30-3-2017
Biodiversiteit in m.e.r.
Doel van de opleiding Visie dienst Mer: Wijziging discipline fauna en flora naar discipline biodiversiteit
•
Toelichting aspect biodiversiteit
Welkom!
4 organisatieniveaus Relevantie voor m.e.r.
• •
Bronnen van informatie voor uitwerking aspect biodiversiteit in m.e.r.
17.01.2017
Programma
Visiedocument: Biodiversiteit in m.e.r.
10.00 – 10.15u
Dienst Mer Visie Biodiversiteit in m.e.r.
10.15 – 11.00u
Biodiversiteit op genetisch niveau
11.00 – 11.45u
•
Aspect biodiversiteit als belangrijke element in de beoordelingsen besluitvormingsprocessen
Michiel Vandegehuchte (ANB) Soortenbescherming en biodiversiteit
11.45 u
Pauze – Broodjeslunch
12.45 – 13.30u
Joris Everaert (INBO) Versnippering, ontsnippering en relevantie voor biodiversiteit
13.30 – 14.15u
• Europese project-m.e.r. richtlijn (2014/52/EU)
An Vanden Broeck (INBO)
• Vlaanderen: Naamsverandering Discipline Fauna en Flora
Deskundige Fauna en Flora
Discipline Biodiversiteit
Deskundige Biodiversiteit
Geert De Blust (INBO): Landschapsecologie: een synthese
14.15u
Pauze
14.45 – 16.00
Case en discussiemoment (Inverde)
16.00 u
Slotwoord
Definities Biodiversiteit
Inhoudelijke aanpak van de discipline wordt bijgesteld
Integratie biodiversiteit in m.e.r. Huidige discipline fauna en flora:
Biodiversiteitsconventie RIO 1992: “Biological diversity means the variability among living organisms from all sources, inter alia, terrestrial, marine and other aquatic ecosystems and the ecological complexes of which they are part, this includes diversity within species, between species and ecosystems”
NARA-T: Begrip biodiversiteit wordt onderverdeeld in 4 organisatieniveaus: 1. genetische diversiteit:
de rijkdom aan genen
2. Soortendiversiteit :
de rijkdom aan soorten
3. ecosysteemdiversiteit:
de verscheidenheid aan ecosystemen
4. landschapsdiversiteit:
omvat de complexe ruimtelijke relaties tussen ecosystemen en de geomorfologische, hydrologische en cultuurhistorische relaties met de omgeving.
Beschrijving bestaande toestand/ referentiesituatie
Analyse van de geplande situatie adhv effectgroepen
Beschrijving /beoordeling van de impact van plan of project
Veel informatie reeds aanwezig om conclusies te kunnen nemen naar biodiversiteit toe
• • • • •
Beschrijving van de bestaande situatie Lokaliseren van aandachtsgebieden Beschrijving van aanwezige soorten Bepalen van relevante effectgroepen …
1
30-3-2017
Discipline biodiversiteit: Beschrijving bestaande toestand/ referentiesituatie
Analyse van de geplande situatie met behulp van effectgroepen
Beschrijving /beoordeling van de impact van plan of project
De deskundige gaat na welke effectgroepen voor het project of plan relevant zijn en een impact kunnen hebben opWJ3 biodiversiteit: Bv. Gevolgen van barrièrevorming en versnippering door project/plan •
Mogelijke effecten op de biodiversiteit: -
Tussen individuen van 1 soort
-
Tussen interagerende soorten binnen het ecosysteem
effect op soortendiversiteit
Tussen verschillende ecosystemen
effect op eco- en landschapsdiversiteit
-
effect op genendiversiteit
Conclusie: aspect biodiversiteit vervat
Hulpmiddelen •
Practical Guidance for Integrating Climate Change and Biodiversity into Environmental Impact Assessment (EIA) procedures
•
Practical Guidance for Integrating Climate Change and Biodiversity into Strategic Environmental Assessment (SEA) procedures
Impact naar soorten maar ook naar populaties binnen zelfde soort (genendiversiteit, soortendiversiteit, …)
Bv. Gevolgen van grondwaterwinning met droogtegevoelige vegetatie in omgeving. Gevolgen voor biodiversiteit? •
Impact ecosysteem en soortendiversiteit (soortendiversiteit, ecosysteemdiversiteit)
Er is géén specifiek beoordelingskader •
Kwalitatieve beschrijving en beoordeling op biodiversiteit
•
Expert judgment van de deskundige
•
Afhankelijk van beschikbare kennis die reeds aanwezig is
Hulpmiddelen Visie document : online website LNE Link: https://www.lne.be/richtlijnenboeken-handleidingen-en-codes-vangoede-praktijk
Key Questions
Presentaties van opleiding biodiversiteit in m.e.r. zullen online geplaatst worden
2
Dia 8 WJ3
Deze slide nog heel summier aanvullen met info van de sprekers hun presentatie Wyseur, Jurgen; 12/01/2017
3/30/2017
Biodiversiteit op genetisch niveau
1. 2. 3. 4. 5.
Biodiversiteit begint bij de genen Duik in de populatiegenetica Enkele gevalstudies eDNA en DNA-barcoding Raadpleegbare bronnen
Bron:http://sitfu.com/wp-content/uploads/2010/10/DNA-BARCODE.gif
An Vanden Broeck Opleiding Biodiversiteit voor MER-deskundigen fauna & flora (dienst Mer /ANB / Inverde) Brussel,17 januari 2017
Biodiversiteit begint bij de genen
Biodiversiteit begint bij de genen
Genetische variatie niet rechtstreeks waarneembaar
Biodiversiteit • Genetische diversiteit • Soortendiversiteit • Diversiteit aan ecosystemen
Bron: http://www.slideshare.net/veereshpatil524/biodiversity-final2
Wat is genetische diversiteit?
Wat is genetische diversiteit? • • • •
Genen = DNA DNA = opgebouwd uit slechts 4 baseparen: A, C, T en G Totaal aan DNA in een cel = genoom (bp: basenparen) Miljoenen combinaties mogelijk
http://chemconnections.org/
Verschil tussen individuen, populaties, soorten
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Genome_Sizes.png
1
3/30/2017
Belang genetische diversiteit
Hoe ontstaat genetische diversiteit? Komt tot stand door wisselwerking van mutaties en selectie (aanpassing)
Barometer voor • Aanpassingsvermogen • Overlevingskansen • Evolutiepotentieel van individuen, populaties en soorten
https://en.wikipedia.org/wiki/Genetic_diversity
Hoe ontstaat genetische diversiteit?
