Nieuwe Openingen 8: Amsterdam Noir by Dienst Ruimtelijke Ordening

AMSTERDAM NOIR

NIEUWE OPENINGEN 8

DIENST RUIMTELIJKE ORDENING

GEMEENTE AMSTERDAM

AMSTERDAM NOIR

MADRETSMA RION

ie k

n n

va ]

Pa B.

05 l]

ro p

isd

er la

Ri ck

H e

va Z. st

lij k

[A le id e

ve r

va n

To i

[D Ko

] a

pa gi n

an sT .

[I nInl elei didi nign g] :

An n

m nd 00 H [D on na er M on er 6[O da D de i oo 0 r m s 01 i 41 ist Ze am te m pe rk an d ek rit 1 r r f an 05 ib en in nb e sd H V ] Z . ut . . tv B. 1 D a p be e ie re [D -m [E ag [B an H gr la [A .& ve in in en ui ij nd d av a e s m d rli e te ur Je A en e 01 st ] s c m r t g h p e ] e 2a H p ] t s r k r d i o te te ag da 01 e an ng pa te pa ] va rd r sT i 5 m gi re na ] gi s p n a n t . i a a m n n a H 0 p a l g a en d s 74 se ag [E [E 01 in su 09 [I ho a -0 in ] pi na 8in n rr 3 0 o a 8 lo 02 dn og 25 he ch 1 rt 10 pa 06 og 4 ot t th a m 5 g 0 9 a ] :Z 40 in -0 en isd tr o a p 7 l ot w st aa 3 |B ag 06 ar s va d in ro 2] to ] a n 06 nn pa m 08 d p 8 en e ra gi ag 8n n n 09 |C in ac a d a 10 2 ] ht ol 08 of 6pa ] 211 on gi p 08 0 ag na ] 7 in 12 pa a 2 gi 11 -1 na 126 11 12 9 512 7

tT .

ee r

pa gi

00 400 5

Inleiding Hans T.

De helft van ons leven brengen we door in duisternis. Als het donker wordt, doen we tegenwoordig in huis en op straat het licht aan. Vroeger bepaalden de bewolking en de maanstand of je nog iets kon zien. De nacht werd dan ook gezien als de tijd van loslopende misdadigers, toverende heksen en monsterlijke dieren. Maar ook anno nu, aan het begin van de 21e eeuw, wordt de nacht nog steeds vaak geassocieerd met moord, doodslag, roof en andere criminaliteit.

Nieuwe Openingen 8

De schrijvers van Amsterdam Noir bevestigen en

De tijd van de collectieve nacht ligt achter ons;

ontkrachten dit zwarte perspectief op de nacht.

in de laatste halve eeuw veranderden steden

Stedenbouwkundigen,

als Amsterdam steeds meer in een 24-uurs-

biologen

Dienst

samenleving die nieuwe eisen stelt aan indeling

Gemeente

en gebruik van de stedelijke ruimte. Amsterdam

Amsterdam bezien in dit boek op persoonlijke

Noir vormt een speelse en tegelijkertijd serieuze

titel de stad vanuit een â&#x20AC;&#x2DC;donkerâ&#x20AC;&#x2122; perspectief. Met

benadering van deze sociale en economische

als doel discussie op te roepen, te inspireren

veranderingen. Daarmee vormt deze bundel een

en ogenschijnlijk onzichtbare en onverwachte

welkome bijdrage aan het omzetten van nieuwe

Ruimtelijke

landschapsontwerpers,

planologen

Ordening

van

verbanden zichtbaar te maken.

ruimtelijke opgaven in even zovele successen van ons Amsterdam.

Amsterdam Noir

Toine van G.

ANGST De stad is het product van ons gemeentelijk werk. We leveren huizen, kantoren, parkeerplaatsen, noem maar op. Planologen berekenen de benodigde hoeveelheid scholen, groen en winkels. Onze planningsmachine levert alles waar de bewoner behoefte aan heeft. Maar: leveren we ook veiligheid? Zondagochtend 19 augustus 2012 werd een

ter wereld zit Nederland nog wel in de kopgroep,

jonge hardloopster in alle vroegte verkracht

maar opvallend veel landen zijn toch veiliger

in het Sloterpark. Niet alleen het Parool maar

dan Nederland. Dat IJsland het veiligste land ter

ook landelijke media zoals het NOS-journaal

wereld is zal weinigen verbazen, maar dat ook

schonken veel aandacht aan deze verkrachting.

Duitsland, Polen en Spanje ons voorgaan geeft

Opvallend, omdat gemiddeld meer dan vier

te denken. Het is in ieder geval reden om wat

verkrachtingen per dag worden aangegeven in

bescheidener te zijn en te kijken naar wat er echt

Nederland1. Was het publiek verbaasd omdat

aan de hand is.

het overal een verkrachting verwachtte maar niet daar? Of was dit het zoveelste bewijs dat het niet

Bij de Nederlandse politie werden in 2008

pluis is in Nieuw-West?

ongeveer een miljoen aangiftes gedaan van geweldsincidenten.5 Veel mensen doen echter geen aangifte; slechts 31 procent van de

Is Nederland veilig?

geweldsmisdrijven wordt aangegeven bij de politie6, wat neer zou komen op jaarlijks ongeveer

Onderbuikgevoelens overheersen het debat

drie miljoen geweldsmisdrijven in Nederland.

over veiligheid. Zo verwierf politica Marleen

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) schat

Barth de derde plaats van grootste leugenaar

dat iets minder dan de helft van de ondervonden

van het jaar 2011 met de uitspraak ”Nederland

geweldsdelicten huiselijk geweld betreft, zodat

is het veiligste land van de wereld’’.3 Volgens de

we kunnen concluderen dat jaarlijks ongeveer

statistieken staat Nederland in 2012 namelijk

1,5 miljoen geweldsdelicten plaatsvinden in

niet op de eerste, maar op de 28e plaats van

de door ons aangelegde openbare ruimte van

veiligste landen ter wereld. Van alle 158 landen

Nederland.

Is Amsterdam veilig?

Is Amsterdam Nieuw-West veilig?

Er is een directe relatie tussen de grootte van

Voor

het

vergelijken

Amsterdamse

van

buurten

veiligheid

de gemeente en de hoeveelheid criminaliteit

van

per hoofd van de bevolking. De grote steden

Gemeente Amsterdam een geweldsindex. De

publiceert

van Nederland blijken dan ook het gevaarlijkst,

geweldsindex is opgebouwd uit aangiftecijfers

met Amsterdam aan kop. Het percentage

van zedenmisdrijven, openlijk geweld tegen

van de bevolking dat slachtoffer is van een

personen, straatroof, overval, bedreiging en

geweldsdelict – en dit ook aangaf bij de politie –

mishandeling en gerapporteerd slachtofferschap

schommelde in de regio Amsterdam tussen 2006

van

en 2011 rond de acht procent.6 In Nederland

mishandeling. Hoe lager de index, hoe veiliger

diefstal

met

geweld,

bedreiging

zakte dit percentage in deze periode van zes

de buurt.11

naar vijf procent. De veiligste regio is Zeeland, met slechts 2,1 procent slachtoffers in 2011.7

De geweldsindex van 201012 laat zien dat Nieuw-West

niet

uitzonderlijk

crimineel

is.

