. P.’de yapılanı bugün Troçkizm biçimi altında yeniden görüyoruz– Sadece terminoloji değişmiş durumda. Biz bu filimi daha önce seyretmiştik. Örnek mi? Enternasyonal dergisinin Eylül-ekim 1984 tarihli 9. sayısında “Darbenin Dördüncü Yılı ve Görevlerimiz” başlıklı yazının sonunda “Emekçi yığınlarının mücadele programı, sosyalist demokrasinin kurulmasına yönelik demokratik mevzilerin kazanılmasına dayanır” dendikten sonra “Yaşam Koşullarının İyileştirilmesi İçin” ve “Baskılara Karşı” başlığı altında bir sürü reform talebi sıralanmış. TİP, TSİP, TKP ya da SVP de bundan başka şeyler söylemiyorlar. Fark nerede kaldı? Sadece Troçkist terminolojide. Yazıda eleştirdiğimiz Program Anlayışını tohumundan tanıyamayanlar, herhalde bu meyvesinden daha kolay tanıyacaklardır.

Eleştiri Grubu’na gelince, Sempatizan seksiyonun reformizmine, daha radikal bir tepkinin ifadesi. Ama onun ufku içinde kalıyor ve onun en temel yanlışına hiçbir itiraz yöneltmiyor. Bütün merkezci radikal akımların ortak karakteristiği olan mücadele biçimlerini bir program sorununa dönüştürme onlarda da görülüyor.

Bu kanımız, sempatizan seksiyonun program anlayışını eleştiren bir yazılarını Tamamlanmamış bir yazıydı, tamamı elimize geçerse onun da 476

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bir eleştirisini yapmayı önümüze bir görev olarak koyuyoruz.- okuduktan sonra iyice pekişti.

Bu yazı program tartışmalarına bir başlangıçtır. Bu tartışmaların hepimizin gelişimine hizmet edeceği düşüncesi ve dileğiyle bu önsözü noktalayalım.

17 Eylül 1985, (C. Aydın) (6 Aralık 2004, Pazartesi tarihinde dijitalize edildi. D. K.) 22 Yıl Sonra Dİjİtalİzasyon Vesİlesİyle Önsöz

1980 yılının başlarında Eleştiri Yayınları arasında M. Yenice imzasıyla, “Dev­ r­imci Marksizm’de ‘Geçiş Programı Anlayışı’” adlı bir kitap yayınlan­dı.

Biz de tam bu sıralarda, o güne kadar içinde bulunduğumuz “doktorcu” kabuğu, faşist çetelere karşı öz savunma, Sovyet devletinin sınıf karakteri, Üçüncü Enternasyonal’in lağvı gibi konulardan hareketle kırmaya başlamış ve el yordamıyla yaptığımız bu yeni keşifler sırasında “Troçkist” denen, aslında klasik mirası savunan ve bu mirasın yöntemine dayanarak, yirminci yüzyılın faşizm, geri ülkelerde sosyalist devrimler, Sovyet devletinin sınıf karakteri gibi olgu ve sorunlarını açıklayan gelenekle karşılaşmıştık. Bizim el yordamıyla yeni bulduğumuzu sandıklarımızın bu gelenek tarafından, yıllardır ve çok daha mükemmel bir şekilde, savunulduğunu görünce bu geleneğe katılmakta bir an için bile tereddüt etmemiştik.

Tabii her ilk karşılaşmada olduğu gibi, önceleri müthiş bir açlıkla bu yeni olanı tanıma dönemi geçince, o gelenek içinde de dünyadaki bütün hareketlerde bulunan sorunların aynen var olduğun görmekte gecikmedik.

Bir politikanın ya da bir teorinin sonuçlarını bilmek ve onları kabullenmek, o programın ardındaki birikimin özümlendiği anlamına gelmez . Bu çok daha karmaşık ve uzun bir süreçtir. Olan aynısıydı, bu yeni ulaştığımız gelenek içindekiler, aslında belki o sonuçları tanıyorlardı, ama, o sonuçlara yol açan muazzam birikim konusunda o noktaya el yordamıyla ve yaşayarak gelenlerden çok daha gerilerde bulunuyorlardı.

Bizlerin henüz gencecik bir insanken Türkiye İşçi Partisi (TİP) saflarında, daha sonra Devrimci Öğrenci Birliği ve Dev-Genç (FKF-TDGF) içinde, işçi hareketlerinde, 12 Mart’ın illegalitesinde, hapislerde, eylemlerde, küçük örgütlü grupların o dünyası ve özel jargonu içinde kafa göz yararak öğrendiğimiz, nice çok temel bilgiler, tecrübeler ve birikim yoktu bu karşılaştıklarımızda. Onların tüm dünyası bir bakıma Sürekli Devrim Teorisi, Faşizm Teorisi ve Sovyet Devletinin Sınıf Karakterine ilişkin teorinin sonuçlarının savunulmasından ibaretti. Bunların bilinmesinin ya da 477

Demir Küçükaydın

kabulünün hayatın ve devrimci mücadelenin daha bin bir başka alanında da otomatik bir doğruluğu ve haklılığı garanti edeceği sanılıyordu.

Dolayısıyla bu yeni katıldığımız gelenek ile Türkiye devrimci ve sosyalist hareketinin kendi deneylerinden hareketle benzer sonuçlara ulaşmasını sembolize eden bizler arasında bir gerilim ortaya çıkıyordu.

Onlar daha baştan “Troçkist” oldukları ve bizden çok önce “Troçkist” olarak politik hayata atıldıkları için, bu önceliğin kendilerine her şeyi bizden daha iyi bilecekleri yönünde bir özellik kazandırdığını düşünüyorlar ve kendilerinin otoritesi önünde eğilmemizi bekliyorlardı.

Biz ise, aslında yıllar önce aştığımız hatta bir zamanlar kendileriyle uğraş­ tığımızı bile unuttuğumuz en basit sorunların ve bilgilerin bile bu “Troçkist” denenler tarafından henüz yaşanmadığını ve kavranmadığını gördüğümüzden, Troçkizmi tanımadan yaşadığımız çok zengin siyasi tecrübe ve teorik birikimin değerini daha fazla anlıyorduk. Bizler 1960’ların ve 70’lerin o muazzam işçi, köylü öğrenci hareketlerinin ve örgütlerinin tam ortasında ve çoğu kez de “ilk saatin işçilerinden biri” olarak yer almıştık.

Eğer teorik kazanımları bir sermaye veya servet gibi görmek gerekirse, bizler en alttan başlayarak, çekirdekten yetişerek, kanla, terle, bin bir meşakkatle, kendi deneylerimizle o teorik zenginliklere ulaşmıştık ve onları adeta yeniden keşfetmiştik.

Ama bu ulaştığımız yerde karşılaştıklarımız ise oraya hazır bir mirasın üzerine konar gibi gelmişlerdi, aynı veya benzer tecrübeleri hiçbir şekilde yaşamadan, sadece kültürel ve maddi arka planlarının gücüyle (dil bilmek, vb.) orada bulunuyorlardı.

Aradaki bu kökten fark, bu uyumsuzluk her adımda, her durumda orta­ ya çıkıyordu. Örneğin biz yıllar ve yıllar önce, daha 1970’lerin başında, Kıvılcımlı’nın çıkardığı Sosyalist gazetesindeki tartışmalar aracılığıyla Genel Grev sloganlarının baştan çıkarıcılığına karşı şerbetlenmiştik . Şimdi burada, o şerbetli olduğumuz hastalıkların yeni bir ambalaj içinde karşımıza çıktığını görüyorduk .

Bir slogan atmayla sorunların çözüleceği anlayışına ancak gülebilirdik biz, ama Troçkistlerin çıkardığı dergiler tam da böyle hayallere dayanıyordu, oralarda en önemli tartışma konularından biri, “doğru slogan”ın ne olduğuydu. Hasılı her alanda korkunç bir uyumsuzluk yaşıyorduk. Bizlerin eskiden aştığımızı düşündüğümüz bütün sorunlar, burada karşımıza yeni elbiseler içinde tekrar çıkıyorlardı. İşin kötüsü, bu hazır mirasa konanlar, bu tecrübeleri almaya yatkın bir anlayış içinde de bulunmuyordu. Bizlere ve bizlerin deneylerine karşı zor gizleyebildikleri bir küçümseme içindeydiler .

478

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İşte bu yeni bulunduğumuz yerde karşılaştıklarımızın, hemen hemen istis­nasız hepsinin benimsediği ve öve öve bitiremediği kitaptı bu M. Yenice’nin kitabı ve bizlerin henüz Troçkist olmadan önce Program konusunda aştığımız en temel yanılgılar, burada karşımıza çıkıyor ve işin kötüsü Marksizm’e Troçkizm’in bir katkısıymış gibi sunuluyor ve anlaşılıyordu.

Biz belki Sovyet devletinin sınıf karakteri konusunda yanlış teorilere dayanmıştık; biz belki faşizm ilişkin yıllarca hiç de doğru dürüst bir teoriye dayanmamıştık ama en azından şu program konusunda şimdi karşılaştıklarımızdan çok daha ileri bir anlayışa sahiptik. Ama şimdi yeni karşılaştıklarımız, Sovyet devleti ya da faşizm konularında daha ileri bir teoriye hazırca konmuş olmalarının onları örneğin Program anlayışı konusunda da daha doğru ve ileri anlayışlara sahip kılacağını sanıyorlardı. Mademki diğer konularda daha önce doğru şeyler söylemişlerdi o halde bu konuda da doğru olmalıydılar, dolayısıyla bunları da kabul etmemiz gerekiyordu.

Bu çocuksu dayatmaya elbette prim vermezdik ve aslında kimi en temel sorunlarda ne kadar geri olduklarını; önlerinde yemeleri gereken daha kaç fırın ekmek olduğunu bu yeni karşılaştıklarımıza somut olarak da göstermek gerekiyordu. M. Yenice’nin kitabı bunu somut olarak göstermek için ideal bir örnek sunuyordu. Hem de son derece temel bir sorunda, program anlayışı sorununda.

Bu da aslında daha derinden başka sorunlarla ilgiliydi: sınıfın ve kitlelerin ve insanın tarihsel eyleminde projelerin, programların ve hayallerin yeri sorunuyla. Bu düşüncelerle program konusunda bir uzun çalışma hazırlama ve onun içinde de bu M. Yenice’nin kitabının eleştirisi için ayrı bir bölüm için yazma işine giriştik., Bu eleştiriyi yazarken kitabın yazarının kim olduğunu bilmiyorduk.

Yalnız bir yerlerden “Orhan”ın yazdığı kulağımıza çalınmıştı. Bu Orhan’ın da Orhan Dilber olduğunu sanıyorduk. Yıllar sonra kitabın yazarının Orhan Dilber değil, Orhan Koçak olduğunu öğrendik. Şimdilerde Virgül dergisini çıkaran ve Türkiye’nin gerçekten iyi yetişmiş aydınlarından biri olan Orhan Koçak, o zamanlar “Troçkist”miş ve bu kitabı “Troçkist” iken yazmış. Orhan Koçak artık muhtemelen politik olarak “Troçkist” değildir, ama onun “Troçkist” iken yazdığı bu kitap hala Troçkistlerin program anlayışlarını belirlemektedir.

Bizim Orhan Koçak’ın bu kitabına yönelik bu şimdi dijitalize edilmiş ve elinize elinizde bulunan eleştirimiz ise hemen hemen bilinmez kaldı. İlk yazdığımız sıralar, el yazmasından cezaevindeki arkadaşlar okumuştu. Yazının bir nüshası gizlice dışarıya çıkarılmıştı. O da çıkarıldığı 479

Demir Küçükaydın

yerlerde unutulup gitmiş. Sonra Niğde Cezaevi’nden sürgünlerle “Özel E Tipi” Cezaevlerine dağılınca, eldeki yazıdan iz toz bile kalmamıştı.

Sonra seksenlerin ortasında, Avrupa’da, bu yazının cezaevinden gizlice çıkarılmış bir kopyasına rastladık. O sıralar bu bulduğumuz kopyayı daktilo ettik bir de Önsöz yazdık ve “Öncü İçin Forum” diye bir bültenin ilk sayısı olarak birkaç nüsha çoğaltıp yine tanıdık birkaç kişiye iletebildik.

Hepsi bu kadar.

Sonra gündemimize başka konular girdi. Dünya alt üst oldu ve neredeyse yirmi yıl boyunca, varlığını biz bile unuttuk. İşte şimdi bu metni oturup dijitalize ettik ve en azından İnternet aracılığıyla olsun yayınlayalım dedik.

Bunca iş arasında böyle yıllarca önce yazılmış bir yazıyı dijitalize etmek için bunca çabanın ne gereği var? Hele sosyalistlerin ve devrimcilerin çoğuna çok yabancı bir konuda ve neredeyse onlara çok özel gibi gelebilecek bir jargonla yazılmış, daha baştan okunma ve anlaşılma şansı olmayan bir yazıyı bugün tekrar piyasaya çıkarmanın ne gereği var? Bugünün çok daha önemli ve can alıcı sorunları dururken böyle bir işe güç ve zaman harcamak boşuna bir çaba değil midir?

Yapılabilecek böyle itirazların hiç de yersiz olmadığını biz de düşündük. Zaten belki de bu nedenle bu dijitalizasyon işini bunca geciktirdik.

Ancak şimdi yine de değebileceğini düşünüyoruz.

Türkiye’de yeni bir radikalleşme ve politizasyon dalgası ortaya çıkmadığı sürece, yine de politik ve teorik sorunlara az çok ilgi duyanlar, şu veya bu taşlaşmış örgütlerin, grupların, çevrelerin taraftarlarından başkaları değildir. Beğensek de beğenmesek de bu böyledir. Ve bir şeyler yapılacaksa bu gökten inmiş mükemmel insanlarla olmayacaktır. Elde ne varsa onunla başlamak gerekir.

Diğer yandan, biz gerçi bugün bambaşka sorunlar ve paradigmalarla meşgulüz ama onlar, yani Troçkistler hala yirmi yıl öncesinin konu ve bakışlarına saplanıp kalmışlar. Onlara onların dili ve sorunlarıyla hitap etmek belki bir şeyleri tekrar harekete geçirebilir.

Elinizdeki kitapta dile gelen görüşler bizim kişisel tarihimiz açısından, tarih öncesinden kalmadırlar. Ama Türkiye’nin Troçkistleri için hala gündeme bile alınmamış ve aşılamamış, sorunları tartışmaktadırlar.

Türkiye’nin Troçkistleri, Orhan Koçak’ın kitabında ifade edilen (belki bugün Koçak’ın kendisinin bile savunmadığı) ve bizim elinizdeki kitapta eleştirdiğimiz program anlayışında takıldılar kaldılar.

Biz ise bu arada program konusunda bambaşka paradigmalara geldik.

Bir bakıma, öylesine farklı türler olduk ki, artık dölümüz tutmaz. Bilinir 480

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

biyolojide, belli bir farklılık bir süre sonra farklı bir tür olmaya vardığında, o canlıların birbirine dölü tutmaz hale gelir.

Bu farklı evrimi şöyle bir benzetmeyle açıklayabiliriz belki.

Politikada küçük gruplar, tıpkı büyük kıtalardan tecrit olmuş adalar gibidir. Madagaskar adasındaki Lemurlar, bu adanın henüz maymunlar ortaya çıkmadan önce, kıtadan koptuğunu gösterir. Madagaskar bir yaşayan fosiller adası olarak kalır. Avustralya da öyledir. Orası daha da eski bir dönemde kopmuştur. Orada evrim keseliler aşamasında takılıp kalmıştır.

Avustralya’nın sömürgeleştirilmesinden önce orada bulunan tek memeli hayvan, Homo Sapiens ve onunla birlikte gelen Dingo köpeklerdir ama onlar da, Afrika ve Avrasya’daki evrimin sonucunda ortaya çıkıp çok sonradan, muhtemelen insanın köpeği ehlileştirmesinden sonraki bir dönemde oraya gelmişlerdir.

Bütün içine kapalı gruplar gibi, Türkiye’deki Troçkistler de, ki şu an bütün Türkiye sosyalist hareketi fiilen aynı durumdadır, Madagaskar’ın Lemurları ya da Avustralya’nın keseli memelileri gibi yaşayan fosillerdir .

Onlar evrimin bir noktasında takılmışlar ve kendi içlerine kapanmışlardır.

Bu nedenle yirmi küsur yıl önce yazılmış bu metin, bu yaşayan fosil adalarının zamanına göre aktüalitesinden hiçbir şey kaybetmiş değildir. Çünkü Orhan Koçak’ın yirmi beş yıl önce yazdığı ve artık belki kendisinin bile hatırlamadığı ve hatırlamak istemeyebileceği bu kitaptaki program anlayışları Türkiye’nin Troçkistleri tarafından hala savunulmaktadır. Bir Allah’ın Troçkist kulu çıkıp da bu anlayışları eleştirmiş değildir. *** 1984 yılında Avrupa’da sürgün yaşamına başladığınızda önce Dördüncü Enternasyonal’in Fransız seksiyonu olan LCR (Devrimci Komünist Liga), daha sora da Alman seksiyonu olan GIM (Enternasyonal Marksist Grup) içindeki çalışmalarda şunu gördük. M. Yenice’nin kitabında eleştirdiğimiz program anlayışı aynen Avrupa’daki seksiyonlarda da geçerliydi.

Yani, devrimden sonra nasıl bir siyasi ve ekonomik düzen hedeflendiği konusu, bir program konusu olmaktan bütünüyle çıkmıştı, sadece belki bir teorik eğitim konusuydu.

Program olarak ise, aslında bir devrimci dönemde somut bir eylem sloganı anlamı kazanabilecek olan geçişsel talepler sıralanıyordu genellikle.

Ama devrimci bir dönem olmadığı sürece bunlar da bir Propaganda Sloganı olmaktan öte bir anlam taşımadığı için, pratik politikada fazla bir anlamları bulunmuyordu. Böylece aslında hedeflenen toplumdan bile söz etmeyen, onun “kıyısına kadar getiren” Geçişsel Talepler ancak propaganda 481

Demir Küçükaydın

sloganı olarak bir anlam taşıyordu. Bu da fiilen sınıfın ve kitlelerin aslında sosyalist bir toplumu bile hayal edemez hale gelmesi anlamına geliyordu.

Ama bu geçişsel talepler politik mücadelede fiilen hemen hemen hiç savunulmadığından, izlenen aktüel politika boğazına kadar reformizmin batağına saplanmış bulunuyordu.

Troçkistlerin (Anarşistlerin veya diğer radikal grupların) sosyal demokrat partilerden tek farkı onların, daha militan ve mücadeleci yöntemleri benimsemelerinde, yani muhalefetin aşırı bir kanadını oluşturmalarındaydı.

Ayrı bir programa dayanan bir profilleri bulunmuyordu.

Durumu biraz somutlamayı deneyelim.

Diyelim ki, hedefiniz, ekonomik alanda meta üretimine, yani kar için üretime son vermek ve toplumun ihtiyaçlarına dayanan planlı bir ekonomi temelini örgütlemek. Ve buna toplumun gerçekten acil olarak ihtiyacı var.

Bugünkü dünyada bu aslında son derece acil bir hedeftir.

Ama elinizdeki kitapta eleştirilmiş ve yanlışlığı kanıtlanmış bir anlayışa dayanıyorsunuz ve “program ulaşmak istediğiniz toplumu içermemelidir” gibi bir anlayışa dayandığınızdan bu acil ve gerekli dönüşümü programınıza koymuyorsunuz.

Bu hedef sadece örgütün teorik eğitim seminerlerinin bir konusu haline geliyor ya da öyle kalıyor. Geniş yığınların ve sınıfın bilincinden ve hafızasından ve gündeminden demokratik planlamaya dayanan ve kara dayanmayan bir ekonominin nasıl bir şey olacağı bütünüyle uzaklaşıyor ve unutuluyor. Yani bir propaganda sloganı olarak bile politik faaliyetinizde bir yeri bulunmuyor bu hedefinizin.

Peki hangi gerekçeyle yapılıyor bu? Geçiş Programı’nda bunların yer almadığı gerekçesiyle. Geçiş Programı’nın Proletaryayı iktidarın eşiğine kadar getirdiği, aslında bir çıtlatma olduğu, tamamlanmamış olduğu. Hiç göz önüne alınmıyor ve onun eksiklikleri üstünlükmüş gibi koyuluyor.

Böylece kapıdan kovulmuş bulunan reformizm, yani devrimci değişikliklerin günün acil bir sorunu olmadığı; kısmi reformların gerçek politikayı belirlediği bir politika, “geçiş programı” penceresinden giriyor. İş bu kadarla kalsa yine de iyi. Çok daha kötü.

Peki, üretim araçlarının özel mülkiyetinin ortadan kaldırılması ve planlı ekonomiye geçmeyi gerektirecek geçişsel talepler nelerdir? Örneğin, var olan işlerin tüm çalışabilir nüfus arasında paylaştırılması; bütün sanayi ve ticari sırların açıklanması; fabrikalarda ve şirketlerde işçilerin denetimi vb.,. bunlara Geçişsel Tedbirler denir.

Dikkat edilsin, bunlar henüz sosyalist devrim talepleri değildir. Bunlar bir bunalım durumunda ya da devrim öncesi bir durumda işsizlik, açlık 482

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

gibi acil sorulara karşı somut tedbirlerdir ama gerçekleştirilmeleri ister istemez, işçileri kapitalizmle ve onun siyasi iktidarı ve biçimleriyle yüzleşmeye ve çatışmaya getirir.

Ancak bu sloganlar veya böyle Geçişsel Talepler ancak bir bunalım, bir devrim öncesi, bir toplumsal mobilizasyon döneminde somut bir eylem sloganı anlamı kazanabilirler. Bunun haricindeki dönemlerde ise bir propaganda sloganı olmaktan öte bir anlamları yoktur.

Ama eğer bunlar propaganda sloganıysa, o halde niçin sosyalist bir karakteri bile olmayan bu sloganlarla ve programla toplumun hayal gücü kaybına yol açılmaktadır ki?

Kimsenin aklına bu soruyu sormak bile gelmez.

Ancak, gelişmiş kapitalist ülkelerde hemen hemen devrimci bunalım dönemleri olmadığından, işçiler de genellikle, normal politik hayat içinde, bu geçişsel taleplerin de hiçbir pratik ve fiili anlamı bulunmamaktadır.

Günlük politika son derece sıradan reformist talepler etrafında döner. En büyük tartışma konularından biri, seçimlerde gerici partiler karşısında sosyal demokrat partilere oy verilip verilmeyeceği noktasında döner. Daha radikal ve sekter kanatlar buna karşı çıkarlar, daha kitle ilişkileri güçlü olanlar, yani sendikalardaki görevliler falan, oy vermeyi savunurlar. Genellikle karşı çıkanlar bile, hamamın namusunu kurtarmanın iç ve gönül rahatlığıyla, gidip oylarını verirler. Bazen radikal sol bir araya gelip bir ittifak kurar ama genellikle kısa süre sonra dağılırlar. Böylece herkesin memnun olduğu bir oyun sürer gider.

Yani, meta üretiminin tasfiyesi ve bir planlı ekonomi, bir acil hedef olmaktan çıkmış, bir örgüt içi teorik eğitim konusu haline gelmiştir. Onu hedef olmaktan çıkaran ve daha hayatla bağlı olduğu söylenen geçişsel denen talepler ise (işlerin tüm çalışır nüfus arasında dağıtılması veya ticari sırların tanınmaması gibi) bırakalım bir propaganda sloganı olmayı, unutulmuş bir program metni olarak kalır: somut politika, şu veya bu iş kolunda şu veya bu sendikanın bir talebini desteklemek, bir reform talebi için, sosyal demokratları veya sendikacıları, doğru dürüst savaşmamakla veya ihanetle eleştirmekten ibaret olur. İşte Troçkistler veya radikal Avrupa solunun politikasının özü budur.

Bu sapına kadar reformist bir politikadır aslında. Tıpkı Türkiye’deki reformistlerin politikası gibidir. Onlar da devrimin gerekliliğini, kapitalizmin tasfiye edilmesi gerektiğini inkar etmezler; onlar da yığınları eğitmek ve mobilize etmek adına o devrim programını uzak bir geleceğe erteleyerek, son derece sıradan reformlar için mücadeleyi öne alırlar.

483

Demir Küçükaydın

Birinde, minima maksima program ayrımının sağladığı bu devrimci talepler uğruna mücadeleyi uzak bir geleceğe atma sonucuna; diğerinde “geleceğin toplumunu programa sokmak yanlıştır” gerekçesinin ardına saklanan “geçişsel talepler” bahane olur. *** Ancak burada, buraya kadar söylenenlerin daha iyi anlaşılması için, her biri “Geçiş” sözünü içeren “Geçiş Dönemi”, “Geçiş Programı” ve “Geçişsel Talepler” kavramlarının ayrımına biraz dikkati çekmek gerekiyor. Çünkü bu kavramlar klasik Marksist geleneği bilmeyenler, özellikle Stalinist partiler geleneğinden gelen sosyalistler için oldukça yabancı ve anlaşılmaz kavramlardır. Ama bırakalım Stalinist ya da Merkezcileri bir yana, Troçkistler bile bu ayrımların pek bilincinde değildirler.

“Geçiş Dönemi” klasik Marksist literatürde, kapitalizm ile sosyalizm (sınıfsız toplum) arasındaki, siyasi biçimi “Proletarya Diktatörlüğü” olan dönemin karşılığı olarak kullanılır. Türkiye’de bu geçiş dönemi, yani Proletarya Diktatörlüğü, yaygın ve yanlış olarak, sosyalizm ile karıştırılmaktadır. Sanılmaktadır ki, Sosyalizm ve Proletarya Diktatörlüğü aynı şeydir. Bu nedenle Türkiye’nin sosyalistleri, örneğin Tek ülkede sosyalizm olur mu olmaz mı gibi en sıradan tartışmaları bile anlayamazlar. Böyle bir tartışmayı örneğin, tek ülkede işçiler iktidara gelemezmiş ve bir işçi sınıfı iktidarı kuramazmış gibi anlarlar.

Yani yukarıda sosyalist tedbirler dediklerimiz bile aslında, Sosyalist Toplumun değil, Geçiş Döneminin tedbirleridir; Proletarya Diktatörlüğünün tedbirleridir. Sosyalizm ondan sonradır gerçekte. Sosyalizm sınıfsız toplumdur. Onun, “Sosyalizm” veya “komünizmin alt aşaması” de denen alt aşamasında iş bölümü vardır, genel olarak “komünizm” veya komünizmin üst aşaması” da denen üst aşamasında o da yoktur.

“Geçiş Programı” ise, Dördüncü Enternasyonal’in, Üçüncü Enter­nas­ yonal’in ilk dört kongresinin kararlarına da dayanan, programının adıdır. Çağımızın sosyalist devrimlere geçiş çağı olduğundan hareket eder; adını da buradan alır. Yani “Geçiş” kavramıyla vurgulamak istediği, sosyalizmin uzak bir geleceğin değil, günümüzün acil bir sorunu olduğudur. Bu nedenle kendine “Geçiş Programı” demektedir. Yani eğer “Geçiş” kavramının farklı kullanımlarını vurgulamak için ifade etmek gerekirse, Geçiş Programı, dünyanın Kapitalizmden Geçiş Dönemi’ne (Proletarya İktidarına) geçiş çağının programıdır. Bu devrimler çağını vurgulamak için öyle bir isim verilmiştir. Geçiş Programı, dünyada Geçiş Dönemi’ne ulaşmak için bir 484

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

programdır; diğer bir deyişle, sosyalist devrimler çağının programı anlamına gelmektedir .

Bu Program Troçki tarafından yazılmıştır ve tamamlanmamış bir programdır. Programın orijinal adı: “Can Çekişen Kapitalizm ve Dördüncü Enternasyonal’in Görevleri” dir. Sosyalist devrim, yirminci yüzyılda dünyanın üç sektöründe de acil bir sorun olarak görülmektedir. Kapitalist ileri ülkelerde sosyalist devrim; bürokratik İşçi devletlerinde bürokrasiyi iktidardan alaşağı edecek ve gerçek işçi sınıfının demokratik iktidarını kuracak politik devrim ve geri ülkelerde de yirminci yüzyılın bütün devrimlerinin gösterdiği gibi, demokratik devrimin tamamlanması ama bunun işçi ve köylüler eliyle tamamlanması nedeniyle bu devrimin sosyalist bir devrime dönüşmesi (namı diğer Sürekli Devrim).

Aslında Troçki’nin yazdığı metin, somut bir program bile olmaktan ziyade bir program gerekçesi gibidir. Troçki’nin bizzat kendisi de saten bu metinde bir programda yer alması gerekmeyen bir çok şeyin yer aldığını ve olması gerekenlerin olmadığını belirtmiştir.

Peki, “Geçişsel Talepler” nedir? Genellikle Geçişsel Talepler de Geçiş Prog­­ramı ile karıştırılmaktadır. Geçişsel Talepler, kapitalist toplumda yaşanan acil sorunlara acil cevaplar anlamına gelen, mahiyetleri gereği sosyalist olmayan ama gerçekleştirilmeleri ister istemez ezilenleri ve işçileri var olan sistemle karşı karşıya getiren taleplerdir. Sınıfın kendi deneyleriyle bulduğu girişimlerin sistematik ifadesi olduğu kadar , onun eğitimini hedeflerler aynı zamanda. Bunun en tipik örneği, Lenin’in meşhur Yaklaşan Felaket adlı yazısıdır.

Kapitalist toplumda, özellikle büyük alt üstlük ya da bunalım dönemlerinde, bu tür taleplerin ikili iktidara yol açma potansiyelleri vardır.

Birkaç örnek verelim.

Mesela yetmişli yıllarda Türkiye’de, dünyanın en büyük ve hızlı büyüyen faşist hareketi devlet destekli olarak muazzam bir saldırıya geçmişti.

Bu saldırıya karşı fiilen, bütün sol hareketlerin yaptığı, bu saldırılara karşı kitlelerin öz savunmasını örgütlemekti. Kim bunu daha iyi yaptı ise onun etkisi hızla gelişti o dönemde.

Bu faşist saldırılar karşısında, tipik reformist talep veya tedbir, “Faşist partilerin yasaklanması” gibi sloganlar ve tedbirlerdir. Devrimcilerin Ge­ çiş­sel Tedbiri veya sloganı, saldırılara karşı polisler ya da mahkemeler değil, halkın ve işçilerin kendi savunmasını kendisinin örgütlemesi; işçilerin ve köylülerin silahlanması olur.

Bu henüz ne burjuva devletine ne de kapitalizme karşı bir talep değildir, soyut olarak düşünüldüğünde. Silahlı halk illa da sosyalizmi seçecek diye 485

Demir Küçükaydın

bir şart yoktur. Bu pekala bir burjuva iktidarına, halkın silahlı olduğu ideal bir demokratik cumhuriyete de karşılık düşebilir. ABD veya İsviçre bunun en tipik örneğidir. İkisinde de halk silahlıdır, ama bu silahlı halk kapitalizmi seçer.

Ama somutta özsavunma gerçekleştiği an, fiilen silahlı bir halk ve ordusu demektir. Fiilen ikili bir iktidar demektir aynı zamanda. Çünkü bir süre sonra o öz savunma birlikleri, faşistleri destekleyen devlet cihazıyla da karşı karşıya gelecektir. Yani Öz savunma örgütlenmesi aynı zamanda devrimci ordunun çekirdeği sayılabilir. Burjuvazi bir azınlık olduğundan, baskıcı ve bürokratik bir cihaz olmadan egemenliğin sürdüremeyeceğinden, otomatik olarak var olan eski cihazdan yana, bu yeni olana karşı olur.

Bu da iç dinamiğiyle o öz örgütlenmelerin burjuvazinin direncini kırmak için bir sosyalist devrimin araçlarına dönüşmesine yol açar.

Başka bir örnek alınabilir. Mesela İzmit Depremi’nde halk, devletin han­ t­allığı, neme lazımcılığına ve daha bin bir çürümüşlüğüne karşı, kendiliğinden göçük altında kalanları çıkarmak, onlara iaşe ve ibade sağlamak için örgütlenmelere gitti. Akut’a duyulan o meşhur ilgi özünde bu tür bir öz örgütlenmeye duyulan özlemi ve sempatiyi ifade ediyordu. Böyle bir durumda pek ala, o bölgedeki halkın bu kendiliğinden örgütlenmeleri, fiilen o bürokratik mekanizmayı parçalayarak ve tanımayarak ve onun yanı sıra, gelen yardımların dağıtılmasından, enkazların kaldırılmasına, makinelerin organizasyonuna kadar birçok işi üstlenebilir ve fiili bir ikinci iktidar olarak ortaya çıkabilirdi. Ve bu yönde güçlü eğilimler vardı. Devletin en çok korktuğu bu oldu. Bunun nasıl bir yığınları örgütleyici, inisiyatifini geliştirici, eğitici ve patlayıcı bir potansiyel taşıdığını en iyi egemen sınıflar bilmektedir. Çünkü insanların o anki acil ihtiyaçları ile kapitalizmin kar ekonomisi, özel mülkiyet tabusu ve bürokratik bir devlet uyuşmaz.

Bu nedenle devlet hemen ikili bir strateji izledi, bu tür girişimleri, yani aşağıdan gelme kitle inisiyatif ve örgütlenmelerini, yasakladı ve dağıttı, AKUT gibi itibar kazanmış ve doğrudan hedeflenemeyecekleri de, kendi sistemine entegre etti, devletleştirdi. Zaten onların da buna belli bir yatkınlığı vardı. İşte bu tür talep veya tedbirlere Geçişsel Talepler veya Tedbirler denir.

Bunların işçi ve kitle hareketlerinden çıkarılmış belli biçimleri varsa da hazır bir klişeleri olamaz, hiç ön görülemeyecek ve hesaplanamayacak her durumda o duruma uygun bu tür geçişsel talepler geliştirilebilir. Aslında çoğu kez bunlar kendiliğinden, bilinçsiz eğilimler halinde ortaya çıkarlar; talepler bunlara bilinçli bir ifade verir. Devrimci politikanın görevi de za486

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ten budur var olan kendiliğinden gelişen bu eğilimlere bilinçli bir ifade vermek, onları sistemleştirmek ve örgütlemek.

Geçiş Programı’nın içinde, Geçişsel Talepler de vardır. Ama Geçiş Prog­ ramı, Geçişsel Taleplerin toplamı değildir. “Geçiş Programı” başlığındaki “Geçiş” sözcüğü, kapitalizmden “Geçiş Dönemi”ne (Sosyalist Devrime, Proletarya Diktatörlüğü’ne) geçiş çağının programı anlamındadır. Geçiş sözcüğü, sosyalist devrimin uzak bir geleceğin değil, günümüzün acil bir sorunu olduğu anlamına ve vurgusuna sahiptir.

Tabii bugünün sosyalist kuşakları bu sorunları ve kavramları çoktan unutmuş bulunuyorlar. Bu nedenle gerek bu önsözdeki, gerek M. Yenice’nin kitabının eleştirisindeki tartışmaları anlamaları zordur: bu nedenle bu kısa açıklamayı yaptık ve şimdi tekrar kaldığımız yere dönelim. *** İşte Avrupa ve Türkiye’deki Troçkistlerin yaptığının ne olduğu şimdi daha iyi anlaşılabilir: Geçiş Programı ve Geçişsel Talepler (Tedbirler) aslında sosyalist devrimin aktüelliği ve acilliğinden yola çıkar ve buna hizmet etmesi gerekirken, gerek Avrupa’daki Troçkistlerde gerek Türkiye’dekilerde sosyalizmi programdan ve gündemden çıkarmanın bir aracı haline dönüşüyordu.

Hem de sosyalizmin uzak bir geleceğin değil, günün acil bir sorunu olduğu söylemiyle. Tıpkı Muaviye’nin Kuran-ı Kerim yapraklarını askerlerinin mızraklarına koydurarak karşı bir devrimi başarması gibi. Burjuva sosyalizmi ve reformizm, kendisine karşı geliştirilmiş bir programı ve söylemi, politikasının reformist karakterini gizlemenin bir aracı haline getiriyordu.

Her zaman olduğu gibi gerçeklik somuttu ve o somut gerçeklik içinde, her şey kendi zıddına dönüyordu. Çünkü somut koşulların somut çözümlemesinden, yani Marksizm’in özünden hareket edilmiyordu.

Değişen neydi, anlamadıkları ve de anlaşılmasının istemedikleri neydi?