Populatiegenetica • bestudeert de genetische variatie binnen populaties en de verandering ervan in ruimte en tijd • geeft inzicht in belangrijke processen
Mutaties Selectie Adaptatie
http://nl.wikipedia.org/wiki/Natuurlijke_selectie
10
Een duik in de populatiegenetica
Een duik in de populatiegenetica
Genenuitwisseling
Selectie interactie tussen genenuitwisseling en aanpassing
11
http://nl.wikipedia.org/wiki/Natuurlijke_selectie
2
3/30/2017
Een duik in de populatiegenetica
Populatiegenetica – enkele begrippen
Flessenhals-effect
Stichterseffect • Genetische flessenhals • Minder genetische variatie • Andere samenstelling van variatie
Oorspronkelijke populatie
Bottleneck
Populatie na bottleneck
http://wallace.genetics.uga.edu/groups/evol3000/wiki/fb221/Bottlenecks_and_Founder_Effects.html 13
14
Een duik in de populatiegenetica
Een duik in de populatiegenetica
Stichters- en flessenhalseffect Herintroducties: let op voor inteelt
Inteelt
herintroductie
• Meer homozygoten • Minder genetische variatie • Meer kans op ziektes: inteeltdepressie
homozygoot Nederlands Limburg, fokprogramma met slechts 15 diertjes (1999)
15
https://drentschepatrijshond.org/images/jacht/inteelt.png
Een duik in de populatiegenetica
Inteeltdepressie
Genetische drift
verminderde reproductie bij koolmees na inteelt
• Verdwijnen door toeval • Vooral effect in kleine populaties • Andere samenstelling van variatie
Aantal eieren die niet uitkomen
Een duik in de populatiegenetica
Inteeltcoëfficient FIS Van Noordwijk & Scharloo 1981
17
http://evolution.berkeley.edu/
18
3
3/30/2017
Een duik in de populatiegenetica
Een duik in de populatiegenetica
Extinctiespiraal
Metapopulatie
Habitatfragmentatie
Habitatdegradatie
Overexploitatie
exoten
geïsoleerde, kleine populaties
pollutie
Verlies aan genetische variatie
Dalende effectieve populatiegrootte
Extinctiespiraal Verminderd aanpassingsvermogen
Inteelt inteeltdepressie
• Verbonden deelpopulaties • Genenuitwisseling door migratie • Grotere ‘effectieve populatie’
Externe Omgevingsfactoren demografische, klimaat Catastrofes, ziektes, …
20
http://www.kva.se/en/pressroom/Press-releases-2011/Crafoord-Prize-in-Biosciences-2011/
Een duik in de populatiegenetica
Een duik in de populatiegenetica
Verbreiding
Ecologische verbindingen
één grote of vele (verbonden) kleine populaties? Kommavlinder (Hesperia comma)
zinvol voor grote populaties klein en gefragmenteerd: vergroten ipv verbinden
in UK (naar Thomas and Jones, J. of Animal Ecology, 1993)
Dit komt niet ‘vanzelf’ goed…
Dispersie in een gefragmenteerd landschap Er is veel geschikt leefgebied maar de dieren raken er niet; te kleine populaties en te sterk geïsoleerd (> 8 km)
Een duik in de populatiegenetica
Een duik in de populatiegenetica
Hoe groot is groot genoeg?
Effectieve populatiegrootte; Ne
Populatieschattingen Conventioneel (Nc)
Populatieschattingen genetische criteria (Ne)
Census populatiegrootte (Nc)
Effectieve populatiegrootte (Ne*) = indirect criterium voor vitaliteit en aanpassingsvermogen
Jaarlijkse tellingen
Steekproef & analyse om de 1 à 2 generaties
Momentopname
Momentopname + trend (recente bottlenecks/expansies)
Locaties, leefgebieden
• grootte van genenpoel • snelheid waarmee genetische drift (toeval) de genetische variatie doet dalen • Ne << Nc (Ne =~ Nc / 10)
Proportie genetische variatie
Conventionele vs. Genetische criteria
Aantal generaties
Populaties en (meta)populaties Schatten noodzakelijk leefgebied 23
24
4
3/30/2017
Een duik in de populatiegenetica
Populatiegenetisch onderzoek
Hoe groot is groot genoeg?
Inzicht in Ne en genetische processen via genetisch onderzoek
Boomkikker (Hyla arborea) Ne,95 = 244 Zwin
Merkske
Ne ~ 50-100
Mariahof
Ne ~ 10-50 Zegge
Ne ~ 5-10 Wijvenheide
Maasmechelen
Ne ~ >400
Ne ~ 10-50
Rugstreeppad • Hoe is het gesteld met onze populaties? • Zijn ze verbonden? • Welke bronpopulatie voor herintroductie Zwinstreek? DNA-analyse via 10 microsatellietmerkers
Dautenweyers
Ne ~ 10-20 Ruwe schattingen Ne voor boomkikkerpopulaties 25 ©Joachim Mergeay
Cox et al. 2015. Toestand van de Vlaamse rugstreeppadppopulaties op basis van 26 genetische criteria INBO.R.2015.10767598
Populatiestructuur
Staalnamelocaties
Floris Verhaeghe
Hans De Blauwe
veel geïsoleerde populaties
BAPS clustering rekening houdend met spatiale ligging Cox et al. 2015, INBO.R.2015.10767598
Genenuitwisseling via verbreiding Westhoek
Schelde -Linkeroever metapopulatie
metapopulatie
28
Cox et al. 2015, INBO.R.2015.10767598
Genetische diversiteit Klein Schietveld: ondanks groot leefgebied! Landen: klein, geïsoleerd
Noordduinen-Oosthoek: klein,
10 km
geïsoleerd
Krekelenberg: klein, geïsoleerd Oude Groeve: klein, beetje genenuitwisseling
Nieuwe Groeve: klein, flessenhalseffect Kikbeekbron: hoge diversiteit, weinig gene flow
Overige (deel)populaties Westhoek Oosthoek Mechelse heide
Cox et al. 2015, INBO.R.2015.10767598
Schelde - Linkeroever (Haasop, Grimaldi en Blikken) ; in zeer goede toestand. Connectiviteit behouden!
Cox et al. 2015, INBO.R.2015.10767598
5
3/30/2017
Gentiaanblauwtje Population ID FO GS MA PA HA ZW AWB DW1 DW2 DW3 HV2 HV3
N 27 26 29 28 30 30 20 13 11 16 12 14
Ne^ 62 176.4 126.4 17.6 6.5 29.4 2.6 3.2 36.1 9.7 17.8 17.1
95% CIs 20.3 47.6 26.9 8.7 3 10 1.6 2.2 10.6 5 5.9 6.9
Infinite Infinite Infinite 47.3 11.2 Infinite 6.7 7.8 Infinite 19.7 Infinite 137.6
© Rein Brys
DNA barcoding: Identificatie van soorten
Wat / hoe (e)DNA-barcoding
Moeilijk waarneembaar ⇒ vleermuizen
© Rein Brys
DNA barcoding: Identificatie van soorten
DNA barcoding: Identificatie van soorten
Moeilijk waarneembaar ⇒ vleermuizen
Moeilijk waarneembaar ⇒ vleermuizen ⇒ accurate identificatie
⇒ wie slaapt hier
?
Nimfvleermuis
Gewone grootoorvleermuis
© Rein Brys Grijze grootoorvleermuis
Huisspitsmuis
© Rein Brys
6
3/30/2017
Bepaling soortenrijkdom
eDNA
- Soortenrijke of moeilijk toegankelijke biotopen, - Complexe soortengroepen…
⇒ eDNA is overal… Lucht
Op basis van metabarcoding
Ijs/permafrost
Land
Rivieren / meren
Zeeën / sedimenten
© Rein Brys
Raadpleegbare bronnen
EINDE …
• INBO rapporten oa in nieuwe versie LSVI-rapport • INBO adviezen • www.inbo.be • Vulgariserende publicaties (Natuurpunt.focus, levende natuur,…) • Wetenschappelijke publicaties
39
http://blog.ted.com/
40
7
30/03/2017
Hoe soorten beschermen? Passief beleid (adviezen en vergunningen) Soortenbesluit
Actief beleid Natura 2000: instandhoudingsdoelstellingen (IHD) Al dan niet binnen Speciale Beschermingszones (SBZ)
Verbodsbepalingen
Voortoets en Passende Beoordeling (PB)
Soorten en biodiversiteit
Soortenbeschermingsprogramma’s (SBP)
Invasieve exoten Europese verordening 01/01/2015 Soortenbesluit hfdst 4/1
Opleidingsdag m.e.r. 17 januari 2017
Rode lijsten Bedreigingsstatus ten behoeve van beleid
michiel.vandegehuchte@lne.vlaanderen.be
Welke soorten beschermen?