Hoewel de grote steden per hoofd van de

Stadsdeel Nieuw West (index 74) blijkt een echte

bevolking het gevaarlijkst zijn, heeft het CBS

middenmoter. Drie stadsdelen zijn veiliger: Zuid

in de jaren negentig van de vorige eeuw een

(index 51), West (index 71) en Oost (index 73) en

trend waargenomen waarbij het geweld in

drie stadsdelen zijn onveiliger: Noord (index 77),

middelgrote steden sterk toenam en in de vier

Zuidoost (index 82) en Centrum (index 89).

grote steden stabiel bleef.8 Het CBS heeft helaas nog geen update van deze trend gepubliceerd.

Op buurtniveau geeft de geweldsindex van 201013 een gemêleerd beeld: Nieuw-West heeft

Dat Amsterdam gevaarlijker is dan de rest van

drie relatief onveilige buurten, maar de negen

Nederland is duidelijk. Maar hoe gevaarlijk

overige buurten zijn relatief veilig of veilig. Dit

is Amsterdam in vergelijking met andere

beeld herhaalt zich door de stad heen, met Zuid

hoofdsteden?

als uitzondering waar het overal veilig is.

Wat

moord

betreft

blijkt

Amsterdam de 23e onveiligste hoofdstad van de wereld, met gemiddeld 33 moorden in de periode 2000-2009.9 De moorddadigste

Voelt Nieuw-West veilig?

hoofdstad in deze vergelijking is Moskou10, met circa 1.200 moorden per jaar in dezelfde periode.

De hoeveelheid aangiftes bij de politie is een

Qua moord is Amsterdam te vergelijken met

manier om de veiligheid te meten. Ook kan

Parijs. Alle Parijzenaren tezamen creëren blijkbaar

de veiligheid van een gebied gemeten worden

evenveel onveiligheid als alle Amsterdammers

aan de hand van interviews over hoe veilig

bij elkaar.

mensen zich voelen in hun omgeving. Deze laatste methode is voor stedenbouwkundigen belangrijk omdat het een indicatie geeft van hoe prettig de door ons ontworpen wijk voelt. Amsterdam Noir

Het

onderzoeksbureau

van

Gemeente

minachtte Le Corbusier de inwoners van zijn

Amsterdam besteedt dan ook veel aandacht aan

stedenbouwkundige ontwerpen” en “Het zijn de

deze subjectieve veiligheid. Nieuw-West blijkt

op Le Corbusiers leest geschoeide woonwijken

in 2012 als meest onveilig stadsdeel te worden

in de hele westerse wereld waar bewoners

ervaren binnen Amsterdam. 37 procent van de

vandaag de dag in de problemen zitten. Hoge

ondervraagden geeft aan zich wel eens onveilig

werkloosheid, lage lonen, laaggeschooldheid,

te voelen in de eigen wijk.14 Ter vergelijking: in

zwarte

Nederland voelt gemiddeld zeventien procent

rellen en branden.”

scholen,

lage

vierkantemeterprijzen,

van de inwoners zich soms onveilig in eigen buurt en in de regio Amsterdam 25 procent.16

Echter, statistisch onderzoek van de Gemeente Amsterdam toont aan dat er geen oorzakelijk

Een andere index van de Gemeente Amsterdam

verband is tussen modernisme en veiligheid:

is van belang voor het meten van de subjectieve

in Buitenveldert, een schoolvoorbeeld van

veiligheid in de openbare ruimte van Nieuw-

modernisme, worden de hoogste objectieve

West: de leefbaarheidsindex. Deze index is in

veiligheid (veiligheidsindex 28) en subjectieve

het leven geroepen om te monitoren hoe de

veiligheid

staat van de openbare ruimte is. Een openbare

zich weleens onveilig in eigen buurt ). Dat is

gemeten

(twintig

procent

voelt

ruimte die schoon, heel en veilig is, draagt

vergelijkbaar met het pre-modernistische Oud

immers bij aan de objectieve veiligheid en het

Zuid: (objectief: index 52 en subjectief: twintig

gevoel van veiligheid. De inrichting van de

procent). Ook onveilige plekken zijn net zo

openbare ruimte en het veilig ontwerpen van

goed modernistisch als niet-modernistisch: de

nieuwbouw spelen hierbij een belangrijke rol.17

veiligheid blijkt in Overtoomse Veld even slecht

Uit de leefbaarheidsindex van 2012 blijkt dat

(objectief: index 111 en subjectief: 49 procent)

de slechte leefbaarheid van Amsterdam vooral

als Hoofdweg en omgeving (objectief: index 111

Nieuw-West betreft, gevolgd door Noord en

en subjectief: 38 procent).

Centrum.

Kan Nieuw-West veiliger? Waarom voelt Nieuw-West onveilig? Modernisme daar gelaten, Gadet heeft groot Veel verklaringen zijn te geven waarom een wijk

gelijk dat er van alles schort aan de veiligheid,

onveilig kan voelen. De meest curieuze verklaring

gebouwen en openbare ruimtes in Nieuw-West.

staat in Terug naar de stad waarin collega Jos

Met de juiste stedenbouwkundig ingrepen kan

Gadet de onveiligheid van Nieuw-West koppelt

de objectieve en subjectieve veiligheid van

aan het modernisme en Le Corbusier. De

Nieuw-West verbeteren.

geschriften van deze ‘Pol Pot van de architectuur’ zouden de oorzaak zijn van veel misstanden. In

Met

sloop-nieuwbouw

kan

verstoorde

Terug naar de stad staat hierover: “Net zoals

relatie tussen openbare ruimte en woningen

Stalin en Hitler hun onderdanen minachtten, zo

verbeterd

Nieuwe Openingen 8

worden.

open

ruimte

ligt

vaak bezaaid met later geplaatste garages,

een goed begin gemaakt door nieuwbouw toe

bergingen, noodscholen en dergelijke. Als deze

te voegen. Nu de nieuwbouw door de crisis –

functies worden opgenomen in de bebouwing

tijdelijk – stil ligt, zal naar de bestaande voorraad

kunnen deze bouwsels weg. Hiermee komt de

gekeken kunnen worden om Nieuw-West te

oorspronkelijke kwaliteit van Nieuw-West weer

ontsluiten voor andere groepen. Wellicht is het

terug, met ruime grasvelden met bomen, en

een idee om – voor bepaalde tijd – een deel van

verbetert de veiligheid. Bergingen en garages

de sociale woningbouw toegankelijk te maken

die niet afgebroken kunnen worden, kunnen

voor tijdelijke huurders zoals studenten, expats

wellicht gevuld worden met studentenwoningen

en mensen die snel een woning nodig hebben

of kleine bedrijfjes. Hierdoor komt er meer

door familieomstandigheden.

toezicht op de openbare ruimte, wat goed is voor de sociale veiligheid. Lichte verbouwingen van woningen kunnen ook een positief effect