Sürekli Devrim teorisinin sonuç olarak öngördükleri, demokratik bir devrimin programı olan Demokratik Bir Cumhuriyet için mücadeleyi dışlamazdı. Rus İşçileri ve köylüleri, tam da Bir Demokratik Cumhuriyet parolasıyla hareket etmişlerdi. Ancak böyle bir hedef ile hareket edildiği takdirde, bu demokratik devrimin sosyalist devrime dönüşme sorunuyla karşı karşıya gelebileceği bir noktaya ulaşılabilirdi.

Bizzat Geçiş Programı bile bunu açıkça belirtiyordu. Örneğin şöyle yazıyordu: “Demokratik programın bir başına reddi mümkün değildir; kitlelerin kendilerinin mücadele içinde bu programı aşmaları zorunludur. (...) İlk adım olarak işçiler bu demokratik program ile silahlanmalıdır.

487

Demir Küçükaydın

Yalnız onlar, köylülere çağrıda bulunarak onları birleştirebileceklerdir.” (Geçiş Programı) Geçiş Programı’ndan alınan bu satırlarda, Devrimci Demokrasi yani De­mok­ratik bir Cumhuriyet talebinin reddine dair en küçük bir ima bile yoktur, aksine bunun kitleler tarafından benimsenmesi bir “zorunluluk” olarak görülmektedir. Şimdi bugünün Türkiye’sinde Troçki’nin sözlerini somutlarsak, köylü­ lük demek Türkiye’de Kürt Sorunu demek olduğundan, işçi sınıfının, ulusun tanımından dili, dini, etniyi kaldırmak için mücadeleye girmesi ve köylüleri, yani Kürtleri bunun için mücadeleye kazanması gerekir yukarıdaki sözler. Yani İşçilerin Demokratik Cumhuriyet bayrağını yükseltmesi gerekir. İşçilerin bu bayrağı yükseltmesi için ise işçilerin önce kendilerinin Demokratik Cumhuriyet bayrağıyla silahlanması gerekir. Türkiye’nin Sosyalistleri ve Troçkistleri ise işçileri demokratik talepler için mücadeleye çağırmıyor; aksine, işçileri, ekonomik düzeyde talepler etrafında toplamaya çalışıyorlar. Yani Lenin’in Ne Yapmalı’da eleştirdiği ilkelliği, sendikalizmi, ekonomizmi ebedileştiriyorlar. Bu kimilerinde bir işçicilik, kimilerinde bir sosyalizm vurgusu, kimilerinde de Troçkistlerde olduğu gibi, sözde geçiş programı ve sürekli devrim sözlerinin ardına gizlenerek yapılıyor .

Böylece, acil bir hedef olarak Demokratik Cumhuriyet, bol bol Sürekli Devrim’den, Geçişsel Tedbirlerden söz edilip, programatik bir hedef olmaktan çıkarılınca, var olar devletin parçalanması; (Fransız devrimi veya ABD’deki gibi, aslında proletarya diktatörlüğünün de özgül bir biçimi olan Demokratik Cumhuriyet) gündemden düşürülmüş oluyor; Geçişsel Talepler diye de aslında bir takım reformları içeren önlemler sıralanmış oluyordu.

“Alavere dalavere Kürt Mehmet nöbete” sözünde olduğu gibi, bugünkü var olan askerci, bürokratik, pahalı devletin yıkılması ve parçalanması görevi gündemden düşürülmüş, tam da Geçiş Programı’nın kendisine karşı bir panzehir olmaya çalıştığı politika yine egemen kılınmış oluyordu.

Hâlbuki Demokratik bir Cumhuriyet, iktidarı halkın temsilcilerine veren mekanizmaları ve yapısıyla; gerçek bir laiklik, diller, kültürler arasın­ daki eşitliği ile bir köyün bile ayrılmasını garanti eden gönüllü birliğe daya­ nışıyla hem işçilerin burjuvaziden bağımsızlaşmasını; hem de ezilen ulusların, dinlerin kendi bayrağı altında birleşmesini mümkün kılar böylece işçilerin ve köylülerin iktidarı almalarının yolunu açabilirdi. *** Troçki Geçiş Programı’nı yazarken Proletarya Diktatörlüğü, Sosyalizm gibi kavramlar henüz kirlenmemişlerdi; zaten kendisi bu kirlenmeye karşı 488

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

mücadeleyi temsil ediyordu. Bu nedenle, bunların ne olduğuna dair geniş yığınlarda bir fikir olduğu veri kabul edilebilir ve programın böyle bir eksiklikle formüle edilmiş olması anlaşılabilirdi.

Ama arada geçen zamanda, milyarlarca ezilenin kafasında bu sosyalizm imgesi baştan aşağı çarpılmış ve bürokratik diktatörlüklerle özdeşleşmişti. Bu koşulda, Geçiş Programı’nın eksikliklerini üstünlük gibi koyarak ve gelecekte kurmak istediğimiz toplumdan söz etmeyi de kategorik olarak reddederek, tıpkı bir Demokratik Cumhuriyet gibi sosyalizmin ne olduğunun da bilinmesi engellenmiş, gündemden düşürülmüş oluyordu. Geçişsel Talepler, sosyalist bir devrimi ve sosyalist önlemleri uzağa atmanın, gündemden düşürmenin araçları haline geliyorlardı.

Somut sınıf ilişkilerinin tahlilinin yerine bir takım formülleri bir kurşungeçirmez hamaylısı gibi boynuna takmak, gerçekte sapmalara karşı hiçbir koruma sağlamaz. Bir zamanlar Troçki tarafından Burjuva sosyalizminin reformizmine karşı geliştirilmiş formüller ve sloganların şimdi bizzat kendileri o eğilimin kendini dışa vuruşunun araçları haline geliyorlardı.

Paris Komüncülerinin bilincinde sosyalist ve anarşistlerin devletin niteliğine ilişkin uzun çalışmalarının tortusu olmasaydı, Engels’in “Proletarya Diktatörlüğü mü? İşte o Paris Komünü’dür” dediği önlemleri akıl edebilirler miydi?

Troçkistler gerçek duruma uygun olmayan Geçişsel Talepler ile propaganda faaliyetlerini sınırlayarak, saatleri durdurmayı, devleti parçalamayı artık tasavvur bile edemeyecek duruma gelmiş işçilerin geriliğini ebedileştirmekten başka bir iş yapmış olmuyorlardı.

Troçkistlerin Geçişsel Taleplerinden başka bir programla karşılaşmamış; bırakalım Paris Komünü tipi devleti bir yana, demokratik bir cumhuriyeti bile tasavvur edemez hale gelmiş 20. yüzyılın proleterleri, eğer tesadüfen bir yerde iktidara gelselerdi, Paris Komünarlarının önlemlerinin hiç birini akıl edemezlerdi. *** Peki, niye ve nasıl Türkiye’nin ve Avrupa’nın Troçkistlerinde, Geçiş Prog­ ramı ve Geçişsel Talepler böyle reformizmin kendini devrimci bir elbise içinde satmasının aracı haline gelmişti ve gelebiliyordu?

Elbette bütün bunların ardında nesnel sınıfsal eğilimler yatıyordu. Bütün dünyada gelişmiş ülkelerin işçileri burjuvazileriyle kesin bir uzlaşma içindeydiler. Dolayısıyla reformizm çok güçlü sosyal temellere sahipti ve yukarıda ele alınan program anlayışlarında ifadesini bulan da bu sosyal eğilimin, kendini Troçkist bir terminoloji içinde ifadesinden başka bir şey değildi.

489

Demir Küçükaydın

Türkiye gibi geri bir ülkede ise, bu reformizmin pek bir sosyal temeli olmadığı sanılabilir. Ama durum tam tersinedir. Türkiye’deki devletin baskıcı, bürokratik ve militer yapısı; finans kapital ile tefeci bezirgânlığın ittifakı, liberal burjuvazinin işçilere yaklaşmasına; işçi bürokrasisiyle tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş bir tamamlayıcılık ilişkisine girmesine yol açmıştır. Dolayısıyla liberal burjuva zümrelerin eğilimleri kendilerini genellikle sosyalizm biçiminde ifade etmişlerdir: bu nedenle, Türkiye’de çok güçlü bir burjuva sosyalizm eğilimi olagelmiştir. TİP’ten, 70’lerin TSİP; TİP; TKP’sine kadar bu akım Türkiye’deki sosyalist hareketin çok büyük bir kesimine damgasını vurmuştur. İşte bu toplumsal eğilim Türkiye’deki Troçkist akıma da daha doğarken damgasını vurmuş bulunuyordu. Türkiye’de Troçkizm bir tür burjuva sosyalizmi olarak doğdu tıpkı Türkiye sosyalist hareketi gibi. Ve karşısında da, kendini mücadele biçimlerinde radikal formlarla tanımlayan küçük burjuva sosyalizmini ve devrimciliğini + Troçkizm, klasik Marksizm’den kaynaklanan yüksek teorik ve entelektüel düzeyi ile elbette burjuva kültürünü almış; o toplumsal temelden gelen aydınlar için her zaman daha büyük bir çekim gücüne sahipti. Dolayısıyla Troçkist akım Türkiye’de daha doğarken toplumsal olarak burjuva sosyalizminin eğilimleriyle damgalı olmasını bu da etkilemiştir.

Ve Burjuva sosyalizmi karşısında nasıl küçük burjuvazinin kendini mücadele biçimlerinde ifade eden bir radikalizmi varsa, aynısı Troçkist akım içinde de görülüyordu. Küçük burjuva sosyalizmi kendini programatik düzeyde değil, mücadele biçimleri ve rozet sloganlarla ifade etme eğilimli olduğu için, Troçkist burjuva sosyalizminin bu programatik gericiliği hiçbir zaman tartışma konusu olmuyor ve gündem bile gelmiyordu. Dolayısıyla bu Troçkist burjuva sosyalizminin program anlayışına karşı çıkış hiçbir şekilde görülmüyordu. Tek karşı çıkan elinizdeki yazı ise “farelerin kemirici eleştirisi”ne terkedilmiş bulunuyordu.

Bizim açımızdan aynı filmi ikinci defa görmekti bu. Türkiye’deki sosyalist hareketin içinde, bir yanda reformist programlara dayanan; bir demokratik cumhuriyeti uzak bir geleceğe atıp onun önüne kısmi reform programları koyan ve işçileri burjuvazinin kuyruğuna takan burjuva sosyalizmi; diğer tarafta bu reformizme karşı tepkisini özellikle rozet sloganlar ve mücadele biçimleri ifade eden ama onun programatik ve stratejik temellerine yönelmeyen radikal küçük burjuva sosyalizmi ve bunların kayıkçı dövüşü vardı ve biz bu ikilemin dışına çıkarak Troçkizme giden evrimi yaşadı idiysek; Troçkizm içinde de aynı şey bu sefer Geçiş Programı formülasyonları içinde ortaya çıkıyordu. Troçkist Burjuva sosyalizmine karşı, 490

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Troçkist küçük burjuva sosyalizmi de aynı şekilde sloganlar ve mücadele biçimleri içinde karşı çıkıyor ama onun program anlayışına karşı çıkmayı aklından bile getirmiyordu.

Biz ise tıpkı Türkiye sosyalist hareketi içinde olduğu gibi yine bu kayıkçı dövüşünün, bu ikilemin dışına çıkıyorduk. Bu nedenle eleştirimiz program sorunlarında yoğunlaşıyordu. Ve nasıl Türkiye sosyalist hareketi içindeki ayrılıklarda bu ikilemin dışına çıkış bizi Troçkizm denen klasik otantik Marksizme getirmişse, Troçkistlerin bu ikileminin dışına çıkış da Program konusunda tüm bilinen ve alışılmış anlayışları alt üst eden yepyeni bir programa ulaşmamıza yol açıyordu. *** Türkiye’deki Troçkistleri için, bu bizim ulaştığımız bambaşka program ve onun dayandığı anlayışlar, galaksiler kadar uzak ve anlaşılmazdır. Örneğin biz “Demokratik Bir Cumhuriyet ve Ulusun Yeniden Tanım­ lan­­ması”ndan mı söz ediyoruz? Bunun hangi paradigma içinde ifade edildiğini ve ne anlama geldiğini kavrama değil, düşünme, böyle bir olasılığa kafa patlatma yeteneğinde bile değildirler.

Eski refleksleriyle, “Aha, bakın Demir demokratik cumhuriyet diyor; demek ki aşamalı devrim stratejisini savunuyor. İşte Ekim devriminde yanlışlığı gösterilmiş ve Stalinizm’in savunduğu anlayış” diye tepki göstermekten başka bir şey yapma yetenekleri yoktur.

Burada anlamadıkları şudur: 1) Demokratik Cumhuriyet, Geçiş Programı’nın çok açık olarak ifade ettiği gibi, zaten o zaman da yanlış değildi. İşçiler Ekim Devrimi’ne Demokratik Cumhuriyet programıyla varmışlardı. Demokratik Cumhuriyet cebirsel bir formül karakteri taşırdı devrimde sınıfların gücü ve konumuna bağlı olarak değişebilen.

2) Troçkistler de, diğer reformistler gibi Demokratik Cumhuriyet’ten, aynı zamanda proletarya diktatörlüğünün özgül bir biçimi olan bir devleti değil, yani pahalı, baskıcı, militer, bürokratik olmayan bir devleti değil; var olan devlet içinde belli reformları anlıyorlardı. Diğer bir deyişle, onlar Engels’in eleştirdiği, Erfurt programını yazanlar gibi bir anlayıştaydılar.

Demokratik Cumhuriyet diye anladıkları reformlar gerçekleşseydi bile bu Demokratik Cumhuriyet olmaz, ona ulaşmak için belki daha elverişli koşullar olurdu Engels’in dediği gibi.

3) Ama bu yanlış anlayışlara sahip olmasalardı bile, bugünkü dünyada Demokratik Cumhuriyet programının nesnel toplumsal gerekliliği ile bu programa yüklenen, eskiyi de içeren, yepyeni anlamı, kavramış olmaz491

Demir Küçükaydın

lardı. Gerek dünyada, yani olaylardaki değişimler, gerek o dünyayı kavrayışta kullanılan kavramsal araçlardaki evrim, yani örneğin ulus teorisi, Troçkistlerin ufkunun dışındadır.

Bu kavrama yeteneğinden uzaklık zaten onların kendilerini hala Troç­ kist olarak tanımlamalarında da açığa vurur.

Bugünün dünyasında kendini hala Troçkist olarak tanımlamak, kendini hala Ali-Muaviye ayrılığı ile tanımlamak gibidir.

O çatışmada nasıl Ali haklı ve doğru tarafı temsil ediyorsa ve bir anlamda bizler hala Ali çizgisinin devamcıları sayılabilirsek; Stalin Troçki ayrılığında da, Troçki elbette doğru ve haklı tarafı temsil ediyordu ve bu anlamda geleceğin sosyalizmi de, tıpkı bizlerin Ali’nin mirasının devamcıları ve savunucuları olmamız gibi, Troçki’nin mirasının devamcısı ve savunucusu olacaktır.

Geleceğin bir sosyalisti için, Sovyetlerin bürokratik bir diktatörlük olduğu; yirminci yüzyılda demokratik görevlerin burjuvazinin korkaklığı ve işçilerin öne çıkması nedeniyle sosyalizm için olgunlaşmamış ülkelerde sosyalist devrimlere yol açtığı; tek ülkede sosyalizm olamayacağı gibi sonuçlar zaten olaylarca da kanıtlandıkları için, kendiliğinden içerilen görüşler olacaktır.

Ama o geleceğin sosyalisti, nasıl bugünün sosyalistleri kendilerini Ali taraftarı olarak tanımlamıyorlarsa, kendini Troçkist olarak da tanımlamayacaktır. Çünkü bu tartışma olaylarca aşılmış bulunmaktadır. Bu tartışmaya ve ayrılıklara takılıp kalmak yaşayan bir fosil olmaktır. Geleceğin sosyalisti kendini tek ülkede sosyalizm olmayacağı ya da demokratik görevlerin sosyalist devrimlere yol açmasıyla değil, bambaşka sorunlara göre tanımlayacaktır. İşte bu nedenle bugün hala kendini Troçkist olarak tanımlamak, bu bam­ başka sorunlara göre tanımlamayı reddetmek, bunlara gözlerini kapamak, kendini yaşayan bir fosil olmaya mahkum etmekten başka bir şey değildir.

Onlar hala bu sorunlara saplandıkları, kendilerini hala bu sorunlarla tanımladıkları için birer fosildirler. Elinizdeki bu çalışma da o fosillere fosillerin dilinden bir eleştiridir, eğer onlarda hala bir yaşam emaresi kalmışsa onu tekrar harekete geçirip uyandırmak için.

Yoksa bizim bugün program sorununa bakışımız çok başka yerlerde, başka paradigmalar içindedir. Bunun açıklamasını ise Yirmi Birinci Yüzyıl İçin Manifestolar’a yazacağımız Önsöz’de yapmayı deneriz.

28 Ocak 2005, Cuma

492

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“Hamburg Dersleri”ne Önsöz Batı Avrupa’nın hemen hemen bütün ülkelerinde nüfusun ortalama yüzde onunu oluşturan bir “yabancılar” kitlesi var. Emperyalist Batı’nın bu “iç sömürge halkı” ya Almanya’da olduğu gibi yurttaş olmadığı gerekçesiyle tüm insan haklarından yoksundur, ya da İngiltere ve Fransa’da türünden bir zamanlar büyük sömürge imparatorluklarına sahip ülkelerde kağıt üzerinde çoğu yurttaş kabul edilse bile fiiliyatta ikinci sınıf insandırlar ve her türlü ırkçı baskı ve saldırının hedefidirler, Burjuvazinin sosyologları/ideologları bu kitleyi bir “saatli bomba” olarak görüyor ve bu bombanın patlamasını engellemek için nasıl bir politika, strateji ve taktikler sistemi uygulanması gerektiği yolunda tartışıyor, uygulamalara geçiyorlar.

Buna karşılık işçi hareketi ya da genel olarak sol hareketler içinde ve arasında ne ulusal ne de uluslararası düzeyde bu “bomba”nın patlamasını sağlamaya yönelik bir politika, strateji ve taktikler bütünlüğünün ne olması gerektiği yolunda hemen hemen ciddi hiç bir tartışma görülmüyor. Bu alanlarda yapılanlar, burjuvazinin her saldırısına savunmacı ve paternalist tepkilerden ibaret kalıyor.

Ancak bu iki kutupta da aynı ortak yan giderek göze batıyor: gerek burjuvazinin tartışma ve uygulamalarında, gerek solun ve işçi hareketinin tepkilerinde ve olmayan tartışmalarında bu “yabancılar” kitlesi hep bir nesne olarak görülüyor ve öyle ele alınıyor.

Sırf Almanya’da bile, bu göçmen azınlıklar, bu Avrupa’nın siyahları üzerine her yıl yüzlerce kitap, rapor yazılıyor; dergilerde, gazetelerde binlerce 493

Demir Küçükaydın

makale, inceleme çıkıyor. Fakat bütün bu yazı ve kitapların hemen hepsi, göçmenlere değil, göçmenler üzerinde çalışma yapanlara -hükümetlere, sosyal pedagoglara, doktorlara, psikologlara vb.,- hitap ediyor. Muhataplar hiç bir zaman baskı ve sömürünün kurbanı olan göçmen azınlıklar değildir.

Bu ölçüt bütünüyle sol diye nitelenebilecek yayınları da kapsar. Onlar da, göçmen azınlıkların iyiliği için olsa da, yerli işçilere, sendikalara ya da sol partilere hitap etmektedirler, ama bizzat o göçmen azınlıklara değil. Bu daha ilk elde onların dilinde görülür. Örneğin Almanya’da yüzlerce kitap olmasına rağmen, göçmenlerin kendi dillerinde yayınlanmış hemen hemen hiç bir kitap yoktur.

Göçmen azınlıklar açısından problem, tam da problemin bu tarz ele alınışıdır. Problem aslanda göçmen azınlıklar değildir onları bir problem, bir nesne olarak ele alan yöntemdir. Soruna, koordinat sisteminin merkezine göçmen azınlıkları oturtan, onları mücadelenin bir öznesi olarak gören bir açıdan bakıldığı an, her şey ters yüz olmakta, bir bakıma gerçek anlamını ve değerini bulmaktadır. Örneğin, diyelim ki ırkçılığa karşı ya da göçmen azınlıkların hakları için yazılmış bir kitap, makale ya da bir yürüyüş, göçmenleri değil ama örneğin yerli halkı ya da başka kurumları muhatap aldığı; göçmen azınlıkları örtük bir varsayım biçiminde bir nesne olarak gördüğü için, en ince ve teşhisi zor biçimde, belki içeriğiyle değil ama bizzat niteliğiyle ırkçı bir karakter taşımakta ve savunduğu hedeflerin bir engeli haline dönüşmektedir. Örnekten de anlaşılabileceği gibi, sorun, göçmen azınlıkların en azından sol için bir mücadele öznesi olarak görülüp görülmediğidir.

Bu sorun hemen ardından şu soruları çağırır: Göçmen azınlıklar bir mücadele öznesi olabilirler mi? Eğer olabilirlerse onları bir özne yapan hangi tarihsel, toplumsal süreçler ve mekanizmalardır? Bu öznenin potansiyelleri ve sınırları nedir? Diğer toplumsal hareketlerle ve baskı biçimleriyle ilişkisi nedir? Bütün bu ve benzeri sorular ise en temel teorik ve metodolojik problemleri gündeme getirir.

Toplumsal bilimlerin tek laboratuarı Tarih ve toplumsal pratiktir. Bu sorulara az çok doyurucu cevaplar bir göçmen azınlıklar hareketinin incelenmesi ve analizinden çıkarılabilir.

Ne var ki, örneğin 1950-60’ların ABD’sinde siyahların “Medeni Haklar” hareketi türünden, yığınsal, az çok hedefi ve mücadele biçimleriyle biçimlenmiş; daha baştan, bir toplumsal gerçeklik olarak kimi soruları boş düşüren ve cevaplar için bir tarihsel laboratuar oluşturan bir göçmen azınlıklar hareketi bugünün Avrupa’sında yok.

494

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu çalışmanın konusu ise, bir göçmen azınlıklar hareketinin anatomisi ve sorunlarıdır.

Var olmayan bir hareketin anatomisi ve sorunları nasıl incelenebilir?

Bir hareket doğmadan onun özellikleri ve sorunları üzerine öngörülerde bulunulabilir mi? Hele söz konusu olan, özne-nesne diyalektiği dolayısıyla karmaşıklığı ne fizik ne de biyolojik alemle kıyaslanamayacak kadar yüksek Toplumsal süreçler ise...

Bugün tıp, çocuk henüz doğmadan, onun cinsiyetini, sahip olduğu kimi hastalıkları (Mongolizm gibi) öngörebilmektedir. Yakın bir gelecekte, genetik kotların çözülmesiyle, belki de tüm biyolojik özelliklerini öngörebilecektir. Fizik, henüz bulunmamış bazı parçacıkların var olması gerektiğine dair öngörülerde bulunmakta, araştırmalarını o yönde derinleştirmekte ve çoğu kez, sonunda niteliklerini önceden tanımladığı bu parçacıkları bulabilmektedir.

Kanımızca, gelişim düzeyi bakımından, ne modern fizikten, ne de biyo­lo­ jiden geri olmayan toplumun bilimi Tarihsel Maddecilik-bizlere benzer ön­gö­ rüler için gerekli metodolojik temelleri ve kavramsal araçları sunmaktadır.

Bu çalışma, Hamburg’ta ve kısmen de Almanya’da Türkiye’li göçmenler arasında ortaya çıkan bir hareketlenmenin, diğer bir değişle, henüz var olmayan göçmenler hareketinin embriyon ya da tohum halinin incelenmesiyle, ilerde ortaya çıkabilecek bir göçmen azınlıklar hareketinin niteliklerini öngörme çabasıdır.

Ancak, henüz doğmamış bir göçmen azınlıklar hareketi üzerine olan bu çalışma, ortaya çıktığı andan itibaren, ele almaya çalıştığı hareketin doğuşu, ilerdeki gelişimi üzerinde şu veya bu doğrultuda bir etkide bulunmuş olacaktır. Dolayısıyla bu çalışma ve konusu arasında, inceleme nesnesi arasında, kuantum fiziğinde ya da psikolojide görüldüğü türden bir “gözlemci-gözlenen” etkileşimi söz konusudur. Deneyci ya da gözlemci, nasıl varlığıyla ve gözlemiyle deneyin “saf” olarak gerçekleşmesini engelliyor, süreçlere ister istemez bir müdahalede bulunuyorsa., öyle.

Biz bir kayıt memuru ya da bir doğa gözlemcisi değiliz. Nesli tükenmeye yüz tutmuş Kelaynak Kuşları taifesinden addedilen ve bu hor görüyü bir övgü olarak kabul eden bir devrimciyiz, bir Marksist’iz. En azından öyle olmaya çalışıyoruz. Ve amacımız da aslında “deneyin” “saf” olarak gerçekleşmemesidir. “Saf”lığı ne kadar bozabilirsek, amaçlarımıza o kadar ulaştığımızı düşüneceğiz.

Bu çalışmanın konusu göçmen azınlıklar ve onların sorunları değildir.

Konusu göçmen azınlıklar ve onların sorunları olan yüzlerce inceleme 495

Demir Küçükaydın

bulunabilir. Bu çalışmanın konusu: Bir göçmen azınlıklar hareketi ve bu hareketin sorunlarıdır.

Göçmen azınlıklar hareketi ve bu hareketin sorunları bu çalışmanın sadece konusu değildir; kendisi bizzat göçmen azınlıklar hareketi ve onun sorunlarının bir parçasıdır; kendisi bizzat bu hareketin sorunlarının ürünüdür. Muhatabı ise yine öncelikle göçmen azınlıklar ve özel olarak ta Türkiye’li azınlıklardır. *** Çalışmanın konusuna ve kendisine ilişkin bu kısa açıklamadan sonra, bu Önsöz çerçevesinde, bizi bu konu üzerinde çalışmaya iten nedenleri; konuya yaklaşımımızın geçirdiği evrimi ve tezlerin oluşum sürecini açıklamaya çalışalım.

Politik sorunlara güçlü bir ilgi duyduğumuz ve doğrudan içine girdiğimiz ki o zaman 15 yaş civarındaydık 1960’lı yılların ortaları, aynı zamanda Türkiye’den Avrupa’ya işçi göçünün başlayıp hızlandığı yıllara denk düşer. Almanya’ya çalışmaya giden işyerlerindeki ustalarımızın, iş arkadaşlarımızın, tatillerde eskiden çalıştıkları işyerlerine uğrayıp, eski iş arkadaşlarına “alaman cıgarası” ikram etmeleri; başlarında tüylü şapkaları ve ellerinde transistörlü radyolarıyla cakalı cakalı dolaşmaları; “oralara gittik insaniyetlik öğrendik, medeniyeti tanıdık” deyişleri; kalan arkadaşlarında Alamanya’ya gitme arzularını kamçılamaları; gıpta ve küçümsemeyle: “bizim sümüklü Alamancı oldu şimdi bize hava basıyor” deyişleri sanki dün gibi taze ve canlı anılar olarak duruyor.

Bu kaba gözlemlerin de ışığında, Avrupa’ya işçi göçünü olumlu bir gelişme olarak değerlendiriyorduk. Oraya giden işçiler, orada modern insanlar haline gelecekler; modern tekniği tanıyacaklar, dolayısıyla Türkiye’de gerek devrimi yapmak gerek sosyalizmi kurmak daha kolay olacaktı.

Bu yaklaşım üç aşağı beş yukarı hemen hemen tüm sol ve sosyalistler tarafından da paylaşılıyordu. Örneğin Çetin Altan ki o zamanlar adı sosyalizm ile aynı anlama gelirdi, köşe yazılarında bu tür görüşleri dile getiriyor ve kimseden de bir itiraz görmüyordu. Bu görüşlerin son derece der, mekanik, evrimci ve işçi getiren ve gönderen ülkeler burjuvazilerinin ortak çıkarlarının ifadesi olduğunu görmüyor, bilmiyor; göçmen işçilere gittikleri ülkelerde verilen statüyü sorgulamak aklımızdan bile geçmiyor; herşeyi apaçık gerçekliklermiş gibi kabul ediyorduk.

Zaten onlar gözümüzde “Avrupa’daki göçmen işçiler” değil, “Yurt dışındaki işçiler”di. Bu adlandırma bile, onların sorunlarının ilgi alanımızın ne kadar dışında olduğunu; onların problemlerini kavramaktan ne kadar uzak olduğumuzu gösterir.

496

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu anlayışın mantıki sonucu olarak politik mücadele bakımından, Gö­ çmen İşçiler, Türkiye’deki mücadelenin “yurt dışındaki” destekçileri konumunu alıyorlardı. İşin garibi, ki hiç de garip olmadığı ilerde görülecektir, onlar da kendilerini böyle görüyorlar; konumlarını ve kendilerine uygun görülen rolleri sorguya çekmiyorlardı.

1980’e kadar “Yurt Dışındaki İşçiler” esas olarak ilgi alanımızın dışın­ daydı ya da marjinal bir konumu vardı. 1980’e doğru konuya tekrar dönüşü­ müz, daha doğrusu ilk kez ciddi olarak kafa yormamız bambaşka bir noktadan oldu.

Bugün olduğu gibi o zaman da bir tek şeye inanıyorduk: İşçi sınıfına.

Fakat o zamanlar işçi sınıfı dediğimizde, kafamızda canlanan Türkiye’deki işçiler, yani işçi sınıfının Türkiye’deki işçiler zümresiydi. Bu anlam kaymasının, yani bir zümreyi sınıf olarak tanımlamanın bilincinde de değildik. Bu kayma sonucu Proletarya Enternasyonalizmi’nden anladığımız da Uluslararası Dayanışma idi. Yani diğer ülkelerin işçileri ve onların mücadeleleri, bizim mücadelemizin bir desteği ve aracı olarak anlam taşıyordu.

1980’e doğru Vatan Partisi içindeki tartışmalarda, o güne kadar anladığımız biçimiyle enternasyonalizmin gerçekte proleter enternasyonalizmi olmadığını; enternasyonalizmin uluslar arası dayanışmaya indirgenemeyeceğini; bu tarz bir anlayışın aslında işçi sınıfı içindeki zümre çıkarlarının ve yaklaşımlarının, dolayısıyla reformizmin bir görünüşü olduğunu birdenbire fark ettik.

O güne kadar sandığımızın aksine, proletarya ancak evrensel bir sınıf olarak var olabiliyordu; tek tek ülkelerin işçileri bu sınıfın ancak zümreleri olabilirdi. Toplumsal Devrimin öznesi olan proletarya nasıl ancak evrensel bir sınıf olarak var olabiliyorsa, sosyalizm de ancak evrensel olarak gerçekleşebilirdi. Ve nihayet sosyalist teori de ancak evrensel bir teori olabilir ve evrensel olarak var olabilirdi. Bu durumda proletarya, hem kendisi evrensel bir sınıf olduğundan, hem hedefi evrensel ölçüde gerçekleşebileceğinden, hem de teorisi ancak evrensel bir teori olabileceğinden ancak evrensel düzeyde devrimci bir sınıf olarak örgütlenebilirdi.

Bu durumda, proletarya enternasyonalizmi basit bir aritmetik toplam gibi bir “uluslararası dayanışma” değil; onu aşan, tıpkı cebirde eksinin eksiyle çarpımının artı olması gibi: “Bir ülkenin proletarya mücadelesinin çıkarlarını, bu mücadelenin dünya ölçeğinde çıkarlarına tabi” kılmak ve bunun için “ulusal planda en büyük fedakârlıkları kabul etmeye elverişli ve hazır” olmak (Lenin) anlamına geliyordu. Bu genel çıkarı ise ancak federasyondan öte bir dünya partisi ifade edebilirdi.

497

Demir Küçükaydın

Bu sonuç iki farklı alandaki sorunları da otomatikman çözüyordu.

Birincisi, Kürdistan’a ilişkindi. Türk ve Kürt devrimcileri arasında, Kürdis­ tan’a ilişkin olarak “ayrı örgütlenme mi, birlikte örgütlenme mi?” tartışması vardı ve sorun proletaryanın dünya çapında bir sınıf olduğu; onun devrimci partisinin de ancak bir dünya partisi olabileceği bakış açısından kolayca çözülüyordu. Kürdistan proletaryası elbet ayrı örgütlenmeliydi, ama bu “ayrı” örgüt, kelimenin o güne kadar tartışılan anlamında ayrı örgüt olmuyor; aynı dünya partisinin eşit seksiyonlarından (şubelerinden) biri oluyordu. Böylece Kürt ve Türk örgütlerinin hepsinin milliyetlere göre “Bundist” bir şekilde örgütlendiği; milliyetçi bir anlayışla sorunu tartıştıkları açığa çıkıyordu. İkinci sonuç ise Avrupa’daki göçmen işçilere ilişkindi. O güne kadar Parti’nin Avrupa’daki taraftarları Türkiye’nin bir şubesi gibi çalışıyorlardı.

Yeni anlayış ışığında onların bulundukları ülkelerdeki işçilerle nasıl aynı sendikalarda örgütleniyorlarsa aynı devrimci parti içinde örgütlenmeleri gerekiyordu. Bu adımı da cesaretle attık ve onları bağımsız bir eşit partner olarak ele aldık.

Fakat bu ve daha birçok konudaki klasik marksizme uygun sonuçlara uluslararası sosyalist ve işçi hareketinin tarihini bilerek değil, kendi pratiğimizden, karşılaştığımız örgütsel, stratejik, programatik, teorik, taktik sorunlardan hareketle ve “Doktorcu” bir kabuk içinde ulaşmıştık. Farkına varmadan Devrimci Marksist gelenekle; uluslararası işçi hareketinin tarihsel tecrübesiyle aynı sonuçları, Amerika’yı yeniden keşfedercesine bulmuştuk. İşin ilginci henüz bunun bile farkında değildik.

Bu durumda dünyada bizim görüşümüzde kimse olmadığını düşündüğümüzden bir Dünya Partisi örgütlemek ve onun bir şubesi olmak gibi bir görev ortaya çıkıyordu. Bu dünya partisini örgütlemek için de, bir yandan Üçüncü Enternasyonal’in niye dağıtıldığı sorusuna bir cevap vermek; diğer yandan da o sıra birden bire varlığı dikkatimizi çeken Dördüncü Enternasyonal ile sınırlarımızı çizmek zorundaydık.

Parti içindeki tartışmaların hareket noktası olan faşizm -ki o sıralar Türkiye’de dünyanın en güçlü ve en hızla büyüyen faşist hareketi vardı- işçi hareketinin bunalımı olmadan anlaşılamıyordu; işçi hareketinin bunalımı ve Üçüncü Enternasyonal’in lağvı ise Sovyetler’deki yozlaşma olmadan anlaşılamıyordu; Sovyetler’in bürokratik bir devlet haline gelmesi ise, geri bir ülkede demokratik tarihsel görevlerin sosyalist devrime yol açmasından ve bu devrimin tecrit olmasından ayrı anlaşılamıyordu. Böylece, farkında olmadan uluslararası devrimci Marksist geleneğin şekillendiği bütün sorunlarla karşı karşıya geliyor; elimizi attığımız har alanda “Troçkist” denilen 498

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

geleneğin, yeni bulduğumuz, ya da yer altından çıkardığımızı sandığımız cevapları yıllardan beri savunduğunu görüyorduk. Yapılacak tek şey: yıllarca, nankör bir uğraş içinde sosyalizm idealinin ve işçi hareketinin devrimci geleneğinin onurunu koruyan bu geleneğe katılmaktı. Ve de öyle yaptık. *** 1984 yılında Avrupa’da mülteci yaşamına başladığımızda görevimiz çok açıktı: bulunduğumuz ülkedeki seksiyona girmek ve dilini en iyi bildiğimiz Türk ve Kürt işçileri yerli kardeşleriyle aynı seksiyonda örgütlemek için çalışmak. Bunun için, onların en iyi okuyup anladığı dilde bir gazete çıkarmak, yapılması gereken ilk işti. Bu yöndeki çabalarımızın ürünü Ne Yapmalı adlı gazete oldu.

Gerçi biz enternasyonalizm sorununda sosyalizm ve sınıf mücadelesinin aslında alfabetik bir problemini çözmüştük ama Türk ve Kürt solu için durum böyle olmaktan uzaktı.

