İğne

1

İĞNE Prof. Dr. Ali Demirsoy

Bazı anıları üşenmeden kaleme almak gerekiyor. Çünkü yeni kuşak yaşanan bazı olayları anlamakta zorlanabilir. Çünkü yaşadığımız son yüzyıl, insanlık tarihinin bu tarihe kadar yaşadığının onlarca katı buluşla, uygulamayla,

gelişme

ve

sosyal

ilişkiler

açısından

yeniliklerle

bezenmiştir.

Bu satırların yazarı, ortaokula giderken, acaba ölmeden önce bir buzdolabını, çamaşır makinasını, bulaşık makinasını, lisede iken televizyonu görüp göremeyeceğini, hatta muz yiyip yiyemeyeceğini merak ederdi. Bilgisayar ve cep telefonunun ise adı bile konmamıştı.

1966-1978 yıllarında Erzurum Atatürk Üniversitesinde çalışırken, dekanlıklardan “telefon izni diye” aldığımız günlük bir izin vardı. Üniversite gibi bir kurumda bile santrala başvurup şehir dışında bir yerle konuşma isteğimizi iletir, sıraya girerdik. Sıra günlerce gelmeyebilirdi. Çoğunlukla da istediğimiz yerle konuşma gerçekleşmezdi. Eğer bir rastlantı olarak aynı gün içinde bir telefon bağlantısı gerçekleşmişse, üniversitenin sosyal tesislerinde akşamları ilgi çeken bir konuşma konusu olurdu. En hızla bağlanma yeri merkezi postane olarak bilinirdi. Ancak postane şehrin merkezindeydi. Bu nedenle “telefon konuşma formu diye” bir form vardı, onu doldurur dekanlığa verir; olabildiğince erken şehre gider adımızı santrala yazdırırdık. Beklemeye koyulurdu. O gün gece 24’e kadar bağlantısı çıkanlar şanslı sayılırdı. Çıkmadığında, formu ikinci gün yenilerdik. Merkez postane ana baba günü olurdu. Şehirde kışları hava bazen eksi 30-40 dereceye kadar düşerdi; bu nedenle dışarıdan birkaç

dakikadan

fazla

kalamazdık;

ne

zaman

geleceğini

söyleyemedikleri için oradan da ayrılamazdık. Kural olarak herkes içeride sigara tüttürürdü; göz gözü görmezdi; oturacak yer de birkaç

sandalyeden ibaretti. Eve geldiğimizde elbiselerimizden bile duman çıkardı. En moral bozucu şey de telefonla konuşurken hatların kesilmesiydi. Zaman zaman içerlerden şu konuşmaları duyardık: Ilıca aradan çık, Aşkale aradan çık, Erzincan aradan çık, Sivas aradan çık gibi. Çünkü doğudan batıya doğru herkes aynı hat üzerinden konuştuğu için, belli ki herkese belirli bir zaman dilimi ayrılıyordu.

Daha da ürkütücüsü vardı. Bir telefon yetkilisi aynen bir ihbarname gibi bir kâğıt getirir. Postane ihbarınız var, gelmelisiniz derdi. Herkeste bir telaş başlardı. Tanıdık birisi mi öldü, birisi mi hastalandı, kaza mı geçirdi diye bir endişe evi sarardı. Giyilip kuşanıp postaneye gidilir, bir iki saat bekledikten sonra, birileri bağlantı kuruldu bağırır, kişiyi kulübeye davet ederdi. Bir iki cümle konuşmadan sonra genellikle hat kesilirdi. İçeriden bilmem neresi aradan çık diye yetkililerin bağırıp çağırmasından 10-15 dakika sonra bağlantı tekrar kurulurdu. Bu kısa kısa konuşma ve kesinti devam ederdi. Sonunda 1-2 saat gecikme ile konuşma tamamlanırdı.

Ancak konuşmanın yarısından fazlası anladın mı, beni duyuyor musun ile geçerdi. Tabii devlet bu fuzuli tekrarların da kişinin gözünün yaşına bakmadan parasını alırdı.

Evime bir telefon bağlantısı almak için 1970 yılında, Ankara’da sıraya

girmiştim;

1978

yılında

Ankara’ya

taşındığımda

hala

bağlanmamıştı. İlgililer ile yüz yüze konuştuğumda: “Hocam sen de çok acele ediyorsun” dendi. Sonunda bu işlerden sorumlu TRT Genel müdürü, Musa Öğün paşayı araya koyduk da telefonum bağlanabildi.

Bugün bütün bunları hiçbir gence anlatamazsınız. Bu nedenle anıların yazılmasına önem veriyorum.

