Boek 'Tussen Dender en Mark'

Tussen Dender en Mark

Bewonderend omkijken voor een hoopvolle toekomst

Het rijk geïllustreerde, unieke boek ‘Tussen Dender en Mark, Landschap in beweging’ wil je helpen om de glooiende landstreek, die scharniert tussen de Vlaamse Ardennen en het Pajottenland, te (her)ontdekken. En dat laatste mag je best ook letterlijk nemen. Zet de stapschoenen al maar klaar. Het lezen en wandelen zal je kennis laten maken met de gelaagdheid van het landschap in tijd en ruimte en het samenhang en betekenis geven. Wandelend zal je ook de stilte en rust ervaren, want die vind je hier nog. Geniet ervan!

Hoe kijk je naar een landschap?

Het lijkt simpel, al is die vraag niet zo makkelijk te beantwoorden. Iedereen heeft een eigen manier van kijken, iedereen ziet in hetzelfde landschap iets anders dat de aandacht trekt of kenmerkend is. Dat kijkproces gebeurt zo ongeveer zoals je een boek voor het eerst doorbladert. Het onderwerp, de bladspiegel, de foto’s, de tekst op de achterflap: dat zijn de grote lijnen. Als die je aanspreken, duik je een laag dieper. Je begint te lezen. Ook landschappen kun je (leren) lezen. Het landschap tussen Dender en Mark is het resultaat van een eeuwenlang samenspel van natuur én cultuur tegelijk. Natuurlijke processen en menselijk handelen hebben het gemaakt tot wat het vandaag is. In die zin is het een ecologisch én cultuurhistorisch geheel en vergt het een holistische, synthetische benadering.

foto: Eric Cosyns

Speuren naar samenhangen

Tussen Dender en Mark is het resultaat van het door verschillende brillen verwonderd kijken naar en analyseren van de samenhangen in het landschap. Om de verticale samenhang te begrijpen neemt Marleen De Ceukelaire ons mee naar diep in de ondergrond en ver in de geologische tijd. Hier liggen aanknopingspunten om het reliëf, de bodemopbouw, de ondergrondse waterstromen en het gebruik van lokale delfstoffen te (leren) begrijpen. Vervolgens laten we de mens op het toneel verschijnen. Onze verre voorouders ondergingen nog het landschap en wisten door vallen en opstaan zich naar best vermogen aan te passen en de ideale verblijfplekken te kiezen.

Het archeologische speurwerk kreeg vanaf de jaren 1970 een stevige impuls met als klap op de vuurpijl het blootleggen van de tot nu toe oudste paleolithische site op de Congoberg (ca. 35.00070.000 jaar geleden). De talrijke opgravingen leveren niet alleen meer maar soms ook ronduit indrukwekkende vondsten op. Zo bijvoorbeeld de twee grote grafcirkels uit de bronstijd nabij Ninove, Ten Doorn. Niet zelden dwingen de nieuwe gegevens om bestaande opvattingen bij te sturen, bijvoorbeeld het verloop van het regionale bosareaal. Dankzij de microresten zoals begraven stuifmeelkorrels en insectenpantsers kunnen we ook nog eens een glimp van het toenmalige landschap opvangen… Zo ontstaat een ‘levend’ historisch landschapsbeeld. Om de talrijke horizontale en historische samenhangen in het landschap te duiden hebben we vier hoofdstukken opgehangen aan de vier aanwezige hoofdbiotopen: waterlopen, graslanden, bos en akkers. Voor elk biotoop zijn we gaan speuren in het verleden om een goed beeld te krijgen van de talrijke menselijke ingrepen en niet zelden steeds terugkerende handelingen bv. akkers ploegen, graslanden hooien, bomen knotten en snoeien. Hedendaagse patronen in de verspreiding van deze biotopen zelf en van de aanwezige planten en dieren zijn er vaak het resultaat van. Ook de verschijningsvorm van de biotoop, aanwezige objecten, bomen en struiken zijn meestal het gevolg van eeuwen- of decennialang routineus handelen. In het voorbije millennium is de mens steeds meer losgekomen van het landschap en werden de rollen in zekere zin omgedraaid; de mens onderging niet langer het landschap maar zette het steeds meer naar zijn hand. Archieven daterend uit de voorbije vijf eeuwen zijn hiervoor een dankbare kennisbron. Teksten, kaarten en iconografisch materiaal maken het mogelijk om letterlijk en figuurlijk het landschap in al zijn details te reconstrueren.