12 Eylül’den sonra binlercesi Avrupa’da sürgün yaşamına başlayan bu insanlar için Avrupa’daki göçmen işçiler ve Avrupa’daki mücadeleler Türkiye ve Kürdistan’daki mücadeleye tabi olarak görülüyor ve onun bir aracı olarak ele alınıyordu. Dolayısıyla da Avrupa’daki göçmen Türk ve Kürt işçileri, Türkiye ve Kürdistan’daki örgütlerin uzantısı olarak, milliyetlere göre örgütlenmiş, Avrupa işçi sınıfının bölünmesi derinleştirilmiş oluyordu.

Bu siyasi parti ve hareketler için başlangıçta pek bir sorun da yok gibiydi, 12 Eylül’ü protesto için yapılan mitinglere binlerce kişi katılıyordu örneğin.

Tam da bizim mülteci yaşamına başladığımız sıralarda Avrupa’daki Türkiye’li devrimciler ayaklarının altından toprağın kaymağa başladığını hissettiler, ilk kez el yordamıyla da olsa göçmen işçilerin problemlerine ilgi duymaya başladılar. Tüm dernekler hızla marjinalleşirken “biz buradaki işçilerin sorunlarıyla hiç ilgilenmedik; onları hep Türkiye’deki mücadelenin lojistik destek üssü olarak gördük. Onun için böyle tecrit oluyoruz” tarzında eleştiri ve özeleştiriler duyulmaya başladı.

Bu nedenle gazetenin ilk hedefi olarak, henüz ulusal bir sosyalizm anlayışına dayansalar da, bu anlayışın göçmen işçiler problemine bağlı olarak çelişkilerini yaşamaya başlayan bu çevreleri seçtik.

Hem buradaki kimi ileri işçileri Türkiye ve Kürdistan’a bağlı olarak örgütleyenlerin Almanya proletaryasını bölüşüyle mücadele etmek için; hem de tartışmaya başlayanlardaki kafa karışıklağına bir açıklık getirmek için, yazıları özellikle enternasyonalizm sorununa yönelttik.

499

Demir Küçükaydın

Örgütlerin hızla üye kaybı, mitinglere katılımın düşmesi gibi tamamen pratik ve somut sorunlardan hareketle, göçmen işçiler, dolayısıyla da sosyalist hareketin tarihini ve sosyalist teorinin en temel sorunlarını gündeme getirme, yani bir teorik tartışmayı başlatma olanağı var gibi görülüyordu.

Bu yöndeki çabalarımız Ne Yapmalı’nın ilk sayısında açıkça görülebilir.

Ne var ki, bizzat Ne Yapmalı’yı çıkarma pratiği içinde yaşadığımız deneyler ve bazı gözlemler bizi konumumuzun, diğer Türk ve Kürt solcularına göre çok doğru olmakla birlikte, mücadelenin gerçek problemleri ve ihtiyaçları bakımından yetersiz olduğu yolunda düşüncelere sevk etti ve o sıralar peş peşe gelişen birkaç olayın etkisiyle düşüncelerimiz köklü bir değişim geçirdi. Neydi bu gözlemler ve deneyler?

Göçmenler sadece işçilerden oluşmuyordu. Ev kadınları, gençler, burjuvalar, küçük burjuvalar, aydınlar hatta lümpenler de bu göçmenlerin içinde yer alıyorlardı ve hepsi de sırf göçmen oldukları, yabancı oldukları için aynı zamanda ortak bir kaderi de paylaşıyorlardı. Ve bu insanlar yabancı olmalarından doğan sorunlar nedeniyle çok ciddi mücadele eğilimleri gösteriyorlardı.

Sadece Alman ve yabancı işçileri birlikte örgütlemeye çalışmakla yetinmek, göçmenlerin özgül sorunlarını görmezden gelmek ve hatta fiili korkunç eşitsizliğin ve bölünmüşlüğün üstünü örtmek ve giderek onu pekiştirmek ve yeniden üretmek sonucunu veriyordu. “Yabancılar” mademki kendi “yabancılık” sorunlarından hareketle mücadele eğilimi gösteriyorlardı ve mademki yığınların siyasi eğitimi ancak eylem içinde olabilirdi, öyleyse onlar “yabancılar” olarak bir özneydiler ve onlara öyle yaklaşmak gerekirdi.

Fakat, bizzat içinde bulunduğum seksiyon dahil, hiç bir sol örgüt yabancıları bir özne olarak görmüyor; onları kendi sorunları temelinde örgütleme ve eyleme yöneltme gibi bir sorunu gündeme koymuyor; gündeme koymak ne kelime, bunun üzerine kafa bile yormuyordu. Yabancılarla sadece paternalist ilişkiler kuruyorlar; onlar kendi inisiyatifleriyle bir eşit olarak harekete geçtikleri an ise yan çizmeler, engellemeler ve diş göstermeler ortaya çıkıyordu. Ne Yapmalı’yı örgütün (yani Dördüncü Enternasyonal’in Almanya Seksiyonu olan GİM’in) organı olarak çıkarma çabalarında bunları acı acı görüyordum. Sonunda dergiyi biz “yabancılar” kendi inisiyatifimizle biraz da bir emrivaki olarak çıkarabilmiştik.

Tam da bulunduğum örgüt içinde yaşadığım bu tür deneylerin yol açtığı sorularla kafamda boğuşurken, o sıra gelişen ve kamuoyunu etkileyen iki olay düşüncelerimde kesin bir dönüşüme yol açtı.

500

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Birincisi IG Metall’in Fransa’dan esinlenerek başlattığı “Arkadaşıma Dokunma” kampanyasıydı. Bu kampanya bütün sol örgütler tarafından da destekleniyordu. Her solcu Alman üzerinde üzerinde “Arkadaşıma Sataşma”nın almancası olan “Maht mein Kumpel nicht an” yazan rozetle dolaşıyordu. Tipik paternalist yaklaşımın ta kendisiydi bu. Göçmen hiç bir şekilde bir özne olarak görülmüyordu. Göçmen ya Almanların kampanyalarında pasif bir nesne; ya da Türk ve Kürt hareketlerinin çalışmaları içinde, Türkiye ve Kürdistan’daki mücadelenin amaçlarına hizmet eden bir araç durumundaydı. Bu iki tavır da tencere ve kapağı gibi sol içinde birbirini tamamlıyordu.

Bulunduğum örgütün bir toplantısında, bu kampanyanın bizleri bir nesne olarak ele aldığını, dolayısıyla bir yabancı olarak destekleyemeyeceğimi; yanlış bulduğumu söylediğimde, o ana kadar bana en çok yakınlık gösteren Alman yoldaşın korkunç anlayışsızlık duvarına çarpıyor ve doğrudan konuyla bağlantılı olmasa da ilk kez ağır hakarete maruz kalıyordum. Hakaret bile hoşuma gidiyordu, çünkü eski paternalist ilişkide insan hakarete bile uğrayamıyordu. İkinci olay Günther Wallraff’ın “En Alttakiler” adlı kitabıydı. İlk kez hakaretlere uğradığım aynı toplantıda, Ne Yapmalı’nın ikinci sayısı için G. Wallraff’la röportaj yapmam Alman yoldaşlarca öneriliyordu. Bence Wallraff’ın kitabı da aynı paternalizmin bir örneği idi. Gerçekte Alman Kamuoyunu ilgilendiren yabancıların örgütlenmesi ve hareketlenmesi değil; Tarzan’ın Afrika Ormanları’ndaki Maceraları gibi Wallraff’ın maceralarıydı, “kahramanlıkları”ydı. Ama Wallraff’ın bir kaç ay boyunca yaptığı kahramanlığı hayatları boyunca yapan kahramanlar yoktu ortada. Ben ise dil bilmediğim için bu görüşlerimi bile açıklayamıyor, sadece içimden geçirebiliyordum.

Tüm Alman ve Türk/Kürt solundan farklı olan ulaştığım bu yeni yaklaşımın ilk emeklemeleri Ne Yapmalı’nın ikinci sayısında görülebilir.

Ropörtajı, Wallraff’la değil, kimliğine girdiği Türk Levent Sinirlioğlu ile yaptım. Ve “Nesnelikten Özneliğe” başlıklı yazı, bu dönüşümün bir işaret taşı olarak aynı sayıda yerini aldı.

Ne Yapmalı’nın pek az insanın eline geçmiş olması; okuyanların çoğunun da ne dendiğini anlamaması; sol çevrelerde hiç bir tartışmaya yol açmaması, sorunun bu tarz ilk ifade edilişinin değerini azaltmaz.

“Nesnelikten Özneliğe” başlıklı yazının daha mürekkebi kurumadan, Hamburg’ta Ramazan Avcı adlı bir Türkün dazlaklar tarafından öldürülmesinden sonra gelişen olaylar, göçmenlerin, göçmenler olarak, göçmenlik sorunlarından hareketle eyleme geçmesinin mümkün ve gerekli olduğunu 501

Demir Küçükaydın

gösterdi. Bütün bu tohum halindeki gelişmelerin hem içinde yer aldık hem de tüm dikkatimizle bu yeni oluşumu gözlemeye çalıştık. Sıcağı sıcağına bu gelişmelerin ilk teorik değerlendirmelerini yapmayı denedik. “Dokunana Dokunuruz”; “İlk Kez Olanlar”; “Henüz Doğmamış Bir Hareket Üzerine Taslak Tezler”, yani Ne Yapmalı’nın üçüncü ve son sayısı bu çabalarımızın ilk sonuçlarının dökümü oldu. Bundan sonra, hiç bir örgütsel destek olmadığı; hatta engellendiği için gazete bir daha çıkamadı ve çıkamayışıyla yoldaşlarımıza bir problemden kurtulmanın rahatlığını sundu.

Ne Yapmalı çıkmaz oldu ama Ne Yapmak Gerektiğini görmüştük: bir göçmenler hareketi içinde devrimci ve sosyalist bir kanadın programatik, stratejik ve örgütsel platformunu taslaklaştırmaya çalışmak. Teori yine en acil pratik görev olarak ortaya çıkmıştı. Ortada verimli ve hazır bir deney vardı: Hamburg. Malzeme toplamaya ve ilk taslakları yazmaya başladık.

Ama bu ilk taslaklarla bugün arasında dört, beş yıl var. Niçin? Teorik eklektisizmden çok çekindiğimiz için. *** Bilimsel Sosyalizm, her kavramı, her teorisi birbiriyle içsel bir tutarlılığa sahip ama aynı zamanda açık bir sistemdir. Bir “Göçmenler Hareketi”nden ya da “Bağımsız” bir hareketten söz edildiği an, bunu ve hatta buna karşı tavırları bu sistem içi de temel kavramlarla da uyumlu olarak bir yerlere oturtmak gerekir.

Bir göçmenler hareketi niçin mümkün ya da gerekliydi? İşçi Sınıfı toplumsal devrimlerin öznesi olduğuna göre, bir sosyalist olarak bir göçmen hareketinden söz etmek, gücü yanlış yere yığmak ya da bir çelişki olmuyor muydu? Böyle bir hareket karşısında sosyalistlerde görülen kavrayışsızlığın teorik ve sosyal temelleri nerelerde bulunuyordu? Böyle bir hareketin politika ve örgüt teorisi bakımından sonuçları neler oluyordu?.. Bu ve benzeri daha bir yığın soru cevap bekliyordu. İlk taslakları yazarken, ilgimiz giderek bu sorunlara kaymağa başladı ve bunlara doyurucu cevaplar bulmadıkça yazamayacağımızı gördük. Ayrıca “Yeni Sosyal Hareketler”in de benzeri sorunlara sol açtığını; orada da tutarlı ve kavramsal bir sistem olmadığını fark etmeye başladık.

Kadın, Ekoloji, Barış hareketleri gibi “Yeni sosyal Hareketler” olarak adlandırılan bu hareketlerle bir göçmenler hareketi arasında çok ilginç analojiler yapılabiliyordu. Bu hareketleri ve analojileri mümkün kılan ortaklık nereden kaynaklanıyordu? Marksistler niye bu hareketleri ön görmemişlerdi? Bu Marksizmin özünden mi yoksa Marksistlerden mi kaynaklanıyordu? Bu hareketlerde görülen Marksizme ve işçi hareketine karşı soğukluk 502

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

hatta düşmanlık, işçi hareketinin ve marksistlerin zaaflarından doğan, konjonktürel, geçici bir yanılsamanın ifadesi miydi, yoksa nesnel temelleri var mıydı? Marksizmin, bu hareketlerin ortaya koyduğu ve tartıştığı sorunları çözümleyecek ve bizzat bu hareketleri açıklayacak kavramsal araçları var mıydı, yoksa bu araçlar var olmasına rağmen gelişmemiş bir alan olarak mı kalmıştı? Eğer öyle ise, niçin gelişmemişti?

Bunlar ve benzeri birçok soru üzerine düşünmek gerekiyordu. “Yeni Sosyal Hareketler” ve onların ortaya çıkardığı sorunları kapsayacak; Tarihsel Maddeciliğin klasik önermeleriyle de tutarlılık içinde bir teorik çerçeve ve kavramsal araçlar bulunmadıkça göçmen azınlıklar hareketi problemi de havada kalıyordu.

Sonunda “Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi” ve buna bağlı olarak “Eklemlenme” gibi temel kavramlardan hareketle bütün bu sorunların bir tek kavramsal çerçeve içinde toparlanabileceği; hatta bu kavramlar aracılığıyla “Yeni Sosyal Hareketler” arasında zikredilmeyen Ulusal Kurutuluş Hareketlerinin de değişik bir ışık altında açıklanabileceği gibi bir sonuca ulaştık. Bu sonuçları tartışmak ve düşünceleri geliştirmek amacıyla ilk kez Hamburg’ta “Bilimsel, Felsefi, Politik Tartışmalar İçin Forum”un tertiplediği bir toplantıda “Bağımsız Bir Göçmenler Hareketi ve Marksizm” başlığı altında bir konferans verdik. Bir yankı bulup tartışmak mümkün olmadı. İkinci girişim Devrimci Marksist Tartışma Defterleri’nin beşinci sayısında “Sesli Düşünmeler” başlığı altında oldu. Orada sadece bir giriş, bir çıtlatma yaptık. Derginin yayını son bulduğundan gerisi gelmedi. Tartışamayınca da düşünceleri geliştirmek pek olanaklı olmuyor. İnsan toplumsal yaratık, ancak çatışmalar ve çelişkiler içinde gelişip geliştirebilir.

Can çıkmayınca umut çıkmaz derler. Bu sorunların giderek Türkiye’li sosyalistlerin de ilgi alanına gireceğini gösteren belirtiler var. Gorbaçov’dan beri, sınıf mücadelesini terkedişin bir teorik gerekçesi olarak da olsa, Sovyet çizgisine yakın hareketlerde “Global Sorunlar”dan bahsetmek pek moda oldu. Kadın hareketinin etkisiyle, bu hareketten en çok etkileen Kurtuluş grubunun sözcülerinden biri, geçenlerde bir açık oturumda “herşeyin ekonomi ve sınıflarla açıklanamayacağı” ve “sınıfsal olmayan bölünmelerin de olduğu” gibi, aslında eklektisizmin ifadesi olduğu kadar sorunların önemi sezmenin de ifadesi olan sözler ediyordu.

Bütün bunlar, bu çalışmanın artında yatan teorik ve programatik sorunların henüz çok yavaş ve eklektik de olsa Türk Solu’nun ele almaya başladığının belirtileri olarak kabul edilebilir.

“Yeni Sosyal Hareketler” ve onların ortaya çıkardığı sorunlara ilişkin olarak araştırmaları çok geliştirmemiz gerektiğinin bilincindeyiz. Hatta bu 503

Demir Küçükaydın

gelişimi yeterince derinleştirecek temel yoksunluğumuzun da (dil, felsefi birikim yokluğu vb.,) bilincindeyiz. Ama Tarihsel Maddecilik aynı zamanda bir toplumsal praksis öğretisidir. “Batı Marksizmi”nin bu kopukluğunu aşmada yeni adımlar atmak gerekiyor.

Bu nedenle aradan yıllar geçtikten sonra “Hamburg Dersleri”ni gecikmiş te olsa yayınlamak gerekiyor.

Yayınlamak gerekiyor, çünkü temel tezimiz şudur: Göçmen azınlıklar hareketi de (ki henüz doğmamış bir harekettir) “Yeni Sosyal Hareketler”le aynı problematik içinde açıklanabilir. Bu hareketlerde görülen Marksizm karşıtı teorilerin egemenliği, bu hareketlerin yapısından, varoluşundan, özünden kaynaklanmamakta, proletaryanın tarihsel krizinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Eğer Marksistler bu hareketler içinde daha başından yer alıp, onları ön görüp, önünde mücadele etseler durum çok farklı olabilir. En azından onlar içinde güçlü bir sosyalist kanat ve gelenek oluşturabilirler.

Bunun böyle olup olmadığını bizzat göçmen azınlıklar hareketi içinde göreceğiz.

Fakat bunu görebilmek için de, dolayısıyla tarihsel deneyi etkileyebilmek için de, yeterince olgun bir teorik arka plana dayanmasa da, bu çalışmanın yayınlanması gerekiyor.

22 Temmuz 1990, Hamburg

504

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Azınlık Konusunda Yazılar’a Önsöz Son günlerde azınlıklar konusu Türkiye’deki tartışma gündeminin önemli maddelerinden biri oldu. Ama konu burjuvazi tarafından Avrupa Birliği’ne girme, Devlet bürokrasisi tarafından da Lozan anlaşmalarındaki hukuki veya siyasi tanımları çerçevesinde ve Türkler veya “çoğunluk” tarafından tartışılıyor.

Kürtler ise, ulusal baskıdan kurtulmak için, “kurucu” olarak kabul edilmek için mi, yoksa şimdilik “azınlık” olmayı kabul edip sonra o haklara dayanarak daha elverişli koşullarda mücadele etme olanakların tepmeyen bir mücadelenin mi daha doğru olduğu bağlamında, aslında bir strateji ve taktik sorunu olarak tartışıyorlar.

Sosyalistler her zaman olduğu gibi bu gibi sorunları gündeme almayı ve tartışmayı neredeyse bir sapkınlık olarak görüyorlar. Son derece bayağı olarak anlaşılmış mekanik veya ekonomik maddeci Marksizm anlayışıyla, bu gibi sorunlarda bir şey söylemektense, hiçbir şey söylemeyerek her hangi bir işçi direnişi veya iş koşullarındaki kötülükten veya genel olarak yoksulluktan söz etmeyi sosyalizmin şanından sanıyorlar.

Bunu “ekonomizm” olarak gören daha “enternasyonalist” olanları ise politikadan kaçışlarını ve politikasızlıklarını, dünyanın her hangi bir ülkesinde yapılmış bir toplantının veya eylemin ateşinde ısınarak gizlemeye çalışıyorlar.

Böylece bu tartışmalarda, bırakalım sosyalist bir yaklaşımı bir yana, devrimci demokratik denebilecek bir perspektifin bile izi tozu görülmüyor.

Bayağılık ve gerici bakış açıları ve kavramlar, yerleşilmiş ve doğrulukları 505

Demir Küçükaydın

zerrece eleştiri süzgecinden geçirilmemiş yaklaşımlar bu tartışmalarda en ileri görünen görüşlere bile damgasını vuruyor.

Eleştirel ve devrimci Marksist geleneğe dayanan ve onu içinde taşıyarak aşmaya çalışan bir yaklaşımın yokluğu bu bayağılığın temel nedenlerinden biridir. 1960’lar Türkiye’sini hatırlayanlar bilirler. O zamanlar da sosyalistler, toplumun belki bugünkünden de küçük bir bölümünü oluşturuyorlardı, ama ortaya koydukları yeni sorunlar ve bakış açılarıyla toplumun üzerinde tartışılmaz bir entelektüel ve ideolojik üstünlük kuruyor, tartışmaları o günün ölçüleriyle çok ileri noktalara çekiyorlardı. Çok sembolik bir örnek alınabilir. Altmışlı ve yetmişli yıllarda, sosyalistler, en azından bir kısmı, Türk halkından değil, Türkiye Halkı veya Halklarından söz ediyorlardı, bildirilerine bu hitapla başlıyorlardı. O zamanın Türk devletinin Türklükle tanımlanmış niteliğini kimsenin sorgulamadığı ve sorgulamayı aklından bile geçirmediği Türkiye’sinde bu çok ileri bir yaklaşımı ifade ediyordu. Bugün, Kürt hareketi; Demokrasi ve refah özlemlerinin ifadesi olan Avrupa Birliğine katılma; goloballeşmenin zorladığı değişimler ve ABD’nin Irak’ı işgali gibi gelişmelerin baskısı altında, toplum neredeyse, sosyalistlerin Altmışlarda, söyledikleri için partilerinin kapatıldığı, işkence gördükleri, hapislerde çürüdüklerini, kabullendiği bir noktaya gelmişken, yani Türkiyelilik tartışılırken ve Genelkurmay Başkanı bile Türklüğü etnik veya dilsel bir kapsamdan çıkarıp neredeyse Türkiye Devletinin yurttaşlarıyla sınırlı bir kavram olarak tanımlamak zorunda kalırken, sosyalistler bu geç ve dolaylı gelmiş zaferlerini bile savunma noktasında olmadıklarından, bugün varılan nokta, liberallerin, globalizm hayranlarının, ABD veya Avrupa’yı destekleyenlerin çabalarının bir sonucu gibi görülüyor ve onların kontosuna bir artı olarak geçiyor. İşin kötüsü, kendine sosyalistim diyenler altmışlarda savunduklarından da daha geri bir noktaya kaymış bulunuyorlar. O zamanlar Türkiye Halkı veya Halkları, statükoya bir meyden okuma, devrimci demokratik özlemlerin bir ifadesi iken, bugünkü sosyalistlerin sözde anti emperyalizm, anti globalizm, Avrupa’ya karşı olma adına bu tartışmaların karşısında durmaları, en gerici, devletin en derin ve anti demokratik kesimlerinin destekçiliğinden başka bir anlam taşımıyor. Eskiden Türk devletine karşı Türkiye Halklarını savunuyorlardı, şimdi Türkiye’cilere karşı Türk devletinin zımni veya açık savunucusu durumundalar.

Kimileri Türkiyeli sosyalistlerin bu evriminin günahını sosyalizm idealine veya Marksizme yükleyerek bundan ideolojik bir kar da elde etmeye çalışıyorlar. Ama bunu yaparken, Marksizmin o son derece temel öner506

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

mesini unutmuş ve tersinden doğrulamış oluyorlar: İnsanların varlıklarını bilinçlerinin değil; bilinçlerini varlıklarının belirlediği.

Türkiye’de sosyalistlerin ve toplumun bu ters yönlerdeki evriminin nedeninin Marksizmde veya sosyalizm ideallerinde değil, somut sosyolojik ve ekonomik gelişmelerde aranması gerektiği.

Bunun en büyük kanıtı aynı zamanda genel akıma karşı durmuş ve bunların sosyalizm veya Marksizmle ilgisinin olmadığını söyleyen; sosyalistlere karşı sosyalizm mücadelesi veren; sosyalistlere karşı sosyalizmi savunan sosyalistlerin varlığıdır. Nasıl Papalığın veya Muaviye’nin cinayetlerinin nedeni İsa ya da Muhammet’in öğretileri değil idiyse ve Papalığa ve Muaviye’ye karşı sapkınlar olduysa ve bizzat bu sapkınların varlığı bunun kanıysa öyle. *** Ne var ki, toplumun bugün otuz yıl önce sosyalistlerin söylediklerinin haklılığını kabul etmesi, bu kabulün bugünün dünyasının veya Türkiye’sinin sorunlarına bir çözüm olduğu anlamına gelmiyor.

Bugünün sosyalisti de tıpkı otuz kırk yıl öncesinin sosyalisti gibi yine topluma ters bir noktada olmalıdır. Ancak o takdirdi yine sosyalizm tekrar, fiziki gücü olmasa bile, teorik ve entelektüel gücün kazanabilir. Kendi katillerini bile kendisinin vasiyetini yerine getirmeye zorlayabilir. Hiç unutmamak gerekiyor, eğer insanlık tarihinde bir ilerlemeden, bir ileriye gidişten söz etmek mümkünse veya böyle sayılabilecek kimi değişmeler olmuşsa, bu her zaman, yenilenlerin bir katkısıdır.

Bugünkü demokrasi denen şey aslında, işçi ve sosyalist hareketin bir seri yenilgi ile bitmiş mücadelelerinde, galiplerin yendiklerinin vasiyetlerini gerçekleştirmek zorunda olmalarının sonucudur.

Altmışların ve yetmişlerin, aslında kendini her ne kadar öyle tanımlasa da sosyalist değil devrimci demokratik karakterli olan sosyalist hareketi olmasaydı; seksenlerin ve doksanların Kürt hareketi olmasaydı, bugün kimse ne Türklüğü sorgular ne de azınlıkları tartışırdı. İki hareket de çok ağır yenilgiler aldı. Ama galipler en güçlü oldukları noktada yendiklerinin vasiyetini yerine getirmekten başka bir şey yapamaz durumdalar.

Ama onlar şimdi bizim vasiyetimizi yerine getirirlerken, bizim onların karşısına geçerek, bunu hatırlatma ile yetinmemiz, sonumuz olur. Biz şimdi başka yenilgilerin peşinde olmalıyız. Ancak o zaman ezilenlerin kurtuluş mücadelesine bir parçacık da olsa bir katkıda bulunabiliriz.

Sosyalist olmak bilinçli olarak “yenilgi enayiliği”ni seçmek demektir.

507

Demir Küçükaydın

En azından şimdiye kadar yaşanan tarih bunu kabul ederek yola çıkmak gerektiğini göstermektedir.

O halde, göreve devam, önümüzdeki yenilgilerin konularını belirlemeye başlayalım. *** Bugün toplum otuz kırk yıl önce sosyalistlerin dediklerine geldi ama arada geçen zamanda gerek toplumsal mücadeleler gerek bu mücadelelerden çıkan teorik sonuçlar çok uzun bir yol kat ettiler ve çok başka noktalara vardılar. Dün sosyalistlerin dedikleri ve bugün toplumun vardığı yer, aslında bugünün dünyasının sorunları karşısında gerici ve tutucu bir konuma karşılık düşer. Ama sadece dünyanın sorunları bakımından değil, teorik ve metodolojik olarak da çok geri bir yaklaşıma karşılık düşer.

Azınlıklar konusu da böyledir. Azınlıklar konusunun Türkiye’de tartışıldığı biçim ve bu biçim içinde, en sol ve en ilerici gibi görünen tavırlar ve kavramsal araçlar bile, bugünün dünyasının koşullarında aslında gerici bir çözüm önerisinden başka bir şey değildirler.

Azınlıklar konusunda son yirmi yılda birçok yazı yazdık. Bu yazılarda bu mücadelenin deneylerinden yola çıkılarak, önümüzdeki yeni yenilgilerin yaşanacağı alanlar tanımlanmaktadır. Elbette bu tanımlama, el yordamıyla, daha önce hiç el atılmamış alanlarda bakir ve keşfedilmemiş bir alanda yapıldığından, yeni olan çoğu kez eski biçimler içindedir. Yeni yürümeyi öğrenen bir çocuk gibi paytaktır. Sık sık düşer. Ama yine de her seferinde yeni bir alana girmeyi, yeni bir kıtayı keşfetmeyi başarır, çoğu kez, Kristof Kolomb gibi bunun yeni bir kıta olduğunun farkına varmasa bile. Aşağıdaki yazılar aynı zamanda bu evrimin izlediği yolu gösterir. *** Seksenlerin ortasında o güne kadar Türk, Erkek, Beyaz olmuş ve böyle olduğunun bilincinde olmayan, düşüncesinde böyle kategoriler bile bulunmayan bir sosyalist olarak Avrupa’da sürgün yaşamına başladığımızda, , bugün artık örneğin kültür, azınlık, farklılık gibi, sıradanlaşmış kavramlar, ne Avrupa’daki sosyalist harekette ne de içinden geldiğimiz Türkiye sosyalist hareketinin geleneğinde ve terminolojisinde bulunmazdı. Devletin, paranın ne olduğunu bilmeyen kabilelerin dilinde bunların karşılığı olan kavramların bulunmaması gibi.

Biz bugün bile Türkiyeli sosyalistlerin hala kenarına bile varamadıkları klasik Marksist geleneğe uygun olarak, emeğin kurtuluşunun ne yerel ne de ulusal bir sorun olamayacağı önermesinin, mantıki ve geleneksel sonu508

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

cuna uygun olarak, Avrupa’ya gelince, görevimizi Avrupa’daki işçi hareketine azami katkıyı nasıl yapabileceğimiz olarak belirlemiştik. Bu çerçevede, Almanya’daki işçilerin önemli bir bölümünü oluşturan Türkiye kökenli işçiler, dillerini ve yapılarını en iyi bildiğimiz için esas ilgi ve çalışma alanımız olarak beliriyordu.

Ama daha bu görev tanımlamasında bile, bütün Türkiye sosyalistlerinden farklıydık. Onlar için Türkiye’li veya Kürdistan’lı işçiler, Türkiye veya Kürdistan’daki mücadeleye tabi olarak ve oradaki mücadeleye maddi manevi destek bağlamında ele alınırken, biz aynı kesimi Avrupa işçi hareketinin bir parçası olarak ele alıyorduk: bizim sorunumuz, bu Avrupa işçi hareketinin nasıl birleştirileceği idi, onlar ise, fiilen Avrupa’lı işçileri uluslara göre bölerek örgütlemiş oluyorlardı. Dolayısıyla bütün Türk ve Kürt soluna karşı bir konumda bulunuyor, onların milliyetçiliğine karşı, klasik devrimci ve enternasyonalist bir konumu savunuyorduk.

Tabii bu klasik Marksist konuma uygun olarak da, tıpkı bir şehirden başka bir şehre giden bir parti üyesinin gittiği şehrin oranında çalışması gibi, Avrupa’da bulunduğumuz ülkelerdeki seksiyonlarda çalışmaya başladık. Önce Dördüncü Enternasyonal’in Fransa seksiyonunda (LCR’de Devrimci Komünist Liga), sonra Almanya’ya geçince Alman Seksiyonunda, (GİM’de Enternasyonalist Marksist Grup) yer aldık.

Ancak Almanya’da daha ilk adımda, bu klasik yaklaşımın gerekli ama yeterli olmadığını görmeye ve gözlemlemeye başladık ve birden bire, İşçi örgütlerinde ve partilerinde azınlıklar konusuyla azınlıktan bir insan olarak (Almanya’da Türkiyeli işçiler, Türkiyeliler de Örgüt içinde bir azınlıktı) karşı karşıya kaldık.

Bu karşı karşıya kalışın bulunduğu ortamı ve tartışmaların bağlamını aktarabilmek için, biraz geriye gitmek gerekiyor.

1950’li yıllarda, klasik Birinci ve Üçüncü Enternasyonal’in geleneğini ve programını savunan Dördüncü Enternasyonal henüz 1968 yükselişinin rüzgarlarıyla yelkenlerini doldurmamış, küçük gruplardan oluşan bir örgüttü ve Avrupa’daki militanlarını özellikle Cezayir halkının kurtuluş savaşını desteklemeye yöneltmişti. Gizli silah fabrikaları kurmak gibi işler yapıyorlardı Avrupalı kalifiye işçi ve sosyalistler.

Ama böylece birçok Avrupalı İşçi ve Sosyalist ilk kez üçüncü dünyalılarla, Avrupa İşçi sınıfı merkezli bakış açısıyla, kurtarıcı değil kendisi kurtarılacak olarak görülenlerle, nesne olanlarla, onların özne oldukları mücadelede, onlara yardım etme durumunda bulunuyorlardı.

Babalar ve analar çocuklarından çocuklarının kendilerinden öğrendiğinden daha fazlasını öğrenirler. Bu faaliyetlere katılanlar da kendi Avrupa 509

Demir Küçükaydın

Merkezciliklerinin farkına daha çok vardılar. Bunlar Avrupalı örgütlerin içinde, Avrupalı örgütlerin Avrupa merkezci düşünüşlerinin en önemli eleş­ tir­menleri olarak varlıklarını sürdürdüler.

Onlar bir yanda bu örgütler içinde var olmaya devam ederken, Türkiye’de iki hareketin içinde şöyle bir gelişme oldu yetmişlerin sonunda.

Vatan Partisi içinde biz Üçüncü Enternasyonalin lağvı, Sovyetlerin sınıf karakteri, Faşizme karşı mücadelenin sorunlarından hareketle, Stalinizmle kopuşup klasik Marksist geleneği sürdüren Troçkist geleneğe katılmıştık.

Benzeri bir gelişim Rızgari saflarında da görülüyor ve onlar da yavaş yavaş bu sorunları, Stalinizmi vb., gündeme getiriyorlardı. Ama bu teorik olarak son derece korkak bir biçimde yapılıyor ve esas itici gücünü Stalinizmin Kürt sorunu karşısındaki tutarsızlığının eleştirisinden aldığından, ulusçu bir hareket noktası bu arayışlara sürekli damgasını vuruyor ve bu da onların mantık sonuçlarına ulaşmasını engelliyor, genel olarak merkezci tabir edilen bir konumda bulunuyorlardı. Ama yine de, bu tabuların yıkılışı, bizim yazılarımız ve evrimimizin de dolaylı etkisiyle bu harekete yakın duran bazı kişilerin Rızgari hareketinden kopması ve Troçkizme yönelmesi sonucunu doğurmuştu. İşte bu gelişmelerle bağlı olarak, bu hareketlerin Almanya’daki taraftar­ ları arasında da bu yönde bir evrim yaşanmıştı. Türkiye’deki bu evrimin sonucu olarak ve ondan etkilenmeyle, çoğu bulunduğu fabrikada işyeri konseyi üyesi veya sendika aktivisti de olan, yıllardır bir şekilde politik mücadele yürüten işçi ve aydınlardan bir grup, Troçkist olduk deyip Dördüncü Enternasyonal’in kapısını çalmışlardı.

Avrupa sanayinin kalbi Ruhr bölgesinde, Duisburg’ta, veya Stuttgart’da Mersedes fabrikalarında grev yöneten Türkiyeli sosyalist maden ve çelik işçisi, en az beş on yıllık politik ve örgütsel tecrübesi olan işçiler bu küçük örgütün kapısını çalınca örgüt tam anlamıyla bir şok yaşar. Örgütün bütünüyle ufku dışında kalmış bu kesim bulutsuz gökte çakan bir şimşek gibi örgütün içine girmiştir.

Ernest Mandel, Kürt işçilerin örgütlenmesi Kürdistan’da sosyalist bir seksiyonun örgütlenmesine katkı olabilir diyerek, kendi cebinden aldığı IBM elektrikli daktiloyu bu gruba hediye eder. Çı Bıkın isimli bir dergi çıkmaya başlar. Bu arada 12 Eylül darbesi olmuş, göçmenler daha da hareketlenmiştir. Türkiye’den kaçanların da etkisiyle Avrupa’da politikleşme ve aktifleşme yükselmeye devam etmektedir. Yol dergisi etrafında toplanan bu kişiler, 12 Eylül’e karşı mitinglerin örgütlenmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Hasılı küçük Alman seksiyonu, gelen Türkiyeli Kürt ve Türk işçiler aracılığıyla başına devlet kuşu konmuş gibidir.

510

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ne var ki, ilk cicim ayları bitince, 12 Eylül yenilgisi ve dünyadaki yeni muhafazakar rüzgarların da etkisi altında (Teatcher, Reagan, Özal, Kohl) hem bir gerileme ve özele çekilmeler hem de tam da azınlık olmaktan doğan sorunlar kendini göstermeye başlar. Kürt ve Türk üyeler bir türlü örgütsel yaşama katılamamakta, hep kendilerini dışlanmış hissetmektedirler.

Bu nedir, nereden gelmektedir? Bu iki sorun birleşince, Türk ve Kürt üyelerin çoğu bir süre sonra örgütü terk eder. Birkaç kişi kalır sadece.