Alle Vlaamse soorten (± 40 000) Bijlage 1 Soortenbesluit (510)
Passief beleid
Leefgebied binnen SBZ? Overige VPS soorten (37) (18)
Natura2000-soorten (108)
(20)
Ruimtebehoevende soorten (21)
Habitattypische soorten (24)
(83)
Vlaamse soorten hoogste prioriteit (145)
3
Soortenbesluit
15/05/2009
Soortenbesluit
Implementering Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn (EU), gegrond in Natuurdecreet Art. 9 en Bijlage I: lijst beschermde soorten (+ categorie) Geldt voor jachtwildsoorten en riviervissen enkel wat betreft aspecten buiten jachtregelgeving of wet riviervisserij Geldt niet voor gedomesticeerde soorten, schadelijke soorten cf. KB 19-11-1987
15/05/2009
Verbod op (afd. 2): opzettelijk doden, vangen, opzettelijk en betekenisvol verstoren, opzettelijk plukken, vernielen… onder zich hebben, vervoeren… opzettelijk vernielen van nesten, rustplaatsen… gebruik van middelen en methoden voor doden, vangen (bijlage 2, A) opzettelijke introductie in het wild Afwijkingen mogelijk voor welbepaalde redenen (afh. categorie bijlage I), mits motivatie Belangrijk voor natuurtoets Cf. effectgroepen ruimtebeslag, verstoring
5
6
1
30/03/2017
Soortenbesluit
15/05/2009
Afwijkingen op eerste 4 verboden (afd. 2): mogelijk om welbepaalde redenen, mits motivatie: 1° volksgezondheid of openbare veiligheid; 2° dwingende redenen van groot openbaar belang;(*) 3° veiligheid van het luchtverkeer; 4° voorkoming van belangrijke schade aan gewassen, vee, bossen, visserij of wateren of aan andere goederen(*) in eigendom of gebruik; 5° bescherming wilde fauna of flora, of instandhouding natuurlijke habitats; 6° onderzoek of onderwijs, repopulatie of herintroductie, 7° onder strikt gecontroleerde omstandigheden op selectieve wijze en binnen bepaalde grenzen een beperkt en vastgesteld aantal van bepaalde specimens vangen, plukken of in bezit (*) niet
voor beschermde vogelsoorten
Voor soorten categorie 1 in bijlage 1: redenen van economische, sociale of culturele aard, of vanwege regionale of lokale bijzonderheden Voorwaarden: 1° geen andere bevredigende oplossing; 2° geen afbreuk aan streefdoel in een gunstige staat van instandhouding (lokaal of Vlaams)
Voortoets/passende beoordeling Bij potentiële impact in een Speciale Beschermingszone (SBZ) Directe effectgroepen: verstoring Indirecte effectgroepen: methodiek wordt uitgewerkt Via het leefgebied van de soort Ruimtebeslag, versnippering, eutrofiëring, verzuring, wijziging van de (grond)waterstand, verzoeting/verzilting, verontreiniging
Indien habitat: enkel bijkomende effectgroepen ifv soort Ook effectgroepen voor niet-habitats die onderdeel zijn van leefgebied. Vb. een grondwaterpeildaling op de regionaal belangrijke biotoop (RBB) grote zeggenvegetatie in functie van zeggekorfslak.
7
Europese verordening 1143/2014 Zie http://ecopedia.be
Invasieve exoten
Lijst van voor de EU zorgwekkende invasieve soorten Totaalverbod op bezit, handel, transport, teelt en vrijstelling in de natuur Monitoringsysteem met hulp brede publiek http://waarnemingen.be/invasive_alert_view.php
Verplichte bestrijding of controle
Europese verordening 1143/2014 Zie http://ecopedia.be
2
30/03/2017
Soortenbesluit hoofdstuk 4/1 ‘Aanpak van uitheemse soorten’ Specificering van de EU verordening Mogelijkheden voor afwijkingen
Rode lijsten
Mogelijkheden voor bestrijding (bijlage 3/1)
Rode lijsten Definitie: een lijst van inheemse soorten, waarbij deze op basis van objectieve criteria worden ingedeeld in klassen, naargelang hun graad van bedreiging; Vastgesteld door de minister, gecoördineerd of opgemaakt door INBO Momentopname, regelmatig (10-jaarlijks) te evalueren
Actief beleid: Natura 2000
30/03/2017
18
3
30/03/2017
Europese natuurdoelen Natura 2000 in Vlaanderen Vogelrichtlijn Natura 2000
2009
Gewestelijke doelen (GIHD)(heel Vlaanderen)
VEN
Lokale doelen (S-IHD) 2010-2014
(per SBZ)
Actie
2015 tot …
Concrete uitwerking
Habitatrichtlijn
19
Specifieke instandhoudingsdoelen
Uitvoering
Wat nodig is om Europees beschermde habitats en soorten in een speciale beschermingszone (=SBZ) duurzaam te beschermen • •
Beheerplan terrein
oppervlakte/populatie = hoeveel is er nodig? kwaliteit = welke milieu-omstandigheden zijn nodig?
Habitat/ leefgebied
Vlaams Natura 2000 programma
Doelen 2020 + prior. insp
Soort
SBZ Management Plan
Allocatie + maatregelen+ planning
Realisaties + acties beheer en drukken + richtkaart
Actieplan milieudruk
Locatie + maatregelen+ planning 21
Voorbeeld: Turnhouts Vennengebied
Voorbeeld: Turnhouts Vennengebied
Prioritaire inspanning:
Prioritaire inspanning:
Uitwerken van een maatregelenprogramma ter versterking van het landschap en vogelpopulaties:
Verminderen van milieudrukken: “Vermesting en eutrofiëring, via de lucht (droge en natte depositie) en via waterrelaties (oppervlaktewater, grondwater), is een probleem voor meerdere van de tot doel gestelde habitats en de soorten (leefgebied, foerageergebied, …) die hiermee verbonden zijn.”
“Kleine landschapselementen zoals houtkanten, hagen, veldbosjes, struwelen, hoogstamboomgaarden, graanakkers (andere dan maïs), braakpercelen, ruigtestroken,…”
23
24
4
30/03/2017
Actief beleid: SBP’s
Algemeen: wat is een SBP, waarom een SBP?
Wat is een SBP? Definitie Soortenbesluit Art. 1 : een programma van soortenbehoudsmaatregelen dat met name gericht is op het verkrijgen van de gunstige staat van instandhouding van een inheemse soort of een groep van soorten in het gebied waarop het programma van toepassing is
Wat is het wel? Vastgesteld door MB, bij uittreksel gepubliceerd in Staatsblad Middel om Europese natuurdoelen te realiseren Zeker wanneer dit (deels) buiten SBZ dient te gebeuren
Bundeling relevante actuele informatie over de soort Ter overweging bij m.e.r., richting gevend aan bestaande instrumenten (soortentoets, natuurtoets)
Wettelijke verankering Soortenbesluit Art. 24: SBP kan voor soorten die beschermd zijn als vermeld in artikel 9 Bijlage 1, cat. 1, 2 of 3 (b.v. geen jachtwildsoorten zoals haas of konijn) Vogelsoorten cf. art. 1 Vogelrichtlijn Soorten bijlage IV Habitatrichtlijn OF voor soorten die opgenomen zijn in de klassen “uitgestorven”, “ernstig bedreigd”, “bedreigd”, “kwetsbaar” en “bijna in gevaar” van een rode lijst als vermeld in artikel 5
Wat is het niet? Een direct werkende norm
Wettelijke verankering Soortenbesluit Art. 26 :
Een SBP wordt opgemaakt op basis van een rapport met ten minste: Synthese kennis Concrete doelstellingen Bedreigingen en kansen Actoren Verslag overleg Concrete maatregelen Voorstel begroting, planning & prioritering Beschrijving voortgangscontrole en evaluatie Communicatie & sensibilisering
Wettelijke verankering Soortenbesluit Art. 25: SBP kan verbodsbepalingen cf. onderafdeling 2 Soortenbesluit bevatten Voor soorten cat. 3 bijlage 1 (strikte bescherming) kunnen bijkomende verbodsbepalingen in een SBP Dan moet SBP vastgesteld door Vlaamse Regering na advies MinaRaad & SALV
Soortenbesluit Art. 27 :
Een ontwerp-SBP wordt gemaakt door of in opdracht van ANB Minister stelt SBP vast Maximaal 5 jaar geldig kan verlengd en opgeschort
5
30/03/2017
Natura 2000 programma SD 1: Maatregelen uit SBP’s kunnen deel van G-IHD vormen Actie 2: leefgebieden van soorten Kunnen via SBP gerealiseerd worden: ‘zones voor realisatie instandhoudingsdoelstellingen en instandhoudingsmaatregelen’ Basis om SBP’s uit te werken: potentiële leefgebieden, cf. https://data.inbo.be/potleefgebieden/ Actie 4: Opmaak en implementatie 4 SBP’s per jaar Actie 16: Gericht beheer, acties en inrichting uitvoeren op het terrein SBP is ook project ter realisatie van Natuurdoelen
Wat kan (niet) in een SBP? Acties behoud of uitbreiding leefgebied Soortspecifieke beschermingsacties: nestbescherming… Afwijkingen op verboden Soortenbesluit b.v. SBP bever b.v. procedure SBP Antwerpse Haven Monitoring, onderzoek Communicatie-acties
Hoe wordt een SBP opgemaakt?