Biraz önce yazdığım gibi, 1945 doğumlu olan ben ve çevremdekiler onlarca yıl antibiyotiği, buzdolabını, çamaşır makinesini, bulaşık makinesini, bugün hemen hemen herkesin kullandığı onlarca belki

3

yüzlerce şeyi, bırakın kullanmak, görmeden büyüdü. Bu dönemi yaşayan herkes yaşamın zorluğundan az ya da çok payını aldı.

Doğal olayların bilimsel açıklanması neredeyse olanaksızdı. Bir yerlerde açıklanmış olsa bile, onu öğrenmiş olan her hangi biri çevremizde yoktu. Çoğumuz, yaşlı ninelerin, atalarından dinledikleri öyküleriyle büyüdük. Şimşek çakarken, gök gürlerken çoğu insan gibi bizler de irkilirdik. Rabia Bibimiz bu gök olayını bize çok çarpıcı biçimde anlatırdı. Göklerin hâkimi Gurgur Dede isteyince melekler güğümlerle su taşıyarak yağmur yağdırır; melekler o kadar hızlı gider gelirler ki, bazen güğümleri birbirine değer ve gök gürültüsü oluşur; çıkan kıvılcımlar da bize şimşek olarak görülür derdi. Ancak en ilgi çekici olaylar sağlıkla ilgili olanlardı.

Okulda bitlenirdik; başımıza gazyağı sürer gazeteyle kapatırlardı.

Sünnet olurduk, ayrıcasız herkes mikrop kaptığı için yangı ve ödem gelişirdi; günlerce bir torba gibi bacaklarımızın arasında taşırdık; hava almış derlerdi.

Bilinen en önemli ilaç tentürdiyot, oksijenli su, aspirin ve özellikle gripindi. Gripin bakkallarda tek tek bir kutunun içinde satılır ve hemen hemen çoğunun cebinde bulunurdu. Gripten karın ağrısına, baş ağrısına, ağrının her çeşidine karşı kullanılırdı. Bugünün ıslak mendil gibi insanlar birbirine gripin sunarlardı.

Bunlar çok kötü sonuçlar doğurmayan geleneksel ilaçlardı. Ancak çok daha vahim sonuçlar doğuran uygulamaların sonuçlarına bizzat tanık olduk. Vahit Emü (amca) denen bir komşumuz vardı, Kör Vahit olarak da bilinirdi. Gençken çok yakışıklı ve çok gözde bir delikanlıymış; günlerden bir gün gözünde bir kızarıklıkla ağrı oluşmuş. Anası, oğlum sıcak iyi gelirmiş diyerek bir büyük kabağı suda haşlamış ve onu ikiye bölerek yarısını sıcak sıcak oğlunun başına geçirmiş. Vahit Emü bir çığlık atarak

sadece “ana her taraf karardı” diyebilmiş. Vahit Emü’nün dünyayı son görüşü o an olmuş…

Bir diğeri, sonradan çok başarılı bir öğretmen olan ve çok kişiyi (ben de dâhil) okul dışında da olsa eğiten, köyümüzün çok değerli bir gencinin yaşadıkları olmuş. Onun da çocukken gözünün biri ağrıyormuş. Babası içinde ilaç bulunan kahverengi küçük bir şişeyi doktordan alarak eve gelmiş. Rafa koymuş. Ancak rafta içinde tentürdiyot bulunan aynı büyüklükte kahverengi bir şişe daha varmış. Akşam çocuk eve gelince, baba, şu ilacını damlatalım diyerek, çocuğu kucağına yatırır ve önce şu sağlam göze damlatayım bakalım, hasta göze bir zararı olmasın diyerek tentürdiyottu sağlam göze boca eder. Çocuk vay anam der ve o gözünü tümüyle

yitirir.

Ömrünün

sonunu

kadar

hasta

gözüyle

eğitimini

tamamlamak ve yaşamını sürdürmek zorunda kaldı. Bu yazılanlar belli ki milyonlarca insanın başına gelenlerden sadece ikisiydi. Doğum sırasında yanlış uygulamalardan dolayı topal olan; bağlandığı beşikteki ipin yanlış yere bağlanmasından kambur olan çok sayıda arkadaşımız oldu. Bilimin ve günümüzün değerini bilmek için bu örnekler verilmiştir. Çoğumuzun anlında haç şeklinde bir yara izi vardı. Bunun nereden kaynaklandığını komşumuzun kızına yapılan tıbbi tedavi sırasında öğrendim. Kız sarılık olmuştu. Köyde ocak (marifetin elden ele geçmesi) olarak bilinen bir kadın, kızın kafasının arka kısmına bir kuran dayattı ve bir eline ustura bir eline de bir anahtar alarak alnının tam ortasına bir boyuna bir de enine vurarak haç şeklinde derin bir yara açtı. Böylece sarılığın iyileşeceği söylendi. Hijyen hak getire olduğu için, alnın tam ortasında aylarca kapanmayan bir yara açıldı ve doğal olarak yerinde nekroz dediğimiz sert dokudan oluşan bir iz kaldı. Yine de sarılığın başka türlü tedavisine göre daha iyiydi. Çünkü sarılık olan kişiye, bir tas içine konmuş ekşi çirde (ekşi yabani kayısı kurusu) anasının idrarı eritilerek