Actie!

hebben. Als borstweringen worden vervangen 19

door glas, is er al veel meer zicht op de openbare

Het Parool kopte onlangs: “Bewoners Nieuw-

ruimte. Hetzelfde geldt voor hekken langs

West voelen zich het minst veilig in de stad”.22 In

balkons en galerijen.

het artikel werd verslag gedaan van het rapport Veiligheid in Amsterdam-Amstelland van Bureau

Maar ook met beheer van de openbare ruimte

Onderzoek en Statistiek van de Gemeente

kunnen enorme verbeteringen worden gemaakt:

Amsterdam: ”Tegenover de ruim dertig procent

vervang struikgewas door gras en er komt weer

van de bewoners in Nieuw-West die zich in de

ruimte, overzicht en veiligheid in de openbare

eigen buurt onveilig voelt, voelt slechts een

ruimte. De openbare ruimte is vaak een

kleine vijftien procent zich ongemakkelijk in

stoeptegelwoestijn geworden. Als betonstenen

Zuid”. Slechts vijftien procent? Vijftien procent

vlaktes worden vervangen door gras kan Nieuw-

van de bevolking van Zuid komt nog steeds

West weer een prachtige parkstad worden.

neer op zo’n twintigduizend mensen. Laten we streven naar nul procent! We willen toch dat

Met stedenbouwkundige verbeteringen alleen

iedereen in de door ons getekende wijken zich

kom je er niet. Als de sociale opbouw van

veilig voelt?

Nieuw-West gelijk blijft, is het vechten tegen de bierkaai. De politie Amsterdam Amstelland

Laten we zo snel mogelijk met de bewoners

voorspelt een hoge criminaliteit in Nieuw-West,

onderzoeken waar voor hen de problemen zitten.

net als in Zuidoost en Noord.20 Nieuw-West

Als ontwerpers zijn we prima in staat oplossingen

loopt risico door het hoge percentage sociale

te bieden. Waarschijnlijk kunnen we met kleine

woningbouw: krappe woningen, veel werklozen

ingrepen en beter aansturen van beheer al veel

en minimumhuishoudens. Om de risicofactoren

leed voorkomen. De bewoners geven aan dat

te verminderen zou het goed zijn als meer

de problemen acuut zijn, in Nieuw-West en

middeninkomens zouden worden toegelaten in

daarbuiten.

Nieuw-West. De stedelijke vernieuwing heeft Amsterdam Noir

Nieuwe Openingen 8

De stad:

Remco D.

een verleidelijk monster

De stad is het snelst groeiende landschapstype in de wereld. De helft van de wereldbevolking woont in steden; volgens demografen zal dat in 2050 zeventig procent zijn. Steden zijn blijkbaar de optimale biotoop voor de mens, anders gingen we er niet met zijn allen wonen. Steden zijn de economische motor, steden redden de biodiversiteit, steden zijn een emancipatiemachine waar achterlijke plattelanders worden omgevormd tot zelfbewuste wereldburgers, steden brengen welvaart en geluk, steden zijn de hemel op aarde. Maar er is ook een schaduwzijde. Hoe meer mensen je bij elkaar zet, hoe meer kans er is dat er rotte appels tussen zitten, mensen die bereid zijn om een ander doelbewust schade te berokkenen voor het eigen genoegen of financieel voordeel. En er is nog iets. Steden zijn geweldig, maar kunnen wij mensen de steden wel aan?

Mensachtigen lopen zoâ&#x20AC;&#x2122;n twee miljoen jaar op de wereld rond. Onze soort Homo sapiens bestaat minstens tweehonderdduizend jaar. Steden van enige grootte bestaan pas enkele duizenden jaren. Evolutionair gezien is dat een korte tijd. Volgens de gezaghebbende evolutiebioloog Tijs Goldschmidt zijn onze hersens nog steeds toegerust op een bestaan in de Oost-Afrikaanse savanne, waar we in kleine familiegroepen jaagden en verzamelden, en op onze beurt werden belaagd door roofdieren. Ik denk dat hij gelijk heeft. Waarom heeft vogelzang of het getjilp van mussen zoâ&#x20AC;&#x2122;n rustgevende werking op ons? Het betekent simpelweg dat er geen roofdier in de buurt is. Anders zouden die vogels schetterende alarmroepen laten horen of zouden ze zich stil houden. Mussengetjilp betekent: alles veilig, dommel maar in. Dat weten onze hersens nog donders goed.

Een stad is iets heel anders dan een savanne. Een stad is een bombardement van indrukken, van signalen waarop al dan niet gereageerd moet worden. Tijdens een wandeling door de stad worden onze zintuigen voortdurend geprikkeld. Overal lopen mensen. Zijn ze aantrekkelijk, stralen ze juist agressie uit, lopen er soms bekenden tussen, dreigt er iemand tegen je op te lopen? Zonder dat je het je bewust bent scannen je ogen voortdurend alle voorbijgangers en je hersens beoordelen de informatie. Ben je op vakantie in New York, dan pikken je ogen en hersens uit de mensenmassa net die ene bekende eruit die toevallig ook in New York rondloopt. Amsterdam Noir

Een wonder, een wonder dat alleen mogelijk is door de kunst van het negeren. Het negeren van iedereen waarvan je hersens beslissen dat je er niets aan hebt en niets van te vrezen hebt, een kunst die elke stadsbewoner moet beheersen, anders wordt hij gek. Naast de medemensen die je waarnemingsvermogen op de proef stellen zijn er de boodschappen waar elke stad van vergeven is. Rood stoplicht: wachten. Etalageruit: mogelijk interessante koopwaar. Graffiti, stickers op lantaarnpalen: kreten die om aandacht vragen. Hondendrol op de stoep: overheen stappen. Aanstormend auto- en fietsverkeer: ontwijken. En zo gaat het maar door. Vandaar het louterende effect van een boswandeling. Daar is het aantal indrukken beperkt, daar schreeuwt niet elke lantaarnpaal, bekladde muur of voorbijganger om aandacht.

Niet ieder mens kan al die indrukken even goed verwerken. Het vermogen om snel te verwerken, het vermogen om dingen of voorbijgangers die er niet toe doen te negeren, dat zijn zaken die genetisch zijn vastgelegd. Je hebt mensen die zich daar goed in redden en je hebt mensen die letterlijk ziek kunnen worden van de stad. Misselijk, geestesziek, in de war. Voor hen is de stad een monster, een aanval op de zintuigen, iets dat vraagt om vluchten of om een tegenaanval om stoom af te blazen, een aanval die gericht kan worden op een bushalte, de buurman of een toevallige voorbijganger. Maar ook echte stadsmensen kunnen bij tijd en wijle lijden aan overload: dan sta je in de supermarkt ineens te schreeuwen tegen iemand die met zijn karretje in de weg staat of je scheldt als fietser een voetganger uit die op het zebrapad oversteekt. Loop een dagje door de stad, let er eens op en je ziet tientallen van dit soort kleine irritaties en ontsporingen, sterker nog, je ontkomt er zelf niet aan. Meestal blijft het bij verbaal duw- en trekwerk, soms loopt het uit de hand. Eigenlijk is het een wonder dat de opeenstapeling van mensen en indrukken in de stad niet tot meer handgemeen leidt. In de nacht wordt het een ander verhaal. Alcohol en drugs halen remmingen weg en versterken de gemoedstoestand. Dan is het meppen geblazen in en rond de uitgaanscentra, elk weekeinde weer.