Bijkomende specifieke verboden: als vastgesteld door VR NIET: maatregelen opleggen aan derden
Procedure
SBP’s: stand van zaken en planning
6
30/03/2017
www.natuurenbos.be/sbp
SBP’s vastgesteld Soort(en)
Vastgesteld
Antwerpse Haven
23 mei 2014
Bever
27 mei 2015
Hamster
21 december 2015
Grauwe kiekendief
21 december 2015
Kwartelkoning
21 december 2015
Gladde slang
17 oktober 2016
Heivlinder
19 december 2016
Knoflookpad
19 december 2016
Roerdomp
19 december 2016
SBP’s in opmaak Soort(en)
Voorziene vaststelling
Bruine eikenpage
2017
3 vissen: beekprik, rivierdonderpad, kleine modderkruiper
2017
Vleermuizen
2017
Vroedmeesterpad
2017
Grauwe klauwier
2017
Hazelmuis
2017
Boomkikker
2018
Kamsalamander
2018
Porseleinhoen
2018
Bruine kiekendief
2018
Inhoud en uitvoering SBP’s
SBP’s in gepland 2017-19 Soort
Verwachte vaststelling
Akkervogels
2019
Poelkikker
2019
Heikikker
2019
Rugstreeppad
2019
SBP Antwerpse Haven
7
30/03/2017
Slaat een brug tussen soortenbescherming en maximale rechtszekerheid voor de bedrijven. 14 paraplusoorten (blauwborst, rugstreeppad, groenknolorchis, meervleermuis…) met een Individueel Soortenbeschermingsprogramma voor een Paraplusoort (ISBPP) Netwerk van ecologische infrastructuur
SBP kwartelkoning
Flowchart voor afwijkingen op het Soortenbesluit, afhankelijk van locatie binnen de haven en effect werken: zie www.natuurenbos.be/SBPantwerpsehaven
Verdeling doelen
Achtergrond en doelstellingen kwartelkoning Zomerbroedgast, 2 broedsels per jaar (mei-augustus) grondbroeders vnl. in grasland Habitat Grote open gebieden (zicht >200 m) Graslanden relatief hoog gras (>20 cm) deels vochtige bodem maar niet drassig na mei Tot 20% planten van vochtige/licht moerassige bodem ‘doorwandelbaar’, territorium 10-30 ha per broedpaar (bp)
Late maaidatum: maaidatum vanaf 15/8 indien territorium aanwezig G-IHD: Min. 100 bp over 4 populaties (Ijzer, Demer, Maas, Schelde) 1240-2450 ha extra leefgebied 25% hiervan ingericht in looptijd SBP
Actieplan (1)
Concreet Projectoproep ad hoc subsidie bescherming broedvogels – sinds 2015 Roepposten zomer 2016:
Ontwikkelen min. 310 ha extra leefgebied Binnen SBZ via managementplannen Binnen Sigma via bestaande overlegfora Bijkomende actie SBZ-V Ijzervallei (23 broedparen) Verbetering beheer leefgebied Beheerrichtlijn: geschikte vegetaties, maaidata laat genoeg Ad hoc maatregelenpakket Bescherming van territoria op landbouwpercelen buiten natuurbeheer Compensatie voor uitstellen maaidatum in straal 100-250 m rond roeppost
Sombeke (Durme) => vogel gevlogen Ijzervallei: 3 roepposten op ANB-terrein. Maaien uitgesteld door snel contact gebruikers 1 begin juni: niet meer gehoord na luide roep => niet gekoppeld => maaien vrijgegeven 1 juli 2 eind juni: zachte roep voor zonsondergang begin juli => maaien uitgesteld in zone 100 m rond nest tot 15/8 Geen spoor bij maaiwerkzaamheden • Mogelijk succesvol gebroed en uitgezwermd
Projectoproep voor kwartelkoning nog niet nodig gehad
8
30/03/2017
Actieplan (2)
SBP bever
Vergroten ecologische kennis Opvolgen onderzoek in buitenland Veldonderzoek in Vlaanderen als populatie groot genoeg Onderzoek kunstmatige vestiging Monitoring In kerngebieden: INBO monitoring Natura2000 Buiten kerngebieden: vrijwilligers Sensibilisering en communicatie Algemeen + doelgericht (landbouwers, natuurbeheerders…) Workshop voor beheerders Coördinatie Implementatiecoördinator SBP’s bij Natuur&Bos
Actieplan
Overzichtskaart gezoneerde aanpak bever (http://natuurenbos.be/sbpbever)
Potentiële leefgebieden aangeduid Beschermingsniveaus aangewezen aan waterlopen
gevalspecifieke afwijking nodig
algemene afwijking Soortenbesluit
Vernielen rustplaats (burcht of hol), vernielen dam, wegvangen en verplaatsen bevers Ecologisch afwegingskader bever vs. andere natuur Afwegingskader vangen/verplaatsen Afspraken waterbeheerders => contactpunt bij beverproblemen
Stand van zaken Toestand populatie Aantal territoria op 1/1/2015 BenedenBeneden-Schelde 6 Boven--Schelde 0 Boven Demer 10 Dender 3 Dijle24 Dijle-Zenne Gentse kanalen 1 Leiebekken 0 Maas 37 Nete 7 TOTAAL 88 Bekken
Aantal territoria op 1/1/2016 7 1 10 3 28 1 1 40 11 101
SBP grauwe kiekendief
Dijkgravende bevers: nieuw type schade sinds 2013 Onderzoek INBO 2017 Aantal vangsten en verplaatsingen beperken tot noodgevallen In combinatie met structurele maatregel (lokaal herstel)
9
30/03/2017
Vijf kernzones grauwe kiekendief
Achtergrond en doelstellingen Zomerbroedgast (half april - augustus) grondbroeders vnl. in graanvelden en luzerne Habitat Open landschappen Oorspronkelijk heide/steppe, nu vnl. akkergebieden Voldoende voedsel beschikbaar: (veld)muizen als stapelvoedsel buffer van akkervogels/hazen voor muizenarme jaren Nood aan 5% tot 10% voedselrijke randzones, braakpercelen e.d.
