çAVEK LI SER OLA EzDAHÎ(ÊzÎDATÎ

CAnO ŞAKIR

Koka ola Êzîdî di navbera lêkolîn û nivîskaran de, vê dema dawî bû mijara gengeşî û lihevnekirinê. Di vê derbarê de gelek teorî û raman dinav de derketin pêş, ku li pey wan tevlihevî û dijberî derket. Sedema vê yekê ji ber gelek faktoran e, ya yekem ew e ku ya ku di demên borî de li ser wan hatibû nivîsandin ji hêla hin nivîskaran ve hatî nivîsandin ku ew nivîskar bixwe ji dîrok û çanda ola Êzîdiyan bê agahî bûn, agahiyên şaş û çewt bi xwe re vediguhestin qada wêjeyê. Ya duyemîn girtina civaka Êîdî bi xwe jî ji nava hinên karvedanên dîrok û ta roja îro ku tirsa wan ji dîrokê hertim bûye, ew ji encama şer û çewisandinên ku li dijî wan hate tepsandin, kir ku ola xwe bi dizî û biveşartî û nezelaliyê dorpêç bikin, Di encamê de û li gel van tespîtan, bingehên nivîskî yên vî olî tune, a rast hatin talan kirin, şewitina, tenê tişta ma di rêya oldaran ku koka xweya olî bi parastina devkî biparêzin, û bi vî rengî zanîna ji bo wan di pirtûkan de bêtir ji kaxezê tê parastin. Di serdemên berê yên dîrokî de ji ola Êzîdî re digotin Dasinanya an ku Dasina, lê Xiristiyanên li Îraqê hîn jî di zimanên xweyên netewî yên Kildanî û Suryanî de vî navî li wan dikin. Paşê, piştî hatin û xuyangkirina Şêx Adî, ew bi Sahbati, Adawiyyah ku li ev der li Colemergê xwe navdar bûn. Wisa dixuye ku navê Êzîdiyan di rojên desthilatdariya Osmanî ya li ser Kurdistan û Iraqê de ji wan re wisa digotin. Li gorî mîtolojiya Êzîdî, gelê Êzîdî ji rêzeçiyayek taybetî ya ku ji mirovahiya mayî cûda ye tê, lewra ew tenê zarokên Adem in, û mirovên mayî kurên Adem û Hewa yê ne, li gorî şîroveyên olî û vegotina Ezdahiyan wisa dibêjin. Lêkolînerên Ezdahî bawer dikin ku ola wan ji ola Babîl a kevnare ya ku li Mezopotamyayê hebû û derketiye. Weke ku nivîskar û lêkolînerên Êzîdî ew dibêjin ”Stûn û stûnên bingehîn ên ola Êzîdiyan ji baweriyên olî yên Mezopotamyayê, nemaze ola Babîlî, û ola Babîlî digihîje, wekî ku em gihiştin nivîsarên hezarsala sêyemîn berî zayînê, tevlihevkirina faktorên Sumer û rêûresmên din. xwedayê Babîlî Nabu herî kêm vedigere 1800 sal berî zayînê, ji ber ku agahdariya dîrokî ji nû ve avakirin û nûkirina perestgehê di hukmê Hammurabi de nîşan dide. Ji ber vê yekê perestiya Nabu li Asûr belav bû, ku herêmên ikêxan, Zabin û Cezira tê de, lewma peykerên Nabu li şûnwarên ku ji bo vê armancê hatine çêkirin di dawiya sedsala nehê berî zayînê de hatin raber kirin, da ku ev perestgeh bigihîje bilindahiya xwe, lewma em dibînin ku Nabu perestgehek li Calh al-Namrud e. Li ser mijara Êzîdiyan û têkiliya wan bi Mîtrayîyan, li gor hin pêzaneyan yên vê Olê di bêjin mîtrayî tştek mezine u pênasînekedîrokî ye linav beyîne Xwedê û mirovan se. Her wehe di bêjin kevintirîn Ola çîhanî ye dîroka wê ya kevnar vedigere serdemê Hindû Ewropîyan(Al-Arîye) jiber vê hete vê gavê gelek bîr û bawrên wan yên kevin linav gelê Kurde mayîne û bi tayîbet linav Kurdên Êzdî de. Ezdahî wek tên naskirin di bêjnê HindûEwropî gelek dikevnin xwedî nasnameyek dîrokî ne, li cîhanê jiber vê çendê em dikar ên bêjîn zorbeyî tîtal û rewş û Zimanê wan weke hevin . Lê berî ew bihêne Kurdistanê û Asîya Rojave gelek miletê bernas li wê deverê dijyan wekî Somerîya û Îlamîya û Ekedîya û Horîya. Li eger em berê xwe bideyîne Mîtraye wekî Mêjû Navê wan hatîya di jêderên Somerîya de berî sedê pênçê berî mîladê . Navê Mîtraye bi gelek renga hatiya wekî hatî di Peyîmane linav beyîne Mîtanî yan u Hîtanî yan bi rengê(MITRA), wekî hatî di Avestade bi rengê(MITHAR), di Pehlewîde hatîye bi rengê(MIHER). Her di Farisîya îrode di bêjnê(MITRA), belê Navê wan hatîye di Pertûke(Avesta) de ye Zardaştîyan di bêjin Xwedawendê Ronahiyê u rastiyê, her wiha di jêderên Hind û Ewropîde yên kevin hatîya u dibêjin ew mezintrîn xwedawendê xêrêu rastî u baweryê ye, Di Avêsta de dibêjit( Ahwere mezde) gotîya xwedawendê Mître çîhê bawerîyê ye linav xelkê de, ji ber vê egerê bûye çîhê bawerîyê linav gelê Zardeştî de. Ola(Bûzîya) ji gotîya Mîtrayî ronahî ye.