“Ik hou van typografie,
gewoon om naar te kijken maar zeker ook om te gebruiken.”
Voor mijn profielwerkstuk wilde ik een toegankelijke en grafische ‘encyclopedie’ maken over typografie. Ik kwam er echter achter dat typografie heel wat uitgebreider is dan mooie letters die goed bij een ontwerp passen.
2
Ik ben me gaan verdiepen in de anatomie van typografie, waar behoorlijk wat Engelse bronnen over te vinden zijn, die elkaar overigens wel vaak tegenspreken. In het Nederlands is er al helemaal weinig informatie te vinden over de anatomie van typografie.
Mijn uitdaging voor dit profielwerkstuk: een uitgebreid naslagwerk over de anatomie van typografie maken, weergegeven op een met name grafische manier én in het Nederlands. Overzichtelijk en begrijpelijk met behulp van infographics (informatieve illustraties) en waar nodig met tekstuele uitleg. Of dit gelukt is? Dat mag u zelf bepalen. Pascal Gerritsen
INHOUDS opgave 03
Chronologisch overzicht typografie en lettertypen Gutenberg kopieerde voor zijn eerste boekdrukken de schrijfletters van monniken. Na bijna 600 jaar bestaat zijn lettertype nog wel, maar is op een enkele uitzondering na vervangen door moderne letters.
Letterhoogten Hoofdletters, kleine- of onderkastletters, stokletters, staartletters. Allemaal hebben ze een andere hoogte, niet willekeurig, maar volgens strikte regels en hoogtelijnen.
04 08
Schreven De handen en voeten van letters zorgen voor een goede leesbaarheid van gedrukte tekst. Op een beeldscherm worden al die schreefjes al snel een inktvlek. Niet gek als je bedenkt dat er bijna 20 verschillende soorten schreven zijn.
Streken Letters zijn opgebouwd uit streken. Horizontaal, verticaal, groot en klein. Sommige streken hebben een menselijke benaming gekregen, waardoor letters soms net mensen zijn.
09 10
De uitvinding van de boekdrukkunst door
Garalden
Realen
Grotesken
Johannes Gutenberg in de 15e eeuw is het begin van de moderne typografie. De geschiedenis van moderne typografie geeft inzicht in het ontwerp van lettertypen door de eeuwen heen en helpt bij het begrijpen van de vormgeving van de typografie van nu. 1400
1500
1600
1800
1700
1900
Goten Humanen Garalden Realen Didonen Mechanen
04
Goten
m aabbccddeeffgghhiijjkkllm wxxyyzz nnooppqqrrssttuuvvw 00112233445566778899
Humanen
Didonen
Mechanen
abcdefghijklm nopqrstuvwxyz 0123456789
Linearen Humanistisch
1900
Geometrisch
1925
1950
Neo-Grotesken
1975
2000
05
Grotesken Humanistisch Geometrisch Neo-Grotesken Inciezen Scripten Manuaren Inciezen
Kalligrafen Scripten
Manuaren
abcdefghijklm nopqrstuvwxyz 0123456789
►►
►►
Goten
Realen
Goten of Gotische letters zijn gebaseerd op middeleeuwse handschriften. Deze handschriften waren het resultaat van 4000 jaar aan ontwikkelingen van schrift. Totdat Johannes Gutenberg de boekdrukkunst uitvond, schreven monniken teksten met de hand over. Goten kenmerken zich door de hoekige vorm. Letters zijn moeilijk uit elkaar te houden omdat veel letters uit dezelfde verticale streken zijn opgebouwd en slechts kleine horizontale verbindingen, stokken en staarten hebben. De Goten zijn vrijwel overal ter wereld snel vervangen door makkerlijker leesbare letters, maar zijn totdat de Nazi’s het verboden in Duitsland veel gebruikt.
De Realen kenmerken zich ten opzichte van voorgaande lettertypen door een nog groter contrast tussen dikke en dunne streken. Daarnaast hebben de meeste lettertypen in deze groep een vloeiende overgang tussen de streken en de schreven. De Realen slaan een brug tussen de klassieke Goten, Humanen en Garalden en de moderne lettertypen die de Realen opvolgen.
Humanen
06
Tot de Humanen of Humanisten behoren de eerste Romeinse lettertypen gemaakt door Venetiaanse drukkers in de 16e eeuw. De drukkers in Venetië probeerden hiermee de humanistische handschriften van de Renaissance te imiteren. Deze lettertypen kenmerken zich door hun ronde vormen, in tegenstelling tot de hoekige Goten uit de Middeleeuwen. De Humanen zijn gebaseerd op de Karolingische minuskels (de standaard kleine letters in het rijk van Karel de Grote) en hoofdletters uit de tijd van het Romeinse Rijk.