Er zijn manieren om het monster te bedwingen. Naast de kunst van het negeren is er de behoefte van elke stedeling om een dorp te maken binnen de stad. Lees de interviews met Amsterdammers in het Parool over hun woonbuurt. Het grootste compliment dat ze kunnen geven is: â&#x20AC;&#x153;het is hier net een dorp.â&#x20AC;? Buren kennen elkaar, men wenst elkaar goedemorgen op straat, er zit een koffietent op de hoek waarvan de eigenaar je kent, het ideale stadsleven is het dorpsleven.

Nieuwe Openingen 8

Je kan ook een dorp maken buiten je buurt. Je kan je dorpsgenoten selecteren op muzikale voorkeur, seksuele voorkeur, geloof, sport, noem maar op. In Amsterdam kennen de liefhebbers van rockabilly, Belgisch bier, sadomasochistische seks of het geloof der Zevendedags Adventisten allemaal hun eigen lokaaltjes. Ze hebben allemaal hun geheime talen, vol termen die anderen niet kennen, geheime tekens op de uithangborden van hun plekken van samenkomst en ze weten ook in vreemde steden moeiteloos hun soortgenoten te vinden. Misschien zijn juist al die dorpjes de echte aantrekkingskracht van de stad. Al wijk je nog zo af van de gemiddelde mens, in de stad zijn altijd een paar gelijkgezinden om een gemeenschap te vormen. En je kunt straffeloos inwoner zijn van zoveel dorpen als je maar wilt.

Onder de duistere kant van de stad zullen de meeste mensen de misdaad scharen. Die tiert in de stad weliger dan daarbuiten, simpelweg omdat er meer mensen zijn, dus ook meer slechteriken en meer mogelijke slachtoffers. Dat is een negatieve factor. Vatten we de term duister wat luchtiger op, laten we daar alles onder vallen wat zich ondergronds afspeelt, buiten het zicht van de massa, dan zit daar veel positiefs bij, dan zitten daar de zaken bij die van een stad een ĂŠchte stad maken. Broedholen van revolutionaire kunstenaars en eigenwijze artiesten, kroegen die zonder enige vergunning beginnende herriebandjes laten optreden, plekken waar iedereen zijn seksualiteit of geloof op zijn favoriete manier kan beoefenen, het clublokaal van de vereniging van liefhebbers van 78-toerenplaten op de Zamenhofstraat. En dan zijn er nog de mensen die buiten de boot vallen, die de stad gewoon niet aan kunnen, die niet het juiste dorp weten te vinden binnen de stad, die bedolven raken onder de stortvloed aan indrukken, verpletterd worden door de anonimiteit, door het monster dat de stad ook is. Wat is voor hen de oplossing? Ten onder gaan aan drugs? Deportatie naar het ommeland? Of moeten we in de stad ook kleinschaliger gaan bouwen, meer variatie in woonmilieus bieden, juist ook in de drukke delen binnen de ring?

Ik ben zelf heel blij dat Amsterdam naast zijn overvolle centrum nog andere woonmilieus biedt. Tien jaar geleden verhuisde ik, moe van veertig jaar stadsdrukte, naar Noord. Naar de landelijkheid van de Banne Oost. Was zoâ&#x20AC;&#x2122;n woonmilieu niet te vinden geweest in de stad dan had ik naar Almere gemoeten. En was daar doodongelukkig geworden. Want juist die duistere kanten van de stad, juist de ondergrondse, prikkelende, spannende zaken kan ik niet missen in mijn leven. En die duistere kanten hebben we, ook als Noorderlingen, onder handbereik.

Amsterdam Noir

Nieuwe Openingen 8

Amsterdam in D-mineur Amsterdam is een etalage van kansen, succes, persoonlijke en economische groei. Amsterdam bruist. Echter, hoe uitbundiger het feest, hoe groter het leed dat erachter schuil gaat - althans daar lijken de statistieken op te wijzen. Amsterdam kent de hoogste cijfers van Nederland als het gaat om psychische stoornissen en suïcide. Wat zijn de oorzaken van deze donkere kant van de stad? En is er licht aan de einder? Koos van Z. Amsterdam kent – samen met Zuidoost Brabant – het hoogste sterftecijfer door zelfdoding in Nederland.1 Hoewel daar natuurlijk veel op valt af te dingen, wordt het suïcidecijfer vaak gebruikt als indicator voor het psychisch welzijn van een land, een regio of een stad. Een diagonale blik door de internationale cijfers en literatuur leert dat het niet onverwacht is dat Amsterdam in Nederland tot de ‘zelfmoordtop’ behoort. Een collega uit New York zei het ooit heel treffend: “De ene helft van Manhattan is bij de andere helft in therapie”. Van oudsher wordt ‘de stad’ geassocieerd met een hoge frequentie van psychische problemen – niet onterecht: meermalen is het met cijfers gestaafd. Een internationale overzichtsstudie2 laat zien dat er in de westerse wereld bij de stadsbevolking 38% meer psychische problemen voorkomen dan bij plattelandsbewoners. Het corrigeren voor verschillen in de bevolkingssamenstelling verlaagt dit verschil maar een klein beetje. Psychische aandoeningen zijn er in allerlei soorten en zwaartes. Voor deskundigen is het

al buitengewoon moeilijk om vat te krijgen op wat er aan de hand is, als ik – als leek – ook nog eens de relatie probeer te leggen tussen psychisch leed en de stad past de grootst mogelijke omzichtigheid. En het moet gezegd: de wetenschap lijkt zich vooralsnog in een opmerkelijk bescheiden mate bezig te houden met de geografie van het psychisch ongerief.