Bunun üzerinde örgütte bu başarısızlığın nedenleri üzerine bir tartışma başlar. Ama tartışma aslında yine tam anlamıyla örgüt içinde olmaktan ziyade, yabancılar ve yabancılarla ilgilenenler arasında yürütülmektedir. İşte bu tartışmalarda, Cezayir Kurtuluş Savaşana dayanışmada çalışmış, oralarda yaşamış bir Alman üye, örgüt içinde Türk ve Kürtlerin ayrı bir otonom örgütlenme içinde olmasını savunmakta; Lenin’in Bundçularla tartışmasının yanlış bilindiğini, aslında Lenin’in fiilen özeleştiri yaptığını, Yahudi işçilerin RSDİP içinde otonom yapılarının olduğunu söylemektedir. Ve bunu söyleyen örgüt içinde yabancıları en iyi anlayan, onlara en yakın, örgütün Avrupa merkezciliğine ve ırkçılığına karşı onları savunan; örgütün ırkçı olduğunu söyleyen bu kişidir. İşte ilk kez bu kişinin söyledikleri ve bu tartışma içinde, “azınlık sorunu” ile sosyalist örgütlerde azınlıkların sorunu bağlamında yukarıda kısaca değinilen koşullar ve atmosfer içinde karşılaştık.

Tabii ilk tepkimiz, yabancı olarak bu Alman üyenin dediklerine yani örgüt içinde yabancıların otonom örgütlenmesi olmasına karşı çıkmak oldu.

Bu daha önce hiç duymadığımız bir şeydi. “Kitapta yeri yok”tu. Böylece biz yabancılar otonomiyi reddederken, bir Alman, ama Cezayir kurtuluş savaşı aracılığıyla bir önemli deney yaşamış bir Alman, bize rağmen bizlerin otonom bir yapı oluşturmamızı öneriyor ve savunuyordu.

Ancak bu sırada kadın hareketinin de bir yükselişi yaşanıyordu ve kadın hareketi sol örgütleri ve işçi örgütlerini sarsmaya başlamıştı. Ayrıca Kadın, Barış ve Ekoloji hareketlerinin partileşmesi olarak görülebilecek Yeşiller de seçimlerden büyük bir başarıyla çıkmış ve bütün paradigmalar ve politik manzara değişmiş, sol örgütler bu gelişmelerin baskısı altına girmişlerdi. Bunun etkisiyle de, örgütler içinde kadın üyeler fiilen otonom yapılar oluşturmuşlar veya oluşturuyorlardı.

Aslında yabancıların durumu da tıpkı kadınlara benziyordu: Paralellikler en kör göze bile batıyor. Avrupa’daki kadın hareketi her ne kadar beyaz bir karakter taşısa; yabancılar da kadınlar karşısında seksist ve erkek egemen bir damardan geliyorduysa da; örgüt içindeki ırkçılığa ve seksizme karşı ister istemez benzer sorunlardan gelen bir yakınlaşma da oluyordu.

511

Demir Küçükaydın

Bunun üzerine, klasik literütürde yeri olmayan çevre, kadın, siyah (yabancılar, azınlıklar) hareketleri ve konuları üzerine teorik bir yoğunlaşmaya girdik. Bu yoğunlaşmanın ilk sonuçları örgüt içinde fiilen otonom olarak çıkardığımız Ne Yapmalı adlı, üç sayı çıkabilmiş dergide görülebilir. (Bu dönemin kısa bir özeti, Hamburg Dersleri adlı yazıda bulunmaktadır.)

Bu arada, Hamburg’ta bir Türk dazlaklar tarafından öldürüldü ve Türk göçmenlerin hızlı bir radikalleşme ve politikleşmesi başladı: Türk gençleri kendiliğinden öz savunma ihtiyacına uygun olarak çeteler kurmaya başladılar. Türkiyelilerin içinde neler için nasıl mücadele etmeliyiz, ne yapmalıyız gibi sorunlar tartışılmaya başlandı. Burada önemli olan şudur. Artık Almanlar Türkiyelileri değil, Türkiyeliler kendilerinin ne yapacağını tartışıyorlardı. Yani Azınlıklar sorunu değil; Azınlıklar alman sorunun tartışıyorlardı. Bugünkü Türkiye’deki tartışmaların diline çevirirsek; Türkler azınlık sorununu değil; Azınlıklar şu Türk sorununu nasıl halledeceklerini tartışıyorlardı.

Bu gelişmelerin ve tartışmaların en başından itibaren içinde yer aldık.

Artık, bir alman sosyalist örgütünde, sosyalist biri olarak azınlıklar sorununu değil; fiilen var olan bir azınlık hareketi içinde, azınlıktan bir sosyalist olarak azınlık hareketinin veya azınlık hareketi içindeki işçi ve sosyalistlerin ne yapması gerektiğini tartışıyorduk. İşte ilişikteki ilk üç metin bu tartışmalar içinde bizim savunduklarımızın birer belgesidir. *** Daha sonra, buradan çıkardığımız dersleri, Kürt hareketinin veya Tür­ki­ ye’deki demokrasi mücadelesinin stratejisi bağlamında tekrar çeşitli yazılarda ele aldık. Son üç metin de bunun örneğidir.

Ama bütün bu yazlarda çok temel bir yanlışımız bulunmaktadır ve bu bizim ancak son dönemde çözüp aşabildiğimiz bir sorundur. Zaten bu sorunun çözümü, Marksist Din, Ulus, Üstyapılar, Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatörlüğü gibi sorunları bir çırpıda yepyeni bir ışık altında çözmektedir.

Temel yanlışımız, bu yazılarda ulusu, ulusçular gibi tanımlamamızdır.

Yani bir dil, etni ya da tarihle. Böylece sanki ortada iki farklı sorun varmış gibi görülmektedir. Bir yanda azınlık sorunu, bir yanda da ulusal sorun.

Ulusal sorununun çözümü için Ulusların Kaderini Tayin Hakkı; Azınlık sorunu için, Dil, Kültür, Ulus ve etnilerin eşitliği.

Peki, eğer politik olan dil, etni, soy, kavime vb., göre tanımlanmamışsa, azınlık mı olur?

512

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ayın şey demokratik cumhuriyet bağlamında da görülür. Bir yandan, Ulusların Kaderini Tayin Hakkının aslında ulusal sorunla ilgili değil; nasıl bir devlet biçimiyle ilgili olduğunu söyleriz; yani bir tek köyün bile ayrılma hakkı olması gerektiğinden; ayrılmak için bir ulus olmanın şart olmadığından söz ederiz; diğer yanda Ulusların Kaderini Tayin Hakkından söz ederiz. Ulusların Kaderini Tayin Hakkının aslında dile, dine dayanan ulusal devletler kurma hakkı olduğunu göremeyiz.

Peki bu küçük adımı niçin bir türlü atamayız? Lenin, Troçki, Kıvılcımlı gibilerin üzerimizdeki otoritesi öyle büyüktür ki, Onların hepsinin bu sloganı savunmuş olması, o sloganı eleştiri ateşinden geçirmemizi engellemektedir. Bunun yanı sıra Türkiye’deki Kürt mücadelesine verdiğimiz destek de bu ilkeye dayandığından, bu ilkenin nesnel ilerici yönü nedeniyle, ideolojik olarak gerici olduğunu göremeyiz.

Bu nedenle, aslında 1990’ların en geç ortalarında atmamız gereken adımı ancak on sene sonra atabiliriz. Bu nedenle aşağıdaki yazılar bu çelişkileriyle birlikte ve bu çelişkinin çözümünde bir aşama, belli bir tıkanıklığın manevi bir otorite yüzünden aşılamamasının; zihnin bilinmeyen yerlere adım atarken nasıl korkak ve ürkek hareket ettiğinin bir örneği olarak da okunabilir.

Ulusal Sorun ve Azınlıklar sorunu (Türkiye’deki tartışmalarda Ulusal sorun ve Milliyetler sorunu diye ayrılan şey) iki ayrı sorun değildir. Ya da daha doğrusu şöyle diyelim. Dile, dine, etniye dayanan ulusçuluk açısından, bir ulusal sorun bir de azınlıklar ya da milliyetler sorunu vardır. Milliyetler, azınlıklar yüzdeki sivilceler gibi katlanılması gereken sorunlardır. Ya da sivilceleri sağlık işareti gören bir anlayışla sivilceler zamanın modasına göre, sivilceler bir sağlık ve güzellik işareti olarak da alınabilir. Bugünün azınlıkları renklilik ve çeşitlilik olarak tanımlayan anlayış, asılında bütün o ilerici görünüşünün ardında; gerici ulusçuluğun bütün varsayımlarını paylaşır. Azınlığı yok etmez, sadece onun karşısındaki tavrını değiştirir.

Sorun olarak değil zenginlik olarak görmeye başlar. Yani zenginlik olmasa derhal tavrını değiştirecektir.

Halbuki, ulusu, dil, din, etni, tarih vs, ile tanımlamayı reddeden; tüm dillerin, kültürlerin, etnilerin eşitliğine dayanan; bunların politik olanın tanımından dışlandığı bir devrimci demokratik ulusçulukta, çoğunluk olmadığı için (Dile dine etniye dayanan bir millet olmadığı için), azınlıklar da (milliyetler de) olmaz.

Ama tam da bunların olmadığı yerde, kelimenin gerçek anlamıyla “azın­ lıklar sorunu”, gerçekten aritmetik ya da sayısal anlamıyla azınlık olmaktan doğun sorunlar gündeme gelebilir.

513

Demir Küçükaydın

*** Bugünkü tartışmalara gelince. Buraya kadar söylenenler bir de bu bağlamda somutlayalım.

Türkiye’de azınlıklar konusundaki son tartışmalar hep çoğunluk tarafından yapılmakta ve yanlış varsayımlara dayanarak yapılmaktadır.

Birinci yanlış şudur: Azınlık sorununu azınlıkları yok ederek değil, azınlıkların varlığına dayanarak çözmek tartışılmaktadır.

Sorunun tartışılmasına en kritik yanlış: Matematik olarak azınlık ile hukuki ve politik olarak azınlık kavramının karıştırılmasıdır.

Azınlık sorunu öncelikle, politik ve hukuki bir sorun olarak ele alınabilir.

Politik ve hukuki bir çözüm için, bırakalım sosyalizmi bir yana, “Azınlık sorunu”nun, devrimci demokratik bir çözümü, azınlıkların yok ederek mümkün olur. Azınlıkları yok etmenin biricik yolu ise çoğunluğu yok etmektir. Ve bu da bir tek taleple ifade edilebilir: Tüm dillerin, etnilerin, kültürlerin, “ulusların”, kavimlerin eşitliği; devletin dini, etnisi, kültürü, kavmi, “ulusu” olmaması. Tıpkı gerçek bir laiklikte din karşısında nasıl bir konumda olursa, diller, etniler, kültürler, kavimler ve “uluslar” karşısında da aynı konumda bulunması.

Zina tartışmalarındaki geri ve gerici konumlar azınlık tartışmalarına da damgasını vurmuştur.

Aslında sorun son derece kolay ve basit olarak çözülür. Nasıl hukuken evliliğin olmadığı yerde, hukuken zina da olmazsa, politik ya da hukuki olarak tanımlanmış bir kritere göre çoğunluğun olmadığı yerde, azınlık da olmaz.

Konu azınlıklar tartışmasında dinsel, ulusal, dilsel, kültürel azınlıklar olduğuna göre, bu azınlıkları yok etmenin yolu; bu kriterlere dayanan çoğunluğu yok etmekten geçer.

Yani Ulusun ya da devletin tanımından Türklüğü kaldırdığınız zaman Ermeniliği, Süryaniliği, Rumluğu, Zazalığı vb.,yi de yok etmiş olursunuz.

Elbette politik ve hukuki anlamı olmayan bir kavram olarak Türkler, Ermeniler, Rumlar, Süryaniler var olmaya devam ederler. Ama devlet ya da politik olan, her hangi bir dil, din, etni, kültür ile tanımlanmadığı için; ortada politik ya da hukuki olarak bir çoğunluk bulunmaz. İşte gerçek anlamıyla azınlık sorunu, tam da burada, politik olarak tanımlanmış çoğunlukların olmadığı noktada ortaya çıkar.

514

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Yani ulusun ya da devletin dini, dili, etnisi, tarihi, soyu olmadığı durumda da, politik ya da hukuki anlamı olmamakla birlikte, aritmetiksel olarak azınlıklar var almaya devam ederler.

Aritmetik olarak azınlıkta olmanın kendisi bizzat o azınlıktakilerin, politika ve hukuk dışında ekonomi ve kültür alanlarında baskı altında kalmasına yol açar. Çoğunluk olmanın kendisi zaten bir güç olmayı ifade eder.

Gerçek bir demokraside, yani özel türden bir demokraside, devletin görevi: var olan politik ve hukuki eşitliğe rağmen, politika dışında, sosyal hayatta, her an yeniden ortaya çıkacak eşitsizlikleri dengelemek olmalıdır.

Bunun ne olduğunu hiç de politik olmadığı hemen görülecek, bugün de politik anlamı olmayan başka bir azınlık örneğiyle açıklamaya çalışalım. Örneğin, özürlüler, tekerlekli sandalye aracılığıyla hareket edenler.

Hukuken ve politik olarak ayaklarıyla yürüyenlerle eşit olmalarına rağmen, bütün yollar, kaldırımlar, tuvaletler vb., hep ayaklarıyla yürüyen çoğunluk gözetilerek yapılır. Tekerlekli sandalye ile hareket edenlerle yürüyenler hukuken ve politik olarak eşit olmasına rağmen, tekerlekli sandalye ile hareket edenler, sürekli bir baskı altında ve daha zor hayat koşullarında yaşarlar.

Burada toplum şu soruyla karşı karşıyadır: özürlülerin bu fiili eşitsizliğini dengeleyecek tedbirler alacak mıdır, yoksa onları bir yük, bir hastalık gibi görüp kendi kaderleriyle baş başa mı bırakacaktır?

Burada, toplum açısından çok büyük bir masrafa yol açsa da, fiili olarak ortaya çıkan eşitsizliği gidermek için özürlülere uyan yollar, tuvaletler vb., yapılması ve onların nüfus içindeki oranları ve katkılarından çok daha büyük bir meblağın bu fiili eşitsizliğin giderilmesi için kullanılması ve kotalama gibi (örneğin özürlülere işlerde öncelik verilmesi veya kota uygulanması) gibi tedbirler, bir ölçüde olsun bu eşitsizliği gidermeye yararlar.

Gerçek anlamda azınlıklar sorunu ve çözümü budur.

Aynı durum kolaylıkla, dilsel, dinsel vb., azınlıklara da aktarılabilir.

Devletin dilinin, dininin olmadığı; bunların hiçbir politik anlamının bulunmadığı bir toplumda da sadece sayıca azınlık dininden veya dilinden olmak bile bir sürü eşitsizliklerin ve azınlıklar üzerinde fiili kültürel baskıların oluşmasına yol açar. Örneğin büyük bir çoğunluğu Sünni olan bir ülkede, Alevi veya Hıristiyan olmak, günlük hayatta birçok kültürel baskı ve dezavantajlı duruma yol açar. Tıpkı özürlüler örneğinde olduğu gibi, devletin görevi, bu fiili dezavantajı dengeleyecek tedbirler almak olmalıdır. Örneğin, Türkçe büyük çoğunluğun ana dili olduğundan, devletin resmi dili, her hangi bir eşitsizliğe yol açmamak için örneğin İngilizce olsa 515

Demir Küçükaydın

bile (Birçok Afrika ülkesinde, bu kaygıyla olmasa da fiilen böyle bir durum vardır.) çoğunluğun günlük hayatta Türkçe konuşması, diğer diller karşısında bu dil ana dili olanların avantajlı bir durumda olmasına ve diğer dillerin zamanla yok oluşuna yol açar. Ana dili Türkçe olmayanların bin bir biçimde kültürel baskı altında olmasına yol açar. Azınlıklar sorunu, bu fiili eşitsizlikleri dengeleyecek bir program sorunudur.

Hemen görüleceği gibi, Türkiye’de tartışılan azınlık sorunu değil, ulusun nasıl tanımlanacağı sorunudur.

Ne Türkiyelilik üst kimliği, ne Kürt-Türk kurucu üyeliği, bu konuda tutarlı bir çözüm oluşturmaz.

Aynı şekilde, bugün Türkiye’de resmen azınlık olarak tanımlanmış azınlıkların dinsel olarak tanımlanmış olması, devletin laik olmadığının da zımni bir itirafıdır. Bugünkü azınlık tanımı, laik bir devletle de uyuşmaz.

O halde, azınlıklar sorununu tartışmak için değil, o sorunla karşı karşıya kalabilmek için, politik ve hukuki olarak, tüm azınlıkların dolayısıyla çoğunluğun yok edilmesi gerekir. Ancak bundan sonra gerçek anlamıyla azınlıklar sorunu tartışılabilir hali gelir.

(Gerçek anlamda azınlıklar sorununun tümüyle yok olması ise, demokrasinin ötesindeki özgürlükler âleminde; “herkese emeğine göre” ilkesinin geçerli olmadığı; dolayısıyla her hangi bir yaptırıma artık ihtiyaç duyulmayacak bir toplumda; “herkesten yeteneği kadar, herkese ihtiyacı kadar” ilkesinin geçerli olduğu zenginliklerin gürül gürül aktığı bir toplumda gerçekleşebilir.)

Bütün bunlar olsa, yani devletin nasıl dini olmaması gerekiyorsa, dili, etnisi, soyu, sopu, kavmi “ulusu” olmasa bile, kimi aklıevvellerin çok sevdiği ifadeyle bu “ulus devletin sonu” değil; etniye, dile, soya dayanan ulusçuluğun ve böyle tanımlanmış bir ulus devletin sonu olur. Ulus ve ulusçuluk, dine, dile, etniye dayanmayan; insan haklarına dayanan bir ulusçuluk ve ulusal devlet olarak var olmaya devam eder.

Yani bu şimdi artık kimsenin hayal bile edemediği çözüm de aslında, ulusçuluğun ve ulusal devletin sonu değildir ve bugünün dünyasının sorunları karşısında gerçekte bir çözüm değil; sorunun ta kendisidir.

Türkiye’deki tartışmalarda, sözde en radikal konumda olanlar arasında bile hiç konu edilmeyen ve tartışılmayan da budur.

Ulus devletin sonu, politik olanın (yani devletin), nasıl tanımlanırsa tanımlansın, ulusal olana göre tanımlanmasının reddi; yani fiilen ulusal devletlerin yıkılması; bu da fiilen dünya çapında bir “Proletarya Diktatörlüğü” demektir. Diğer bir ifadeyle Proletarya Diktatörlüğü, somutta politik olanı ulusal olarak tanımlama üzerinde bir diktatörlük, ulusal olanı politika dı516

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

şında tutmadır. Yani bugünkü ulusçuluğun klasik dinlere yaptığını ulusçuluğa yapmaktır. *** Türkiye’deki tartışmaların ikinci özelliği, onların çoğunluk tarafından yapılan bir azınlıklar tartışması olmasıdır. Yani çoğunluk azınlığın nasıl tanımlanacağını ve azınlıkların ne olacağını tartışmaktadır. Azınlıklar tartışmanın öznesi değil nesnesidirler.

Halbuki, Avrupa’daki Türkler, seksenli yıllarda, bir azınlık olarak, hangi hedefler için mücadele edecekleri yönünde tartışmışlardı. Biz de bu tartışmaların içinde yer almıştık. İlişikteki metinler, azınlıkların bir özne olarak sorunu nasıl tartıştıkları ve tartışabilecekleri konusunda önemli dersler içermektedir.

Birinci ders, azınlıkların içinde de, azınlıkların hangi hedefler için nasıl mücadele edileceğine dair bir sınıf mücadelesi olduğudur. İkincisi, azınlıklar içindeki sosyalistler, azınlıkların sadece kendi sorunlarıyla uğraşmasının en önemli eleştirmeni olmak zorundadır. Üçüncüsü de bu ikinciden çıkar. Azınlıklar, toplumun çoğunluğunu taleplerine kazanabilmek için, tüm toplumun önüne kendi sorunlarıyla birlikte büyük çoğunluğun sorunlarını da çözen bir programla çıkmak zorundadırlar.

Almanya’da seksenli yıllarda yapılmış tartışmalar bağlamında yazılanların, Azınlıklar sorunun tartışılmasını epey aydınlatacağını düşünüyoruz.

3 Kasım 2004, Çarşamba

517

Demir Küçükaydın

518

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“Özgür Gündem’e Yazılar” Derlemesine Önsöz Berlin duvarı ve Sovyetlerin çökmesi sonucu, Doksanların başında bütün dünyada sol hareket dibe vurmuş durumdaydı ama bu dünya tarihsel zelzelenin yol açtığı tsunami dalgaları henüz Kürt hareketine pek ulaşmamıştı.

Doğu Avrupa’nın çöküşü bütün kurtuluşçu hareketleri olumsuz etkilerken, yine bu çöküşün yarattığı koşullarda ABD’nin Irak’a saldırısı ve bunun sonucunda oluşan koşullar, Kürt özgürlük hareketinin bu dalgaların altında kalmadan ve onların etkisini pek hissetmeden bir süre daha yükselişini sürdürmesine imkân sağlamıştı.

Buna ek alarak ABD’nin Irak’a müdahalesinden sonra ortaya çıkan koşullar, burjuvaziyi Özal’ın dilinden “Federasyonu bile tartışmalıyız” noktasına getirmişti. Gazeteciler, Bekaa’ya gidip Öcalan ile röportaj yapma kuyruğuna girmişlerdi.

Bu koşullarda, Kürt özgürlük hareketi de en yüksek noktalarındayken, Türkiye’de Özgür Gündem adlı bir günlük gazete çıkarmaya başlamış ve sosyalistlerin ve sol entelijansiyanın önemli bir bölümünü sayfalarında toplamış; üzerindeki tecridi bir ölçüde olsun yenmişti. Öte yandan henüz o dönemde, Özel Savaş konseptiyle tüm toplum sindirilmiş ve çürümeye başlamış da değildi. Dolayısıyla o zaman entelijansiya ve sosyalistler de, Kürt hareketiyle yan yana görünmekten bugünkü kadar çok çekinmiyorlardı.

Böylece aslında bugün Kürt hareketinin yapmak istediği şey o zaman büyük ölçüde gerçekleşmişti, en azından Özgür Gündem sayfalarında, bu519

Demir Küçükaydın

günkü söylemle bir “Türkiye Partisi”nin ilişkileri ve politik kültürü az çok ve fiilen bulunuyordu.

Ne var ki, duvarın çöküşü, hem demokratik güçlerde yarattığı moral bozuk­luğuyla, hem de en gerici milliyetçiliğe sağladığı fiili ideolojik ve politik üstünlükle Türkiye’de en gerici, en şoven güçlerin saldırıya geçmenin koşullarını da yaratmıştı. Örneğin dünün “Orta Asya Sovyet Cum­hu­ ri­yetleri”, “Türki Cumhuriyetler” olarak gözlerini Türkiye’ye dikiyorlar; Doğu Avrupa ülkelerinden gelen insanlar yaşam savaşı içinde her şeylerini satışa sunuyorlardı. Bu durum, Teşkilat-ı Mahsusa’dan beri gelen, Ermeni Katliamlarını, 6 -7 Eylül pogromlarını yapmış, en karanlık gelenek­lerin ve güçlerin toplumu istediği gibi örgütleyip manüple edebilmesi için olağanüstü elverişli koşullar yaratıyordu.

Diğer yandan Kürt özgürlük hareketi içinde de, bunun simetrisi sayılabilecek bir gelişme ortaya çıkıyordu.

Başlangıçta PKK yoksul Kürt gençlerine dayanan bir hareket iken gerek kendi yükselişi, gerek Irak’taki gelişmelerin yol açtığı gelişmeler sonucu, Kürt burjuvazisi, ayrı partiler içinde var olmanın Yoksul Kürt gençlerinin partisi karşısında onlara bir yaşama şansı vermeyeceğini görmüş, böylece PKK’nın etrafında toplanmaya başlamıştı. Bu hem o harekete yeni olanaklar sunuyor hem de aynı zamanda Kürt burjuvazisinin hareket üzerindeki basıncını ve ağırlığını arttırıyordu. İşte Özgür Gündem gazetesi tam da dengelerin değişmeye başladığı koşullarda yayına başlamıştı. Bu nedenle, bugün bir arada görülmeleri hayal bile edilemeyecek kişiler, örneğin bir Yaşar Kaya ve bir Ertuğrul Kürkçü veya Metin Çulhaoğlu aynı gazetenin sayfalarında yer alabiliyordu.

Ancak söz konusu güçlerin baskısı altında, gazetenin bu biçimde varlığını sürdürmesi giderek olanaksız hale geldi ve bugün Öcalan ve PKK tarafından, “İlkel Milliyetçilik” olarak tanımlanan, aslında Kürt burjuvazisinin eğilimlerini yansıtan ve Türk milliyetçiliğinin ters yüz biçimi olan akımın baskısıyla, Özgür Gündem içinde ilk defa bir araya getirilmiş bu kesimler, gazete kapatılarak dışlandı. Selim Çürükkaya “Düşün Yakamızdan” diye yazılar yazdı. Öyle görünüyor ki, o zamanlar Öcalan, bu baskılara karşı durabilecek bir güçte değildi. Aynı eğilim daha sonra ateşkesi de rahatça sabote edecektir.

Türk devletinde, Özal’ın “Kürt Sorunu”nda reform çizgisi tasfiye olur ve özel savaş egemen olurken; PKK içinde de Kürt burjuvazisinin, Öcalan’ın temsil ettiği Türkiyeli ezilen ve demokratlarla ittifak çizgisine karşı güçler Öcalan’ı tasfiye edemeseler bile, ağırlıklarını hissettiriyorlardı.

520

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Aslında o zaman olan, bugün olanlara çok benzemektedir. Şimdi de aynı güçler, artık sembolikten öte bir anlamı olmayan, Türk sosyalisti yazarlara saldırarak bu stratejiye muhalefetlerini dile getirmektedirler.

Ama o günden bugüne değişin önemli bir faktör, Öcalan’ın bugün bu çizgiye, gerek örgütsel gerek politik ve ideolojik olarak daha güçlü bir direniş gösterebilmesi ve farklı olan strateji ve programını daha da netleştirmiş olmasıdır.

Ama buna karşılık, hareket eski gücünde değildir ve Kürt burjuvazisinin gerek taban gerek örgüt içindeki ağırlığı da günden güne artmaktadır. Öcalan’ın Türk devletinin elinde esir bulunması da, ek bir handikap oluşturmakta, gerek stratejinin kendisine, gerek taktik manevralara kolaylıkla Kürtlerin mücadelesini satmışlık damgası vurulabilmektedir.

Aslında “Türkiye Partisi” sloganı veya Öcalan’ın önerdiği, Hatip Dicle ve Pınar Selek veya Yurdusev Özsökmenler formülleri, günlük gazete diline çevrilirse, 1990’ların başının, o zamanlar “Yakamızdan Düşün” denilerek kovulmuş ve küstürülmüşleriyle yeniden bir Özgür Gündem çıkarma niyeti olarak da görülebilir. Bu niyet, Pınar Selek’in bugünkü Ülkede Özgür Gündem’in sorumlusu olmasında en somut ve sembolik ifadesini bulmaktadır.

Eğer bugünkü Ülkede Özgür Gündem, 1990’ların başındaki Özgür Gün­ dem’e yaklaşabilecek ölçüde, Türkiye’nin entelijansiyasını, sosyalist ve demokratlarını okuyucuları ve yazarları arasına çekebilirse, böyle bir gelişme, yeni parti girişiminin bir “Türkiye Partisi” olabileceğinin bir işareti ve olanağı olur.

Yani bir bakıma yeni partinin, Kürt ulusal hareketinin ve Kürtlerin par­ti­ si olmaktan çıkarak, Türkiye ve Ortadoğu’nun devrimci ve demokratik bir partisi olup olamayacağı Ülkede Özgür Gündem’in, bir zamanların Özgür Gündem’ine yaklaşan bir gazete olup olamayacağında görülecektir.

Bugünkü güç ilişkileri ise her zamankinden kötüdür.

Türkiye’nin aydın ve sosyalistlerinin ezici bir çoğunluğu, özel savaş döneminde tam bir çürüme içine girip, on yıl öncekinden bile daha geri ve gerici konumlara geri çekilmiş bulunmaktadırlar. Diğer yandan, böyle geri pozisyonlara çekilmeyenlerde bile, tamiri güç yaralar ve kırgınlıklar bulunmaktadır. Ek olarak, doksanlarda, Kürt hareketi güçlüydü ve Duvarın çöküşüyle moral bozukluğuna uğrayanlara bir çekim merkezi ve bir sığınak oluyordu. Bugün ise, Kürt hareketi, ağır darbeler almış, büyük güç kayıplarına uğramış bulunuyor. Türk devleti ve burjuvazisi, Avrupa Birliği bağlamında, kimi reformlarla çelişkileri yumuşatıyor. Bu durumda, Kürt 521

Demir Küçükaydın

hareketiyle yan yana bulunmaktan ise, Avrupa ile yan yana olmak hem daha çok gelecek vaat eder, hem de daha az tehlikelidir.

Yani Ülkede Özgür Gündem, gerçekten değişim ve açılım niyetini gösterip bunu kanıtlasa bile, Türkiye’nin demokratik güçlerinin bu davete icap edip gazete sayfalarında yer alması için eskisi kadar çekici bir durum bulunmamaktadır. Ama onların bu davete gelmemesi, Kürt hareketi içinde, böyle bir dönüşümü savunanların başarısızlığı ve konumunun zayıflaması anlamına gelir. Ama böyle bir zayıflama ise, aynı zamanda davet edilenlerin daveti reddedebilmeleri için onlara yeni bahaneler sunar. Böylece kendi kendini besleyen bir olumsuzluklar zinciri oluşur.

Türk tarafındaki bu zorluklara ek olarak, Kürt tarafında da ek zorluklar bulunmaktadır. ABD’nin orta doğuya müdahalesinden beri, tüm dengeler değişmiş bulunmakta, Kürt burjuvazisi, artık PKK ve Öcalan’a karşı açıktan mücadeleye girmekte ve hatta son bölünmelerin gösterdiği gibi, örgütü bile bölecek güce ulaşmakta ve bölmektedir. Bölünmeyip geri kalanların büyük çoğunluğu da bu basınca karşı duracak bir güçte değildir.

Dolayısıyla, Kürt burjuvazisinin, gerek eskinin Özgür Gündem’i gibi, Türkiye’nin bütün devrimci ve demokrat muhaliflerini toplayan bir gazete olmaya; gerek bir “Türkiye Partisi” olmaya direnişi ve bu yönde yapacağı sabotajlar daha güçlü ve daha cüretkar olacaktır.

Buna karşı durulamaz mı, elbet durulabilir. Ama bunun en büyük eksiği şudur: Türkiye’de Öcalan’ın savunduğu çizgiye partner olacak, devrimci demokratik bir programı olan bir güç yoktur. Böyle bir politik akım yoktur.

EMEP ve Sosyalist Demokrasi Partisi gibi kendileriyle Seçim Bloğu oluşturulmuş iki küçük parti, bugünün dünyasının sorunlarını kavramaktan çok uzaktırlar ve aslında söyleyecek sözleri bulunmamaktadır.

Geri kalanlar ise ya Genelkurmay politikalarının ya da İkinci Cum­hu­ri­ yetçi ya da liberal denebilecek politikaların destekleyicisi ve yedeğidirler.

Ya da küçük radikal gruplarda olduğu gibi, ileriye kaçarak, devrimci ve demokratik mücadelenin görevlerine yan çizmektedirler.

Bu partnersizlik, Öcalan’ın çizgisinin en büyük zaafı ve handikabını oluşturmaktadır. Bu koşullarda, kala kala, EMEP ve SDP kalmakta, o zaman da Kürt burjuvazisi, hiçbir dinamizm göstermeyen ve pek bir gücü de ifade etmeyen bu güçlerle yapılan bu ittifakı örnek göstererek Öcalan’ın çizgisine saldırısı daha kolay ve çekici olmaktadır.

Bu durumda Öcalan ve PKK son derece zor bir duruma düşmektedir.

Kürt burjuvazisine tavır koysa, Kürt kitleleri içinde aniden ve tehlikeli biçimde tecrit olma olasılığı bulunmaktadır. Yok koymasa, Kürt burjuvazisinin tavırları dört bir yandan kendi politikasını kemirmekte ve sabote 522

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

etmekte, bu da potansiyel müttefiklerin daha da uzaklaşmasına yol açmaktadır.

Bu gidişi ancak, Türkiye’de ortaya çıkabilecek Kürt özgürlük hareketinden çok daha tutarlı aynı zamanda şehirli ve modern bir politik kültüre de yaslanan, devrimci demokratik bir çizgiyi savunabilecek bağımsız bir hareket durdurabilir. Ancak böyle bir akım, hareket ya da parti, Kürt burjuvazisinin baskısını da dengeleyebilecek bir karşı ağırlık oluşturabilir. Ancak o zaman, Kürt özgürlük hareketi bugünkü belirsizlik ve yalpalamalarından daha da kurtulup daha tutarlı ve radikal bir politik ve stratejik bir konuma doğru bir evrim geçirebilir.

Bu durumda devrimci demokratik bir programı savunacak, esnek ve yaratıcı bir sosyalizme dayanan bir akım, bir odak, bir hareketin ortaya çıkmasının hayati önemi vardır ve bundan sonraki gelişmelerin izleyeceği seyri bu belirleyecektir.

Böyle bir politik akım, bir hareket olduğu takdirde, Pınar Selek ve Hatip Dicle’lerin isimlerinin sembolize ettiği, Kürt özgürlük hareketinin, Türkiye’nin ve bölgenin halklarını kardeşleştirme ve demokratik bir program temelinde birleştirme projesi tekrar bir güç kazanabilir.

Ama böyle bir akımın ortaya çıkabilmesi ise, bağımsız bir programı olan; modern bir politik kültüre dayanan bir yayın veya yayınlar kombinasyonu atılacak ilk adım olabilir.

Yani bir “Türkiye Partisi” veya bütün devrimci ve demokratik muhalefetin toplandığı ve kendini ifade edebilme olanağı bulduğu, kısmen bir zamanların “Özgür Gündem”i gibi bir “Ülkede Özgür Gündem” gazetesinin başarılıp başarılamayacağı, bu gazete ve partinin dayandığı Kürtler içindeki mücadele değil, tamamen onların dışında, Türkiye ve Orta Doğu’da bağımsız bir projesi olan bir yayının, bir eğilimin, bir odağın ortaya çıkıp çıkamaması tayin edecektir. Böyle bir çizgiyi ise, var olan ve ortalığı kaplamış klasik anlayışlarla kopuşmuş, çağın sorunları karşısında dünya çapında somut bir programı olan bir sosyalist anlayış ortaya koyabilir.

Daha açık ve somut olarak konuşursak. “Beşikçi’de Kafa Karışıklığı: Tersinden Kemalizm – Alevilik, Din, Ulus Politika ve Bilim Üzerine” veya “Marksist Din Ulus ve Üstyapılar Teorisine Giriş” adlı kitaplarda teorik temeli koyulan; Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak ve “Ortadoğu Demokratik Manifestosu” adlı yazılarda programatik ve stratejik ifadesini bulan bir sosyalist bir çizgi. ***

523

Demir Küçükaydın

İşte böyle bir momentte, biraz da yukarıdaki sözlere bir vesile bulabilmek için, 1992 yılında Özgür Gündem gazetesine yazdığımız yazıları derledik. Çünkü aynı zamanda bu derlenen yazılar, o Tarihsel Maddeciliğin yeniden inşası ve bunun programatik sonuçlarına giden yolun başlangıcıdırlar ve bu başlangıç ilk kez yine ilk kez yazılı basında ifadelerini Özgür Gündem’in sayfalarında bulmuştu.

1990’ların başında bizim esas ilgi alanımız, genel olarak Siyah hareketi, Avrupa’daki göçmenler hareketi ve daha Özel olarak da Almanya’daki Türkiyeli göçmenlerin hareketiydi. Teorik ilgilerimizin esasını, Yeni Sosyal Hareketler, dünyanın yeni ortaya çıkan siyah beyaz bölünmesi, artık programın bir tür uygarlık programı olması gereği gibi konular oluşturuyordu.

Bunlar o zaman da ne Türkiye’deki sosyalistlerin ne de Kürt hareketinin tartışma konuları arasında bulunmuyordu.

O zaman yazdığımız hemen hemen bütün yazılar, dışarıdan bir siyah olarak yazılmıştır ve doğrudan politikaya yönelik olmaktan ziyade, uzun vadeli yeni sorular sordurmaya yeni perspektifler oluşturmaya ilişkin yazılardır. *** Hikmet Kıvılcımlı’nın bir ölüm yıldönümüydü yanılmıyorsam. O sıralar Özgür Gündem’de olan hem eski Dev-Genç’ten tanıştığım, hem de yıllarca hapiste beraber yattığım arkadaşım Ertuğrul Kürkçü, Kıvılcımlı’nın ölümü vesilesiyle gazetede yayınlanmak üzere benden bir yazı istedi.