5

içirilir ve kişi tamamen içtikten sonra da “ananın idrarını içtin” denerek öğürerek kusması sağlanırdı. Böylece sarılığın iyi olacağına inanılırdı. Bir yerlerden, ağaçtan ya da damdan, düşüp bir yerlerini inciten ya da kıran insanlar, hemen orada kesilen bir büyük baş hayvanın derisine sıcak sıcak sarılırdı. Ağrıyan apseli dişi, dişe bir ip bağlayarak çekme; vücutta çıkan çıbanların üzerini karasakız olarak bilinen bir çeşit ziftli bez ile örtme; uçukların üzerine tükürükle sulandırılmış sabit kalem sürme sıradan tedavilerdi.

Ancak geçmişte ve benim çocukluğumda geleneksel tedavi yöntemlerini kullanmaktan başka çare de yoktu. İlk yaygın tıp uygulamasının okullarda aşı ile başladığına tanık olmuştum. İki teneke kutu içinde ayrı ayrı bir enjektör, bir ya da iki iğne bulunurdu. İğneci (herhalde sıhhiye memuru olmalı) önünde bir küçük masa, masanın üzerinde bir ispirto ocağı, kolları çelmemiş vaziyette kuyruğa dizilmiş öğrencileri teker teker çağırırdı. Hepimiz iğneden korkardık. İspirto ocağının üzerindeki teneke kutu içerisinden kaynamakta olan suyun içinden enjektörü ve iğneyi çıkarıp bir pensle enjektörün ucuna iğneyi taktıktan sonra kolumuzun bir yerlerine batırırdı. Kullanılan iğneyi kaynamakta olan teneke kutunun içindeki suya atar ve bu sefer öbür kutudakini kullanırdı; daha sonra onu ocağın üzerine koyardı. Biz de bu arada korkuyla beklerdik.

Herhalde tam sterilize olmadığı için birkaç gün sonra sınıfın neredeyse bir bölü üçünün ya da yarısının kolunda kızarmış şişkinlikler oluşurdu. Su değmiş hava almış denilerek, çocukları izinli olarak birkaç gün evlerine gönderirlerdi.

Nereden geldiğini tam bilemiyorum. Ancak köyde sadece bizim evimizde, küçük boylu yine teneke bir kutunun içinde, tek bir iğnesi bulunan bir enjektörümüz vardı. Zaman zaman komşu köylerden bile,

acil durumlarda, çoğunlukla da geceleri, bu enjektörü gelip ödünç alırlardı. Kaç yıldan beri kullanıldığını bilemiyorum; doğduğum zaman bile evde varmış. Çok kullanılmış olmalı ki, orta kısmı paslanmıştı ve herhalde yanlış bir kullanımdan dolayı da yine orta kısmı belirgin bir şekilde bükülmüştü.

Babam zaman zaman: “Anasını satam, bir fırsat bulsak da şu iğneyi değiştirebilsek, bir gün başımıza iş açacak” derdi. Belli ki yakınlarda böyle bir iğneyi satın alacak yer yoktu…

Bu iğne, büyük bir olasılıkla bugün küçük bir dispanserde kullanılan iğnelerin tümü kadar insan vücudunda delik açmıştır denebilir. Aslında sayısını bilip müzeye koymak gerekirdi.

Bir gün komşularımızdan Mehmet Özer diye yaşı oldukça genç bir komşumuz karın ağrısıyla kıvranmaya başladı. Bir gün iki gün, ağrının geçeceği yok. Dediler ki bağırsak dönmesine benziyor, eğer onu irkiltirsek, ani bir hareketle dönmüş bağırsak yerine gelir. Bunu yapacak kişinin ocaktan olması, yani bir ustadan el almış olması gerekiyormuş.

Bunu yapacak tek kişi şu anda adını anımsayamadığım; ancak takma adı ingoz olan ve çevrede öyle bilinen bir bayan komşumuz olduğu söylendi. İngoz galiba Ermenice bir kelime imiş ve ceviz ya da ceviz ağacı anlamına gelirmiş. Ancak bizdeki anlamı insan için kullanılırsa, ince ve çok uzun demektir. Gerçekten de İngoz Bibimiz (halamız) çok ince ve kasaba kıstaslarına göre çok uzun, gözlerinde kalın gözlükleri olan, elleri ince uzun, tenha bir yerde karşılaşıldığında insanı ürküten görünüşü olan, aslında çok iyi bir kadındı.