In D-mineur Neem de depressie, één van de meest beschreven psychische stoornissen: op het moment dat u dit leest lijdt zes(!) procent van de Nederlanders aan deze stemmingsstoornis. De kans dat u in uw leven een depressie zult doormaken is tenminste vijftien procent. Bent u vrouw dan is de kans zelfs twintig procent – bij de mannen gaat minstens tien procent voor de bijl. Internationale cijfers wijzen in dezelfde richting3 Depressies zijn van iedereen: jong, oud, arm, rijk, laag- of hoogopgeleid: niemand ontloopt de kans te worden getroffen door wat door Amsterdam Noir

(ervarings)deskundigen tot de meest duistere van alle aandoeningen wordt gerekend. Dat duistere betreft niet alleen de peilloze onbarmhartigheid van de ziekte, maar ook de oorzaken, het verloop en de mogelijkheden tot herstel. Volgens onderzoekers nemen stemmingsstoornissen als depressies in aantal toe. Depressies leveren inmiddels de grootste bijdrage aan het wereldwijde aantal ziektedagen. De aandoening staat op de vierde plek als het gaat om verloren jaren aan ziekte en voortijdig overlijden tezamen – in 2020 zal de tweede plek zijn bereikt, na de hart- en vaatziekten.4 Bij de toename worden verbanden gelegd met de schaduwkant van de moderne, westerse samenleving: de harde competitie, de verregaande individualisering en afbrokkelende sociale en gemeenschapsbanden. En vooral ook met eindeloze keuzemogelijkheden: in opleiding, in partners, in de kleren die je kunt dragen. ‘Onze grootouders hadden de zekerheid dat ze weinig te kiezen hadden’, verzuchten we soms, met een geromantiseerde blik op het – eigenlijk nog maar nabije – verleden. In deze optiek moet de metropolitane stad, als de overtreffende trap van de verwestersing, haast wel het ‘depressiemilieu’ bij uitstek zijn… Des te opmerkelijker zijn de uitkomsten van recent (2010) onderzoek van het Trimbos Instituut waaruit blijkt dat in Nederland plattelanders vaker depressief zijn dan stedelingen (8% tegen 5% per jaar)!5 In de voorgaande editie van deze zogeheten NEMESIS-studie, die van 1996, lagen de percentages nog precies andersom. Is hier sprake van een kentering? Is de stad inmiddels het milieu waarin de wankele geest het best gedijt? Nee, zo eenvoudig ligt 20

Nieuwe Openingen 8

het waarschijnlijk niet. Depressie is slechts één van de talloze psychische problemen die er zijn zoals psychosen, angststoornissen, alcohol- en drugsverslaving en allerlei persoonlijkheidsstoornissen. Bovendien lijden mensen in veel gevallen aan een combinatie van psychische aandoeningen. Op het totale spectrum scoort de stad nog steeds slechter. En zoals eerder vermeld: het zelfmoordpercentage in de stad Amsterdam is hoog, als het topje van de, vermoedelijke, ijsberg.

Stad en psyche Correlatie tussen stedelijkheid en psychisch leed zegt nog niets over oorzakelijke verbanden. Maakt het stadsmilieu ziek of zijn het wellicht de specieke demografische kenmerken die de stad ziekmakend doen lijken? De eerste opvatting heeft altijd tot de verbeelding gesproken: “De stad is verdorven”, “Veel mensen op een te klein oppervlak veroorzaakt stress”, “Je wordt er gestoord van de herrie” enzovoorts. Dergelijke veronderstellingen hebben altijd welkome argumenten gevormd voor anti-stedelijk sentiment: De stad is niet alleen ongezond voor het lichaam maar ook voor de geest. De geschiedschrijving heeft zich altijd bij voorkeur gericht op fysieke aandoeningen die het gevolg zouden zijn van het stadsleven. Niet zo gek eigenlijk: bij lichamelijke ziektes lag de dood altijd op de loer. Door de concentratie van mensen en de vaak erbarmelijke hygiënische omstandigheden werden vooral steden eeuwenlang geteisterd door infec-

tieziekten als de pest en cholera. Menigeen was ondervoed. Met de industriële revolutie kwamen daar tal van (gebreks)ziekten bij die voortkwamen uit typisch stedelijke werken leefomstandigheden als vervuilde lucht en te weinig zonlicht. Om die redenen werden er al in de 19e eeuw herstellingsoorden voor ‘bleekneusjes’ ingericht, zoals in Zandvoort. Door de grote instroom van arbeidskrachten van het platteland was de woningnood in de grote steden gigantisch. Via de Woningwet van 1901 startte de volkshuisvesting van overheidswege en werden de grootste misstanden aangepakt. Minder uitgebreid gedocumenteerd is de (negatieve) invloed van de stad op de geest. En meestal gaat het dan over politiekbestuurlijke implicaties. De gevestigde macht heeft altijd een ambivalente relatie gehad met de grote stad. De stad mag dan weliswaar je machtsbasis vormen, maar als de urbane geesten zich tegen je keren is het snel met je gedaan. De stad is een – vermeende – kweekbak voor revolutionaire gedachten; het is de uitgelezen biotoop voor samenzweringen en erger: het fatale oproer. De Oranjes hielden Amsterdam vooral ‘te vriend’; het Sovjeten het Naziregime hadden een broertje dood aan de grote stad; de Amerikaanse politiek kijkt met argusogen naar de elite van Manhattan, de Nederlandse politiek heeft op zijn best een haat-liefdeverhouding met ‘de grachtengordel’. De naoorlogse ruimtelijke ordening is sterk beïnvloed door dit anti-stedelijke sentiment. In Europa gaf het trauma van de oorlog de definitieve zet tot een immense suburbanisatie, immers, de mens was in de stad het kwetsbaarst geweest door

de bombardementen, de razzia’s en de hongersnood. De suburbanisatie heeft ‘de stad’ in luttele decennia volledig op zijn kop gezet. De opkomst van de auto was het vliegwiel en de smeerolie voor dit proces. En laten we wel zijn: talloze mensen konden na de oorlog eindelijk hun armzalige, vochtige en gehorige etage verruilen voor een geriefelijke woning met tuin: ‘licht, lucht en ruimte’. Rondom Amsterdam werd massaal gebouwd, eerst in de tuinsteden en later in ‘groeikernen’, zoals Purmerend en Hoorn, maar ook in compleet nieuwe steden: Lelystad en Almere. Tussen 1960 en 1985 nam de bevolking van de gemeente Amsterdam met zo’n 200.000 personen af door de overloop naar deze nieuwe woongebieden. Stad en fysiek welzijn, stad en macht: in beide gevallen is de invloed op de ruimtelijke ontwikkeling evident; maar het confronteren van de stad met geestelijk welzijn is toch iets van de laatste decennia. Alsof we nu pas het welvaartsniveau menen te hebben bereikt om ons daarmee bezig te mogen houden – first things first, zogezegd.

Stadsstress Onderzoeken die uitgaan van de ‘stad-maaktpsychisch-ziek-hypothese‘ richten zich meestal op de overdaad aan prikkels, het lawaai, de vervreemding of de ruime beschikbaarheid ‘om de hoek’ van stimulerende of verdovende middelen. Geavanceerde technieken zoals MRIhersenscans hebben het onderzoek hiernaar een nieuwe impuls gegeven. Wetenschappers van de Universiteit van Heidelberg ontdekten Amsterdam Noir

dat hersenen inderdaad getekend lijken te worden door stadsdrukte.6 De amygdala, een hersengebied dat sterk betrokken is bij gevoelens van angst, reageert bij stadsbewoners veel sterker op stress. De onderzoekers konden aan de amygdala zelfs aflezen hoe groot de woonplaats is van de onderzochte personen: hoe groter de stad, hoe groter de activiteit. De correlatie mag dan zijn aangetoond, over wat nou precies de hogere stressgevoeligheid veroorzaakt tast men nog in het duister. Het onderzoeksteam heeft andere factoren, zoaIs leeftijd en inkomen, zoveel mogelijk proberen uit te sluiten. Maar wat is het dan? Is de leefruimte per persoon te klein? Komt men slaap te kort in de stad of zijn er te weinig heilzame - bomen en planten?