Garalden De term Garalden is een combinatie van Claude Garamond en Aldus Munutius, drukkers uit de 16e eeuw. De Garalden hebben fijnere proporties dan de Humanen en een groter contrast tussen de opgaande en neergaande streken waaruit de letters zijn opgebouwd.
Didonen De naam Didonen komt van de typografen Didot en Bodoni. De lettertypen in deze groep worden gekenmerkt door een enorm contrast tussen dikke en dunnen stroken. Verticaal is bij deze lettertypen ook echt verticaal en niet zoals bij voorgangers licht cursief. Ook de schreven van de letters zijn recht en dun.
Mechanen Samenvallend met de Industriële Revolutie aan het begin van de 19e eeuw, ontstaan de Mechanen. De groep kenmerkt zich door overal even brede streken, ook voor de schreven en wordt daarom ook wel eens Slab Serif genoemd. De schreven kunnen zowel vloeiend als haaks op de streken staan.
Linearen Linearen is een verzamelterm voor alle schreefloze letters en is te verdelen in vier subgroepen: de Grotesken, Humanistische- en Geometrische Linearen en de Neo-Grotesken.
Grotesken Aan het eind van de 19e eeuw zijn de Grotesken ontstaan. Als een soort contrareformatie van de Mechanen, hebben de Grotesken weer een beetje contrast tussen dikke en dunnen schreven. Eindstukken van letters zijn vaak recht afgesneden, de ‘G’ heeft een uitloper en de ‘R’ een gebogen been.
Humanistische Linearen Humanistische Linearen zijn afgeleid van de klassieke Humanen in plaats van verder ontwikkeld te zijn op de 19e eeuwse Grotesken. De lettertypen zijn weliswaar gebaseerd op de humanistische handschriften, maar wijken erg af van de Humanen door bijvoorbeeld het ontbreken van schreven. De Humanistische Linearen lijken eerder op de Grotesken, maar zijn lang niet zo rigide.
Kalligrafen
Geometrische Linearen De Geometrische Linearen zijn schreefloze lettertypen, geconstrueerd met simpele geometrische vormen, cirkels en rechthoeken. De standaard vormen van de streken komen vaak terug. Hierdoor is het verschil tussen de letters beperkt en ontstaat een evenwichtig zinsbeeld.
Neo-Grotesken Neo-Grotesken zijn afgeleid van de Grotesken, maar hebben gewoonlijk minder contrast tussen de streken en daarmee een algemener ontwerp. In tegenstelling tot de Grotesken heeft de ‘G’ bij NeoGrotesken meestel geen uitloper en de ‘R’ juist een recht in plaats van een gebogen been.
Kalligrafen is een verzamelterm voor Inciezen, Scripten en Manuaren. Onder de Kalligrafen worden in het Vox-ATypI classificatiesysteem ook vaak de Goten of Frakturen geschaard op basis van kenmerken, maar chronologisch gezien staan de Goten los van de Kalligrafen.
Inciezen Inciezen refereren aan het klassieke ambacht van tekst graveren in metaal op steen. Kenmerkend hierdoor zijn de strakke vormen en hoeken. Bij lettertypen gebaseerd op inscripties ontbreken vaak de kleine letters in het geheel.
Scripten Scripten zijn lettertypen die doen denken aan schoonscrijven met een gewone of een kalligrafische inktpen. De letters zijn vaak buitengewoon cursief en kunnen met elkaar verbonden worden.
Manuaren De Manuaren zijn gebaseerd op met pen of met penseel, handgeschreven letters. Manuaren zijn niet geschikt voor lange stukken tekst, maar wel voor titels van bijvoorbeeld reclameborden.
Quadranta is het lettertype bij uitstek om de opbouw van een Geometrische Lineaar te laten zien. Alle letters zijn opgebouwd uit dezelfde streken, gebasseerd op het raster op de achtergrond.
07
Typografie 08
kapitaalhoogte
corpshoogte
x-hoogte
De hoogte tussen de basislijn en de kapitaallijn noemen we de kapitaalhoogte. Alle kapitalen zijn even groot, behalve de Q en de O. Deze hebben zelfs als kapitaal overshot, zodat ze optisch evengroot als de andere kapitalen lijken. Omdat kapitalen optisch groter lijken dan onderkastletters, ligt de kapitaallijn iets lager dan de stoklijn om dit verschil te compenseren.
De totale hoogte van alle lijnen bij elkaar is de corpshoogte. Dit is de maat in punten die standaard wordt gehanteerd als maat voor de lettergrootte. Toch lijken sommige lettertypen veel groter dan andere. Dit komt door de verhoudingen tussen de xhoogte en alle overige hoogtes. Bovenstaand lettertype lijkt groot omdat de letters maar korte stokken en staarten hebben.