Kürkçü daha önce de Sosyalizm Ansiklopedisi’ni çıkarırken, bu ansiklopedinin Kıvılcımlı maddesi için bir yazı yazmamı istemişti. Ben de o zaman “Tarihsel Maddeciliğin Gelişimi İçinde Kıvılcımlı’nın Yeri” başlıklı yazıyı yazmıştım. Şimdi bu sefer de, Özgür Gündem için bir yazı istiyordu aynı konuda.

Yazıyı yazıp yolladım. Bu benim günlük bir gazeteye yazdığım ilkyazıydı. Beğenilmiş olacak ki, Ertuğrul gazetede misafir yazarların yer aldığı bölüm için birkaç yazı yollamamı istedi.

Bunun üzerine ben de bu kitabın ilk bölümünde yer alan üç yazıyı ve en sonda Yayınlanmayan Yazı bölümünde yer alan “Kürt Ulusal hareketi ve PKK” başlıklı yazıyı yolladım . İlk bölümdeki yazılar okununca hemen şu görülür. Yazılar daha önce Kürdistan Press için 1985’lerde yazılmış makalelerdeki konuları tartışmaktadır ve hemen hemen aynı konudadırlar. Kürt ulusal hareketine, Demokratik Cumhuriyet stratejisini önermekte, ayrılma hakkının ulus olmakla ilgisi olmadığını söylemektedirler.

524

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bu daha sonra Kürt hareketinin yeni stratejisini selamlayan ve savunan tek sosyalistin biz olmamızın bir rastlantı olmadığını da gösterir. Çünkü Öcalan’ın “Demokratik Cumhuriyet” veya “Türkiye Ulusu” gibi parolalarla ifadesini bulan stratejisi, bizim için, yıllar önce önerdiğimize, bizden bağımsızca, olayların zorlaması ve el yordamıyla ulaşmaya çalışmasıdır.

Bu üç yazı misafir yazarların yazdığı kısımda yayınlandıktan sonra, her halde yazılar iyi bulunmuş ki, Ertuğrul, haftada bir Forum köşesinde köşe yazısı yazmamı önerdi. Bu Köşede, Metin Çulhaoğlu, Ayşe Düzkan, Erdoğan Aydın, Mahir Sayın gibi isimler yazıyordu. Her biri dönüşümlü olarak haftada bir kez yazıyordu yanlış hatırlamıyorsam.

Bu köşe için yazdığımız yazılar dikkatle okunduğunda, Kürt hareketi ve sorunlarının hemen hemen hiç tartışma konusu bile yapılmadığı, esas konunun burjuva uygarlığının eleştirisi ve başka bir uygarlığın programının taslaklaştırılması sorunu etrafında döndüğü görülür. İlk yazı olan ve Kürt hareketi ve Türkiye ile çok daha ilgiliymiş gibi görünen “Kemalizm’in Yerini Ne Alacak?” yazısı bile, aslında, Kemalizm’in eleştirisinin aydınlanma ve burjuva uygarlığının eleştirisi olması gerektiği, bu anlamda Kemalizm’in eleştirilmediği fikrinde yoğunlaşmakta ve bir bakıma diğer yazıları haber vermektedir.

Burjuva uygarlığının siyasi formu olan milliyetçilik; bunun nasıl bir ırkçı sistemin aracı olduğu; Turizm ve Zaman gibi örneklerle, bu uygarlığın kendisine ulaşılmaya çalışılanlarının sorgulanması; yani aynı zamanda gerçek bir Kemalizm eleştirisinin bütün ipuçları bu yazılarda görülebilir.

Aradan bunca zaman geçmiş olmalarına rağmen yazılar ele aldıkları konular ve konuya yaklaşımlarıyla hala tazeliğini korumaktadırlar.

Bu yazılarda ele alınan konularda, yaklaşımdaki evrim ve daha sonra ulaşılan nokta en açık biçimde, “Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak” başlıklı yazıda görülebilir. Benzer şekilde, misafir yazar olarak yazılan yazılarda, yani “Ulusların Kaderini Tayin Hakkı” ve “Demokratik Cumhuriyet” konusunda ele alınan konularda sonradan nereden nereye varıldığı da “Orta Doğu İçin Demokrasi Manifestosu” başlıklı metinde görülebilir. Bir bakıma Özgür Gündem’e yazılan yazılar Yirmi birinci Yüzyıl için yazılmış bu Manifestoların ilk taslakları olarak da okunabilir.

Bugün varılan noktadan bakıldığında, 1992’de şimdi bulunduğumuz yerin teorik olarak kıyısında olduğunuz, küçücük bir adım atmamızın yeterli olacağı görülebilir. Bu küçük adımın atılması on iki yıl gecikmiş sayılabilir. Bu gecikmenin nedeni, Lenin, Troçki, Kıvılcımlı gibi büyük devrimci Marksist ve teorisyenlerin bizim üzerimizdeki muazzam otorite525

Demir Küçükaydın

sidir. Onların “Ulusların Kaderini Tayin Hakkı”nı savunurken nesnel olarak gerici bir milliyetçiliği savunduklarını düşünememizdir.

Benzer Şekilde, Marks ve Engels’in muazzam otoritesi de onların dini bir inanç, ideoloji, bilinç biçimi vb., olarak tanımlarken, burjuva aydınlanmasının kategorileriyle düşündüklerini, yani aslında kendi ortaya koydukları öğretiyle, Tarihsel Maddecilikle çeliştiklerini göremememizdir.

Yani Demokratik Cumhuriyet ile Ulusların Kaderlerini Tayin Hak­ kı’nın birbiriyle çeliştiğini Bu ikisini bir arada savunan Lenin, Troçki, Kıvıl­cımlı’nın otoritesi nedeniyle gecikmiştir; Tarihsel Maddeciliğinin kav­ ramlarıyla dini bir inanç ve ideoloji olarak kabul etmenin çeliştiğini görmemiz de, bu ikisini bir arada savunan Marks ve Engels’in otoritesi nedeniyle gecikmiştir.

1970’lerin sonunda Kıvılcımlı’nın çelişkilerinin farkına varmamız ve onları çözmemiz bizi otantik ve devrimci Marksizme ulaştırmıştı; İki binlerin başında, Marks Engels’in din ve üstyapılar; Lenin, Troçki ve Kıvılcımlı’nın ulusçuluk konusundaki çelişkilerini görmemiz ve onu çözmemiz, Tarihsel Maddeciliği yeniden inşa etmeyi gerektirdi.

Marksizm Aydınlanma’nın çocuğuydu, gerçekten aydınlanmadan bağımsızlaşabilmesi için “baba katili” olması gerekiyordu. Bizim kendi evrimiz açısından, Marksist babalarımızın katli olan şey; Marksizm açısından aydınlanmadan bağımsızlaşma, onun karşısında baba katlinden başka bir şey değildir. Daha önceki Marksistler bu baba katlini yapamadıklarından bu cinayeti işlemek bize düştü.

Marksizm artık tekrar eski entelektüel gücünü kazanabilir; Sosyalist Hareket ve İşçi Hareketi tekrar bağımsız bir program geliştirebilir.

9 Kasım 2004, Salı

526

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“Ali Dayı”nın Anısına Sıra bizim kuşağa geldi. Ölüm kol geziyor. Geçen hafta Ayşe Zarakolu ve Veli Gürcan’ı yitirmiştik, dün de kendi güzel deyişiyle “göbek adı” (Yeni Zamanlar’ın 5. sayısına yazdığı sunuş yazısında, o sayıdaki yazarları tanıtırken şöyle yazıyordu: “Dergimizde yeni imzaları görmek bizleri sevindiriyor... Nabi Yağcı (bir zamanlar bir çoğumuz gibi göbek adıyla çağırılıyordu: Haydar Kutlu)” Ali Dayı olan İbrahim Sevimli’yi yitirdik.

Geçen yaz Orhan Çalışır’ın Akkuyu ile ilgili olarak yaptığı filimin ilk gösterisinde karşılaşmıştık, Yeni Zamanlar’ın bir yıl önceki bitişinden sonra, Avrupa’daki Türkiyelilerin ya da yine onun son zamanlarda kullan­mayı tercih ettiği deyişiyle Ön veya Küçük Asyalıların radikallerinden elde kalanlarıyla Avrupa’daki göçmen azınlıklara yönelik bir yayın için bir girişimde bulunma gereğinden; hazırladığı kitabından konuşmuş, ilerdeki günlerde daha ayrıntılı ve derinliğine konuşmak için sözleşmiştik. Epey bir süre ses çıkmamıştı ve bu zaman içinde Kanser olduğunu duymuştum.

Meğer o konuşmamızdan bir kaç gün sonra hastalığını öğrenmiş.

Sonra bir kaç arkadaş hastanede yatarken ziyaret etmiştik. Hastalığı başka organlara da sıçramıştı. Artık ışın ve kimyasal tedavi aşamasına gelinmişti. Hastalığının ağırlığının bilincindeydi ve buna rağmen moralini bozmuyor, bizlerle şakalaşıyordu. Daha sonra başka bir hastaneye götürüldü. Tekrar geri geldi. Artık esas olarak evinde tedavi görüyordu. En son geçen hafta telefonla konuşmuştuk. Beynine de sıçradığını söylemişti.

Tedavinin netice verip vermediğini sorunca, “şimdi ışın tedavisi yapılıyor, biraz küçülme varmış ama benim vücudum dayanamadı, şimdi ışın ver527

Demir Küçükaydın

meyi durdurdular biraz toparlanmam için, şimdi damardan gıda veriliyor” demişti. Tıbbın ilerlediğinden, daha önce umutsuz durumda iyileşenlerden örneklerle, moralini bozmaması gerektiğinden söz edince, “biliyorum, moral çok önemli, ben de bozmamaya çalışıyorum” demişti. Yakında Hamburg’tan bir kaç arkadaş geleceğimizi söyleyince, “gelmeden önce haber verin. Bazen yorgun oluyorum, bazen herkes aynı anda geliyor, gerçi ilk sıralardaki gibi değil, gelenler azaldı ama yine de geldiler mi herkes aynı anda geliyor” demişti. Niye hastanede değil de evde olduğunu sorunca da, “hem benim için hem sigorta için iyi, evde yatmamız sigortaya daha ucuza mal oluyor, onun için onlar evde tedaviyi tercih ediyorlar” diyerek inceden alay etmişti sistemle.

Son konuşmamız olduğunu bilemezdim. Hastalığı bizlerden hızlı çıktı.

Günlük hayatın küçük işleri içinde ertelenmiş bir ziyaretin vicdan azabı, bir görevini yapmamışlık duygusu derinden derine içimi kemiriyor. Hep öyle olmuyor mu? Aslında son derece önemsiz işlerin hayatımızı doldurduğunu görmüyor muyuz. Ve her seferinde kendimize daha kalıcı, insani, yürekten olana daha fazla dikkat ve zaman ayıracağımız sözünü verip, bir süre sonra tekrar metalaşmış ilişkilerin, küçük işlerin girdabına kapılıp gitmiyor muyuz? Modern yaşamın kurutup çöle çevirdiği hayatımızda sevgililere, dostlara ayrılan zamanlar ve dikkatler giderek daha seyrekleşen vahalar olmaya devam ediyor. *** Ali Dayı’yı çok yakından tanımam da aslında. 1984 yılında Avrupa’ya çıktığımda, Demokrat gazetesi kapanmış; Dev-Yol bir dağılış ve çözülme sürecine girmişti. Uzaktan uzağa, Dev-Yol’un “Ali Dayıcılar” ve “Tanerciler” diye ikiye bölündüğünden söz edildiğini duyuyorduk. Hamburg’ta yaşadığımız ve Hamburg da “Tanerciler”in kalesi olduğu için Tanercileri az çok yakından biliyorduk. Ama bu Ali Dayı da kim olaydı ki? Kendine “dayı” falan dediğine göre, Partizancıların herkese “Kirve” demesi gibi, insanların köylü yanlarına, delikanlılık yanlarına hitap eden bir adlandırma mıydı bu acaba? Sonra bir toplantıda uzaktan göstermişlerdi “Ali Dayı”yı. Bir yerlerden tanıyordum, 12 Mart öncesinden belli ki bir yerlerde görmüşlüğüm vardı. Sonra hakiki adının İbrahim Sevimli olduğunu duyunca taşlar yerli yerine oturmuştu. İbrahim Sevimli yıllardır duyduğumuz bir isimdi. O yüzün sahibi demek ki İbrahim Sevimli idi ve de o da “Devrimci İşçi”nin önderi Ali Dayı.

Bir insanın birçok yönleri vardır. İnsanlar o insanı çoğu kez sonsuz sayı­daki yönlerinden biriyle veya bir kaçıyla tanırlar. Benim Ali Dayı’yı 528

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tanıdığım yönler belki onun en önemsiz yönlerinden biri olabilir. Ama ben kendi açımdan Ali Dayı’yı nasıl tanıdım, nasıl yaşadım, ondan söz etmek istiyorum. Herkesin anlatacağı bu “puzzle”ın bir yanını tamamlar. Gerçi tüm parçaların bir araya gelip eksiksiz bir resim elde edilmesi hiç bir zaman mümkün değildir ama her parça, her yön çizgilerin biraz daha netleşmesini sağlar. *** Reagan ve Teatcherizmin zirvede olduğu dönemlerdi. Muhafazakarlar ve dönüşümcüler rolleri değişmiş gibiydiler. Klasik anlamıyla var olan değerleri koruma politikalarının savunucusu olan muhafazakarlar birbiri ardı sıra toplumu alt üst eden değişiklikleri yaparken, sol ya da liberaller onlar karşısında var olanı korumaya; değişikliklere karşı çıkan pozisyonlara geçmişlerdi. Adeta roller değişmişti. Buna aynı zamanda solun ideolojik ve entelektüel insiyatifi ve çekiciliği yitirmesi eşlik ediyordu.

Avrupa’ya çıktığım tarih, aynı zamanda Türklerin en yoğun olduğu Al­manya’da politik manzarada köklü değişikliklerin gerçekleştiği bir dönemdi. İktidara Kohl hükümeti gelmişti ve aynı seçimlerde Yeşiller büyük bir seçim başarısıyla parlamentoyu girmişlerdi. Barış Hareketi zirvesini yaşıyor, bir milyon kişi füzelerin konuşlandırılmasını protesto ediyordu.

Kadın hareketi de hala inişe geçmemişti. Ama bu sol yükselişler, aynı zamanda solun bütün ideolojik inisiyatifi yitirdiği bir tarihsel iklimde gerçekleştiğinden; bu hareketlerin radikal eleştirileri aynı zamanda onların içsel dinamikleriyle zorunlu bir ilişki içinde olmayan klişe ve sağ bir söylemle örtülmüş bulunuyordu.

Yetmişli yılların sonunda, Türkiye’de yükselen mücadelenin ve politikleşmenin etkisiyle Avrupa’da Türkiyeliler arasında ortaya çıkar radikalleşme ve politikleşme dalgası, dünyadaki bu değişikliklerden zerrece etkilenmiyor, onlara karşı problematikleriyle, ilgileriyle başka galaksiler kadar uzak bulunuyordu. Avrupa’daki bu dalga daha hızını almadan, tepe noktasına varmadan 12 Eylül darbesi gelmiş, 12 Eylülle birlikte Osmanlı’daki Genç Türkler’den beri en büyük politik göç dalgası yaşanmış, Hem darbeye duyulan tepki; hem Türkiye’den gelenlerin etkisiyle, Türkiye’deki hareket adeta 12 Eylülün ertesi günü, aslında yorulma çoktan başladığından, pratik olarak bıçakla kesilmiş gibi bitmesine rağmen, Avrupa’da bir süre daha yükselmeye devam etmişti.

Ne var ki, taşıma suyla değirmen dönmeyeceğinden, bir süre sonra, dünyada esen yeni muhafazakâr rüzgârlar, Türkiye’de yükselen Özalizm gibi birçok faktörün de etkisiyle seksenlerin ortalarına doğru, 12 Eylül mi529

Demir Küçükaydın

tinglerine artık eskisi gibi geniş kitleler katılmaz; derneklere klasik müdavimleri dışında başkaları ayak basmaz olmuştu. 12 Eylül sonrasında, tıpkı 12 Mart sonrasında olduğu gibi bir kitle hareketinin yükselişi, radikalleşme bekleyenler hüsrana uğramıştı. Meyveleri Özalizm topluyordu artık.

Kürdistan’da bir radikalleşme ve yükseliş, tam da Türkiye’de Özalizmin yükselişe geçtiği; Türkiye solunun dinamizmini yitirdiği tam da bu dönemde başlamıştı. Ama artık Kürdistan ayrı bir dünya idi ve birinin inerken diğerinin yükselişe geçişi aynı zamanda onların arasındaki etkileri bu güre kadar sürecek dalga boyu kopukluğunun da önemli nedenlerinden biri olmaya devam edecikti. Gençliğini soluyan, önünde ufukları açık, dinamizmini yaşayan bir insanla, artık inişe geçmiş, geçmişindeki şanlı günlerin anılarıyla oyalanan, hiç bir gelecek perspektifi olmayan yaşlı bir insan arasındaki ruhsal uyumsuzluk gibi bir uyumsuzluktur bundan sonra Kürt ulusal hareketi ile Türk Solu arasındaki ruhsal kopukluk.

Hareketlerdeki bu gerileme elbette onların içinde krizlere de, arayışlara da yol açmıştı. Ve her zaman olduğu gibi, en büyük hareketler, modern top­lumsal tabakalarla daha doğrudan canlı bağları olan hareketler, bilinçsiz de olsa bu gerileme ve sonuçlarını ilk duyan ve arayışa giren hareketler olu­ yor­du. Tabii Dev-Yol en etkili ve büyük hareket olarak, aynı zamanda Av­ru­ pa’daki Türkiyelilerin daha şehirli ve modern tabakalarına dayanan bir hareket olarak bu sosyolojik değişmelerin etkisini ilk duyan hareket olmuştu.

Ve her zaman, her bölünmede olduğu gibi, daha aydın, daha şehirli ve modern kesimler, başlayan krizle birlikte ilk soruları soranlar ve arayışa yönelenler olmuştu. Ortaya her bölünmede ortaya çıkan tipik ayrım çıkmıştı. Bir yanda daha soru soran, daha açık, daha şehirli daha modern daha reformizme ve öğretiyi revize etmeye ve de sisteme adapte olmaya eğilimli “Tanerciler”, diğer yanda daha kapalı, daha bir köylü, ama daha inançlı ve daha radikal eski değerleri savunmaya ve sürdürmeye niyetli, ama daha dogmatik ve sekter “Ali Dayıcılar” vardı artık.

Kriz dolayısıyla arayışa yönelenlerin teorisyeni durumundaki kişi elbette Taner’di ve o belli nesnel eğilimleri daha cesur, daha net ve sistematik olarak ifade ediyordu. Kimileri hala bu bölünme ve dağılmaları bir takım liderlerin marifeti, onlar öyle yapmasa sanki öyle olmayacakmış gibi görürler. Aslında farkına varmadan o eleştirdikleri kişilere bir tarih ve toplum üstü güç de atfederler.

Kişilerin etkisi olmaz mı, olur, ama sanıldığından çok daha sınırlıdır bu.

O belli eğilimlere ters düşse, en ufak bir yankı bulmaz ve tecrit olurdu.

Taner’in yaptığı neydi? Aslında krizi doğru teşhis ediyordu. Avrupa’daki Dev-Yol hareketi de, bir gerileme dönemine girmişti. Avrupa’daki politik 530

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

faaliyetler daima ayakları ve gövdesiyle burada, kafasıyla Türkiye’de olmuş, buradaki göçmen azınlıkları Türkiye’deki mücadelenin sadece yedek deposu ve lojistik destek üssü olarak görmüştü. Şimdi Türkiye’nin ateşi sönünce, birden bire ayakların altındaki toprak kaymaya başlamıştı. Elbette yapılacak iş, buradaki göçmen azınlıkların kendi sorunlarına yönelmek olabilirdi. Bu doğruydu. Ama bu soruna öngörülen çıkış yolu ve ideolojide problem vardı.

Bu arayış, Almanya’da Yeşiller, Barış, Feminist hareketin zirvesini yaşadığı bir dönemde; yeni muhafazakarlığın ideolojik saldırısının zirvesinde olduğu bir dönemde başlamış ve doğal olarak bunlardan etkilenmişti.

Taner Akçam, Yeşiller’den, Bahro’dan, yeşillere gitmiş eski KB’lilerden al­dık­larını, yüzeysel ve kolay yutulur ve ilk bakışta çarpıcı formüller halin­ de ortaya koyuyordu. Daha sonra ÖDP’nin kuruluşunda da görülecek türden sloganlar, o zaman Avrupa’daki Dev-Yol çevrelerinde bozuk para gibi kullanılıyordu.

Avrupa Amerika’daki kültürel ve entelektüel iklim değişikliklerini on yıl geriden izler, Türkiye’de Avrupa’dakileri on yıl geriden. ÖDP kuruluşu sırasında yepyeni gibi ortaya konan, bugün ÖDP’ye egemen çizginin çok kullandığı klişe ve sloganlar, Avrupa’daki Dev-Yol bölünmesinde, o zamanın adıyla “Yönelimciler”, “Tanerciler” veya “Göçmenciler” tarafından tıpı tıpına kullanılıyordu. ÖDP, aynı filmin ikinci oynanışıdır. Birincisi trajediyle bitmişti, ÖDP komedi bile değil, bir vodvil olarak sürüyor.

Taner Akçam, krizden daha da radikalleşerek, teoride daha derinleşerek ve Marksizm’in özüne yönelerek bir çıkış aramıyordu. Basit ve çarpıcı formüllerle o sıralar Alman solunda yaygın kimi moda sloganları tekrarlayarak ve adapte ederek aslında o bunalımdan bir devrimci yönelişe gidişin önüne bir engel oluşturuyordu ve herkes bunların peşine takılıyordu.

Başka türlüsü de beklenemezdi. Türkiye solu iki büyük sürgün dalgası yaşamıştı. Biri Osmanlı’daki Genç Osmanlılar ve Türklerdi. Onlar hiç bir zaman o zamanın Avrupa’sındaki, en ileri akımlara bir ilgi duymamışlar, bir rezonansa girmemişlerdi. Avrupa’dan Marksizm’i değil, pozitivizmin en kötü kopyalarını getirmişlerdi. Ziya Gökalp, Durkheim ve Comte’u, Prens Sabahattin, Le Play “sosyoloji”sini. Aynı dönemde Rus aydınları ise Marks’la yazışıyorlar, çağın en ileri düşünce akımlarını tanıyorlar ve o alanlarda orijinal eserler veriyorlardı. Bunun nedeni, Türk aydınlarının, çöken bir imparatorluğu yaşatma paradigmasına bağlı oluşları, bu paradigmanın ise sınıf mücadelesi, burjuva toplumunun eleştirisine zerrece bir ilgi gösteremeyeceğiydi. Son duruşmada, Osmanlı’da kapitalizmin gelişmemişliği de denebilir ama bu yanlış olur. Aynı toplumsal ekonomik sistem 531

Demir Küçükaydın

içinde yaşamalarına rağmen Ermeniler ve Balkan uluslarında pek ala sosyalizme ilgi gösterenler çıkabiliyordu. Bu nedenle ilgisizliğe esas neden, Türk aydınlarının egemen ulus olmalarıydı.

Türk aydını, ancak elde savunulacak bir şey olmayınca, Rus Devriminin de etkisiyle sosyalizme ilgi duymuştur. Sadrettin Celal, Şefik Hüsnü, Mustafa Suphi, Ethem Nejat hep Osmanlı İmparatorluğunun yıkıntıları ve Ekim devrimi, Spartakist Ayaklanması gibi olayların doğrudan etkisi altında sosyalizme yönelmişlerdir.

1980’lerdeki, Türk solcusunun ve aydınının tarihindeki ikinci büyük sür­gün dalgası olduğunda, Türkiye’li devrimci ve solcular, Avrupa’daki en modern ve ileri fikir akımlarıyla yankı uyandıracak bir toplumsal temele sahiptiler, onlar artık Genç Osmanlılar veya Genç Türkler’e değil, Rus Devrimcilerine benziyorlardı. Ama bu sefer, Marksizm bir yükseliş içinde olmak bir yana, tam anlamıyla bir unutulmuşluk ve gerileme içinde bulunuyordu. Alabilecekleri en ileri şey, belki yeni sosyal hareketlerin paradigmaları olabilirdi. Ama bunlar da zaten gerici bir ideolojik kabuk içinde bulunuyordu. İşte Taner Akçam, bu yeni paradigmaları; moda sloganları ve gerici eğilimleri bir arada Dev-Yol’daki bunalıma bir çözüm olarak sunuyordu.

Fakat bununla aynı zamanda alıcısı olan bir toplumsal tabaka da oluşuyordu. Yetmişli yıllara kadar, Almanya’daki işçilerin aileleri Türkiye’deydi ve kendileri genellikle büyük yığınlar halinde işçi yurtlarında kalıyorlardı. İşçi alımının durdurulması, Aile birleşmelerinin başlamasıyla birlikte Almanya’daki göçmen işçilerin yapısında da kökten bir değişim başlamıştı.

Aynı sıralarda iktidara gelen Kohl hükümeti, göçmenlerin “entegrasyon”unu onların kendi gayretine bırakan ve onları buna zorlayan bir politikayı benimsemişti. Bu politikanın bir diğer ucu da, “Sosyal Arbeiter”liğin yaygınlaşmasıydı. Yani, Almanya’nın, İşçilerin entegrasyon sorunlarıyla ilgilenecek sosyal danışmanlara ihtiyacı vardı. Bu sosyal danışmanlar ise, 12 Eylül sürgünleriyle, Türkiye’deki siyasi mahalle çalışmalarında pratik sahibi bile olmuş, ve artık şimdi hareket küllenmeye başladığında artık iş derdine düşmüş politik ve aydın göçmenler arasında hazır ve eğitilmiş iş gücü olarak tabur tabur ve hazır olarak bulunuyordu. Yani fiilen şöyle bir bölünme vardı. Sıradan işçiler ve onların sorunlarıyla ilgilenen, aydın politik göçmenlerden oluşan sosyal danışmanlar. Her sistem cellat ve rahiplere dayanır. Ot ve sopa. Aydınlar, yabancılar dairesinin cellat fonksiyonu gören memurları karşısında, sistemin rahipleriydiler.

Alman kapitalizminin ihtiyaçlarına uygun bu gelişme aynı zamanda yeni bir sınıf bölümlenmesiydi. Dün hareket yükselirken, işçilerde misa532

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

fir kalan, onların bağışlarıyla yaşayan, onların tenceresinden yiyen, aydın göçmenler, yani “devrimciler” sosyal danışman olan yeni meslekleriyle artık devletten maaş alıyorlardı.

Bu yeni yaşadıkları durum ile hala kafalarında yaşayan geçmişleri ve idealleri arasındaki uçurumu giderecek bir ideoloji olarak da Taner Akçam’ın söyledikleri, o hazır formüller, somut bir işlev görüyorlardı. İnsan böylece yaptığı rahipliği hala eski devrimci faaliyetinin eski dogmatik takıntılarından kurtulmuş, daha modern ve açık biçimi olarak da anlayabilir ve savunabilirdi. Fiilen olan buydu da.

Bu fiili sosyolojik bölünmenin ifadesiydi aynı zamanda Ali Dayıcılar ve Tanerciler bölünmesi. Ali Dayıcılar bir bakıma bu bölünmede işçileri, işçilerin o sosyal danışmanlara mesafeli ve kuşkulu bakışını, bu toplum karşısında göçmen işçilerin içine kapanışının eğilimlerini yansıtıyordu.

Tanerciler ise bu bölünmede sosyal danışmanlar tabakasının eğilimlerini.

Bu eğilimler ideolojik olarak yeşiller, kadın hareketi vb.,den alınmış bir takım klişe formüllerin ardında kendini radikal gibi gösterme olanağı da buluyordu. Tabii bu bağlamda, göçmenler sorununun bunca ilgi görmesi, aslında bu yeni sosyal danışmanlar tabakasının yaptığı işle de bağlantılıydı. Böylece yaptıkları işin, yani göçmenlerin sorunlarıyla ilgilenmenin, devrimci bir iş olduğunu savunma olanağı buluyorlardı. Böylece, aslında göçmenler sorununun varlığını görme ve ona yönelme, bu sosyolojik değişim ve dönemin ideolojik atmosferi ve moda akımları ile gerçek anlamını yitirerek, yeni oluşan bir tabakanın konumunu rasyonalize etme ve buna bağlı olarak sisteme uyumlu ideolojik pozisyonlara geçişin aracı oluyordu.

Ali Dayıcılar bunu hissediyor ama özünü anlamadıklarından görünümlerle hüküm verir oluyorlardı. Onların gözünde göçmenler sorununun kendisinden söz etmek bile davayı terk etmeye bir bahane bulma çabası olarak algılanır olmuştu.

Bu dönemde, Taner Akçam’dan farklı olarak, tamamen ondan da bağımsızca ve önce göçmenler sorununun farkına varmıştım. (Bu sürece ilişkin “Hamburg Dersleri” adlı yazımızdan daha ayrıntılı bilgi edinilebilir).

Bu durumda garip bir durum ortaya çıkıyordu bizim açımızdan. Ali Dayıcılarla tartışırken, göçmenlerden söz edince, onların kafasında bu sorundan söz etmek Marksizm’den uzaklaşma için bahane aramakla aynı olduğundan, daha baştan bir önyargı duvarına tosluyor, bu sorunun varlığını kabul etmenin Marksizm’den uzaklaşma ile ilgisinin olmadığı, aksine Marksizm’in bunu gerektirdiği şeklindeki itirazlarımız zerrece ilgi ve yankı bulmuyordu. Tersinden, göçmen hareketi içinde de Marksizm’den söz etmeye başladığımızda, hemen taşlaşmış dogmatik damgasını yiyive533

Demir Küçükaydın

riyor, onlara da bir şey anlatamıyorduk. Birbirini yaratan ve birbirlerinin varlılığına haklılık kazandıran revizyonizm dogmatizm ikilemi rakipsiz egemenliğini sürdürüyordu.

Tabii Kürt solunda durum daha da kötüydü. Kürdistan’da yükselen mücadele öyleydi ki, onların böyle şeylerle ilgilenecek zamanları yoktu ve onlar bir göçmenler sorununda yoğunlaşmayı, Avrupada’ki göçmen işçileri ve göçmen azınlıkları kendi buradaki sorunlarından dolayı harekete geçirmeyi, Kürdistan’daki mücadelenin gücünü zayıflatan, onu yıkmaya çalışan bir rakip olarak görüyorlardı. Ve işin ilginci bütün bunlar da, bir göçmen hareketinin oluşmasını engelliyordu. Böylece Alman devletinin çıkarları ile, bir göçmen hareketini kuşkuyla karşılayan ve onu fiilen engelleyici bir işlev gören Türk ve Kürt solunun yaptıkları tencere ve kapak gibi birbirine uyuyordu.

Ayrıca burada Kürt hareketi bakımından bir sorun daha bulunuyordu.

Kürt hareketi için, Avrupa ve Alman devletiyle ilişkiler, Kürdistan’daki mücadeleye bağlı olarak iyi bir düzeyde tutulmaya çalışılıyordu. Göçmenler hareketine bir yöneliş, Avrupa hükümetlerinin canını sıkabilir ve Kürt mücadelesine gösterdikleri toleransı kesmelerine de yol açabilirdi. Çünkü, Kürt mücadelesi için de, tıpkı Türk Devleti için olduğu gibi, buradaki Kürtler dış politika ve diplomasinin araçlarıydılar, eşit olarak dayanışılacak bir partner değil. Tıpkı bir zamanlar Sovyetlerin, Komünist partileri dış politikasının avadanlıkları olarak kullanması gibi, Kürt Hareketi ve Türk devleti açısından da Avrupa’daki Türkler ve Kürtler, Avrupa’daki devletlerle ilişkide, dış politikanın kullanılacak araçlarından başka bir şey değildiler. Bunun çok kısa vadeli bir politika olduğuna yönelik Kürt hareketine yaptığımız eleştiriler de anlayışsızlık duvarına çarpıyordu elbette.

Göçmenlere yönelik bir yayın organı çıkarma projesinde, devletten her hangi bir yardıma dayanmayan, bütünüyle göçmenlerin bağış, imkan ve girişimlerine dayanan bir yayın anlayışını savunmamız, Sosyal Demokrat eyaletlerdeki hükümetlerle iyi ilişkide bulunanların sağladığı paralarla bir göçmen dergisi çıkarmak isteyenler ve kendilerine bir arpalık veya gelecek bulacaklarını düşünenlerin beklentileri uyuşmadığından her türlü ortak girişimden de dışlandık.

Esas olarak “Tanerciler”den oluşan ekip bir süre sonra Kirpi diye bir dergi çıkardı, bir ölüm olayını, başkalarına yükleme ve sonra da yapılanın ortaya çıkmasının da hızlandırdığı bir süreç içinde giderek dağıldılar ve büyük bir bölümü bu yıkım içinde sisteme entegre oldular. Onların bu çözülüş dönemi, aynı zamanda, Almanya’daki faşist saldırıların ve Türkiyeliler arasında radikalleşme ve politikleşme eğilimlerinin canlandığı bir döneme 534

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

denk düştü. Bu radikalleşme dalgası, Türk solunun bu sorunun özgünlüğünü anlamaması (Örneğin buradaki Türk çocuklarının Türk bayrağıyla dolaşmasını Türkiye’de egemen ulusun Türk bayrağıyla dolaşmasıyla kapıştırma gibi), Kürt solunun bir rakip olarak görmesi nedeniyle radikalleşen gençlerin soldan uzaklaşıp o sıra yükselişe geçen faşistlerin etkisine girmesine yol açtı. Böylece Alman faşistlere karşı Türkiyeli gençlerin tepkisi yine Türkiyeli faşist bir mecraya akmış oluyordu.

Bütün bu dönem boyunca sol ve radikal bir damar da daima oldu, hem Türk soluna, hem Kürtlerin ilgisiz ve düşmanca tavırlara; hem sosyal danışmanların entegrasyon çabalarına; hem Alman solunun ırkçılığına karşı direnen. Biz de her zaman bu radikal solun içinde yer aldık. Bu dönemden Berlin’deki Anti-Faşist Gençlik, Hamburg’tan Köxüz dergisi çevresi, Frankfurt’tan Cafe Morgenlend çevresi vb., zikredilebilir.

Bundan sonraki yıllarda, duvarın yıkılışı, çanak antenler, Türklerin sınıfsal yapısındaki değişmeler, Türkiye’deki şovenizmin yükselişinin etkileri; Kürtlerin Kürdistan’daki mücadeleden başka bir şey görememeleri, Türk devletinin buradaki Türkleri, Almanya’ya karşı bir tehdit ve pazarlık unsuru olarak keşfetmesi ve bunu akıllıca kullanmak için strateji değiştirip örgütlenmeye güç vermesi gibi birçok faktörün bir araya girmesi nedeniyle, göçmenler hareketi daha ziyade, Afrikalı, doğu Avrupalılarla sınırlı bir alana hapis oldu ve bugünlere gelindi. İşte bu göçmenlerdeki radikalleşme eğilimlerinin tükendiği, solun ise Kürt hareketi hariç tümüyle duvarın yıkılışıyla hızlanan bir çözülme sürecine girdiği dönemde, her grup, çevre örgüt gibi, Devrimci İşçi ya da “Ali Dayıcılar” da belli bir çözülmeye uğramıştı. İşte bu dönemde, Ali Dayı’nın göçmenlerin sorunlarına ilgisi ve bu sorunlarda yoğunlaşması başladı.

Yıllarca “Ali Dayıcılar”ın göçmen sorunundan söz etmeyi adeta Mark­ sizm’e ve devrimciliğe ihanet gibi gören yaklaşımlarına alışkın olan­lar için bu epey şaşırtıcı bir durumdu. Herkes şöyle diyordu, yıllarca Göç­men sorununa karşı çıktılar, şimdi Taner’in dediklerini bizzat kendileri söylüyor.