Ontheemd De andere verklaringsfactor voor het overmatige psychische leed in de stad is de demografische. Kort gezegd: door de a-typische bevolkingssamenstelling lijkt de stad psychisch ziekmakend. De stad vormt bijna per definitie een concentratie van ontheemden – en dan gaat het zeker niet louter om het meest zichtbare deel van die ontheemding: de naar schatting 2.500 daken thuislozen in een stad als Amsterdam; het betreft net zo goed studenten die van haard en huis zijn losgerukt, gescheidenen die de vinexwoning in de suburb hebben moeten verruilen voor een tweekamerflatje in de stad, buitenlanders die taal en cultuur voor een groot achter zich hebben gelaten, homo’s die zich voor het eerst in hun leven ‘vrij’ hopen te voelen. Het zijn allemaal mensen die hun 22

Nieuwe Openingen 8

sociale netwerk weer van de grond af aan hebben moeten opbouwen. Dat valt lang niet mee in een steeds complexere en veeleisende samenleving. Werk of studie zijn belangrijke hulpbronnen hierbij. Wanneer je beide moet ontberen ervaar je des te harder hoe ver weg het jou vertrouwde vangnet is. Langdurige eenzaamheid kan leiden tot depressies en angsten. Van de Amsterdammers voelt maar liefst 12 procent zich in hoge mate geïsoleerd. Onder de 65-plussers is dat zelfs 28 procent. Het gaat dan om zeventig- tot tachtigduizend Amsterdammers. Het probleem treft vooral specifieke bevolkingsgroepen zoals ouderen, armen, lager opgeleiden en etnische groepen als Turken, Marokkanen en Surinamers. Het is dan ook niet zo vreemd dat in de wijken met veel arme 65-plussers veel eenzaamheid voorkomt zoals in Nieuwendam en in Geuzenveld. Maar ook stadsdelen of wijken met veel niet-westerse migranten, zoals Zuidoost en Bos en Lommer, scoren hoog op dit vlak.7

Stadslucht of plattelandslucht Als we op de cijfers afgaan lijkt de stad voor verschillende psychische kwetsbaarheden inderdaad niet het beste leefmilieu. Het ‘waarom’ lijkt nog het nodige onderzoek te vergen. En misschien is het helemaal niet zo vreemd dat de stad in de hiervoor genoemde NEMESIS-studie op depressie inmiddels beter scoort dan het platteland, want voor het platteland kun je even gemakkelijk een rijtje van factoren oplepelen die mogelijk negatief uitwerken op de psyche, denk aan de soms

benauwende sociale controle of de grotere kans op werkloosheid. En aan de televisiehit ‘Boer zoekt vrouw’ ligt een zeer eigentijds en groeiend probleem ten grondslag: de vergrijzing, ontgroening en leegloop van plattelandsgebieden, met grote sociale, en ongetwijfeld psychische, gevolgen. Voor velen zal ‘stadslucht’ inderdaad vrijer maken en voelen dan ‘plattelandslucht’. Menigeen komt pas tot volle bloei in de stad, met al die mogelijkheden tot werk, opleiding, ontplooiing en ontspanning, èn tot het vinden van ‘de ware’. Daarbij wordt een stad als Amsterdam sinds pakweg 1985 weer geleidelijk aan prettiger en comfortabeler bevonden als leefmilieu, en dan met name de wijken en buurten binnen de Ringweg-A10.8 De kwaliteit van de woningvoorraad is in de loop der jaren sterk verbeterd. De huizen zijn comfortabeler geworden en hebben bijvoorbeeld een veel betere geluidsisolatie. Er is fors geïnvesteerd in de openbare ruimte, in het groen, in de parken. De grachten stinken al lang niet meer en het stedelijke wagenpark is stiller en schoner geworden. Sinds 1985 is de bevolkingsomvang van Amsterdam weer fors gegroeid, met zo’n 125.000 personen. De middenklasse, die tot dan toe haast als vanzelfsprekend naar de suburbs trok, blijft weer vaker in de stad wonen. Ook de gezinsvorming neemt weer toe in de stad – er worden meer kinderen geboren en ze groeien er ook op. Tegelijkertijd is ook een instroom van goed opgeleide, kapitaalkrachtiger ‘nieuwe stedelingen’ op gang gekomen, op de golven van de kenniseconomie, die bij uitstek gedijt in het interactieve stadsmilieu.

Al met al zorgen deze demografische ontwikkelingen voor nieuw draagvlak voor de winkel- en andere voorzieningen in Amsterdam; maar ook de relatie- en huwelijksmarkt krijgt een forse impuls. In veel opzichten wordt Amsterdam steeds smoother en humaner – en zoiets als ‘goed burgerschap’ is als bestuurlijk-politiek issue terug van weggeweest. Wat dit alles voor het geestelijk welzijn van de Amsterdammer betekent blijft natuurlijk speculatief. Maar het is goed denkbaar dat je met je mentale problematiek in ieder geval het beste af bent in een vitale, evenwichtige leefomgeving.

Groeiende steden, meer psychisch ongemak Als we er van uitgaan dat ‘de stad’ inderdaad een concentratie van psychische narigheid vormt dan staat ons bij de snelle verstedelijking in de wereld nog wat te wachten. Je kunt het natuurlijk niet vergelijken met de situatie in een westerse stad als Amsterdam, maar de eerste, niet zo gunstige signalen op dit vlak komen vooral uit de explosief groeiende metropolen in opkomende economieën als Turkije en India.9 Juist in dit soort steden leidt een opeenstapeling van factoren tot het veroorzaken of versterken van tal van mentale aandoeningen zoals depressies, angststoornissen en psychosen. Ten eerste zijn de migranten, die meestal rechtstreeks van het platteland komen, veelal arm – armoede heeft een sterke correlatie met allerlei fysieke en psychische ziekten. De nieuwkomers moeten daarbij in sneltreinvaart zien te wennen aan een leefomgeving die vaak in schril contrast staat met het plattelandsmilieu Amsterdam Noir

dat ze achter zich hebben gelaten. De kleine woningen, de drukte, het lawaai, de vervuilde lucht: het komt allemaal des te harder aan wanneer je niet tegelijkertijd afleiding hebt van opleiding, arbeid of (iets van) carrière. Een werkomgeving is ook vaak de deur naar een nieuw sociaal netwerk. De ‘cultureshock’ treft dan ook in hogere mate ouderen en vrouwen. Maar ook jongeren en adolescenten vormen kwetsbare groepen: ze zijn blootgesteld aan talloze verlokkingen en worden tegelijkertijd geconfronteerd met wat ze allemaal niet bezitten en vooralsnog niet hebben bereikt. Let wel: verreweg de meeste nieuwe stedelingen lukt het om het geestelijk evenwicht te bewaren, of om het uiteindelijk te hervinden.