Met de x-hoogte wordt de hoogte bedoeld tussen de basislijn en de mediaanlijn. De x-hoogte bepaalt voor een groot deel de leesbaarheid van een lettertype. Hoe groter deze in verhouding met de corpshoogte is, hoe beter te lezen. Daarnaast is de x-hoogte ook de basis van veel berekeningen die te maken hebben met de regelafstand.
overschot
staarthoogte
stokhoogte
Net zoals bij de kapitalen de ronde letters optisch kleiner lijker, doen ronde onderkast-letters dat ook. Dit komt omdat ronde letters vaak een grote pons hebben waardoor hun massa kleiner lijkt. Om alle letters optisch even groot te laten lijken zijn er veel lettertypen waarbij ronde letters overschot hebben.
De hoogte tussen de basislijn en de staartlijn is de staarthoogte. De staarthoogte is meestal kleiner dan de stokhoogte, wat geen probleem is omdat stokken belangrijker zijn voor de leesbaarheid dan de staarten. Er bestaan zelfs lettertypen waar helemaal geen staarten in voorkomen.
De hoogte tussen de mediaanlijn en de stoklijn is de stokhoogte. De stoklijn ligt hoger dan de kapitaallijn om zo de vaak smalle stokletters net zo groot als de andere letters te laten lijken. Een lettertype zonder stokken is moeilijker te lezen dan met stokken.
stok-overschot Ook sommige staartletters kunnen door hun vorm kleiner lijken, daarom overschrijden deze de staartlijn om toch even groot te lijken.
3
8
6
11
10 16
1
13 5
15
10
1
7
4
14
9
17
15 15
2
1
uitloper (spur)
Een uitloper is de kleinste schreef die er is. De uitloper komt voor op plaatsen waar een rechte, grotere schreef de gebogen, vloeiende streek van de letter zou breken. 2
staartschreef
Dit is de laagste schreef die we kennen. De bilaterale staartschreef zit onderaan de staart en rust op de staartlijn. 3
hoge kapitale unilaterale schreef
Dit is de hoge schreef aan één kant van een kapitaal. Deze wordt vaak onterecht als uitloper aangeduid, maar komt alleen voor bij rechte hoeken. 4
lage kapitale unilaterale schreef
De lage schreef aan één kant van een kapitaal. 5
armschreef (hand)
Bilaterale schreef aan het einde van de arm.
12
6
hoge snavel (beak)
Unilaterale schreef aan het bovenste einde van een letter met een horizontale streek. 7
hoge kapitale bilaterale schreef
De hoge schreef aan beide kanten van een kapitaal. Deze schreef creëert rust in de lijn die het oog volgt tijdens het lezen. 9
lage kapitale bilaterale schreef
De lage schreef aan beide kanten van een kapitaal. 10
haakjesschreef
Verticale streken van onderkastletters hebben nooit een hoge bilaterale schreef, maar een speciale haakjesschreef.
stokvlag
Sommige stokken staan vanwege hun ronde streek geen rechte schreef of weerhaak toe en hebben daarom een vlag, eventueel met traanvormig einde.
lage snavel (beak)
Unilaterale schreef aan het onderste einde van een letter met een horizontale streek. 8
11
12
staartvlag
Bij een staart met een ronde streek past eveneens geen rechte schreef of weerhaak, maar een vlag. Ook de staartvlag kan een bolvormig einde hebben. 13
oor
Het oor is een speciale schreef voor een ‘g’, overeenkomstig met een uitloper, maar langwerpiger. 14
eindstuk
Ook sommige onderkastletters kennen in plaats van een schreef een vlag zoals de ‘e’ en soms de ‘a’. 15
bilaterale schreef
De meest voorkomende schreef, bijna alle onderkast letters hebben ergens deze tweezijdige schreef. Alleen de ‘u’ kent twee unilaterale (of gewone) schreefjes. ►►
09
haarlijn
oog
oor
schouder
arm
kin ruggengraat buik
10
Om de streken van de letter met de schreven te verbinden zijn er bij sommige lettertypen verbindingsstukken nodig. Deze verbindingsstukken noemen we schreefhoekjes. hand
â–şâ–ş
16
De hoge schreef aan het einde van een gebogen streek. Niet te verwarren met een uitloper, die komt namelijk nooit aan het eind van een streek voor. 17
staart
hoge weerhaak (barb)
lage weerhaak (barb)
De lage schreef aan aan het einde van een gebogen streek. Lijkt sterk op een snavel, maar die komt alleen voor aan het einde van rechte horizontale streken.
been
Naast de ‘menselijke’ streken zijn er nog een zestal algemene streken.
stam
diagonale streek
spits
11
kruising
lus
kruisstreek