G-IHD: Uitbreiding populatie tot 15 broedparen Geen doel # broedparen in SBP
350-450 ha extra leefgebied: voedselrijke randzones 25% hiervan ingericht in looptijd SBP: 87,5-112,5 ha │55
│56
Actieplan (1) Gebiedsplan per kernzone Maatregelen op landschapsniveau
Concreet Gebiedscoördinatoren Moeren en Leemstreek Haspengouw starten 2017
Openheid landschap, landschap netwerk ecologische infrastructuur
Maatregelen op perceelniveau 87,5-112,5 ha extra leefgebied: Beheerovereenkomsten Structureel verankerde ecologische elementen (overstaand graan, kruidenrijke vegetaties, soortenrijk hooiland met late maaidatum…) Prioritaire maatregelenzones
A. B.
Duurzaamheid structureel verankerde ecologische elementen
Ruilverkaveling Willebringen: stroken door het akkerlandschap zullen ingericht worden ifv grauwe kiekendief Projectoproep nestbescherming Nog niet nodig gehad voor grauwe kiekendief Bruine kiekendief wel van geprofiteerd (5-7 nesten 2016, 5 nesten 2015)
Verbeteren beheer leefgebied Nood aan voldoende en voldoende diverse prooidieren Actieve nestbescherming │57
Actieplan (2) Nieuwe beheerovereenkomsten ‘vogelakker’ en ‘faunavoedselgewas: wisselbeheer’ vanaf 01/09/2017
Voorbeeld vogelakker Groningen
10
30/03/2017
Actieplan
SBP hamster
Gebiedscoördinatie Widooie Mozaïek in akkerlandschap Aanpassing beheerinstrumentarium Hamstervriendelijke nateelt Luzernestrook hamster Kweek- en herintroductieprogramma herintroductie pas vanaf 50 ha hamstervriendelijk beheer Collectief beheerplan Agrobeheergroep wenselijk Predatiecontroleplan Duurzaamheid hamstervriendelijk beheer Innovatief hamstervriendelijk beheer combineerbaar met gangbare landbouwpraktijken │62
Bedreiging
SBP knoflookpad
Genetische erosie – isolatie van de populaties Dispersiecapaciteit zelden groter dan 500 m
│64
Doelstelling
Actieplan
Creëren van verbindingen
Creëren van verbindingen en ecologisch netwerk ecoduct tussen Ten Haagdoornheide en de Laambeekvallei functionele corridor tussen het Welleke, de Ballewijers, het Slangebeekbrongebied en zo verder tot aan de Teut stapsteen door het herstel van droge en natte heide in het brongebied van de Zwarte Beek duurzaam netwerk van natte heide in de bovenloop van de Bolliserbeek, in aansluiting met Resterheide en het Zwarte water. mogelijkheden voor ontsnipperende maatregelen voor amfibieën ter hoogte van de N73 herstel en uitbreiding van heidelandschap ten zuiden en ten westen van het Schietveld Houthalen-Helchteren (zie ook SBP gladde slang)
│65
│66
11
30/03/2017
Vragen?
12
30/03/2017
Overzicht
Versnippering en ontsnippering en relevantie voor biodiversiteit • Wat is versnippering?
• Versnippering in Vlaanderen • Ontsnippering in Vlaanderen • Data & tools voor effectberekening en -beoordeling
Joris Everaert (INBO) Opleiding Biodiversiteit voor MER-deskundigen fauna & flora. Brussel, 17 januari 2017
Versnippering van natuur : definitie
Versnippering van natuur : oorzaken
Opsplitsing van leefgebieden van soorten in kleinere, meer geïsoleerde snippers/fragmenten die gescheiden worden door barrières.
Versnippering van natuur - Transport
Versnippering van natuur - Bebouwing
HSL – E19 (Antwerpen –> Nederland)
• Fysische aanwezigheid van transportinfrastructuur verandert de natuurlijke processen en habitats
• Bebouwing (bewoning, industrie, recreatie,...) is naast verkeersinfrastructuur één van de voornaamste oorzaken
• Nu: > 150.000 km • Groeiende verstedelijking en lintbebouwing (1980: 9,9% - 2005: 27 % …. 2050 : 41 % ?)
1
30/03/2017
Versnippering van natuur - Landbouw
Versnippering van natuur : effecten
• Grondgebruik "op zich" kan versnipperend werken: – Uitgestrekte akkergronden zonder geleidingselementen vormen een onoverbrugbare barrière voor veel soorten. – Uitdunnen en verdwijnen van perceelrandbegroeiingen verdwijning geleidende- en habitatfunctie voor soorten. & verzuring, eutrofiëring, verdroging
– Monocultuur (en/of gebruik pesticiden) verlaagt ook de soortendiversiteit.
Versnippering van natuur : effecten
Versnippering van natuur : effecten
Voorbeeld: transportinfrastructuur
Ruimtebeslag (biotoopverlies)
incl. verzuring & eutrofiëring
Versnippering van natuur : effecten Barrière
Versnippering van natuur : effecten Barrière B
Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001) Ontsnipperingstool (2016)
2
30/03/2017
Versnippering van natuur : effecten
Versnippering van natuur : effecten
Barrière : vismigratieknelpunten
!
! !!
! !
! ! ! ! !!! !!!!!! ! ! ! !! !
!! !!! ! ! !
Verstoring door geluid
!
!
!
!
!
! !!
!! ! ! !!
!
!!
!
!!
! ! !! ! !
!
!
!
!
!! !!!!! !!! !
!! !
!!!! !
!
!
! ! ! !! ! !! ! ! !! ! !! ! !! ! ! ! ! !!!! !! ! ! ! ! ! !! ! !! ! ! !! ! ! ! ! !!! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! !! ! ! !! ! ! ! !! ! !
!
!
!
!!! !!!!! !!!
!!!
! !
!
!
!
!
!! ! !!! !!!!! ! !!!!! !! !! !!!! ! ! !!
! !!
! !!
! !
!
!
!
!
!
!
!! !
!! !!! !! !
! !
! !!
! ! !!
!!
! !!!!! ! ! !! ! ! !! !!! ! ! ! !!! ! ! ! !
! !! !! ! !!!! ! ! ! ! ! ! ! !!!!!! ! !!!! !! ! ! ! ! ! !! ! !! ! !!!! ! ! ! !! ! !!!! !!!!! !! ! ! ! ! !! !!! !! ! ! !! ! ! ! !!! !!!!! !! ! !! ! ! ! !! ! !!!!! !!! !!
!
!!! ! ! !! !!!! ! !!!! !!
!! !! ! ! !
! !! !! !! ! !! !
! !! ! ! ! ! ! ! !!!! ! ! ! ! ! !! ! !! !!!
!! ! !!
!!!! !
!!
! !
! !
! ! ! !!
!!!
!!
! !! !
!! ! ! ! !! ! !
! !
!!
!!
!!
!
! ! ! !!! !! ! !! ! ! ! ! !!! ! !!!!! !!! ! !!! ! ! ! !! ! !! !! ! !! ! ! !! ! ! ! ! !! ! !!! ! !! !!! ! !!! ! !! ! !!!!! !!! ! !!! !! !
! ! !!!!!!!!!!!! ! !! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! !!! ! ! ! ! !! !! ! ! !! !! !!! ! !! !! ! ! !
!!!
!!!
! !
! !! !! ! !!! !!! !!! !! ! !!
!!
! ! ! !!!!!!! !!! !
Totale lengte waterlopen : 20.000 km Prioritaire waterlopen voor vismigratie : 3.000 km + 800 op te lossen knelpunten ( Vismigratiedatabank)
Versnippering van natuur : effecten Verstoring door licht, beweging en objecten
Versnippering van natuur : effecten Verontreiniging, verzuring, eutrofiĂŤring & verdroging
NO2
Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied
Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied
Gebieden met hoge biologische waarde (natuurgebieden)
3
30/03/2017
Versnippering van natuur : impact
Versnippering van natuur : impact • Eilandtheorie (MacArthur en Wilson, 1967) : – Hoe groter het eiland, hoe hoger het soortenaantal – Hoe meer geïsoleerd, hoe kleiner het aantal soorten
Metapopulatie-theorie: Metapopulatie = groep ruimtelijk gescheiden subpopulaties, die een bepaalde interactie vertonen.