Sonunda İngoz Bibi elinde tiftik atılan yaylara benzeyen büyük bir yay ve bu yayın deriden yapılmış kirişine (ipine) vurulduğu zaman garip bir ses çıkaran bir tokmakla çıkageldi. Odada idare lambası gibi çok küçük ışık vardı; köylüler sedirlere bir halka şeklinde oturmuşlar; hasta

7

güçlü bir komşumuzun kucağına oturmuş ah vah ederken, İngoz Bibi, yandaki odadan tuhaf bir kıyafetle, tokmağı yayın teline vurarak ve bir çeşit sekerek hastanın bulunduğu odaya giriyor ve tokmakla galiba oldukça sert bir şekilde karın kısmına vuruyordu. Her vuruşta hasta avaz avaz

bağırıyordu.

Böylece

bağırsağın

dönerek

yerine

oturması

bekleniyordu. Bu vuruş defalarca tekrarlandı. Ancak öbür odadan ya da dışarıdan içeriye giren İngoz Bibi “dağdan gelirim dağ gibi” diye başlayan, ne yazık ki sonunu anımsayamadığımı bir teraneyi de sürekli tekrarlıyordu. Belli ki bu uygulama çok eskilere, belki de şamanlara kadar uzanan bir ritüelin devamıydı.

Sonunda Mehmet Ağabeyimiz defalarca bağırdı; rahatsızlık da geçmedi. Bunun üzerine babama bir iğne vurmasını söylediler. Gidip evimizden, içinde iğne bulunan teneke kutuyu getirdim. Babam: - Bu soyha (amiyena bir tabirle şey) da çok eğilmiş ve ortası biraz paslanmış; bir pense bulun da biraz düzelteyim dedi. Sonunda uğraşa uğraşa biraz düzelti; sanki şakulüne bakıyormuş gibi gözünün birini kısarak epeyi süzdü ve hayırlısı Allahtan diyerek kaba etinden iğneyi bastı. Bu arada canhıraş bir ses duyuldu. Mehmet ağabey anam yandım dedi ve soğuk soğuk terlemeye başladı. Babam: - Bu soyha da tam eğilecek zamanı buldu diyebildi. İğne kaba ete girerken ortadan bel verdiği için belli ki kaba etini santim eninde yırtarak içeriye girmişti. İğne de fayda etmedi. Palas pandıras büyük bir ile (herhalde Malatya’ya) götürdüler. Meğer apandiksi (apandisiti) iltihaplıymış. Ameliyat oldu; geldi. Köylüler etrafına toplanmış dikkatle Mehmet ağabeyi dinlerken.

- Komşular ameliyat oldum; apandisitim patlamış; karnımı açtılar, içini yıkadılar, diktiler; ancak Allah sizi inandırsın hiç biri Kuyumcu Emü’nün (babamın) iğnesi kadar acı vermedi.

Prof. Dr. Ali Demirsoy 01.01.2016

Değerli kardeşlerim!

Dünyanın dönme ekseni 15 derece kadar eğridir; bu nedenle mevsimler oluşmuştur.

Senenin yarısında dünyanın bir tarafında gündüzler uzar, geceler kısalır; diğer yarısında da tersi olur. Günlerin uzamaya başladığını gören insanoğlu, sıcağın geleceğini, doğanın harekete geçeceğini izlediği için, o dönüm noktasını yani 26 Aralığı bir çeşit bayram gibi kutlamıştır. Her şeye bulaşmış dini inançlarımız nedeniyle çeşitli dinler gün farklarıyla bunu şu ya da bu şekilde gün dönümünü olarak kutlarlar.

Bunu dini bir kisveye büründürmeden, astronomik bir ritmin kutlanması olarak ele alıp, insanlığın ortak bir değeri olarak barış, kardeşlik ve hoşgörü duygularımızın gelişmesine bir fırsat olarak bakalım derim. Çok da ümitli olmamakla birlikte, 2016 yılının kinden, nefretten, kandan, şiddetten, soygundan, yalandan, dolandan, hukuksuzluktan arınmış, sevgi, kardeşlik, hoşgörü, doğruluk, çalışkanlık, adalet duygularının ön plana çıktığı bir yıl olmasını dilerim. Bir insan ancak mutlu bir ülkede, toplulukta, ailede, çevrede, mutlu olabilir. Benim yıllardır beklediğim bu insani değerlere dilerim bu yıl birlikte kavuşuruz…

Size yılbaşı armağanı olarak yaşanmış küçük bir öykümü sevgilerimle iletiyorum.