Toekomst van het geestelijk welbevinden in Amsterdam De stad en geestelijk welzijn, Amsterdam en geestelijk welzijn: m’n lekenrondgang door de literatuur en de cijfers heeft bij mij veel meer vragen opgeroepen dan er worden beantwoord. Dat is misschien ook niet zo vreemd: mijn vakgenoten in de ruimtelijke ordening en ik houden ons dag en dagelijks bezig met de complexiteit van de stad, en hebben daar de handen vol aan; het ontwarren van de geest daarenboven wordt door deskundigen wel beschreven als een oneindige en onbestemde ruimtereis naar binnen. Nu zijn ruimtelijke ordenaars pragmatisch ingesteld en dienstbaar aan de samenleving. Niets staat ons in de weg om de vakwereld van de psychologie en psychiatrie te vragen òf en hoe wij als stadsplanners meer kunnen 24

Nieuwe Openingen 8

bijdragen aan het geestelijk welzijn van de Amsterdammer - of nog scherper: aan het verminderen van het psychisch leed in de stad. Sommige dingen liggen voor de hand. De infrastructuur van de psychische zorg moet optimaal zijn. De metropolitane stad heeft doorgaans sowieso een voorsprong op dit terrein. Hier vind je de grootste dichtheid aan en nabijheid van (academische) ziekenhuizen, gespecialiseerde klinieken, therapeuten en allerlei aanvullende behandelingsmethoden. Ruimteclaims uit deze hoek moeten snel en efficiënt in behandeling worden genomen. Echter, dit is ‘onze’ bijdrage als het leed al is geschied. Het droombeeld is om via verbeteringen aan de stad de kans op psychische problemen te verkleinen. Hoogdravende verwachtingen op dit terrein zijn natuurlijk kinderlijk naïef. Tussen de fysieke omgeving en de perceptie van de geest zitten talloze oorzaak-en-gevolgtussenstapjes; en elk tussenstapje herbergt een potentiële misvatting. Om een voorbeeld te geven: Amsterdam ontwikkelt zich snel. De komende decennia worden er 70.000 woningen bijgebouwd, overwegend in de bestaande stad.10 Kun je op basis van een dergelijk gegeven uitspraken doen over de toekomst van de psychische staat van de stad? Laten we eens kijken. De toestroom van ‘ontheemden’ wordt op zijn minst in stand gehouden. Het zal voller en drukker worden in Amsterdam. In theorie betekent dat meer kansen op ontmoeting maar ook meer prikkels. Wordt het wellicht zo vol in de stad dat de fiets en electrische scooter er definitief de rol over moeten nemen van de auto, waardoor de stad minder lawaaiig wordt? Kortom, nemen de lusten of juist de lasten toe – voor de wankele geesten welteverstaan?

ONDERKANT . Amsterdam Noir | 25

Het IJzeren Gordijn verdeelde Europa in Oost en West. De wapenwedloop was ontketend, schuilkelders werden gebouwd en iedereen zette zich schrap: voorbereid op het ergste.

Maar de Koude Oorlog is voorbij. In dit tijdperk van terrorisme weten we niet zeker waar het gevaar vandaan zal komen. Noch waar we veilig zijn.

Rick V.

Amsterdam als ideale vestigingsplaats voor de georganiseerde criminaliteit.

Amsterdam Noir

In 1972 werd de eerste film uit de klassieke Godfathertrilogie uitgebracht. De Corleone-clan verovert daarin een steeds grotere positie in de New Yorkse onderwereld. De deals worden steeds groter, de moorden steeds bloederiger. De New Yorkse straten, cafés en gokhuizen vormen het decor.

Net als dat de Corleones New York uitkozen om hun zaken op te zetten, is ook in Nederland het zakelijke en culturele hart van ons land de ideale vestigingsplaats. Amsterdam is niet alleen de voor de hand liggende plek voor de meest aansprekende bedrijven in de financiële en zakelijke dienstverlening, creatieve sector en ICT, maar ook voor de top van de onderwereld. Wat is het dat de georganiseerde misdaad in de hoofdstad aantrekt?

De onderwereld komt slechts sporadisch naar boven. Statistieken beperken zich voornamelijk

Van kruimeldieven tot jetsetcriminelen

tot daar waar het, vanuit de misdaad gezien, fout gaat: arrestatierapporten, aantal

Ongeveer tegelijkertijd met het verschijnen

gevangenen en in beslag genomen partijen

van The Godfather moet de georganiseerde

drugs, wapens en ander smokkelwaar. Ook

misdaad ook in Nederland haar intrede hebben

liquidaties openbaren zich aan de bovenwereld;

gedaan. De moord op Chung Mon op de hoek

naar daders en motieven blijft het doorgaans

Prins Hendrikkade – Geldersekade in 1975

gissen. Het dagelijkse straatbeeld geeft geen

wordt over het algemeen gezien als de eerste

zicht op in welke panden wordt witgewassen,

liquidatie in de Nederlandse onderwereld.2

wat de ideale smokkelroutes zijn en wat een

Zonder door de overheid te zijn opgemerkt

goede plek is voor het sluiten van een deal.

heeft de georganiseerde misdaad zich dan al in

Voor het begrijpen van de misdaadmetropool

Amsterdam gevestigd. Chinese goksyndicaten,

zijn juist dit soort inzichten in de stad van

Joegoslavische bendes en de Italiaanse maffia

belang. Gelukkig biedt een groeiend aantal

introduceren een moderne en hardvochtige

boeken in het true-crime-genre ons steeds

manier van misdaad in de stad en proberen

meer inkijkjes in de dagelijkse en nachtelijke

daarmee een zo groot mogelijk aandeel van

gang van zaken.1

met name de harden softdrugsmarkt in

42 | Nieuwe Openingen 7

handen te krijgen. Ook lokale misdadigers, die

onbetwiste economische en culturele hart

zich tot dan toe vooral op het kleinere werk

van Nederland en zich een sterke positie

als inbraken en berovingen hebben gericht,

verworven in Europese en internationale

professionaliseren zich. Groepen boefjes die ’s

markten. Dit gebeurde grotendeels ongemerkt

nachts op pad gingen om een kraak te zetten

en werd door de Amsterdamse wethouder

om hun inkomen aan te vullen, ontwikkelen

Van Poelgeest in 2007 ook wel omschreven als

zich tot organisaties die hun activiteiten

‘metropoolvorming op kousenvoeten’.

minutieus voorbereiden. Hierbij geïnspireerd door verhalen uit het buitenland en films

Momenteel is Amsterdam een metropool

als The Godfather waarvan bijvoorbeeld

die met haar gunstige arbeidsmarkt en

Heinekenontvoerder Frans Meijer de dialogen

vele opleidingsinstituten kansen biedt voor

van voor tot achter uit zijn hoofd kende.

inwoners, die door haar voorzieningenniveau aantrekkelijk is voor bedrijven in de