– Richt zich op de ‘levensvatbaarheid’. – Afh. van populatiegrootte en bereikbaarheid. & verzuring, eutrofiëring, verdroging
• Kans op voorkomen van soorten in leefgebieden: – Oppervlakte van het leefgebied – Kwaliteit van het leefgebied – Isolatie van het leefgebied
Versnippering van natuur : impact Verlies van biodiversiteit
Versnippering van natuur : impact
Versnippering van natuur : impact Verkeersslachtoffers
Versnippering van natuur : beleid
Verkeersslachtoffers
& verzuring, eutrofiëring, verdroging
O N T S N I P P E R I N G
4
30/03/2017
Ontsnippering van natuur : principes in beleid
Ontsnippering van natuur : methodes
VERMIJDEN
Vergroten
Verbinden versnippering
Verbeteren
MITIGEREN
COMPENSEREN
Ontsnippering van natuur : instrumenten
Ontsnippering van natuur : instrumenten
• Mogelijke instrumenten : • • • • • • • • • • •
Scenario-analyse
Natura 2000 (europees beleid) Ruimtelijk Structuurplan (ruimtelijke ordening) Natuur- en Bosstructuur Vlaanderen (natuurbeleid) Sanering vismigratieknelpunten (waterbeleid) Beheerovereenkomsten (landbouwbeleid) Regionale landschappen Samenwerkingsovereenkomst met lokale overheden Aankoop natuurreservaten (vereniging) Scenario’s (onderzoek beleid) Ontsnipperingstool (onderzoek beleid) Natuurtechnische milieubouw (mobiliteitbeleid)
2017
verweven
scheiden
2030
Ontsnippering van natuur : instrumenten
Ontsnippering van natuur : instrumenten
Scenario-analyse verweven
ongewijzigd beleid
Scenario-analyse scheiden
3
3
2
2
1
1
0
0
-1
-1
-2
-2
-3 2005
-3
2010
2015
2020
2025
2030
2005
2010
2015
2020
2025
2030
5
30/03/2017
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten • Versnippering door transportinfrastructuur is complex
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Doelstellingen & vragen voor de toekomst
• Moeilijk om op korte termijn conclusies te trekken m.b.t. impact op natuur en milderende maatregelen.
• Waar liggen de belangrijkste knelpunten van versnippering van leefgebieden door transportinfrastructuur in Vlaanderen ?
Nood aan ‘pragmatische’ instrumenten op niveau Vlaanderen, die bij de planning een ‘mogelijke’ impact al globaal kunnen aangeven: • •
• Welke knelpunt locaties prioritair aanpakken vanuit het beleid ? ! per soort, per soortengroep of combinatie van soortengroepen. • Ook veranderingen in de tijd (scenario’s) kunnen berekenen.
Kwetsbaarheid ecotopen voor verdroging, verzuring & eutrofiëring? Waar ontsnipperen? Meest prioritair & nuttig?
• Snelle en gemakkelijke updates, op basis van nieuwe kennis (potentiële leefgebied kaarten).
Ecotoopkwetsbaarheidskaarten (update 2016, in prep.) Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001) Ontsnipperingstool (2016) upgrade
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool De tool combineert verschillende GIS data & criteria op niveau Vlaanderen:
Dynamisch model, op basis van ‘constrained cellular automata’ RuimteModel Vlaanderen
-
Financiering van het project - AWV, LNE, ANB - INBO (1/2 VTE ondersteuning)
potentieel leefgebied kaarten 21 soorten incl. actuele verspreiding + landgebruikkaart (= extra info over doorlaatbaarheid omgeving)
-
Transportinfrastructuur kaarten + huidige ontsnipperingsmaatregelen incl. criteria voor actieradius van soorten, mate van barrière of ontsnippering,…
-
Kaart van bebouwde oppervlakte (%)
Analyse van naastliggende rastercelllen
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten
Ontsnipperingstool
Ontsnipperingstool
Potentieel leefgebied soortkaarten en actuele verspreiding (incl. slachtoffers)
Prioritaire punten ontsnippering: vb. van deelrun resultaat voor alle soortgroepen samen
Europees en Vlaams prioritaire soorten, gevoelig voor versnippering, en enkele overige (verkeersveiligheid). Ook goed voor ‘meeliftende’ soorten. Soortgroepen
Soorten
grote landgebonden zoogdieren
ree, everzwijn
kleine landgebonden zoogdieren
das, boommarter, bunzing, rode eekhoorn
micro landgebonden zoogdieren
dwergmuis, hazelmuis
reptielen
gladde slang, levendbarende hagedis, hazelworm
amfibieën
vuursalamander, knoflookpad, rugstreeppad, poelkikker, heikikker, vroedmeesterpad, boomkikker, kamsalamander
water gebonden zoogdieren
rood = EU richtlijnsoort
Prioriteit
waterspitsmuis, otter
6
30/03/2017
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: ecoverbindingen
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: bestaande ecoverbindingen
Versnippering/ontsnippering
Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: herstel + natuurontwikkeling en -verbinding Herstel (“weg is weg”)
Versterken en verbinden
Data & tools voor effectberekening en -beoordeling – – – – –
M.E.R. richtlijnenboek Biodiversiteit (dienst MER). BWK en 2016 update ecotoopkwetsbaarheidskaarten. Ruimtelijke plannen, Rode Lijsten, INBO rapporten,.. (Actuele) verspreidingsgegevens. Potentieel leefgebied kaarten (EU & Vlaams prioritaire soorten, incl. criteria actieradius afstanden, min. leefgebiedgrootte).
– Vismigratiedatabank & Ontsnipperingstool, .. – Expertsystemen voor bepalen van leefbaarheid populaties: LSVI en genetische criteria als onderdeel van beoordelingskader voor de gunstige staat voor instandhouding van lokale populaties, METAPHOR, LARCH, Least-Cost modellering,..
– Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE) – Leidraad faunavoorzieningen bij infrastructuur (NL),.. – … MAAR: vaak expertenoordeel nodig, op basis van gebiedsgebonden analyse met soms extra veldmetingen. ______ = referenties/links zie volgende pagina
Versnippering/ontsnippering Misschien moeten we leren om de bestaande wegen te gebruiken…..
Data & tools: enkele nieuwe referenties en links –
Vriens & Peymen (2017, in prep). Ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor Vlaanderen 2016 – versie 2. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R…... Instituut voor Natuuren Bosonderzoek.
–
Maes et al. (2015). Afbakenen van potentiële leefgebieden voor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets: versie 2.0. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2015.10201559. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek . Maes et al. (2016). Afbakenen van potentiële leefgebiedenkaarten voor een selectie van habitattypische en Europese en Vlaamse prioritaire diersoorten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2016.11534907. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek.