Bu eleştiri ilk bakışta haklı gibi görünse de, yüzeyde bir hükmü yansıtır. Onların bu konuya karşı çıkmalarının nedeni, Göçmencilerdeki (Tanercilerdeki) sağa kaymaydı, bir yanılsamanın ürünü olarak, bu sağa kaymanın göçmen sorunuyla bağlı olduğu gibi bir sonuca yol açıyordu.

Eğer Taner’in göçmen sorununa yönelişine bir sağa kayma eşlik etmeseydi veya bu sağa kayışın bir örtüsü olmasaydı, pek ala Türkiye solu daha baştan bu sorunu ciddi bir sorun olarak tartışabilirdi. Şimdi Ali Dayı, tam da bunu yapıyordu. Ama artık, “Ali Dayıcılar” veya “Devrimci İşçi” de dağılmış, Ali Dayının söylediklerine kulak verecek pek kimse de kalma535

Demir Küçükaydın

mıştı. Ali Dayı’nın yaşadığı geç gelmenin avantajları değil, geç kalmanın dezavantajlarıydı artık.

Bizim için Ali Dayı’nın bu yöndeki evrimi büyük bir sürpriz olmamıştı.

Bizim Göçmen hareketinin sorunları konusunda yazdıklarımızı ki çoğu, Taner veya Göçmencilere yönelik eleştirilerimiz ve polemiklerden oluşuyordu, okuduğunu, bir yakını aracılığıyla bizden bu yazıları istediğinden dolayı biliyorduk.

Ali Dayının göçmen sorunlarına yönelmesi, Taner’lerinkinden tamamen ters bir anlamdaydı. Radikal pozisyonları terk etmek değil, biçimsel bir radikallikten, daha derin, öze değin bir radikalliğe geçiş anlamına geliyordu. Bu da ister istemez, gerek göçmenler hareketi içindeki politik tavır alışlar bakımından, gerek sosyalizm ve Marksizm’in sorunlarının tartışılması ve tanımlanması bağlamında benzer veya yakın konumlarda, ya da aynı dalga boyunda buluşmamıza yol açıyordu. Göçmenler Hareketi içinde de örneğin, Tanerler veya diğer sol gruplar gibi, Sosyal Demokrat veya Yeşilci pozisyonlara değil, bizim de içinde bulunduğumuz Köksüz gibi radikal Göçmen çizgi ve çevrelerine yaklaşıyordu. Bu evrimi ve söz konusu yakınlığı bizzat kendisi, son kitabının Önsözünde şöyle anlatıyordu: “Benzetme uygunsa, bizim solun büyük bölümü, Avrupa’da şemsiye kullanıp kullanmayacağına karar verirken Türkiye’deki hava durumuna bakan bir şaşkına benziyor. Bir kesim ise oralarda nasıl bir siyaset izleneceğine, örneğin toprak sorununun nasıl çözüleceğine, hangi partinin hangi partiyle ittifak yapacağına buradan karar veriyor. Her iki tutumun birbirini tamamladığı açık. Madalyonun iki yüzü derler ya, öyle bir şey. Böyle bir solculuk anlayışıyla hesaplaşılmaz da ne yapılır?

Burada şunu itiraf etmek zorundayım: az önce bir kaç fırça darbesiyle işaret edilen belli sol anlayışın oluşturulmasında şöyle veya böyle benim de katkım ve sorumluluğum var. 10-12 yıl önce, nasıl bir eser yaratmış olduğumuzu fark edince kendimle ve eserimizle hesaplaşmanın kaçınılmaz olduğunu anladım. İlk sıralar ulaştığım sonuçların bazıları imk kitapta ve başka yerlerdeki yazılarda dile getirildi. Bu kitaptakiler ise, bitmeyen bu hesaplaşmanın bazı yönlerden devamı.

Geriye dönüp bakınca, hayatın açığa çıkardığı ve suratımıza Osmanlı Tokadı gibi çarpan ve normal bir insanın beyninde şimşekler çaktıran bunca gerçeğe (benim ve başkalarının gösterdiği çabalar da işin çabası) rağmen, bazılarının hala aynı yerde ve aynı şekilde duruşuna şaşmamak mümkün değil.

536

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“‘Köxüz’, ‘Kanak Attak’ gibi çevreleri saymazsak Avrupa’daki sorunlarla ilgilendiğini söyleyenlerin, ya da moda olduğu üzere ilgileniyor gibi gözükenlerin çoğu ise konuya bir sosyal demokrat bir Yeşilci gibi yaklaşıyor. (...)” (İbrahim Sevimli, Kimliksiz Cemaatler, s.13-14, Aralık 1999) İbrahim Sevimli’nin göçmenlerin sorunlarına yönelişinin ilk ürünü “Uzun Bir Göç Öyküsü” olmuştu. Burada hala, bir Türk solcusu ve Türkiye açısından göçmenlerin, Avrupa’dakilerin sorunlarını tartışır.

Kendisiyle bu dönemde kişisel olarak daha yakından tanışıp birlikte iş yapma olanağı elde etmiştim. Eskiden uzaktan izlediğim insan gitmiş, daha esnek, rahat, toleranslı bir insan gelmişti. Hiç bir şeyi önceden mahkûm etmeyen, her şeyi anlamaya tartışmaya çalışan bir insan. Kendi hatalarını açıkça ortaya koymaktan çekinmeyen ve çıkarılması gereken mantık sonuçlarına götürmeye çalışan bir insan. *** Duvarın çöküşünden sonraki, yaprağın kımıldamadığı yıllarda, en azından Marksizm’i ve devrimci konumları savunan ve her şeyi tartışan insanlar olarak bir dergi çıkaralım projesiyle gelmişti. Bu projenin ürünü Sosyalizmin Sorunları oldu. İki sayı çıkabildi bu dergi. Legal biçime uysun diye kitap dizisi biçiminde çıkıyordu. İlk sayının ağırlıklı konusu “Sosyalizmin Sorunları”, ikinci sayının ağırlıklı konusu ise “Irkçılık ve Milliyetçilik” idi.

Ağırlıklı konusu “Din” olan üçüncü sayı ise hiç çıkmadı.

Her derginin, her örgütün, her girişimin bir motoru, bir lokomotifi olur.

Elbet herkes bir yerlerinden tutar, herkesin bir katkısı olur, ama bütün bunları bir araya getiren, bıkmaksızın çaba harcayan birileri olmadan da, gönüllülüğe dayanan bir ortamda işler başka türlü yürüyemez. Bu derginin motoru, lokomotifi de İbrahim Sevimli idi.

Bu dergiyi çıkarırken son gece toplanır, bütün yazıları, tek tek gözden geçirir, dizim hatalarını düzeltir ve bir lazer yazıcıyla aydınger kâğıdına basıp Türkiye’de, bütün sosyalistlerin yayınlarını basan adeta tek yayın evi olan Zarakolu’nun Belge Yayınevi’ne yollardık. O da bunları basardı.

Bu gecelerde Dev-Genç döneminde sabahlara kadar bildiri basıp koltukların üzerinde uyuya kaldığımız günleri hatırlardık. Birbirimize geçmişin güzel günlerini yeniden yaşadığımızı itiraf etmiştik. Kendisi daha sonra, benzer duyguları, yine kendisinin gayretiyle çıkan Yeni Zamanlar’ı çıkarırken de yaşamış. Bunu şöyle anlatıyor Yeni Zamanlar’ın birinci sayısının Çıkarken yazısında: 537

Demir Küçükaydın

“Yazıları dizmeye ve sayfaları yapmaya başlayınca heyecanımız daha da arttı. Bilgisayarda sayfaları yapmaya başladığımız ilk gün, saatlerin nasıl geçtiğini pek anlamadık, bir baktık sabahın 5’i olmuş.

Ertesi gün bir araya geldiğimizde birbirimize bir önceki gün, eski günleri hatırlamış ve duygulanmış olduğumuzu itiraf ettik. (...)

Hazırladığımız taslak sayfaları, Mehmet’in yeniden yaptığı kapağı ve logoyu diğer arkadaşlarla birlikte tartışır ve değerlendirirken, herkeste yeni bir güven duygusunun işaretlerini görmek, başka bir sevindirici durumdu. Sadece bu mu; farklı yerlerden gelmiş olmakla birlikte bugün bir şeyleri paylaşıyor, birlikte hareket ediyor, birlikte üretiyor olmanın verdiği hazzı herkesin yüzünde okumak mümkündü. Hepimiz daha bir ışıltılı gözlerle bakıyorduk sayfalara ve birbirimize.” *** Göçmenlerin sorunlarına yönelme Ali Dayı’daki değişimin bir yanıydı, ama aynı zamanda sosyalizmin sorunları bağlamındaki genel görüşlerinde de bir radikalleşme ve derinleşme gözleniyordu. Bu özellikle iki alanda yoğunlaşmıştı.

Birisi, ulus teorisi alanındaydı. Türk sosyalist hareketindeki pek çok kişiden farklı olarak, uUluslar ve ulusçuluk konusunda, seksenli yılların başlarında Gellner, Hobsbawm, B. Anderson gibi modern ulus teorisini şekillendirenlerin teorisini benimsemiş, benim Enternasyonalizmin Sonu yazısında ifade ettiğim görüşlerin benzerlerine ulaşmıştı.

Bu en açık kitabının adında bile görülebilir. “Kimliksiz Cemaatler” adı, ulusçuluk ve ulus araştırmaları alanında devrim yapmış temel kitaplardan biri olan, Benedict Anderson’un “Hayali Cemaatler” kitabına bir gönderme; ondan bir esinlenmedir aynı zamanda. Bu yaklaşımı Avrupa’daki göçmenlerin sorunları ve hareketin politik hedeflerini belirlemede kullanmaya çalışıyordu. Kitabın içindeki birçok alt bölüm başlığı da ulusal ulan ile politik olanın bağının koparılması anlayışına bir yakınlık içerir. Örneğin “Dansa değil, vatansızlığa davet” veya “Milli Kimlikler lütfen” gibi alt bölüm başlıkları, ulusçuluğun ulus anlayışından, yani aynı zamanda Marksizm’e de bulaşmış ama Marksizm’e yabancı bu ulus anlayışından kopuşun sinyallerini verir.

Ancak radikalleşmesi sadece ulusçulukla kopuşmayla sınırlı da değildir. Aynı zamanda giderek, aydınlanmanın Marksizm içindeki kalıntılarıyla, ilerleme anlayışıyla da bir kopuş sürecine girmiştir.

538

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Yeni Zamanlar’ın mayıs-Haziran 2000 tarihli son ve altıncı sayısında çıkan yazısında bu yönelişin izleri çok açıktır. Örneğin şöyle yazar: “Geçmişte sol saflarda Kemalizm üzerine bolca tartışma yapılmıştır. Bazı yönleriyle hala devam eden bu tartışmalar genellikle Kürt meselesi, seçkincilik, Bonapartizm, cuntacılık gibi konular etrafında dönmüştür. Kemalizm’i, bir modernleşme (Batılılaşma) projesi olarak karşısına alıp eleştiren solcu kişi ve örgüt sayısı yok denecek kadar azdır. Bunlar da genellikle alaya alınmıştır.

Bunun bir tek açıklaması olabilir: bizim solun modernizmle ilgili bir derdi, bir sorunu yoktur, aksine bizim sol onu olumlu bulmakta­ dır. Daha da ileri gidilebilir: Bizim sol basbayağı modernisttir.

“Emperyalist Avrupa’ya hayır” diyenler de, ‘Emeğin Avrupası’nı’ iste­ yen­ler de, ‘Avrupa, sadece (...) değildir, eşitliklerin ve özgürlüklerin ve demokratik yönelimlerin de mekanıdır’ diyenler de Batı’cıdır.” (s. 43) Yazının devamında akılcılığın sorgulanması, dine terkedilmiş yüreğin tekrar sosyalizmce kazanılmasını sorun edinir.

Bütün bunlar Ali Dayı’nın, ÖDP’de toplanan ve şimdi bir zamanlar Tanercilerin yaptığını, tıpkısı tıpkısına daha kötü koşullarda tekrarlayan ÖDP’nin klişe ve moda sloganları tekrarlamalarından çok farklı bir yöneliş içinde olduğunun ifadeleriydi. Parlak, güzel ve moda sözlere itibar edilmiyor, burjuva uygarlığının temelleri bir problem edilmeye, sosyalist düşüncenin bunlardan arındırılması problem edilmeye çalışılıyordu.

Ancak bu yaklaşımlar, görüşler ortalığı kaplamış genel eğilimlere pek uygun değildi elbette. Belki bu nedenle, belli bir kenara itilmişlik duygusu içindeydi sanırsam: Hiç bir zaman bir şey söylemese de, bir kenara atılmışlık, bir kırgınlık içinde olduğu duygusu veriyordu. Çünkü bu görüşler ve yaklaşımların piyasadaki basit klişe sloganları tekrarlayan ve bir zamanların göçmenciliğine son derece benzeyen ÖDP’ye egemen çizgiyle pek uyuşmadığını görmemek için kör olmak gerekir.

Ali Dayı’yı aramızdan alan kanserin birçok biyolojik, kimyasal nedenleri vardır elbette ama bizlerin yaşamları ve bunların bizlerin manevi yaşantısında yaptıkları etkilerin de bir payı olduğu görmezden gelinemez.

Moralin insanların sağlıkları üzerinde büyük etkisi olduğu; moral bozukluklarının vücudun savunma sistemini nasıl etkilediği muhtemelen ilerde tıptaki gelişmelere bağlı olarak keşfedilecektir. Ali Dayı’nın aramızdan böyle erken ayrılmasında, yaşadıklarının manevi etkilerinin hiç mi payı yoktur acaba?

539

Demir Küçükaydın

*** Ali Dayı’nın son girişimi Yeni Zamanlar dergisi olmuştu. Onda, Sosya­liz­ min Sorunları dergisinde yarım kalanı sürdürmek istemişti. Ama gitmedi.

Toplam 300 tane bile satılıp okunmadığından söz etmişti son konuşmalarımızdan birinde. İnsanlar okumuyor, yazmıyor artık diyordu ve maddi olarak dergiyi çıkarmak olanaksız hale gelmişti.

Yeni Zamanlar’ın son sayısına yazdığı yazının son satırlarında şunları söylüyordu: “Buradaki fikirler ve öneriler, Tanrıya inanmayı, dine ya da modern öncesi toplumsal siyasal oluşumlara dönmeyi falan değil, kendi temiz ellerimizle dinlerin kirli tekeline terk ettiğimiz, onlara kapalı av alanı olarak altın tepside ikram ettiğimiz alanlar ve konular üzerine, devamla “yüreksiz dünya”yı (deyimin Marks’a ait olduğunu söyleyelim ki Marksistler bana sert bir şekilde saldırmlasınlar; yoksa beni “dinden çıkmış” mı sayacaklar) ve yüreksiz insanı yüreğe, kalbe, duyguya, vicdana kavuşturmak, cüzdana esaretten kurtarmak, başka bir deyişle modernizmi, sonuçta kendimizi sorgulamak için düşünmeye başlamayı gerektirir.

Kolay gelsin” (S. 49) Ali Dayı’nın üzerinde yoğunlaşmaya ömrünün izin vermediği bu görev, sanki onun bir vasiyeti gibi. Ortaya koyduğu zorlu görevin bilincinde bizlere muzipçe “Kolay gelsin” diyor, işiniz zor anlamında.

Bir soruyu doğru sormak çözümün yarısı demektir. Ali Dayı soruyu doğru sorarak, işin yarısını yapıyor ve geri kalanını geride kalanlara bırakıyordu.

11 Şubat 2002, Pazartesi

540

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Sunuş Yerine ya da Söyleyecek Sözü Olmamak 1994–95 yıllarında, her şey dibe vurmuşken, İbrahim Sevimli’nin girişimiyle, hala sosyalizm diye bir derdi olanların, sosyalizmin sorunlarını tartışacağı bir dergi çıkarmaya çalışmıştık. Dergiye genellikle Avrupa’da sürgünde yaşayan Türkiyeli sosyalistler yazıyordu. Derginin adı ve ilk sayısının ağırlıklı konusu Sosyalizmin Sorunları idi. İkinci sayının ağırlıklı konusu Milliyetçilik ve Irkçılıktı. Ama ağırlıklı konusu Din ve Politik İslam olan üçüncü sayı hiç bir zaman çıkarılamadı. Üçüncü sayının çıkamamasında elbette dünya çapında dibe vuruşla senkronize olan Türkiye’deki özel savaş rejiminin yerleşmesi ve şovenizmin Türkiye’deki yükselişi, yani dünya ve ülke çapındaki genel tarihsel gerilemenin etkileri belirleyicidir ve öznel çabaların bu muazzam dalgalar karşısında pek bir etkisi olamayacağının ilginç bir örneğindir. Ama çıkamaması aynı zamanda üçüncü sayıda ağırlıklı olarak seçilen konuda söyleyecek sözümüzün olmamasıyla da ilgiliydi. Üçüncü sayının konusu Din idi. Eğer yazılar gelseydi yayınlamak zor da olmazdı ama yazı gelmemişti. Biri burjuva aydınlanmasının dine bakışıyla, diğeri post modern bir bakışla damgalı pek önemli olmayan iki amatör yazı gelmişti. Bir de bir arkadaş Michael Löwy’nin Kurtuluş Teolojisi üzerine, Marksizm’in dine yaklaşımı üzerine güzel bir yazısını çevirmişti.

Hepsi o kadar. Üstüne üstlük, o dönem aynı zamanda Türkiye’de Politik İslam’ın yükseliş yıllarıydı. Sadece politik İslam’ın mı, politik Aleviliğin de. Eski sos541

Demir Küçükaydın

yalistler de Alevi olduklarını keşfetmeye başlamışlardı. Sadece Türkiye’de mi? Dünya’da, özellikle kapitalist metropollerde, uzak doğunun tanrısız dinlerinin giderek yaygınlaştığı; doğu Avrupa’da dinin yükseldiği, aynı şekilde İslam’ın genel yükselişinin de sürdüğü bir dönemdi.

Ve böyle bir dönemde, Türkiye sosyalistlerinin, en azından Avrupa’da ikamet edenlerinin, din hakkında söyleyecekleri, klasik yuvarlak laflar dışında bir sözü olmaması bir yana, böylesine aktüalitesi de olan bir konuda bir dergiyi doldurabilecek kadar bile yazı bile gelmiyordu.

Türkiye’dekiler farklı mıydı? Türkiye’de ise, teorik sorunları tartışma çabası bile görülmüyordu ve hala da görülmüyor. Türkiye’de, dünyadaki gelişmelere, teorik, metodolojik sorunlara kafa yoran tek bir ciddi teorik organ yok hala. Biraz teorik olmaya çalışan Birikim ise, Marksizm’le, Tarihsel Maddecilikle bağını çoktan koparmış durumda. Avrupa’da çıkan bu dergi, belki, Türkiye sosyalistlerinin teorik sorunlara son kafa yoruşları oldu.

Ve bu kafa yoruş bile din gibi bir soruna gelince kesin bir suskunluğa bürünmüştü.

Peki bugün farklı mı? İkiz kulelere yapılan eylemden beri genel olarak din ve özel olarak da politik İslam tekrar gündemin başında. Açın sol organlara bakın, bir tek derinliğine anlama çabası var mı? Yok!.. Şimdi sosyalizm, din, İslam, politik İslam konularında Tarihsel maddeciliğin kavramlarıyla o kavramlara dayanarak ve onları geliştirmeye çalışarak yazılmış bir tek yazı var mı? Yok!...

Peki, bu yokluğun nedeni ne ve neyin yansıması?

Bu yokluk, tam da biz sosyalistlerin bir alternatif sunmaktan ne kadar uzak olduğumuzun en kesin kanıtını sunuyor. Ortada zerrece entelektüel ve teorik dinamizm yok. Türkiye’nin sosyalistleri o hor ve aşağı gördükleri Kürt ulusal hareketi kadar olsun bir entelektüel dinamizm gösteremiyorlar.

O hor görüp anlamaya değer bulmadıkları politik İslam kadar bile ufukları geniş değil. Politik İslam, kapitalizme yönelik eleştirilerini, Mark­ sizm’in aydınlanmanın sınırlılıklarından kurtulma çabası olan Frankfurt Okulu’ndan aldı ve onu Hıristiyan batı uygarlığını eleştirmek ve mahkum etmek için kullandı. Suyunun suyu ve tahrif edilmiş de olsa bu onlara belli bir perspektif genişliği ve dinamizm verdi.

Ama Türkiye’nin sosyalistleri için Frankfurt Okulu, Frankfurt’ta bir okul olarak anlaşılmaya devam ediyor. Doğrusal ilerlemeci, son duruşmada ilerleme ve araçsal akıl hayranı aydınlanma anlayışı bütün sola damgasını vurmaya devam ediyor. Böyle bir dünyaya bakışla, Siyasal İslam veya dinin yükselişi ise, ancak bir manüplasyon, gizli servislerin desteği veya 542

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

devlet eliyle pompalanmış suni bir şey olarak algılanır ve böylece o, sözde açıklanmış, anlaşılmış olur. *** Türkiye’nin sosyalistleri arasında Kemalizm’in etkilerinden söz etmek çok prim yapar. Ama Kemalizm bile burada gerçek bir özeleştirinin önündeki engeldir. Kemalizm’e saldırının ardında aslında Kemalizm’in özüyle hesaplaşmadan bir kaçışı gizleme çabası vardır.

Türkiye sosyalist hareketindeki Kemalist etkiye saldıranlar nedense Stalinizm konusunda hiç ağızlarını açmazlar ve hatta genellikle de Stalinist’tirler. Kemalizm’e saldırı sadece Kürtler veya ulusal sorunla sınırlanır. TKP veya Türkiye sosyalist hareketinin ulusal sorundaki tavrı Kemalist etkiyle açıklanır. Burada açıkça tarih de tahrif edilir. Çünkü görmek istemedikleri şudur. O Kemalizm’in etkisi denen şey Stalinizm’in ta kendisidir. Bununla hesaplaşma ise, çok köklü bir hesaplaşmayı ve o güne kadarki politik ve ideolojik çizgilerle kesin bir kopuşmayı gerektirir.

Kemalizm’in etkisi denen şey tamı tamına Stalinizm’in ta kendisidir, çünkü bugün unutulmuş ve unutturulmuş bir gerçeği es geçer bu Kemalizm’in etkisi açıklaması. O zamanlar bir tek dünya partisi olduğu ve çeşitli ülkelerdeki partilerin bu dünya partisinin şubeleri olduğu.

Türkiye’nin dünyadaki yeri Çankırı’nın Türkiye’deki yerine benzer. Şimdi siz bir partinin Çankırı ilinin politikalarını eleştiriyorsanız, ama bu politikaları kabul eden, onaylayan, hatta dikte ettiren genel merkezin politikalarından söz etmiyorsanız, ortada belli bir politika veya anlayışın nedenleri ve kökleri üzerine giden ciddi bir hesaplaşma dağıl, bu hesaplaşmadan kaçış ve bu kaçısın gizlenmesi var demektir. Türkiye solunun yaptığı tam da budur. TKP’nin bütün politik tavırlarının sorumluluğunun Komüntern ve Sovyetler biriliğine ait olduğu gerçeğini görmezden gelir, unutmaya ve unutturmaya çalışır. Böylece Kemalizm’in etkisine yönelik eleştiriler, Stalinist geçmişle hesaplaşmadan kaçışın duman perdesi olur.

1980’lerde, henüz bu sol hala bir dinamizm gösterirken, 12 Eylülün ağırlığı yavaş yavaş kalkar, İşçi ve Kürt hareketi bir yükseliş yaşarken Türkiye solu, Stalinizm’in etkileriyle hesaplaşıyordu. Şimdi, her şey dibe vurduğu dönemde, sözüm ona Kemalizm’in etkileri onun yerini almış bulunuyor.

Bu bile gericilik ve dibe vuruş dönemlerinin, teorik ve entelektüel gelişmeyi de nasıl dumura uğrattığına iyi bir örnek oluşturur.

Böylece Siyasal İslamı, dini anlamak için kaçınılmaz koşul olan, Sta­ li­nizmle bir hesaplaşmadan kaçış, Kemalizm’e saldırı ardına gizlenir. İslam’ın yükselişini açıklayacak; tarihsel bakıştan ve kavramsal araçlar543

Demir Küçükaydın

dan mahrum eder kendini. Ekim devrimi sonrasında Sovyetlerin bürokratikleşmesi, bunun Ekim’in prestijiyle dünya işçi ve sosyalist hareketinde yaptığı muazzam yıkıntı, bunun ardında ise, geri bir ülkede sosyalist devrimin olması, bunun normal bir doğum olmadığı, ayakları önde geliş olduğu, Sosyalizmin stratejisini normal bir doğuma göre çizdiği. Ama normal doğumların da insanlık tarihinde hemen hemen hiç gerçekleşmediği, bir istisna olduğu; tarihin yumağının tersinden çözülüşünün ve bunun yol açtığı Gordiyos düğümlerinin bir istisna değil kural olduğu ve bunun ortaya çıkardığı teorik ve felsefi sorunlar. Yani çağımızı anlamanın ve onun içinde bir strateji ve politika geliştirmenin bütün temel sorunları kesin olarak sosyalistlerin ufku dışına düşer. Böylece entelektüel ve teorik bir canlılığın bütün teorik kaynakları kurutulur; politikasızlığa mahkum olunur.

Stalinizm’le köklü bir hesaplaşma yaşamadan, onun tarihsel anlamını anlamadan, ne yirminci yüzyıl ne de politik İslam anlaşılabilir. Böylece sosyalistler, Kemalizm’in etkileriyle mücadele adı altında, bu Kemalizm’in etkisi denen şeyin, Stalinizmin, Sovyetlerde iktidarı ele geçirmiş bir bürokratik kastın politikaları olduğunu görmekten kaçarlar, böylece de bugünü anlamayı kendileri için olanaksız hale getirirler.

Sadece bu mu? Kemalizm’in Stalinizm’le de özdeş, burjuva aydınlan­ ma­sından kaynaklanan, giderek pozitivist bir nitelik kazanmış metodolojik köklerine de yönelmezler. Marksizm’in gelişimi, bir bakıma Aydınlanma’nın etkilerinden arınmanın tarihidir. Ama Türkiye’nin Mark­ sist­leri, Kemalizm’e çatarken, onun metodolojik köklerine hiç dokunmazlar.

Aksine onlara sahip çıkarlar ve Kemalizm’i bir politika olarak, o köklerle çelişki içinde olduğu gibi bir noktadan eleştirirler. Bu olsa olsa en ileriye gittiği dönemde, bir pozitivizm eleştirisi olur ama aydınlanmanın bir eleştirisi ve aşılması yoktur ortada. Bu eleştiri her şeyden önce Marksist gelenek içinde Frankfurt Okulunca yapılmıştır. Frankfurt Okulu ise, Türkiye sosyalistlerinin ufkunun dışındadır.

Gerek politik (Stalinizm’le), gerek metodolojik (aydınlanma ile) bir hesaplaşmaya girmemiş, dolayısıyla, Kemalizm’le aynı politik ve metodolojik özellikleri paylaşan sosyalistler, politik İslam söz konusu olduğunda, elbette ne din ne de Politik İslam hakkında söyleyecek bir söz bulamazlar.

Gerek 95’lerde Sosyalizmin Sorunları dergisini çıkarırken, gerekse bugün, İkiz kulelere saldırının bütün dünyada bir kırılma noktası oluşturduğunda adeta herkes fikir birliği içindeyken ve Politik İslam bu eylemin aktörü olarak ortaya çıkmışken, sosyalistlerin söyleyecek sözü olmaması, toplumsal hareketin gerilemesi kadar bu metodolojik ve teorik sınırlılıklarla da bağlantılıdır.

544

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

*** O zamanlar, yani 95’lerde, Din, politik İslam konularında epey geniş bir literatürü taramış ve o çıkamayan derginin üçüncü sayısı için bir yazının taslaklarını hazırlamaya başlamıştık. Sonra dergi çıkmayınca konu ilgi alanımızın merkezinden uzaklaşmıştı. Bundan sonraki dönemde daha genel teorik ve metodolojik sorunlara yönelmiştik. Bunların bir sonucu, dökümü, “Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak” başlıklı denemede görülebilir. Dana sonra da özellikle Kürt hareketindeki gelişmelere bağlı olarak, Kürt hareketinin gelişmelerinin anlaşılması ve buna bağlı olarak Türkiye’de politik hareket, dolayısıyla daha politik konular, dikkatimizin merkezine geçti.

Son ikiz kuleler eylemin kadar, din ve politik İslam, her zaman ilgi gösterdiğimiz bir konu olmakla birlikte, ilgi alanımızın daha kenar bir yerinde bulunuyordu. Son eylemden sonra, tekrar eski çalışmadan kafamızda kalan tortulara dayanarak olayları anlamaya çalıştık. Bu bakımdan İkiz Kulelere saldırıdan sonra yazdığımız çeşitli yazılar, Sosyalizmin sorunları dergisinin o çıkamayan sayısı için yapılan çalışmanın, gecikmiş, dağınık ve parça parça yazıya geçirilmesi, bir yeniden hatırlama, o çalışmadan kalan tortunun yeniden üste çıkması olarak görülebilir.

Yazdıklarımızın üç teorik metodolojik kaynağı vardır, bu kaynaklar anlaşılmadan, sadece bu konuda değil, hiç bir konuda yazdıklarımız anlaşılamaz.

Birincisi, Klasik Marksizm’dir. Stalinizm’in tahrifatlarından arınmış ve kısmen de gelişmiş haliyle klasik Marksizm, devrimci Marksizm. Özellikle Troçki ve Mandel gibi teorisyenlerin adına bağlı olarak korunmuş ve politika, ekonomi politik gibi alanlarda da gelişmiş Marksizm. Bu Marksizm hem kendi kaderini hem de yirminci yüzyılın tarihini anlamayı sağlar.

Bu tarihin anlaşılması ise, Ekim Devrimi sonrasındaki karşı devrim, yani Bürokratik bir kastın iktidara gelmesi olayı anlaşılmadan anlaşılamaz. Bu da geri bir ülkede sosyalist devrim ve bu devrimin tecridi olmadan anlaşılamaz. Klasik Marksizm bunun koşulunu yaratır. Böylece politik İslam’dan milliyetçiliğe kadar yirminci yüzyıla ve günümüze ilişkin bütün fenomenlerin var oluşunu açıklama olanağı doğar. İkinci kaynak, Batı Marksizm’i de denebilecek, Frankfurt Okulu’nun aydınlanma eleştirisidir. Tarihin ilerleme olarak görünüşünün eleştirisi de denebilir buna. Bu bakışta devrimler tarihin lokomotifleri değil, imdat frenleridir. Bu genel yaklaşım olmadan ne yirminci yüzyıl ne de insanlık tarihi anlaşılamaz.

545

Demir Küçükaydın

Üçüncü Kaynak Dr. Hikmet Kıvılcımlı’dır. Kıvılcımlı yirminci yüzyılda olanın istisnai olmadığını aslında bütün insanlığın tarihinin böyle gittiğini gösterir. Frankfurt Okulunun felsefi çabasının sosyolojik ve tarihsel temellerini gösterir.

Bu birbirinden bağımsız olarak Marksizm’i geliştirmiş bu üç geleneğin asgari bir kavranışı olmadan, yazdıklarımızın anlaşılması olanaksızdır. Ve bu üç gelenek, birbirinden bağımsızca ortak metodolojik köklere sahiptir, birbirinden bağımsızca benzer sonuçlara ulaşmıştır ve organik bir bütün oluştururlar. Şimdi Türkiye’nin sosyalistlerine bakalım. Stalinistler için zaten bu üç gelenek de, birer sapkınlıktan başka bir şey değildir. Onları bir yana koyalım. Troçkist’i için, Frankfurt Okulu ve Kıvılcımlı bilinmez. Dolayısıyla genellikle Eurosentrik ve oldukça ilerlemeci kalır. Frankfurt okulu ise, kimi aydınların tekelindedir ve aslında onlar da aynı Avrupa merkezci bakış açısıyla damgalıdırlar. Düşünsel yönde yoğunlaşıp, düşünceleri belirleyen tarihsel koşulları hiç hesaba katmama, bozulmaları, düşüncedeki bozulmalarla açıklama, dolayısıyla derin bir idealist eğilim gösterirler ve canlı politikaya çok uzak akademisyen bir eğilim olarak vardırlar.

Dolayısıyla, bunlardan ses çıkmaz ve yankı olmaz. Ya diğer toplumsal muhalif gruplara gelince. Örneğin Aleviler. Türkiye’de Sünni İslam’ın ezdiği bir kesimin hareketi olarak haklıdırlar. Ama bu ezici İslam’ın aynı zamanda bir ezilen hareketi olduğu Alevi muhalefet için kabul edilemez ve anlaşılamaz. Zaten, Alevi muhalefetinin, Kemalizm ve Stalinizmle ortak ilerleme hayranı, yaklaşımları da böyle karmaşık süreçleri anlamaya olanak vermez. Tek yapacakları susmaktır. Bu dünya çapındaki hareketi anlamak ve onun karşısına dünya çapında çıkmak gibi bir sorunları da yoktur.

Kürt hareketinin durumu daha mı farklı? 11 Eylül aynı zamanda ulusal hareketin sınırlarını da gösterir. Kürt hareketi bunların içinde en ileriye giden harekettir. Ama bu en ileri gittiği noktada, bir Orta Doğu Federasyonu gibi, bölgesel bir projenin ötesine gidemez. Bu proje ise, insanlık için bir program ve proje oluşturmaz. Onun bir kısmını bir tarafa aktarmaktan başka bir şey değildir son duruşmada. Dünya çapında alternatif bir proje oluşturma, onunla bu anlamda bir rekabete girme gibi bir problem koyuşu yoktur, olamaz da. Ulusal hareketin doğası bunun önünde bir engeldir her şeyden önce. Kürt hareketinin olaya yaklaşımı, hep bu olayın Kürdistan’daki ve bölgedeki sonuçları bağlamında oldu.

Böylece, iyi kötü bir dinamizm gösteren ve belli bir kitle radikalleşmesi ve politizasyonunu yansıtan iki hareket için bile, olay anlaşılmaz ve 546

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

açıklanamaz olunca, varın sosyalistlerin ve dünya tarihsel bir çöküş ve demoralizasyon yaşayan işçi ve sosyalist hareketin durumunu tasavvur edin.

O zaman, olayın bir provakasyon olduğu, bir komplo olduğu gibi teori ve anlayışlar ortalığı kaplamakta. Yok üç tane Yahudi ölmüş, yok bir gün önce muazzam paralar alınmış, yok Mossad yaptırmış, yok ABD yaptırmış.

Yığınla teori ortalığı kaplıyor.

Bu teorilerin bir tek işlevi vardır aslında. Politik İslam denen şeyin varlığını açıklamadaki acizliği gizlemek, onu anlama ve açıklama gereğinden kurtulmak. Bu nedenle, 11 Eylül’den beri yazılanlara bakın, kimse sosyolojik ve tarihsel bir analiz yapma çabasında değildir.

547

Demir Küçükaydın

548

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Sanal Uzayda Özel Savaş Eskiden Internet yoktu. Daha doğrusu vardı da, sadece Üniversiteler, büyük şirketler ve hükümet kurumları bağlıydı. Ancak bilgisayar uzmanlarının içinden çıkabileceği bir karmaşıklığa sahipti. CERN’de HTML dili geliştirilip de buna bir grafik kullanıcı yüzeyi sağlayan program olmasaydı, kullanım bu kadar basitleşmeseydi, İnternet şimdi bile milyonlarca insanın adını bile duymadığı bir konu olacaktı. İşte bu yıllarda, bilgisayarı bir haberleşme aracı olarak kullananlar o zaman terminal programları ve rutin işlerin otomatikleştirilmesi aracılığıyla birçok haberleşme ve değiş tokuş sistemi kurmuşlardı. Bunların en bilinenleri FidoNet, Almanya’da solcuların ağı olan (Zerberus denen programı kullandığı için Zerberus Net de denen) COMLINK veya (Bu ikisi de köpek ismidir bir rastlantı eseri), Atari meraklılarının Maus Net gibi ağları vardı. Ama bu netler de bazı “Gateway” denen geçiş noktalarıyla birbirine bağlanıyor ve böylece hepsiyle haberleşme olanağınız olabiliyordu. Ayrıca bu netler, kendi tartışma forumları ve başka olanaklarının yanı sıra, Internetteki tartışma forumlarını da izleyebiliyorlardı ve bağlı olanlara o zamanlar henüz Yupiler tarafından keşfedilmemiş ve bir statü sembolü olmamış e-mail adresleri de veriyorlardı. Bu kadar hızlı değil ama 24 saat içinde dünyanın her hangi bir yerinde bir nete bağlı bir tanıdığınıza yazdıklarınız ulaşabiliyordu. Ayrıca dünyadaki ilerici ve solcuların kurdukları ağlar da (Green Net, APC vb., birbiriyle bağlanmıştı. Hatta Türkiye’de de ilerici dernek ve Kişilerin bağlandığı İnfo İstanbul diye Hamburg COMLINK üzerinden bağlanan bir ağ kurulmuştu).