De voorbije eeuw nam de menselijke invloed op de omgeving in steeds sneller tempo toe. Aantasting van de horizontale en verticale relaties op verschillende niveaus in het landschap hebben geleid tot milieuproblemen en een ongeziene biodiversiteitscrisis. Wouter Faveyts heeft met een kritisch oog ruim een halve eeuw regionale vogelwaarnemingen geanalyseerd. Hij brengt genuanceerd verhalen over het wel en wee van de lokale vogelpopulaties. Deze verhalen gaan verder dan de clichés en benadrukken het belang van langdurig volgehouden inspanningen van de talrijke vrijwilligers om waarnemingen te verrichten en ter beschikking te stellen, onder andere via ‘waarnemingen.be’. Geknotte Spaanse aak tussen canadapopulieren en knotwilgen op een eeuwenoude steilrand van de Dendervlakte in Roost-Denderwindeke. Met een omtrek van 410 cm op borsthoogte behoort deze Spaanse aak tot de oudste en omvangrijkste van Vlaanderen. (foto: Eric Cosyns) In het perspectief van 50 jaar en tegen de achtergrond van bv. de veranderingen in de landbouw zijn sommige trends veelbetekenend, roepen vragen op, geven aanwijzingen voor beheer en beleid. Ook tal van plantensoorten hebben een verhaal te vertellen. Sommige soorten zijn zeer geschikt om inzicht te verwerven in de opbouw en het functioneren van het landschap. Er zijn oudbosplanten, fosfaatvlieders, freatofyten (grondwatergebonden), stikstofminners, enz. Daarnaast vertelt hun verspreiding vaak ook iets over allerlei menselijk handelen. Niet zelden ijlen populaties nog na, niet onbelangrijk om als natuurbeheerder te beseffen. En soms is remediëren nog mogelijk.

Blauwe knoop was zonder veel twijfel ooit veel algemener verspreid, onder andere op de Buizemont-wastine. Nu is de soort teruggedronen tot enkele schaarse plekken op en nabij de Oudenberg. Ze is indicatief voor heischraal grasland. (foto: Eric Cosyns)

Inzicht en betrokkenheid

Het landschap tussen Dender en Mark is gelukkig nog steeds behoorlijk bedeeld met natuur- en erfgoedwaarden. Dat heeft vooral te maken met de doortastende milieuacties van de lokale leefmilieugroepen tussen ca. 1975-1990, die hebben geleid tot bv. het schrappen of wijzigen van snelwegtracés, het behoud van het Neigembos en een significante verbetering van de ecologische kwaliteit van de waterlopen. Vanaf ca. 1990 wordt de milieuzorg veeleer een professionele aangelegenheid terwijl natuurbehoud en -beheer ook – en al zeker tussen Dender en Mark – kan rekenen op een stevige inzet van vrijwilligers. Eind 2020 beheerden de Natuurpuntafdelingen en de geassocieerde vzw de Mark samen 555 ha natuurgebied. Het Agentschap Natuur en Bos beheert 293 ha natuurgebied. Ondertussen laat de stad Geraardsbergen een natuurbeheersplan opstellen voor 50 ha grasland en bos op de zuidoostflank van de Oudenberg-Buizemont. Samengeteld betekent dit dat tegenwoordig bijna 900 ha of 4,8 % van het grondgebied in het DenderMarkgebied (190 km2) natuurvriendelijk wordt beheerd. Dit boek wil bijdragen aan het vergroten van het ecologisch en cultuurhistorisch bewustzijn en engagement. Elk van de grote biotopen is opgeladen met goed gedocumenteerde verhalen en context die hopelijk veel streekbewoners zal boeien. Het begrijpen van landschapspatronen en -processen kan leiden tot inzicht en betrokkenheid. Zo wil het boek aanknopingspunten aanreiken voor een eigentijdse omgang met het landschap, en voor een breed maatschappelijk gedragen landschapszorg waarin natuurbeheer een prominente plaats heeft. Het boek mikt ook op (meer) verbondenheid. Samenwerking (en versmelting?) tussen de ‘klassieke’ erfgoed- en natuurbehoudsector ligt naar het voorbeeld van de Angelsaksische Heritagezorg voor de hand. Erfgoed is dan onze erfenis van het verleden, waarmee we vandaag samenleven en die we als goede voorouders met veel zorg doorgeven aan toekomstige generaties. De mondelinge getuigenissen en andere landschapsverhalen bieden ook aanknopingspunten voor sociale verbondenheid over generaties en culturen heen. Landschapsbeleving kent vele gezichten, die gevoed worden vanuit de immer aanwezige gelaagdheid en samenhangen. De belevingswaarde van het toekomstig landschap zal mee bepaald worden door de antwoorden die er zullen komen op het klimaatvraagstuk, de biodiversiteitscrisis, enz. Onze nijpende ruimteproblematiek zal ons in ieder geval dwingen tot weloverwogen ingrijpen, tenminste als we de talrijke kwaliteiten van het iconische landschap tussen Dender en Mark ook volgende generaties niet willen onthouden. Overleg en samenwerking over grenzen heen, tussen de verschillende landschapsactoren is daarom niet alleen wenselijk maar hoogst noodzakelijk. Eric Cosyns

Bestel nu het boek

Meer uitleg over het boek op www.tussendenderenmark.be Voorintekenen op het boek aan sterk verlaagde prijs kan op de website tot en met vrijdag 15 april 2022. En noteer alvast dinsdag 31 mei in je agenda. Dan wordt het boek officieel voorgesteld in het kader van een feestelijke landschapsavond in CC Plomblom te Ninove. Op 5 juni zet het Duurzaam Educatiepunt De Helix het boek in de kijker tijdens een historisch-ecologisch getinte open zondag.