–
–
Geoloket ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor verdroging, verzuring, eutrofiëring (online in 2017); Geoloket potentiële leefgebied kaarten van soorten; Vismigratiedatabank; Risicoatlassen windturbines vs. vogels & vleermuizen. https://www.inbo.be/nl/over-inbo/dienstverlening/databanken
–
Ontsnipperingstool (voorlopig intern binnen AWV, LNE, ANB, INBO): van der Meulen et al. (2016)
–
Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE), o.a. * Vademecums wegen & waterlopen; * Leidraad ecologisch bermbeheer; * Monitoring- en andere studies. https://www.lne.be/vademecums-leidraden-en-studies-natuurtechniek
–
Wansink et al. (2013). Leidraad Faunavoorzieningen bij Infrastructuur. Rijkswaterstaat, Dienst Water, Verkeer en Leefomgeving, Delft / ProRail, Utrecht. http://www.mjpo.nl/nieuws-publicaties/publicaties/leidraden-en-richtlijnen/
Joris Everaert OT Soortendiversiteit Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) joris.everaert@inbo.be
7
30/03/2017
Landschapsecologie voor m.e.r. een synthese
Landschapsecologie:
Geert De Blust (INBO) integratie van ruimtelijke benadering van fysische geografie met functionele benadering van de ecologie de studie van de ruimtelijke relaties van ecosystemen en levensgemeenschappen Topologische (‘verticale’) relaties Chorologische (‘horizontale’) relaties
transport van energie, stoffen en organismen de ruimtelijke aspecten van ecosystemen
Gebieden beschrijven Begrijpen van de condities op een plek: verschillende factoren o patronen: vormen, afmetingen, samenstellende elementen, … o processen: die vorm en kenmerken bepalen: de dynamische aspecten
o Een gebied = intersectie van verschillende flow systems in verschillende strata o
Flow met oorsprong en ‘bestemming’ (bron-put relaties)
o
Op elke plek potentiële verandering van flow karakteristieken door interacties
Geert van Wirdum, 1979
Opgave: Samenstelling en functioneren van het (eco)systeem van project-/plangebied begrijpen in relatie tot de ermee samenhangende ruimte. • • •
Hoe wordt het beïnvloed vanuit de omgeving Hoe beïnvloedt het zelf de omgeving Hoe bepalen de ruimtelijke kenmerken van het gebied zelf de samenstelling, het functioneren, de biodiversiteit ervan
1
30/03/2017
Landschapsecologische systeemanalyse Van der Molen P.C., G.J. Baaijens, A. Grootjans & A. Jansen. 2010 LESA Beschrijven van de verbanden tussen de verschillende landschapscomponenten
Effectengroep • Ruimtebeslag • Versnippering • Verstoring
Checklist factoren voor LESA
Klimaat, gesteente, reliëf toestand
Analyse voor vegetaties en hun patronen: • focus op abiotische omstandigheden, • op processen die sturen, • op invloed van ingrepen daarop. Analyse voor fauna: omvang en kwaliteit van het leefgebied en de processen die deze bepalen. • Verschillende niveaus
ontwikkelingen & veranderingen
- Geo(morfo)logie - Veranderingen in geologie, geomorfologie en klimaat: - Geohydrologische opbouw & weinig (behalve karakteristieken ontginningen) - Geochemische eigenschappen - Microklimaat - Antropogene elementen
ruimtelijk (standplaats & landschapsschaal; gebied voor LESA >
m.e.r.-locatie) temporeel (seizoenen, successie, …)
Ontwikkelingen die structuur, vorm, oriëntatie, veranderen: potentieel grote invloed op microklimaat
Temperatuur en relatieve luchtvochtigheid in relatie tot oriëntatie en tijdstip
Vegetatie en fauna interpreteren naar microklimatologische vereisten
Checklist factoren voor LESA
Effectengroep • Wijziging hydrologie oppervlaktewaterlichaam • Wijziging waterstand • Verzoeting en verzilting
• • • •
Versnippering Eutrofiëring Verzuring Verontreiniging
Hydrologie oppervlaktewatersysteem toestand - Patroon en dimensie waterlopen; diepte en dichtheid buisdrainage - Watervoerendheid; stuwpeilen - Waterdiepten en waterkwaliteit - Antropogene veranderingen
-
Begrijpen invloed van ontwikkelingen op oppervlaktewatersysteem: focus op sleutelfactoren Ecologische sleutelfactoren en watersysteemanalyse als denkkader
ontwikkelingen & veranderingen Peilen en peildynamiek Hydro- en morfodynamiek Waterbalans Waterkwaliteit Vervuiling STOWA-rapportnummer 2015-W-06.
2
30/03/2017
Ecologische sleutelfactoren en watersysteemanalyse als denkkader
Voorbeeld: ecologische sleutelfactor ‘belasting’
Een ecologische sleutelfactor is een specifieke omstandigheid, voortkomend uit de natuur en/ of uit menselijk handelen, die medebepalend is voor de ecologie of de waterkwaliteit in een watersysteem.
Milieufactoren
Stressoren: de belangrijkste vormen van menselijke beïnvloeding. Milieufactoren: de factoren die direct van invloed zijn op het (functioneren) van het ecosysteem / aquatische organismen.
Stressoren
Ecologische sleutelfactoren zijn benoemd rond belangrijke groepen van relaties tussen stressoren en milieufactoren. Omdat de ecologische sleutelfactoren zowel verbonden zijn met de stressoren als met de milieufactoren vormen ze een goede ingang voor beleid en beheer. Een systeemanalyse is een integrale analyse van alle sleutelfactoren. Door deze analyse wordt inzicht gegeven in het ecologisch functioneren van een watersysteem en wordt duidelijk waarom ‘het is zoals het is’.
traject
stroomgebied
9 m.b.t. het ecologisch functioneren van stromende wateren 1 m.b.t. de omgeving (context)
stroomgebied
Checklist factoren voor LESA
Effectengroep • Eutrofiëring • Wijziging grondwaterstand • Verzuring • Verzoeting en verzilting • Verontreiniging
Hydrologie grondwatersysteem toestand - Relatie met hydrogeologie - Grondwaterstanden - Grondwaterstroming: stromingslichamen, kwel/infiltratie, ligging infiltratiegebieden
Ecologische sleutelfactoren voor stromende wateren in een stroomgebied STOWA, 2015. Ecologische sleutelfactoren voor stromende wateren, een methodiek in ontwikkeling. STOWA, Amersfoort.
10 sleutelfactoren
Invloed grondwaterstand en standplaatscondities op de vegetatiesamenstelling Topologische relaties
ontwikkelingen & veranderingen - Trends in stijghoogten - Trends in chemische samenstelling - Grondwateronttrekkingen
3
30/03/2017
Instrumenten: gesynthetiseerde kennis in computerapplicatie
kunnen natuurdoelen behouden / bereikt worden?
Hydrologische stuurvariabelen
Gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand (GVG) Gemiddeld aantal dagen droogtestress Gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) Kwel Overstroming met oppervlaktewater
Horizontale stroming grondwater
+ zuurgraad, voedselrijkdom, zoutgehalte, (overstromingstolerantie)
Chorologische relaties
Grondwaterdynamiek wordt ook bepaald door de plaats in het landschap
Er kunnen meerdere stromingsbanen boven elkaar voorkomen
Dwarsdoorsnede in stelsel Noordermark – Merkske, prov. Antwerpen grens NL-B
bron – put relaties
het hydrologisch veld
infiltratiegebieden
kwelgebieden
Invloed op - Waterkwantiteit - Waterkwaliteit
Horizontaal vlak stelsel Noordermark – Merkske, prov. Antwerpen grens NL-B Infiltratie- en kwelgebieden
Gesimuleerde grondwaterstromingen
Hydrologische modellering
Ligging stroombanen is moeilijk / onmogelijk ‘op het zicht’ van topografische kaarten af te leiden
Infiltratiegebieden (wit) en bijhorende kwelgebieden (zwart)
4
30/03/2017
Grondwater op lokale schaal
Verdeling van watertypen in een beekdal; invloed van het grondgebruik van de aangrenzende infiltratiezone
Effecten van meer of minder kweldruk; meer of minder drainage
De Liereman (Oud Turnhout) (groen gestippeld)
Toestromingsgebieden grondwater en bestemmingen volgens gewestplan : maatregelen t.b.v. het realiseren van de bestemmingen
Beoordelen van inplanting waterwinning op grondwaterstroming
19m 20m 21m
20m
Vb. Wortelkolonie (Kempen) 22m
23m
Hydro-isohypsen onder de Kempense klei
Stijghoogten freatisch grondwater (hydroisohypsen boven Kempense klei), zonder pompen
Vallei van de Mark, WortelMerksplas
Vallei van de Mark, WortelMerksplas
Berekende verlaging van de watertafel boven de Kempense klei (freatisch water) bij verschillende pompdebieten.
24m
25m
1m
3m
Stijghoogteverschil tussen ondiep en diep grondwater, zonder pompen: kwel tussen de 0m-lijnen
Verlaging watertafel bij winning van 20.000m3 / dag onder de Kempense klei
Vallei van de Mark, WortelMerksplas
Vallei van de Mark, WortelMerksplas
2m
1m
5
30/03/2017
Informatie
http://www.integraalwaterbeleid.be/nl/beleidsinstrumenten/watertoets/watertoetskaarten
Infiltratiegevoelige bodems
Winterbedkaart
Niet: valleibodems, natte bodems, weinig doorlatende bodems, van nature overstroombare gebieden
Doel van de winterbedkaart is het aanduiden van de gebieden waar veranderingen van bodemgebruik aanleiding kunnen geven tot een gewijzigd afvoergedrag in geval van overstroming van het gebied. Op basis van gemodelleerde overstromingsgebieden
Grondwaterstromingsgevoelige gebieden de laterale beweging van grondwater doorheen de ondergrond en de toestroming door kwel
Hellingenkaart Ondiepe klei; erg diep grondwater
6
30/03/2017
Op basis van
EROSIEGEVOELIGE Erosiegevoelige gebieden GEBIEDEN
hellingsgraad, bodembedekking, bodemtextuur, hellinglengte, erosiebeheersing.