549

Demir Küçükaydın

O zamanlar Türkiye’de sadece bir kaç üniversitede bilgisayarlar internete bağlıydı ve bunlar MİT’in sıkı kontrolü altındaydı. Kimse özgürce bir şey yazma olanağına sahip değildi. İşte 90’ların başında ben ilk Yoriko marka 14.400 hızlı modemi almış ve FidoNet’de “Pusteblume” isimli mailboxa bağlı olarak “point” olmuştum. Kısa bir süre sonra da COMLINK’e de “Point” olmuş ve “X-Point” adlı programla bütün bu netleri izler olmuştum. Fido Net’in en büyük özelliği bütün “Node” ve “Point”lerin listesinin her hafta yenilenmesi ve kendi üyelerine bu listelerin açık olmasıydı.

Türkçe yazışabileceğim kimse olmadığından, bu listelerde Türkçe isimler aramaya başladım. Tesadüfen Münih’ten Ünal Mutlu diye bir Türk ismine rastladım. Hem bir “Sysop” (Sistem Operatörü) idi ve “Node” idi.

Kendisine bir e-mail yazdım ve kendimi tanıttım. Ara sıra teknik sorunlarda yazışmaya başladık. Daha sonra listede bir kaç tane Türkiyeli Fidonet Mailboxu veya BBS’si olduğunu da gördüm. Bir süre sonra, bu Türk Fidonet üyeleri, kendi aralarında yine Fidonet usullerine göre çalışan Hitnet adlı bir ağ kurmuşlar. Ve Münih’te benim de yazıştığım Ünal Mutlu ile de kontağa geçmişler. Ünal Mutlu da beni Hitnete beni kendi “point”i olarak bağladı.

Ben nihayet izleyebileceğim Türkçe tartışma forumları var diye seviniyordum. Bir süre forumları izledim. Genellikle incir çekirdeğini doldurmaz konularda “geyik” yapıyorlardı.

Bir gün politika forumuna İnsan hakları derneğinin bir bildirisini ve kendi yazdığım “Kürt Ulusal hareketi ve PKK” adlı yazılarımı yolladım.

(1994 başları).

Bunun üzerine bir kaç gün sonra Hürriyet gazetesinde Mustafa Kutay imzalı manşetten bir haber veriliyor: “PKK Propagandası Bilgisayara da bulaştı PKK ve taraftarları sonunda bilgisayar iletişimini de keşfetti.

Türkiye’nin en büyük iletişim ağlarından biri olan HitNet’e Allmanya üzerinden PKK yanlısı Mesajlar bırakılmaya başlandı. Böylece, PKK sesini duyurabilecek yeni ve hızlı bir iletişim platformunu daha kullanmaya başladı. HitNet’in yurt dışındaki tek üyesi olan Alman RCI BBS tarafından, HitNet’in politika alanlarına gönderilen mesajlarda, Güneydoğuda devlet güçlerinin Kürt kökenlilere karşı saldırılarda bulunduğu öne sürülüyor. Yine HitNet’e gönderilen duyurularda Güneydoğu bölgesinden ‘Kürdistan’ olarak söz ediliyor. PKK taraftarı bildiri ve mesajları HitNet’e gönderen Alman RCI BBS’in sahibi Ünal Mutlu, ‘bu mesajlar aslında HitNet için değil, uluslararası 550

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

haberleşme ağları için hazırlanmış. Ancak Hitnet’e de gönderiliyor.

Benim müdahale etmem söz konusu olamaz’ demekle yetiniyor...”

Bu dönemde Türkiye’de Kürtlerin bütün haberleşme olanakları tıkanıyor ve bütün basın devletin sesine dönüştürülüyordu. Bu bakımdan en küçük bir kaçak ve sızıntı olmamasının büyük bir önemi vardı. Bu nedenle yolladığım İnsan Hakları Derneği bildirisi, bir PKK bildirisi gibi tanıtılıyor ve HitNet içindeki görevliler aracılığıyla HitNet’in çoğu politik bakımdan ilgisiz üyeleri terörize ediliyordu.

Mesajları kendi adımla yollamama rağmen benden değil de Ünal Mut­ lu’dan bahsedilmesi, onun Node olması ve onun sıkıştırılmak istenmesi nede­niyle idi.

BBS’ler geleneğinde Sysoplar gelen mailler üzerinde bir sansür uygulamazlardı. Ünal da buna dayanarak bana sansür uygulamayı reddediyordu.

Ondan bahsedilmesi ona baskı yapılması anlamına geliyordu.

Avrupa demokrasinin bir taraftarı olan ve daha ziyade sosyal demokrat görüşlere sahip ve fikir özgürlüğüne inanan ve sansüre karşı bu kişiye karşı HitNet içinde benim yolladıklarımı sansür etmesi yönünde baskı yapılmaya başlandı. Ne var ki, BBS geleneklerini önemseyen ve aslında pek politik de olamayan üyelerden bunu kabullenemeyenler vardı.

Bu baskılara karşı da Ünal, baskı isteyenleri, hadi internetten bir yazı gönderin, Türkiye’de bir baskı rejimi vardır. Kimse internette yazı yollayamaz. Biriniz yollayın diye karşı bir saldırıya geçmişti Tabii Türkiye’de demokrasi olduğunu söyleyenler bir tek yazı yollayamıyorlardı internet aracılığıyla. Böylece İnternet’in MİT kontrolünde olduğu ortaya çıkıyordu. Tek kontrol dışı alan HitNet idi. Burada da Avrupa’dan yazan benim Nodem olan, dolayısıyla benim yazdıkların onun mailboksu üzerinden giden Ünal Mutlu üzerinde benim yazdıklarımı sansür etmesi yönünde baskı yapılıyordu. O da bu baskılar karşısında giderek daha radikalleşiyordu. Ünal Mutlu bunlara uzunca bir süre direndi. Sanırım bir süre sonra MİT görevlileri kendisini ziyaret ederek tehdit ettiler. Çünkü benimle yaptığı bir telefon görüşmesinde, aynen devam edeceğini söylüyordu. Bir kaç gün sonra ise, belli ki utanarak ve korkudan yazılmış bir mailde bir daha hiç bir şekilde kendisini aramamamı ve Mailbox’unu kapattığını yazıyordu. Özel savaş rejimi sadece gazetecileri öldürmedi, gazeteleri bombalamadı, bu küçük olanağa bile tahammül edemedi ve bu küçük çatlak bile kapatıldı. *** 551

Demir Küçükaydın

Bunlardan niye söz edildi? Şimdi İnternet artık kontrol edilemez bir yaygınlığa ulaştı. Ancak bu henüz toplumsal muhalefet tarafından etkili bir biçimde kullanılabilmiş değil.

Atatürk, sanırım bir yerde, “Kurtuluş savaşı” denen Türk-Yunan savaşını telgraf masası başında kazandığını söyler.

Bu kadar olmasa da, İnternet yine de toplumsal muhalefetin kendini du­yurması ve toparlanması için bir fonksiyon görebilir efektif kullanıldığı takdirde.

Türkiye’de İnternet’in tarih öncesine ilişkin bu olayları, HADEP’li belediye başkanlarının serbest bırakılması için bir site kurulması önerisi aklıma getirdi. Özel savaş, küçük bir HitNet’e bile tahammül edememiş ve oradaki özgür haberleşme olanağını daha tohum halindeyken boğmuş ve tüm ışık sızacak çatlakları tıkamıştı. Bu sistemin ışık sızacak ilk çatlakları da yine İnternet aracılığıyla niye sağlanamasın?

552

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

“Tersinden Kemalizm” Kitabıyla İlgili Olarak Express’te Yayınlanan Söyleşi Beşikçi ismi Türkiye’de resmi ideolojiye karşı anılan bir isim, neden Beşikçi Eleştirisi? Üstelik de kitabın adı Tersinden Kemalizm? Öncelikle şunu belirteyim. Kitabın içinde de bir çok kereler belirtildiği gibi, bu kitap Beşikçi’nin kişiliğini ve ahlaki niteliklerini eleştirmiyor.

Aksine bu bakımdan Beşikçi’ye saygıda kusur etmez. Hatta, eleştiri konusu olarak Beşikçi’nin ele alınması, bizzat bu saygının ifadesidir. Beşikçi’nin duruşu, fikri fikir olarak, kişilik ve ahlakla bağlantılardan bağımsız ve soyutlanmış olarak ele almayı olanaklı kılmaktadır. Diğer bir deyişe kitapta eleştirilen fikirleri eleştirmek için Beşikçi’nin, bu fikirlerin somut bir taşıyıcısı olarak ele alınması, aynı zamanda ona en büyük övgüdür.

Ama her türlü tartışmanın kişilik düzeyinde yapıldığı Türkiye’nin bu küçük burjuva dünyasında bunun anlaşıldığından ve anlaşılacağından kuşkuluyum.

Bizim yaptığımız aslında belli bir fikri eleştirmektir. Ama bu fikirleri Beşikçi de savunduğu için, Beşikçi’nin eleştirisi olmaktadır.

Ama “aynı fikirleri savunan başka yüzlerce örnek var, niye onlardan biri değil de Beşikçi?” dendiğinde, o fikirlerin somut ifadesi olarak Beşikçi’yi seçmemizin elbette politik, ve pedagojik bir anlamı var.

Podagojik anlamı şudur. Sizin sorunuzda da ifade edildiği gibi, Beşikçi “Resmi İdeoloji”ye karşı olarak bilinmektedir. Hatta bu yüzden ömrünü 553

Demir Küçükaydın

hapislerde geçirmiştir. Bu karşı oluş, adeta kanıtlanmasına bile gerek olmayan bir gerçeklik, bir aksiyom gibi görünmektedir Beşikçi’de. Üstüne üstlük Beşikçi de Resmi İdeoloji’ye karşı olduğunu söylemektedir. Neredeyse bütün eserleri Resmi ideolojiyi çürütme amacıyla yazılmıştır.

Ama bilim demek, kuşku demektir. Her şeyden ve sonuçlarından korkmadan kuşku. Kuşku duyulduğu an, en apaçık gerçekler bile tartışma konusu olur. Ve de bilim tarihi bize şunu göstermektedir: öz ve görünüm aynı değildir. Hatta öz, çoğu kez kendi zıddı biçiminde görünür. En tipik örnek.

Güneş doğudan doğar batıdan batar. Biz yerimizde dururuz ve o gün boyunca bütün göğü kat edip öbür taraftan batar. Apaçık, bir gerçekliktir. Ama özüne inince, durumun tam tersine olduğunu görürüz. Güneşin “sabit” olması ve Dünyanın kendi etrafında dönmesi nedeniyle, öyle görünmektedir.

Beşikçi’de de durum aynıdır. Beşikçi resmi ideolojiye karşı gibi görünmesine rağmen, resmi ideolojinin bir savunucusudur. Onun bütün varsayımlarını, metodolojisini benimsemekte, sadece onun somut bir görünümüne karşı çıkmaktadır. Kitap bunu bir çok farklı soyutlama düzeyinde kanıtlamaktadır. Böylece okuyucuya, bakın her şeye kuşkuyla yaklaşın, öz ve görünüm aynı değildir. İşte Beşikçi gibi, ömrünü resmi ideolojiye karşı mücadele ile geçirmiş ve işin ilginci kendisi ve resmi ideoloji tarafından da resmi ideolojiye karşı görülen bu görüşler, aslında resmi ideolojinin bütün varsayımlarını paylaşmakta ve savunmaktadır demek ve bunu çarpıcı bir şekilde gösterebilmek için ideal bir örnektir. Öte yandan yine pedagojik olarak, metodolojik sorunlar ile politik tavırlar arasındaki ilişkiyi göstermek için de ideal bir örnektir. Yani Beşikçi’nin bugünkü politik duruşunun, aslında onun resmi ideolojinin, yöntem ve varsayımlarını savunmasıyla bağlantısını göstermek için de ideal bir örnektir.

Beşikçi’nin seçilmesinin politik nedenine gelince. Bilindiği gibi, Beşikçi bugün somut olarak Öcalan’da ifadesini bulan çizgiye karşıdır. Örneğin kendisini Serbesti’nin sayfalarında ifadeyi uygun görmektedir. Bu Beşikçi’nin kişisel prestiji nedeniyle, bir çok kişiyi etkilemektedir. Sanılmaktadır ki, Beşikçi Kemalizm’e karşı olduğu için, Öcalan da Kemalizm’le uzlaştığı için politik olarak Beşikçi bugün bulunduğu yerdedir.

Gerçekten de, ilk bakışta, her şey bu yargıları doğrular gibidir. Bir yanda hiç taviz vermemiş, hep resmi ideolojiye karşı olmuş, ömrünü hapislerde geçirmiş bir Beşikçi; diğer yanda, devletin elinde esir, devletin gözü önünde avukatlarıyla mesajlar yollayan, bu mesajlarda yirmi birinci yüzyıla ait bir Kemalizm gerektiğinden söz eden bir Öcalan var. Tıpkı güneşin doğudan doğup batıdan batması gibi apaçık bir gerçeklik karşısındayız. Kanıta bile gerek yok gibi görünüyor.

554

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ama biz kitapta, Beşikçi’nin bütün anti-Kemalist görünümüne rağmen, tam da Kemalizm ile aynı metodolojiyi, varsayımları, ulus ve din anlayışını paylaştığı için; ve de Öcalan’ın bütün Kemalist görünümüne rağmen, Kemalizm’in dayandığı gerici ve anti demokratik ulusçuluk anlayışına karşı, devrimci ve demokratik dönemin ulusçuluğuna bir dönüş yaptığı için (ve bu kaynağa dönüş son derece zor koşullarda el yordamıyla bir dönüştür) bugün karşı konumlarda bulunduklarını gösteriyoruz. Böylece bu kitap Kemalizm’in ve Beşikçi’nin dayandığı gerici milliyetçiliğe karşı, devrimci ve demokratik milliyetçiliğe verilen politik bir destektir.

Beşikçi’nin seçilmiş olması, yüzeysel bir değerlendirmeyle elbet şöyle de yorumlanıyor. Bir tarihte, Orhan Pamuk, “Benim Adım Kırmızı” adlı roma­nının bir tanıtımı için Hamburg’a gelmişti. Pamuk, aşağı yukarı şöyle bir şey demişti. “Aslında ben minyatür sanatı üzerine bir kitap yazmak istiyordum, insanların ilgisini çekmek, okunurluğunu yükseltmek ve kolaylaştırmak için, içine cinayet, entrika ve gerilim koydum.”

Bu kitap da “hem genel olarak milliyetçiliğe, hem gerici milliyetçiliğe karşı; sosyal bilimlerde metot ve politika ilişkisini ele alan bir kitap yazılıyor. İnsanların ilgisini çekmek, okunurluğunu yükseltmek ve kolaylaştırmak için, içine biraz Beşikçi, biraz Alevilik, biraz Din koymak” olarak anlaşılıyor. Böyle bir durum söz konusu değil, eğer öyle olsaydı gerçekten de çok aptalca olacaktı. Kendini Marksist olarak görenler, başındaki Alevilik ve din sözcüklerini görünce zaten küçümsemeyle kitabı ellerine bile almıyorlar. Alevilik ya da Kürtlüğün sorunlarıyla bağlantılı görüp alanlar da içinde Aleviliğin veya Kürtlüğün sorunlarının değil, Marksizm’in tartışıldığını görünce okumayı bırakıyorlar. Yani bir okunurluk sağlama kaygısıyla örneğin Beşikçi’nin seçilmesi söz konusu olsaydı, bu seçim o amaca hizmet etmezdi. Özetle, kitap Beşikçi’nin eleştirisi değildir aslında. Klasik Marksist geleneğin eleştirisi ve geliştirimiyle ilgilidir. Marks, Engels, Lenin, Troçki, Kıvılcımlı, Benjamin, Adorno’ların eleştirisidir.

Kitabınızda din, ulus ve üst yapılar teorisi bağlamında Marksizm’e katkı yaptığınızı belirtiyorsunuz. Çok iddialı değil mi.

Bence sorunu iddialı olup olmama düzeyinde değil, somut olarak gerçekten öyle olup olmadığı düzeyinde tartışmak gerekir.

Elbette konunun kendisine girmeden, kategorik olarak baktığımızda şöyle bir durum vardır. Ne doğru dürüst dil bilen, ne doğru dürüst kültürel ve teorik arka planı olan biri çıkıyor, Marksist din, ulus ve üstyapılar teorisini, tabiri caiz ise, ayakları üzerine kaldırdığını söylüyor ve de utanmadan 555

Demir Küçükaydın

Marks’tan Troçki, Kıvılcımlı ve Adorno’ya kadar hepsini eleştirmeye kalkıyor. İnsan biraz haddini bilmeli. Bu ancak megalomanlık ya da şarlatanlıkla tanımlanabilir. Gerçekten de görünüş böyledir.

Ama biz somut olarak teorinin kendisine girdiğimizde şunu görürüz.

Marksist bir uluslar ve ulusçuluk teorisi, keza aynı şekilde bir üstyapılar teorisi olmadığı bütün aklı başında ve önde gelen Marksistlerce her zaman ifade edilmiştir.

Sadece bu da değil, örneğin son yıllarda, sadece üretici güçlerin gelişi­ minin önündeki engelleri kaldırma anlayışının bir program sorununu çözmeye yetmediği, bir paradigma değişikliliğine gerek olduğunu da yine bir çok ciddi Marksist çeşitli biçimlerde ifade etmektedir. Bu kimi zaman, bir ahlaki boyutun eksikliği biçiminde; kimi zaman, başka bir uygarlığın programlaştırılması gerektiği biçiminde ifade edilmiştir. Post modern paradigmalara, Focault’lara duyulan ilginin temelinde de bu eksikliğin sezilişi yatmaktadır. Hastanenin ya da hapishanenin örgütlenmesinde vardır yanlış bir şey, biz onu aynen aldığımızda ondan farklı bir şeye ulaşamayız denilmektedir. Yani daha amiyane tabiriyle araçların, yapıların tarafsız olmadığı. Bu yapıların başka bir toplum veya ona gidiş için kullanılamayacağı. Ve bunlar tarihsel anlamıyla son derece doğru ve haklı kaygılardır.

Ama dogmatik Marksistleri bir yana atarsak, ki bugün yeryüzünde kendin Marksist diyenlerin yüzde doksan dokuzu böyledir, resmi olmayan eleştirel ve devrimci Marksizm, kendi geleneği içinde, çok farklı kanallardan da benzer noktalara, hem de çok daha önce ulaşmıştı. Örneğin, Focault’nun, Frankfurt Okuluyla karşılaşınca, otuz yıl boşuna zaman kaybetmişim demesi boşuna değildir.

Yani ortada teorik bir bunalım vardır sosyolojide. (Sosyoloji derken, Mark­sizmi, Tarihsel Maddeciliği kast ediyorum.) Ve bütün ciddi Marksistler bunun bilincindedir. “Ulus teorisi yok” denmektedir. “Üstyapılar teorisi yok” denmektedir. “Ahlaki boyut eksik” denmektedir. “Bir uygarlık tasarımı gerekiyor” denmektedir. Burada saymakla bitmez.

Ama dikkat edilirse, hemen hemen hiç kimse, bir din teorisi olmadığından veya bunun problemli olduğundan söz etmemiştir. En azından ben bilmiyorum ve şimdiye kadar pek rastlamadım.

Bu eksikleri gidermede çok önemli yollar da kat edilmişti. Muazzam bir bilgi ve genelleme birikimi hazır duruyordu. Burada sırf Kıvılcımlı, Frankfurt Okulu ve son yıllarda Ulus ve Ulusçuluk teorisi alanındaki ilerlemeleri bile zikretmek yeter. Ve biz bu birikime dayanarak zaten önceden belli programatik sonuçlara ulaşmış bulunuyorduk.

556

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İşte Beşikçi Eleştirisi’ni yazarken, aslında çok basit, (ki şu an bile nasıl oldu da ben bunu on yıl önce görmedim diye kendime kızıyorum) bir şeyi fark ettim. İnanç diye bir sosyolojik kategori yoktu. Bu epistemolojik ya da hukuki bir kategoriydi. Yani burjuva ideolojisinin bir kategorisiydi.

Marksistler dini inanç bağlamında ele aldıkları an, burjuva ideolojisinin kategorileriyle düşünmeye başlamış, Marksizm’in içindeki aydınlanmacılığın kalıntıları, Marksizm’i kemirmeye başlamış oluyordu.

Aslında her şey bu kadar basit. Ama zaten hep böyledir. Soruna böyle bakınca, bir din teorisinin olmadığı; bir din teorisi olmadığı için bir din teorisinin olmadığının farkına varılamadığı; ulus ve üstyapılar teorisinin olmamasının aslında din teorisinin olmamasının görünümleri olduğu; dinin inanç (ki böyle bir sosyolojik kategori yoktur) değil, tümüyle üstyapı olduğu; modern toplumun dininin dine inanç demek olduğu veya politik olanı ulusal olanla tanımlamak olduğu veya bizzat bu politik ve özel (inanç) ayrımının kendisi olduğu ortaya çıkıyordu. Böylece programatik düzeyde de, ahlaki boyut, ayrı bir uygarlığı programlaştırmak gibi sorunların çözümü için anahtar bulunmuş oluyordu.

Sadece bunlar değil, Komünist Toplum, Proletarya Diktatörlüğü gibi kavramlar, Sürekli Devrim teorisi; Tek Ülkede Sosyalizm konusu, daha bir derinlik ve netlik kazanmaktadır. Örneğin, tek ülkede sosyalizm olur mu olmaz mı tartışması, hep üretici güçler düzeyinde tartışılmıştır, hâlbuki yeni paradigmayla bu soruna baktığınızda, yine aynı sonuca ulaşmaktasınız, yani olmaz sonucuna. Ama bu sefer eskisini de kapsayan daha geniş ve derin bir çerçevede. Politik olanla ulusal olanın bağını koparmadan, yani ulusları ve ulusal sınırları ortadan kaldırmadan, bir sosyalist uygarlık, bir sosyalist devrim olamayacağı için de, tek ülkede sosyalizm olmayacağı ortaya çıkmaktadır.

Bu yeni yaklaşımla klasik yaklaşımın ilişkisi, tıpkı Einstein ve Newton teorilerinin ilişkisi gibidir. Eskisi de doğrudur ama bu yeni açıklama eskisini de kapsayıp, diğer sorunları da bir vuruşta çözmektedir. Eskisi yeninin özel bir hali gibidir.

Tekrar sorunuza dönersek, elbette soyut olarak iddialıdır. Ama sorunu iddialılık düzeyinde koymak bizi aydınlatmaz. Gerçekten öyle mi, iddiasına yakışan bir açıklama sunuyor mu diye somut olarak tartışmak gerekir.

O zaman anlaşılabilir.

Ve sorunu iddialı olup olmama şeklinde koyuş bizi yanlış sonuçlara da sürükler. Ola ki her şey yanlıştır. Bundan çıkaracağımız sonuç, iddialı olmamak gerektiği olmamalıdır. İddialı olmaktan korkmamalı. Aksine, yüksek standartlar, devasa görevler koymalıdır önüne ezilen sınıflar, ancak 557

Demir Küçükaydın

bu görevlerin ağırlığı ve zorlamasıyla bir yol kat edilebilir. Bugün esas sorun iddiasızlıkta kanımca. Eğer ortada yeterince iddialılık olsaydı, daha iddiasız işlerin önemini vurgulamak gerekebilirdi. Şimdi iddiasız işlerin önemini vurgulamanın ve öyle davranmanın gerçek sorunlardan kaçışı gizlemenin örtüsü olduğu bir dönemde yaşıyoruz.

Yani diyeceğim o ki, varsayalım ki, çok iddialı ve megalomanca bir şeyl­er söyledim. Buna bakarak, iddialı olmamak gerektiği gibi bir sonuç çıkar­mayın. Bugün genel ve temel sorunların müthiş önem kazandığı bir çağdayız. İddialı olun. Boğulacaksanız büyük denizde boğulun. Keşke ben biraz daha iddialı olsaydım. O zaman belki bu sonuçlara on yıl önce ulaşabilirdim. Şimdi o sonuçları destekleyen ele alıp gözden geçiren bir kaç kitap daha yazmış olabilirdim. Milliyetçiliğe karış, burjuvaziye karşı mücadelede şimdi daha fazla cephanemiz olabilirdi. Şimdi epey geç kaldık.

Ulusçuluğu kapitalizmin dini, sosyalistleri de dini bütün milliyetçiler olarak niteliyorsunuz. Bu ithamdan Lenin, Rosa Luxemburg, Troçki gibi büyük devrimci Marksistler de nasibini alıyor kitapta. Bir sosyalist olarak sosyalistlerden tepki alıyor musunuz?

Maalesef böyle bir tepki yok. Kendine sosyalistim, Marksist’im diyenler tepki gösterme refleks ve yeteneklerini yitirmişlerdir. Bir tür zombi gibidirler. Düşünün, bu kitapta Marksist teorinin en temel problemlerine değindik ve bütün klasik Marksistleri, elbette inkar olarak değil, diyalektik inkar olarak, sert biçimde eleştirdik. Bir Allah’ın kulu çıkıp da, hiç olmazsa şöyle inanmış bir mümin gibi veya dogmatikçe olsun, “Marks’a laf söyleyecek adam daha anasından doğmadı” gibilerden olsun, savunmadı bile. Buna da şaşmamak gerekiyor. Kitapta bunun da açıklaması yapılıyor zaten.

Bazen kasıtlı olarak, bu “Marksist”lere karşı, kavga çıkarmak isteyen serseriler gibi davranıyorum. Kasıtlı olarak ağır sözler sarf ediyorum, bakalım tepki gösterme yetenekleri hala var mı diye? Maalesef yok. Ruhça köleleşmiş durumdalar. Burada kölelik tam oturuyor.

Marlon Brando’nun bir filmi vardı. Klasik sömürgecilikten emperyalizme geçiş döneminde, bir İngiliz ajanı olarak bir siyah kölelerin şeker kamışı tarlalarında çalıştığı bir adaya gelir. İsyan hareketi örgütleyecek bir önder arar siyahlar arasında. Siyahlar öylesine korkunç ezilmişler ve köleliği içselleştirmişlerdir ki, hiç biri beyaz adama karşı gelmeyi aklından bile geçirmemektedir. Brando, onların tepkilerini ölçmek için, hakaretler eder.

Hiç birinden çıt çıkmaz. Sadece bir tanesi arkasını dönünce hiç olmazsa onu öldürmeyi düşünür. Bu düşünceyi kafasından geçirebileni destekler 558

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

ondan sonra. Ben de biraz bizim sosyalistlere öyle davranıyorum. Hala bir canlılık emaresi var mı diye, tam şimdi şurada yaptığım gibi, resmen ağır sözler ediyorum, sataşıyorum. Çıt yok. Canlı bir organizmanın içgüdüsel tepkilerini bile gösteremez durumdalar. Bu nedenle pek şaşırmadım. Özgür Gündem’de yayınlanan yazılarınızda demokratik cumhuriyet programına vurgu yapıyorsunuz.

“Demokratik Cumhuriyet” programı her ne kadar gerici milliyetçiliğe karşı bölgede tüm ezilenleri birleştirebilecek bir çerçeve çizse de aslında ulusalcı bakış sınırları içinde kalan bir program. Siz kitabınızda bir sosyalist olarak ulusun politik alandan dışlanması gerekliliğini savunan bir çerçeve koyuyorsunuz. Bu ikisi çelişkili değil mi?

Evet bu çelişki var. Hayatın bir çelişkisi bu. Düşüncemdeki bir çelişki değil. Ve son on yıldaki esas çabam da bu çelişkinin nasıl aşılacağını araştırmak oldu diyebilirim.

Bu çelişkiyi şöyle de ifade edebiliriz. Bugün insanlığın sorunları ancak dünya çapında bir program ve hareketle çözülebilir. Bizzat şu son Tsunami bile bunun son derece çarpıcı bir kanıtı. Ama diğer yandan, dünya işçi hareketi programsız, tüm güvenini yitirmiş ve dağınık. Ölmüş. Her şeye yeni baştan başlamak zorunda. 19. yüzyılda kat ettiği yolu bu sefer bir üst düzeyde ve “dizleri üzerinde” tekrar kat etmek zorunda.

Tam da bu nedenle, insanlar sadece kapitalizm çerçevesinde, yani ulusal devletler çerçevesinde çözümlerin peşindeler. Politika yapmak istiyorsanız sadece ulusal düzeyde yapabilirsiniz, bir ulusal ölçüde program çerçevesinde yapabilirsiniz. Kimse bugün için, yeryüzünden ulusları ve ulusal sınırları kaldırma çağrısına cevap verecek durumda değildir bu muazzam acil bir görev olmasına rağmen. Ama insanların sorunlarına cevap veren politika ise sadece dünya çapında yapılabilir. Dünya çapında politika yaptığınız an, küçük bir sekt olmaktan başka bir olanak görünmüyor. Belli bir güce ulaşmayı hedefleyen politikalar ise ulusal ölçekte yapılabilir durumda. Ama bu da aslında sadece yanlış hayaller yaymaktan başka bir anlama gelmez. Dolayısıyla böyle bir çelişki var.

Demokratik Cumhuriyet, hem bu çelişkinin ifadesidir hem de bu çelişkiyi aşma olanağı sağlar.

Bu aşma olanağı iki bakımdan ortaya çıkar.

Birincisi, mücadelenin kendisi bizzat yığınları eğitir ve radikalleştirir.

Sosyalistler bizzat demokratik bir cumhuriyet, yani ulusal düzeyde bir devrimci demokrasinin mücadelesine öncülük ettikleri takdirde, bu müca559

Demir Küçükaydın

delenin içinde bir radikalleşme gerçekleştiğinde, bunun gerçekten dünya çapındaki programa yönelmesi kolaylaşır. Yani yolun yolcuda yaptığı değişim. Ama bunun için önce yola çıkmak gerekiyor. Demokratik Cumhuriyet böyle bir yola çıkış olanağı sağlar.

Diğeri de şu: Elbet soyut olarak demokratik cumhuriyet kapitalizm için en ideal koşulları sunar ve kapitalizm ile çelişmez. Ama ABD’nin dünya imparatorluğu kurabilmesi ve insanlığın büyük çoğunluğunun rezervatta tutulabilmesi için, gerici ulusçuluğa göre örgütlermiş devletler ve hareketler şarttır. Demokratik Cumhuriyet işçilerin birleşmesi, halkların birleşmesi için muazzam olanak yaratır. Çünkü o bütün dinsel, dilsel, kültürel, etnik ayrımları politik olarak anlamsızlaştırır ve ezilenlere muazzam örgütlenme olanakları sunar. Bu birleşme sırf halkların bencilce kaygılarıyla olsa bile burada patlayıcı bir unsur vardır. Diyelim ki, Ortadoğu’daki halklar, bu güzel su kaynakları, bu petrol de bizde, biz güçlerimizi birleştirir ve bunları kontrol altına alırsak, tam cennette yaşarız deyip, tamamen bencil, bölge çapında bir kaygıyla, birleştiler ve demokratik bir cumhuriyet kurdular veya kurmaya niyetlendiler.

Ama bu bencil kaygı bile ABD’nin dünya imparatorluğu ile çelişir, sadece bununla da değil, aynı zamanda zengin ülkelerin kurduğu apartheid sistemiyle de. Bu girişimi ezmek zorundadırlar. Petrol vanalarını bölge halklarına bırakmak, kendi refahlarında muazzam bir düşüş demektir. Bu da sistemin çöküşü anlamına gelir.

Bu durumda tamamen bencil kaygılarla bile başlamış olsa, bu demokratik cumhuriyet hareketi başarıya ulaşmak için, ABD’yi ve Avrupa’yı arkadan kuşatmak, tecrit etmek zorunluluğuyla karşı karşıya gelir. O zaman da emperyalistlerin içindeki ezilenlere ve gayrı memnunlara., dünyanın başka yerlerindeki ezilenlere yönelip cephesini genişletmek zorundadır, yani ulusal sınırların kaldırılmasını gündeme koyma zorunluluğuyla karşılaşır.

Yani Demokratik Cumhuriyet programı somutta, tamamen bencil kaygılarla bile olsa, sınıf ve halkları birleştirme yeteneğiyle zengin ülkeleri tehdit ettiği için, imparatorluğa bir meydan okuma olduğu için, tehdit olarak algılanıp ezilmeye çalışılacak, bu da onu, ulusçuluğu aşmaya zorlayacaktır.

Yani şu sürekli devrim denen şeydir aynı samanda bu. Demokratik görevlerin, emperyalistler bunun gerçekleşmesine müsaade etmediği için sosyalist görevlere doğru genişlemek zorunda olması.

Bizzat Kürt ulusal hareketinin yaşadığı benzer bir süreçtir. Kürt ulusal hareketi, sırf Kürtleri kurtarmaya kalktığında kendisini kurtaramayacağını gördü ve bütün bölge halklarının kurtuluşunu Demokratik Cumhuriyet olarak programlaştırmak zorunda kaldı. Bu gerici ulusçuluktan demokra560

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

tik ulusçuluğa geçişin benzerini, bu sefer, demokratik ulusçuluktan ulusçuluğu tasfiyeye geçiş olarak ve dünya çapında düşünmek gerekiyor. Tıpkı Kürtlerin Kendilerini kurtarmak için tüm Orta Doğuyu kurtarmaya kalkmaları gibi; Orta Doğu’daki halklar da, kendilerini kurtarmak için tüm insanlığı kurtarmaya kalkmak zorunda olduklarının görebilirler. Özetle, sözünü ettiğiniz çelişki bir gerçektir ve çabamız bu çelişkinin çözümüne yöneliktir. Ama sosyalistler bu sorunlara çok uzak. Onlar, böyle bir çelişkinin varlığını bile görmek istemiyorlar.

Son olarak kitapta çok fazla tekrar var. Kitapta oldukça amatör hazırlanmış gibi. Sanırım Araf yayınlarının ilk kitabı.

Evet, kitapta çok tekrar var. Bunun birkaç nedeni bulunuyor. En ilk nedeni bir alışkanlık.

Ben alttakiler, ezilenler için yazan bir insanım. Ezilenler ise her zaman kötü eğitim olanaklarına sahip olmuşlardır. Bir çok şeyi kolay anlayamazlar. Bir sorunu anlatabilmek için, aynı sorunu farklı bakış açılarından, defa­larca ele almak gerekir. Öğrenmenin temeli tekrardır. Dolayısıyla, bu üslubuma işlemiş bir özelliktir sürekli tekrarlar. Akademisyenler ya da bir sorunun arka planını bilenler için yazmadığımızdan, ezilenler için yazdığımızdan gelen bir alışkanlık olarak tekrarlar zaten çoktur yazış stilimizde.

Ama sadece bu değil tekrarların nedeni.

Diğer bir neden de, kitabın yazıldıkça bir tefrika gibi İnternette yayınlanmış olmasıdır. Her bölüm ayrı bir yazı gibi yayınlandı. Bu da bir önceki bölümü hatırlatmayı, onun diğerlerinden bağımsızca anlaşılabilmesini gerektiriyordu. Bu da dolayısıyla tekrarları.

Ama bir de düşüncenin korkuları ve tereddütlerinden gelen tekrarlar da var. Bu tekrarlar içeriğiyle ilgili olarak ortaya çıkıyor. Din teorisi ve Marksist bir teorinin olmadığının keşfi bu kitabı yazarken ortaya çıktı.

Düşünce bilinmeyen bir alana girdiğinde, biraz ilerler, sonra yanlış bir yolda olup olmadığını, kaybolup kaybolmadığını kontrol için tekrar geri döner. Bazen de bunu ihmal ettiğinde, yolunu kaybettiği için, aynı yerlerden defalarca geçer.