Gemiddelde bodemverlies als gevolg van geul- en intergeulerosie
BODEMVERKENNER van Databank Ondergrond Vlaanderen (DOV)
Zie ook Bodemverkenner DOV
https://www.dov.vlaanderen.be/portaal/?module=public-bodemverkenner#ModulePage
Bodemverkenner DOV: DOV gedetailleerde informatie bij de grondwatermeetpunten Watina databank INBO: INBO Natuurgebieden
Infiltratiegebied
Kwelgebied
Checklist factoren voor LESA
Effectengroep • Eutrofiëring • Wijziging grondwaterstand • Verzuring • Verzoeting en verzilting • Verontreiniging
Textuur: zelden veranderingen te verwachten (tenzij nieuw substraat ingebracht) Drainage: frequent veranderingen te verwachten (zie grondwater) Profiel: bij vergraving verandering, verstoring Structuurverandering, bodemverdichting: grote invloed op biodiversiteit
Bodem
Niet verdicht
toestand - Textuur, drainage, profielontwikkeling - Erosiegevoeligheid - Verzilting - Chemische karakteristieken
-
-
-
ontwikkelingen & veranderingen Veranderingen door ploegen, bemaling, opspuiten, … Erosie en verstuiving door mechanische beschadiging / verdroging Bodemverdichting Chemische karakteristieken Zaadbank en bodembiota
Sterk verdicht
diktegroei volwassen plataan Invloed op alle stadia van ontwikkeling
kiemplanten zwarte den
7
30/03/2017
Informatie Top 10 Reasons to Avoid Soil Compaction
Digitale bodemkaart
Databank Ondergrond Vlaanderen
https://dov.vlaanderen.be/dovweb/html/bodemloketten.html#data 1.Causes nutrient deficiencies 2.Reduces crop productivity 3.Restricts root development 4.Reduces soil aeration 5.Decreases soil available water 6.Reduces infiltration rate 7.Increases bulk density 8.Increases sediment and nutrient losses 9.Increases surface runoff 10.Damages soil structure
BODEMVERKENNER van Databank Ondergrond Vlaanderen (DOV) Zeer uitgebreide informatie o.a. historische data â&#x2020;&#x2019; mogelijke referentiesituatie
Bodemverkenner: historische informatie https://www.dov.vlaanderen.be/portaal/?module=public-bodemverkenner#ModulePage
Belangrijke informatie: afstromingskaart (Bodemverkenner DOV)
Bodemchemie en effectengroepen
8
30/03/2017
Checklist factoren voor LESA
Landgebruik & bodembedekking toestand - Landgebruik & vegetatie - Bemestingstoestand en beheer in en rond project; bemesting in hogere of infiltratiegebieden - Atmosferische depositie N - Bestrijdingsmiddelen - infrastructuur
Effectengroep • Ruimtebeslag • Versnippering • Eutrofiëring • Verzuring • verontreiniging • Verstoring
ontwikkelingen & veranderingen - Verandering verhard oppervlak - Verandering landgebruik en bodembedekking: nutriënten; type, periode & intensiteit van beheer, … - Verandering structuur op landschaps- en habitatschaal
Bemestings- en verzuringsdruk Topologisch Actuele nutriëntenconcentraties en rechtstreekse bemesting op perceelsniveau
Chorologisch Input nutriënten van buiten uit
Vergelijken met kritische depositiewaarde zie ‘Voortoets’ zie o.a. ‘Bepaling van het gunstig abiotisch bereik voor Europese habitattypen in Vlaanderen’ INBO.R.2014.3019274
Bemestings- en verzuringsdruk Invloed van ligging, oppervlakte, ruwheid.
Ter info: STUDIEDAG 'LOKALE LUCHTKWALITEITSMODELLERING: DE WETENSCHAP, DE REKENTOOLS‘ (LNE) Tuesday, January 31, 2017 from 9:30 AM to 4:00 PM (CET) Virginie Lovelinggebouw Maria Hendrikaplein 70 9000 Gent Belgium
Ammoniumdepositie over korte afstand (grootteorde van enkele 100den m) en de invloed van bos op deze depositie. Samenhang met zuurtegraad bodem
Interactie stikstofstroom met complexe landschappelijke structuur Potenties voor mitigatie door landschappelijke structuur
Emissie reactieve stikstof
Brongerichte maatregelen: emissiereductie
Immissie bemestend stikstof
Gebiedsgerichte maatregelen: ecosysteem- en populatieherstel
(Cellier et al. 2011, after Sutton et al., in The European Nitrogen Assessment)
9
30/03/2017
Bodembedekking, vegetaties en habitat Biologische Waarderingskaart BWK
Karteringseenheden Evaluatie
Voldoende actueel???
Simpson et al. in The European Nitrogen Assessment; after Fowler et al., 1998. Environ. Pollut., 102: 343 –348
Verminderen eutrofiëring doelhabitats Het belang van de landschapsopbouw (bosjes, brede en hoge houtkanten, … ;
Actualisatie enkel voor N2000 Speciale Beschermingszone Ouderdom kartering Habitatrichtlijngebieden Prioriteiten 2017 Herkartering Speciale Beschermingszone
Actualisatie Habitatrichtlijngebieden niet-bos: om de 12 jaar bos: om de 16 jaar
Ruimtelijke aspecten van de ecosystemen Oppervlakte De gemeenschap wordt vollediger naarmate de oppervlakte van een biotoop vergroot
Conclusie: voor m.e.r. zal origineel veldwerk zeer dikwijls nodig zijn
Ruimtelijke aspecten van de ecosystemen Oppervlakte Kleine habitats → kleine populaties → grotere kans op uitsterven
Bv. minimale oppervlakte vereist om van een ‘bos’ te kunnen spreken (uitgaande van het aantal soorten echte bosvogels)
Oppervlakte van habitat beoordelen Bv. a.h.v. criteria ‘staat van instandhouding’ (rapport ANB/INBO)
10
30/03/2017
Ruimtelijke aspecten van de ecosystemen Structuur & samenstelling samenstelling
Ruimtelijke aspecten van de ecosystemen Landschappelijke configuratie Ruimtelijke voorstelling van populaties
Verticale & horizontale heterogeniteit Ontwikkelingsfase Microhabitat
scherpe grenzen
Functioneel habitat
vage grenzen; gradiëntmilieus
Grenzen
Vb. Nachtactieve muizen in bos en invloed van een bosweg op hun verplaatsingen
Interpretatie van de barrières Barrièrewerking is afhankelijk van de soort
Kleine populaties in kleine habitats; in het beste geval staan ze met elkaar in verbinding: een netwerk van populaties van een soort
Een kernpopulatie in een kernhabitat die nabijgelegen kleine habitats van individuen voorziet
‘archipelmodel’
‘satellietmodel’
Werken aan de ‘geschiktheid’ van een landschap voor de biodiversiteit - ‘doorkruisbaar’ maken (corridors, stapstenen = vormen van suboptimaal habitat; maar planten ….) - vormvereisten aan de ‘geleidende’ landschapstructuren (noodzakelijk breedte, type, onderbrekingen? ….) - vereiste milieukwaliteiten van de landschapstructuren (randeffecten, vegetatiestructuur, potentiële dominanten,¨….) Evaluatie doorkruisbaarheid (connectiviteitsanalyse), bv. a.h.v. a.h.v. GIS – CostCost-distance modellering Bodembedekking ruilverkavelingsgebied ‘Hoge en Lage Rielen’, met brongebied en meetpunten
CD-kaart
De CD-waarden van de meetpunten, berekend voor 3 scenario’s, resp.: uitgangssituatie incl. KLE, uitgangssituatie excl. KLE en nieuw structuurplan
samenvattend Habitat patch kenmerken
Landschapskenmerken barrières
diversiteit vorm
corridors
geschiedenis
oppervlakte
configuratie weerstand
kwaliteit
uitsterfkans
x
kolonisatiekans
Levensvatbaarheid van de netwerkpopulatie
11