Bütün bunlar bir araya gelince epey tekrar olduğu görülüyor. Elbette, bu tekrarları bittikten sonra kitap olarak hazırlarken, kaldırmak mümkün olabilirdi. Ama o zaman da kitabı yeniden yazmak, bambaşka bir plana göre yazmak gerekecekti. Ama bizim işimiz aceleydi. Yazarken, bir an önce yazıya dökmek için, olur da ölürsem falan olabildiğince çok kısmını yazıya dökmek gibi bir kaygı içinde olduğumdan, tekrarların çokluğunu 561

Demir Küçükaydın

falan önemsememiştim. Bittikten sonra da, bu sefer bir an önce yayınlansın diye. Biçim öze feda edilemezdi.

Yani bu tekrarların bu kadar çok olmasına yol açan, bir bakıma korkulardır. Bir yandan düşüncenin yanlış bir şey yapma korkuları. Diğer yandan kişi olarak bizim geç kalma korkumuz.

Sonunda onun böyle, tüm mahremiyetiyle, makyajsız, saçı başı dağınık., yüzü yıkanmamış biçimde insan içine çıkmasının zararı yok diye düşündük. Kervan yolda düzülür. Hatta bu bir avantajdır. Başka bir okuma düzeyi de sağlar. Bir fikrin oluşum sürecinin protokolü gibi de okunabilir.

Kürt hareketi içinde bazı kesimler sizi Kemalistlikle itham ediyorlar, aynı şekilde Türk sosyalistleri içinde de sizin Marksizm’den koptuğunuz Kürt milliyetçiliği yaptığız eleştirileri var. Üzerinizde ciddi bir tecrit hissediyor musunuz?

Tecrit var elbette. Sosyalistler, kendi dar görüşlülüklerini gizlemek için, susuşa getirişlerini meşru göstermek için, politik ve ideolojik olarak milliyetçiliklerini gizlemek için, Marksizmi terk ettiğimizi söylemek zorundadırlar.

Aynı şekilde, gerici Kürt milliyetçiliğini savunanlar da, Kürt hareketi içindeki demokratik milliyetçiliğe karşı , kendilerinin gerçek Türk milliyetçiliğinin aynadaki aksi olan milliyetçiliklerini gizlemek için; tersinden Kemalizmlerini gizlemek için öyle diyeceklerdir.

Bugün bir gericilik ve yenilgi döneminde yaşadığımızdan bu eğilimlerin de etkisinin çok olması normal olduğundan, her zaman olduğu gibi tecrit içinde yaşıyoruz. Zaten öyle olmamasına şaşmak gerekir.

Aynı tecrit bugün Öcalan içinde söz konusu.

Sizce bu bir rastlantı mı?

Değil. Aksine devrimci demokrasi ile sosyalizmin kaderinin ortaklığının da bir ifadesidir. Bu Öcalan’a yazılan mektupta da bir imge ile ifade edilmişti. “Bir kuyunun dibindeyiz, ancak sırt sırta vererek düz duvara tırmanabiliriz” derken kastedilen buydu.

Peki, sizce bu Tecridin sonuçları ne olur bu tecridi kırmanın yolu nedir?

Bunu kırmak sadece bizim irademize bağlı değildir. Hani şu İslam teolojisindeki, İrede-i Cüziye ve İrade-i Külliye meselesi gibi.

Bu kitaptan size verdiğim şu cevaplara kadar her şey, bu tecridi kırmak için bir çabanın ifadesidir. Ama bunların toplumdan bir yankı bulması, çok başka faktörlere de bağlıdır. Diyelim ki, ABD’nin kendini zayıf hissedip, 562

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

bölge devletlerine yaklaşması ve Kürtlere karşı Mehabat Kürt Cumhuriyeti veya daha sonra Birinci Körfez savaşından sonra olduğu gibi onlara desteğini azaltmak zorunda kalması, bizim konumumuzu ve etkimizi güçlendirici bir etki yapabilir. Bu bir örnek. Ama tersi de mümkündür. Yani bu tecridi kırmak için, biz elimizden geleni yapıyorsak da, bu aynı zamanda uluslar­ arası güçlerin ilişkisine de bağlıdır. Yani biz bir maya gibiyiz. Süt yeterince ılık değilse veya önceden kesilmişse tutmaz ve yoğurt olmaz. Ama öyle bir durum olursa yoğurt yapma potansiyeli vardır. Hazır beklemektedir.

Esas kötüsü, yoğurt olabilecek koşullar oluştuğunda ortada maya bulunmamasıdır. En azından Orta Doğu için, bu tehlikenin bir ölçüde aşıldığını söyleyebiliriz. Yani Kürt Ulusal Hareketi içinde Öcalan, Türkiye’de sosyalist hareket içinde biz, böyle bir maya işlevi için bir teorik ve programatik temeli bir ölçüde olsun sağlamış bulunuyoruz. Yani biz İrade-i Cüziyemizi kullanıyoruz. Gerisi İrade-i Külliyeye kalıyor. Tarihin ve toplumun gidiş eğilimlerine.

Ortadoğu adeta kaynayan bir kazan. Sosyalistlerin bölgede ciddi bir etkinliği yok. Bunun bölge ve sosyalistler açısından sonuçları ne olabilir?

Gerçek devrimcilerin hiçbir zaman büyük etkileri olmaz. Onlar tarihin çok özel koşullarında kitlesel bir etki sağlayabilirler. İyi devrimciler esas olarak marjinal kalmak zorundadırlar. Tehlike etkinlik olup olmamasında değil, programın, bir teorik netliğin olmamasındadır.

Bu netlik olmayınca, asgari ölçüde olsun bir etki bulunmuyor tabii.

Sosyalistlerin esas etkisi her zaman, onların fiziki etkilerinden ziyade, insanların düşüncelerinde, amaçlarında, sorunu koyuşlarında yaptıkları etkilerdedir. Korkunç olanı bu. Bu anlamda bir etkinin olmaması çok tehlikeli.

Bölge elbette verili durumda korkunç kanlı boğazlaşmalara gitmektedir. Yakında bunu daha iyi görecek herkes.

Kitabınızda yeni sosyal hareketlere de değiniyorsunuz.

Sosyalizm bu yeni toplumsal hareketlerle hiçbir zaman buluşamadı. Sizce sosyalizm dünya ezilenleri açısından tekrar bir umut olabilecek mi?

Umut olur mu olmaz mı? Bilemeyiz. Ama bugün yaşadığımız dünyada bu soru anakronik kaçıyor.

Tam da hiçbir umut olmadığı için sosyalizm için mücadele gerekiyor.

Yani sosyalizmin bir umut olması gerekmiyor bile. Umutsuz bir çırpınışla, 563

Demir Küçükaydın

yaşama iç güdüsüyle hareket edildiğinde bile sosyalizm için mücadeleden başka bir çare yok.

Yeni Sosyal Hareketlere gelince. Kitap bunların yeni olmadığını, bunların var oluş nedenini ve dinamiklerini açıklayan bir kavramsal çerçeve sunuyor. Bu da Sermayenin Gerçek Tarihsel Hareketi kavramı.

Bu kavram aynı zamanda, sosyalist teori ve hareketin niye bu hareketleri öngörmediğini ve onları yaratan sorunları sorun etmediğini vb., de açıklıyor. Yani kendini de açıklayan bir teori.

Ama burada işçi hareketine ve sosyalist harekete çok haksız davranmamak gerekir. Her şeye rağmen yine de sosyalist hareket ve işçi hareketi vardır bu hareketlerin kökeninde. Yine de bu hareketlere karşı en hassas davranan onlar olmuştur. Bütün zaaflarına rağmen.

Ve burada şunu da eklemek gerekiyor. Bu hareketler sosyalist hareketten ve işçi hareketinden çok daha kötü bir imtihan verdiler. Örneğin yeşiller hareketi, parti olmayan parti olmaktan, yapılara karşı olmaktan falan söz ediyordu. Başlangıçta çok radikal görünüyordu. Ama yeşil milletvekillerinin bakanlık koltuklarına oturmaları için beş on yıl yetti. Hükümet ortağı olarak, Almanya’yı silahlandırmak ve askeri müdahalelerin yolunu açmak tabuları yıkmak için ise 15 yıla bile gerek kalmadı.

Onların bir zaman küçümsemeyle, düzene adapte olmuşlukla suçladıkları sosyalist hareketin veya işçi hareketinin tarihinde hiçbir örgüt, bu kadar çabuk ve hızlı olarak böyle bir dönüş ve dönüşüm yaşamamıştır. Hani gelen gideni aratır derler ya öyle.

Kadın hareketinin durumu da farklı değildir.

Evet işçi hareketi ve sosyalizm bu hareketleri ve bunları yaratan sorunlara karşı kördü. Ama bunların kendileri, diğer hareketlere karşı, işçi hareketinden daha da kördü.

Hiç birisi, sosyalist ve işçi hareketinin eline su dökebilecek bir performans gösteremedi. Bu hareketlerin içinde böyle bir performans gösterenler veya göstermeye eğilimli olanlar ise, zaten bu hareketlerin içindeki, sosyalist ve işçi hareketiyle sıkı bağları olan, o gelenekten gelen eğilimlerdi.

17 Ocak 2005, Pazartesi

564

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Neden Pek Yeni Yazı Yazmıyorum?

Bir çok arkadaş gerek maille, gerek Köxüz sitesindeki yorumlar aracılığıyla, neden yeni yazı yazmadığımı sorup şikayette bulunuyor ve haklı olarak eleştiriyor.

Bu eleştirilere doyurucu bir cevap verme gibi bir görevim olduğunu düşünüyorum.

Bundan birkaç ay öncesine kadar yeni yazı yazamamamın en esaslı nedeni Köxüz sitesinin işleriydi (Galiba şu an yine öyle oldu).

Bu işler konusunda kısa bir bilgi vereyim. *** Köxüz sitesi daha önce Joomla diye bir program aracılığıyla çalışıyordu.

Bu siteyi nispeten kolay olan bu program aracılığıyla yine ben kurmuştum ve işimizi görüyordu. (Şu adreste hala görülebilir: http://www.koxuz. biz/koxuz.php) Ne var ki, bu siteye bir süre sonra saldırılar başladı. Ben aslında bilgisayarcı ya da programcı değilim. Deneme yanılma yoluyla biraz kendini yetiştirmiş bir alaylıyım. Yani bilgim ve altyapım yoktur. Bu nedenle saldırılar karşısında fazla bir şey yapabilecek durumum yoktu, saldırılarla baş edemediğimden site kapanmak üzereydi.

Bu sırada bilgisayardan anlayan bir Kürt arkadaş, başka bir program aracılığıyla yeni bir site yaptı ve Köxüz orada devam etti. Bu programın geniş bir hareket alanı yoktu ama saldırılara karşı daha korunaklı idi ve saldırı olunca da o arkadaş bu işlerden iyi anladığından bir şekilde sorun565

Demir Küçükaydın

ları çözüyordu. Ben de bu arada yazmaya ve kitaplar hazırlamaya olanak buluyordum. (Örneğin “Marksizm’in Marksist Eleştirisi” bu dönemde yazıldı sayılır) Ne var ki, bu arkadaş bir süre sonra askere alındı. Ben ise bu programdan hiç anlamıyordum. Köxüz tekrar kapanma durumundaydı. Bir karar vermem gerekiyordu. Ya yazmayı öne alıp Köxüz sitesini kapatacaktım ya da yazmayı ikinci plana itip Köxüz sitesini sürdürmenin yollarını arayacaktım.

Bu arada, özellikle yıllar sonra ilk kez Türkiye’ye gittiğimde gözlemlediğim gibi, şunu görmüştüm: Köxüz artık bir tür kurum olmuştu ve kamuoyunda biliniyordu ve adı duyulmuştu. Hatta Adapazarı’nın bir köyünde, Köxüz’den yazıları indirip, çoğaltıp gençlere dağıtan yaşlı insanlar gibi, tasavvur bile edemeyeceğim bir ilgi ile karşılaşınca, siteyi kapatmaya gönlüm el vermedi ve kendi çalışmalarımı ikinci plana itip, siteyi en azından bir süre daha sürdürüp teknik işlemlerini başkalarına devretmenin ve böylece kapanmasının ve bana bağımlı olmaktan çıkmasının koşullarını yaratmayı son bir kez denemeye karar verdim. Aşağı yukarı geçen sene sonbahardan beri şu birkaç ay öncesine kadar bu sorunla ilgilendim.

Bunun için önce saldırılara karşı emniyetli ve kullanması ve başkalarınca öğrenmesi kolay (ki devralabilsinler siteyi) bir CMS (Content Manegement System = İçerik Yönetim Sistemi) gerekiyordu. Birkaç ay bununla geçti. Önce Typo3 diye çok gelişmiş bir programı denedim ve öğrenmeye çalıştım. Ama programcılıktan anlamadığım için bunu yapamayacağımı anlamam birkaç ayımı aldı. Sonra bir arkadaş ben yardım ederim dedi, ama o da işlerinden vakit bulup edemedi.

Sonra şimdiki Köxüz sitesini yaptığım Drupal adlı programı keşfettim.

Birkaç ay da onu öğrenmekle geçti. Sonra deneye yanıla şimdiki siteyi yapabildim.

(Tabii bütün bunlar olurken aynı zamanda var olan siteyi de sürdürmek, yazarların yazılarını alsak, saldırılara geçici de olsa çözümler bulmak gibi işlerle de uğraşıyordum. Yine de yazmıyor değildim. Örneğin Tarihi Konuşamayanların “Tarihi Konuşuyoruz Sempozyumu”na bildiriler hazırlamış, çok uzun yazışmalar da yapmıştım. Bütün bunlar kalın bir kitap oluyor şimdi.)

Ama aslında şu an bile site hala bir inşaat yeri gibidir. Geçenlerde saldırılar oldu ve ciddi tahribat yaptılar. Kaldı ki site hala tam çalışır durumda değildir. Sadece bir ana sayfası iş görmekte. Forumlar, Bloglar, Linkler, Galeriler, Haber toplamalar, vb., gibi daha birçok bölümü işlevsizdir ya da işlemez durumdadır. Bunlar daha günlerce uğraşmayı gerektirir.

566

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Ayrıca bu arada siteye yeni saldırılar da olmakta bir de bunlarla uğraşmak gerekmekte. Bazen de birden bire nedenini anlamadığım ve nasıl çözeceğimi de bilmediğim teknik sorunlar çıkmakta. Örneğin dün akşam sitenin klasik teması, yani görünüşü çalışmaz oldu.

(Solda bir sütün menü ondan sonra içerik bölümü ve sağda iki sütun menü ve içerik.) Bunun üzerine geçici bir çözüm bulmak dün bütün günümü ve gecemi aldı. (Şimdi içerikler en solda üç menü sütunu sağda. Bunu öyle kendim seçmiş ve yapmış değilim. Başka bir yol olmadığından acil ve tek çözüm olarak, bunu seçmek zorunda kaldım.)

(Eğer bu sorun çıkmasaydı, bu eleştirileri göz önüne alıp en azından haftada bir yazı yazayım ve şu başlangıç olarak Ergenekon Tevkifatları konusunda yazayım diye düşünüyordum. Neden yazamadığımın somut bir örneği. Bencillik yapıp yazsam, site çalışmayacak. Tek çarem en azından demokratik görüşlerin ifade edildiği sitenin yayını için kendi yazımdan feragat etmek.)

Siteyi hazırladım ve bu siteyi yaptığım Programa ilişkin Almanca ve İngilizce öğrenim kitapları, videoları, vb., bedavadan olmasına rağmen, Köxüz’ü destekleyenlerden kimse bunları öğrenip de şu işlerin birazını üstleneyim diye düşünmüyor ve her hangi bir girişimde bulunmuyordu. Yani bütün işler sırtımda kalmaya devam ediyordu.

Bunun üzerine Köxüz girişimini başlatmış arkadaşlara artık siteyle ilgilenemeyeceğimi eğer işleri bir ölçüde üstlenmezlerse siteyi kapatmaktan başka çare olmadığı söyledim. Bu durumda özellikle bir iki genç arkadaş siteyi devam ettirmek için ellerinden geleni yapacaklarını söylediler ve yazıları en azından asarak (teknik bakım yine benim sırtımdaydı ama buna da şükürdü) işin bir bölümünü üzerimden aldılar. Bu durumda ben de bir ölçüde kafamdaki projelere dönme olanağı bulabilecektim.

Ama evdeki hesap çarşıya uymuyor. Kimi zaman yazıları asan arkadaşlar İnternete girme olanağı bulamıyor; kimi zaman yazıları yazarlar yollamayı unutuyor veya ihmal ediyor ve başka yerlerde bu yazıları bulup yayınlamak gerekiyor; kimi zaman hiç hesapta olmayan arızalar ve engeller çıkıyor. (Örneğin, Google üç ay boyunca siteye giriş vermedi ve “Virüs var” uyarısı yaptı. Bu nedenle siteye girişler bin civarından 400’lere adar düştü. Ya da dünkü gibi birden bire temanın işlemez oluşu gibi sorunlar.)

Genç bazı arkadaşlar siteye yazıları asmayı üstlenmeseydi Köxüz yayınına son vermiş olacaktı. Ama onlar sadece sınırlı olarak yardım edebiliyorlar onların da teknik bilgisi yok. Teknik olarak bilgili, sitenin teknik bakımını yapacak bir veya birçok insana acil ihtiyaç var. Bu işler hala çok zaman alıyor.

567

Demir Küçükaydın

Bu vesileyle buradan bir çağrı yapmış olayım. Köxüz okuyucuları arasıda hem yazı ve haberlerin aktüalizasyonu hem de sitenin teknik bakımında yardım edecek arkadaşlara ekmek kadar su kadar ihtiyaç var. Böyle arkadaşlar lütfen <koxuzayazilar@gmail.com> adresine nasıl bir işbirliği yapabileceklerini bildirsinler.

Aslında, Napoleon’un, “niye yenildin” sorusuna “barut yoktu” diye cevap veren asker gibi, niye yazmadığıma ilişkin bu “güç ve zaman yok” cevabı yeterli olabilir. Napoleon diğerlerini duymak bile istememiş. Benzer şekilde diğerlerinin sözü bile edilmeyebilir.

Ama yine de diğerlerine de kısaca değinmekte yarar var. *** Tabii gerçi günlük ve haftalık makale falan yazmıyorum ama bu arada okuyor, düşünüyor ve araştırıyorum. Zaten aktüel politikaya ilişkin yazıların fazla kalıcı bir etkisi oldu kanısında da değilim. Çok özel durumlar dışında daha temel ve metodolojik sorunlara güç ve zaman ayırmak gibi bir eğilim içindeyim. Daha doğrusu, böyle yaparak optimum bir denge tutturabileceğimi düşünüyorum.

Bu nedenle uzun süredir kafamda hazır duran ama bir türlü yazmak için gerekli zaman ve konsantrasyon olanağı bulamadığım birkaç yazımı acil olarak tamamlamak ilk yapmayı planladığım işlerden biri. Bunların başında “Kayıp Halka: Komün”; Yine aynı konuyla bağlantılı “Cennet’in Yeri Üzerine Araştırma ve Tartışmalar”; yine aynı bağlamda düşünülebilecek ve bir anlamda tamamlayıcısı olabilecek: “Katarlar, Bogomiller, Maniciler, Işık Taifesi, Cadılar”; “Alevilik Nedir, Aleviler Kimlerdir?”; “Genler, Diller, Tarih ve Uluslar” gibi, aynı zamanda gerici ulusçuluğa karşı Demokratik ve Devrimci bir hareketin Tarih yaklaşımının temellerini de oluşturmaya yönelik bir seri, her biri bir kitapçık olabilecek, yazılmayı bekleyen inceleme bunmakta.

Ancak bunlardan daha önemli gördüğüm, Tarihsel Maddeciliğin yani sosyolojinin en temel kavramlarına ilişkin son çalışmalarımın sonuçlarını yazmak veya en azından ilerde başkalarının o noktadan başlayabilmesi için çıtlatmak. Bunun da temelinde Toplum kavramı bulunuyor. Toplum kavramı henüz belirsizdir ve tanımlanmış değildir. Benzer biçimde topluluk (Cemaat) kavramı da. Bunlar belirsiz olduğu için dinin ve ulusun ne olduğu da anlaşılamamaktadır. Bütün bunları ele alan bir çalışma benim için bütün diğerlerinden çok daha önemlidir.

Yine bu bağlamda, Marksizm’in Marksist Eleştirisi’nde kısmen açıkladığım Dil, Ulus ve Üstyapı teorilerinin sonuçlarının nasıl bütün bildikle568

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

rimizi alt üst ettiğini göstermeye yönelik olarak bir çalışmanın acil olarak yapılması gerektiği kanısındayım. Örneğin Din tümüyle üstylapı ise, bugünkü bilim ve din ayrımı da bu dinin bir kavramıdır; dolayısıyla bilim de bu toplumun dininin bir bileşenidir ve dinseldir. Dinsel denen ve bilim dışı kabul edilen bütün dinlerin bilgisi de, yani paygamberler tarihleri, avestalar, upanişatlar, mitolojiler vb., hepsi bugünkü bilimsel bilgi dediğimiz kadar bilimseldir. Yani tıpkı din veya ulus gibi bilim kavramının kendisi de bu modern toplumun dininin bir kavramıdır ve dinseldir. Din dışında bir bilim ve metodoloji yoktur.

Dolayısıyla başka bir din olacaksa sosyalizm (ki olmalıdır) tıpkı din kavramı gibi, başka bir bilim kavramına da sahip olmalıdır ve kendi bilim kavramının bile dinsel olduğunu da göstermelidir. Çünkü aksi olamaz.

Yani “üstyapının analizi dinin analizi olmak zorundadır”; “Üstyapı dindir” önermeleri, bu çok masum ve ne anlama geldiği hala pek anlaşılmayan önermeler, bütün bildiklerimizi alt üst etmekte ve her şeyi yeni baştan düzenleme olanağı ve zorunluluğunu ortaya koymaktadır.

Bunlardan başka daha kafamda yığınla konu var ama bunları bile yapamadığıma göre diğerlerinden söz etmek anlamsız. Sadece şurada söz ettiklerimi on yılda yapabilirsem kendimi görevini yapmış kabul edebilirdim.

Hasılı site işleri gibi bir bayağılık olmasaydı bile, bu sözünü ettiğim konular benim için çok daha öncelikliydi ve uzun vade etkileri daha kalıcı olurdu. Yani kısa vadede pek güncel olaylara ilişkin yazı yazmam pek mümkün olmadığı gibi gerekli de değil. *** Ama sadece bu kadar değil. Aslında insan bir yanıyla hep aynı türküyü söyler ve hep aynı yazıyı yazar. Genellikle yapılan iş eskiden ifade edilen önermelerin yeni durumda da geçerli olduğunu gösterme çabasından başka bir şey değildir. Özellikle son on yılda çok yazı yazdım. En azından haftada iki uzun yazıdır tahminimce ortalama. Bu yazılar öyle aktüaliteye hapsolmuş, hemen eskiyen yazılar da değildi. Yazılarda aktüel olaylar daha genel ve metodolojik yaklaşımları gözden geçirme veya doğrulamanın, çok daha genel olanın sağlanması veya kontrolünün aracı olarak kullanılmıştır. Bu nedenle yazılarım genel ve temel sorunlara yönelik olduğundan aslında kolay kolay eskimez ve bayatlamaz. (Bunu son günlerde yaptığım derlemelerde kontrol okumalarında çok daha iyi gördüm.) Metodolojiye yöneliktirler.

Bu nedenle, kimi vesilelerle yeni yazı yazmak yerine zamanım olmadığımdan eski yazılarımı yayınladığımda, bu okuyucuya “konuyu ele almak 569

Demir Küçükaydın

için gerekli metodolojik ve kavramsal araçlar bu yazıda bulunmaktadır” anlamına gelmektedir. Okuyucuya bir anahtar sunma amacına yöneliktir. Örneğin sitenin sorunu nedeniyle son gelişmeler üzerine yazı yazamadım ama dün biraz da rastlantısal olarak 2000 yılında İkibin’de Yeni Gündem’e yazdığım yazılara ilişkin derleme bitmişti ve siteye koydum.

Oradaki yazılar okunduğunda bu gelişmeleri anlamak için bütün kavramsal araçların sunulduğu, hatta o zaman yazılanların bugün yazılmış gibi taze ve bazılarının da önemli doğru çıkmış öngörüler olduğu görülür. Örneğin oradaki yazılarda, DEHAP için “Kürt Partisi mi Türkiye Partisi mi” tartışmalarına “Kadın partisi” önerisi yapılmaktadır. Bu öneri biraz dolaylı yoldan kısmen gerçekleşmiş bulunuyor. Bugün DTP’nin esas yükünü kadınlar çekmekte ve Kürt özgürlük hareketi legal platformda, tarihinde hiç olmadığı kadar devrimci ve demokrat bir çizgi sürdürmektedir. Şimdi bu yazıları yeniden yayınlamanın yeni yazı yazmaktan daha kalıcı ve uzun vadeli etkiler yapacağı ortadadır. *** Gerçi bu derlemeyi ille de şimdi yayınlayayım diye yapmadım. Derledik­ lerimi derli toplu emre amade kılmaya çalışıyorum sadece. Ama esas hedefim eski yazılarımı da derlemek.

Bu da bence en azından diğer teorik çalışmalar kadar önemli bir iş.

Nedenine gelinci. İlerde, insanlık bu dijitalleşmenin yeni ortaya çıktığı dönemi belki bir dijital karanlık çağ olarak tanımlayacaktır. Çünkü bir çok yazı vb., sadece dijital ortama sunulmuş ve basılmamıştır bile. Bunların bulunduğu sayfalar hızla yok olmaktadır. Silinmekte, kapatılmakta vb.,.

Benim yazılarım özellikle böyle bir tehdit altıda. Ben de on yıldır, sürekli yazıyorum ve bu yazdıklarımın aslında küçük bir bölümü, yazılı basında (Gündem, Özgür Politika gibi) çıkmıştır. Esas büyük bölümü ben kendim bile basmadım. Hatta yazdıklarımı özel bir gayretle sistemli olarak emniyete bile alıp kopyasını çıkarmadım.

Yüzlerce yazım kimi forumlarda ya da maillerde kayboldu gitti. Şimdi bunları toplamak, emniyete almakla meşgulüm. (Bunu yorulduğum zamanlarda tabiri caiz ise dinlenme gibi yapıyorum.) Bunu ben yapmazsam kimse yapmaz. Gün geçtikçe bunlardan kurtarılabileceklerin sayısı da hızla azalıyor. *** Diğer yandan emniyete aldıklarım da karmakarışık. Aradığımı kendim bulamaz durumdayım, yüzlerce yazının kimisinin farklı isimlerle birçok 570

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

kopyası veya versiyonu var kimisinin bir tek. Hiçbir sistematik yok. Onları da benden başka kimse sistematize edemez. Hepsi bir bilgisayarın hard diskinde. Her an kaybolabilirler. Kaybolmasalar bile öldüğümde o bilgisayarın veya emniyete alabilmişsem CD’lerin ne olacağı belli değil. Bunların da hemen hemen hiç birini basmadım. Bende basılı örneği bulunmuyor yazılarımın. İşte bu yazıları sistematize etmek, gözden geçirmek, emniyete almak, mümkünse en azından bir nüsha basıp dosyalamak gibi bir görev de var önümde. Bunlar da korkunç zaman alan işler. Akşamları veya yorgun olduğumda, yazma, okuma veya yaratma faaliyetiyle uğraşamadığımda bu gibi işlerle uğraşarak her saniyemi değerlendirerek, tasarruf ederek yazılarımı yok olmaktan kurtarmaya çalışıyorum.

Bunu yapmadığım takdirde, bütün yazdıklarımın olmamışa dönmesi, bütün hayatım da bir bakıma yazdıklarım olduğundan yaşamamışa dönmem tehlikesi bulunuyor. Ben ise yazarken hep bugünden çok ölümümden sonrası için yazdım. Belki biraz da bu nedenle bundan korkuyorum. Bu nedenle de güncel konularda yazmaya fazla eğilim duymuyorum. Yeni yazı yazmaktansa eski yazılarımı yok olmaktan kurtarmak bana daha doğru gibi görünüyor. Yani yavaş yavaş ölüme hazırlanmam gerekiyor. İnsanoğlu iki kere ölürmüş, birincisi bedensel ölümünde, ikincisi ise bir yerde birileri ondan son defa söz ettiğinde. Birincisini engelleyemem, ama birincisinden önce, yazdıklarımı biraz olsun sanal alemde yok olmaktan kurtarabilir ve sistematize edebilirsem, ikincisini biraz geciktirebilirim gibime geliyor. *** Özetle, sitenin işleri, geleceğe yönelik projeler, eski yazıların tazeliği koruması ve metodolojik araçları sunması, yazıların yok olmaktan kurtarılması ve var olanların emniyete alınıp sitemleştirilmesi gibi işlerin daha büyük bir önceliği var Türkiye politikasının günlük gelişmelerinden. *** Ayrıca Köxüz sitesindeki yazarlar genel olarak devrimci demokrat bir tutum gösteriyorlar. Örneğin bu son gelişmeleri kimse bir demokratikleşme veya demokratlarla darbeciler arasındaki bir çatışma olarak görmedi. Bu en asgari temeldir. Liberal muhalefetten devrimci veya radikal demokratları bunlar ayırır.

Benim de politik mücadeleye katkım, bu yazıların en yoğun olarak yayınlandığı bir sitenin teknik işleri ve bakımı biçiminde görülebilir.

571

Demir Küçükaydın

Bir dernek düşünün, bu derneğin tuvaletini temizlemek, camlarını silmek, odalarını süpürmek, badanasını yapmak, her gün gelip derneği açmak, ısıtmak gibi işler de var.

Dernekteki herkes yüksek politikayla uğraşırsa bunları kimler yapacak?

Yapmaya çalıştığım biraz da böyle bir katkı gibi görülebilir demokrasi mücadelesine.

Birçokları politik dernek faaliyetlerinde daha fazla yararlı olacağını düşünüp tuvalet temizlemeye veya ortalığı düzenlemeye, erkenden gelip derneği düzenli açmaya, soğuksa sobayı yakıp ısıtmaya sıcaksa havalandırmaya pek zaman ve enerji ayırmak istemiyor.

Dolayısıyla derneğin açık kalması için birilerinin böyle işleri yapması gerek. Beni de böyle katkıda bulunuyor farz edin siteye ilişkin olarak. Ve başkaları bu işlerin bir ucundan tutmadıkça tuvaletleri temizlemeye, derneği açmaya ve sobayı yakmaya devam edeceğim. Yoksa dernek kapanır ve kimse gelmez olur.

Sanım bu yazdıklarım neden yazamadığımı açıklıyordur ve ikna edemese bile belki bir empati (bu moda terimi böylece ben de kullanmış olayım) yaratmasa bile anlayışla karşılanmayı sağlar.

9 Temmuz 2008, Çarşamba

572

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

573

Demir Küçükaydın

Demir Küçükaydın’ın Köksüz Yayınlar’dan çıkan ilk kitabı Marksizmi Savunmak ve Geliştirmek – Birinci Kitap: Marksizmin Marksist Eleştirisi Genişletilmiş İkinci Baskı İstanbul, Mart 2009, ISBN 978-605-60414-0-2 15 x 23 cm Boyutunda 482 Sayfa Fiyatı 20 TL

KÖKSÜZ YAyınlar Divanyolu Cad. No: 54 Erçevik İşhanı 102 34110 Eminönü Tel/Faks:+90.(0)212.519 56 35 E-posta: koksuz@yahoo.com.tr

Toplu Alımlarda % 40 İndirim Yapılır 574

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

575

Demir Küçükaydın TÜM HAKLARI SAKLIDIR. BU KİTABIN TAMAMI YA DA BİR KISMI 5846 SAYILI YASA’NIN HÜKÜMLERİNE GÖRE, KİTABI YAYINLAYAN KÖKSÜZ YAYINLAR’IN VE YAZARININ İZNİ OLMAKSIZIN, ELEKTRONİK, MEKANİK, FOTOKOPİ YA DA HER HANGİ BİR KAYIT SİSTEMİ İLE ÇOĞALTILAMAZ, YAYINLANAMAZ, DEPOLANAMAZ.

KÖKSÜZ YAyınlar DİVANYOLU CAD. NO 54 ERÇEVİK İŞHANI 102 34110 EMİNÖNÜ TEL/FAKS:+90.(0)212.519 56 35 koksuz@yahoo.com.tr

BİR DEVRİMCİNİN TEORİK VE POLİTİK OTOBİYOGRAFİSİ BİRİNCİ BASIM EYLÜL 2009

ISBN 978-605-60414-xxxxx Sayfa Düzeni ve Hazırlık: Köksüz Yayınlar Baskı: Mart Matbaacılık Sanatları Tic. ve San. Ltd Ceylan Sok. No 24 Nurtepe, Kağıthane – İstanbul Tel: 0212.321 23 00

576

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Kendilerini tanımak ve birlikte mücadele etmek şansına erdiğim; farklı koşullar ve biçimlerde olsa da aynı amaç için mücadele ederek onların vasiyetini kendimce yerine getirmeye çalıştığım: Devrimci Öğrenci Birliği’nden sevgili arkadaşlarım Deniz Gezmiş ve Cihan Alptekin’in; Dev-Genç’ten Mahir Çayan, Hüseyin Cevahir, İbrahim Kaypakkaya’nın; Yapı İşçileri Sendikası ve işçi hareketinden Necmettin Giritlioğlu ve Kenan Budak’ın şahsında, eşitlikçi ve dayanışmacı bir toplum ideali uğruna hiç çekinmeden hayatlarını vermiş, burada isimleri saymakla bitmeyecek tüm arkadaşların anısına...

577

Demir Küçükaydın

578

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

Demir Küçükaydın

579

Demir Küçükaydın

580

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

İçindekiler Dijital Yayına Önsöz Otobiyografik Yazıların Otobiyografisi.................... 1 Kısa Özyaşam.............................................................................................. 9 Ek ....................................................................................................13 Ek 2: ................................................................................................14 Taslak Olarak Kalmış Bir Önsöz’de Teorik ve Politik Evrimim...............15 Köxüz Sitesinde ilk Yayınlanışa Önsöz...........................................15 1974 Yılında Hapse Girinceye Kadar..............................................16 Hapiste 1974-80 Arası Çalışmalar Diyalektik Üzerine Çalışmalar....................................................... 56 Varlık ve Materyalizm Üzerine Çalışmalar.................................... 85 Psikoloji......................................................................................... 992 Ekoloji............................................................................................. 117 Toplum - Yapı.................................................................................129 Ahlak..............................................................................................134 Sanat ve Estetik..............................................................................143 İdeoloji............................................................................................153 Din, Politika, Devlet, Partiler.........................................................161 Sınıflar............................................................................................168 Ekonomi Temeli ve Ekonomi Politik.............................................176 Politikaya Yöneliş ve “Troçkizm”.................................................182 Önsöz (Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı)........................................201 581

Demir Küçükaydın

WASP Olmak!.......................................................................................... 317 Sosyalist ve Devrimci Hareketin Geçmişine Dair Geçmişten Yankılar..................................................................................323 Sunuş..............................................................................................323 Kıvılcımlı’nın Eleştirisine Önsöz..................................................334.

Dijitalizasyon Dolayısıyla Sonsöz............................................................376 “Kürt Sorunu” Üzerine Yazılar Derlemesi İçin Yarım Kalmış Önsöz................................................................................383 Demokratik Cumhuriyet Nedir?

Sosyalistler Tarafından Savunulabilir mi? ............................................. 407 (“Ankara’dan Komünistler”e Cevap)............................................ 407 Dünya Bağlamındaki Sorunlar..................................................... 440 Geçiş Programı Birinci Baskıya Önsöz.................................................. 467 22 Yıl Sonra Dijitalizasyon Vesilesiyle Önsöz..............................477 “Hamburg Dersleri”ne Önsöz..................................................................493 Azınlık Konusunda Yazılar’a Önsöz....................................................... 505 “Özgür Gündem’e Yazılar” Derlemesine Önsöz.....................................519 “Ali Dayı”nın Anısına..............................................................................527 Sunuş Yerine ya da Söyleyecek Sözü Olmamak.....................................541 Sanal Uzayda Özel Savaş........................................................................ 549 “Tersinden Kemalizm” Kitabıyla İlgili Olarak Express’te Yayınlanan Söyleşi.................................................................553 Neden Pek Yeni Yazı Yazmıyorum?........................................................565

582

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyografisi

583

Demir Küçükaydın

584