In de jaren die volgen ontwikkelt de

kenniseconomie, die internationale

sector zich. Het publiek staat steeds weer

hoofdkantoren aan zich bindt door haar

versteld van de grofheid, maar ook van de

uitstekende zakelijke dienstverlening en

inventiviteit van de misdrijven. In de jaren

met Schiphol en de haven internationaal

tachtig worden de ramkraak en de banken

goed bereikbaar is. De ruimtelijke sector van

postkantoorovervallen geïntroduceerd. In

Amsterdam gaat prat op deze kwaliteiten.

de jaren negentig treden criminelen steeds

En terecht, sinds de jaren zeventig is er veel

meer uit de schaduw van de onderwereld en

veranderd in de stad. Bovendien is deze

manifesteren ze zich steeds nadrukkelijker

ontwikkeling niet vanzelfsprekend; andere

in de bovenlagen van de maatschappij.

steden in Nederland zijn veel minder in staat

De term jetsetcrimineel is geboren voor

gebleken deze kwaliteiten te ontwikkelen.3

onderwereldfiguren die zich in snelle auto’s verplaatsen, kapitale villa’s bewonen en in dure

Misdaadmetropool

restaurants dineren. Rond de eeuwwisseling wordt een grote liquidatiegolf breed in de

In het kielzog van de groeiende formele

nationale pers uitgemeten.

economie, ontwikkelde de Amsterdamse onderwereld zich – ongemerkter – tot

Metropoolvorming

metropolitane proporties. Ook hierin tekent de positie van Amsterdam als nationaal centrum

Tussen deze ontwikkeling van de misdaad

zich af. Wanneer de nationale liquidatielijsten

en die van de – legale, bovengrondse –

bekeken worden, steekt Amsterdam als

stad zijn aanzienlijke parallellen te trekken.

‘plaats delict’ ver boven de andere steden

Vanuit een leegtrekkende stad met een

uit. In de periode 1992-2001 vonden in de

verwaarloosd centrum midden jaren zeventig

regio Amsterdam, zowel binnen als buiten

heeft Amsterdam zich ontwikkeld tot het

het circuit van de georganiseerde misdaad,

Amsterdam Noir | 43

600

500

400

300

200

Fr ys lâ n

Gr on No in or ge dn Ho lla nd -N oo rd Lim bu rg -N oo rd

em er la Br nd ab an t-Z ui dOo Zu st id -H ol la nd -Z ui d Br ab an t-N oo rd

id de n

nn Ke

d rg -Z ui

la nd -M

ld er

ht re c Ut

Lim bu

Am st er da m -A m st Ro el la tte nd rd am -R ijn m on d Ha M ag id la de nd nen en W es t-B ra ba nt

100

Top 15 politieregio’s met hoogste aantal moorden 1992-2001

bijna vijfhonderd moorden plaats.4 Dit was

De dominantie van Amsterdam op nationaal

aanzienlijk meer dan in andere regio’s zoals

niveau tekent zich in de criminele sfeer nog

Rotterdam (368), Haaglanden (244) en Utrecht

scherper af dan bij bijvoorbeeld het grote

(119). Ook wanneer gecorrigeerd wordt naar

aantal theaters, evenementen, studenten of

aantal inwoners staat Amsterdam met 5,6

toeristen waaraan Amsterdam doorgaans haar

moorden per 100.000 inwoners per jaar fier

status ontleent als centrum van Nederland.

aan kop. In Nederland als geheel is deze ratio

Het verschil tussen Amsterdam en de rest

1,6; een schokkend verschil.

van het land is overigens veel kleiner of verwaarloosbaar voor minder sensationele

In een recenter onderzoek wordt gesteld

misdrijven als winkeldiefstal, straatroof of

dat van de misdaad-gerelateerde moorden

zakkenrollen.5 Kruimeldieven vinden we door

zelfs een kwart in de regio Amsterdam wordt

heel het land, voor het grote werk moet je in

gepleegd. Deze cijfers worden geïllustreerd

Amsterdam zijn. Naast op kousenvoeten vond

door berichten in de media en verhalen

metropoolvorming dus ook op bordeelsluipers

in de groeiende misdaadliteratuur. De

plaats.

spraakmakende liquidaties in het criminele topmilieu lijken haast per definitie in

De stad is een misdaadmetropool. Dit is geen

Amsterdam plaats te vinden. Wie op internet

toeval. Veel aspecten die van Amsterdam

zoekt naar lijsten van liquidaties heeft moeite

een formele metropool maken, blijken

een moord te vinden die niet gerelateerd is

ook randvoorwaardelijk voor de stad als

aan het Amsterdamse milieu.

misdaadmetropool: de mogelijkheden

Nieuwe Openingen 8

n Fr ys lâ

ht re c Ut

Am st er da

m -A m st el tte la nd rd am -R ijn m on d Ha ag la nd en Ke nn em er la nd Lim bu rg -Z ui d NE DE RL Zu AN id D -H ol la nd Ge -Z ld ui er d la nd -M id de n M Gr id on de in nge en n W es t-B ra Br b an ab t an t-Z ui dOo Lim st bu rg -N oo rd Br ab an No t-N or oo drd Ho lla nd -N oo rd

Top 15 politieregio’s met hoogste aantal moorden per 100.000 inwoners per jaar (1992-2001)

tot ontplooiing, het voorzieningenniveau,

De stad biedt deze mogelijkheden ook voor

voldoende dienstverlenende bedrijven en de

een criminele carrière. Willem Holleeder leerde

internationale bereikbaarheid van Amsterdam.

de regels van de straat op school, bij de brommerclub en in het jeugdhonk. Hij deed

Roltrap Amsterdam

zijn contacten op in de cafés van de Jordaan en de sportschool. Later zette hij samen

Een door politici en ambtenaren veel gebruikte

met de mannen waarmee hij Heineken zou

metafoor is die van Amsterdam als roltrap of

ontvoeren een bedrijfje op in de makelaardij.

emancipatiemachine. Migranten en studenten

De Amsterdamse vastgoedmarkt bood hen

komen naar Amsterdam zonder al te veel

de gelegenheid vanuit enkele pandjes in de

bezittingen of uitgebreide vooropleiding.

Staatsliedenbuurt door te groeien naar een

De onderwijsinstellingen, het brede aanbod

bedrijf met grachtenpanden in het centrum en

aan banen, het rijke verenigingsleven en

villa’s aan de Apollolaan.6

inspirerende contacten van de stad bieden vervolgens talloze mogelijkheden voor

Wanneer we de meest spraakmakende

ontplooiing en het maken van carrière. Dit

liquidaties van de afgelopen decennia in

vertaalt zich in een steeds betere baan, hogere

kaart zetten, blijkt inderdaad een criminele

opleiding en een groot sociaal netwerk en dit

voorliefde voor duurdere buurten: er is een

biedt ook kinderen uit een volksbuurt de kans

sterke correlatie tussen hoge vastgoedwaarden

op een villa aan het Vondelpark.

en het aantal liquidaties in een gebied. Dat Endstra, Bruinsma, Hiengst en Becirovic

Amsterdam Noir

Michael Vane

Ljubinko Becirovic

Derek Dunne

Nedim Imac

Debora Horstman Danny Leclere

George van Kleef

Jules Jie

Een blik op de plekken waar criminelen worden geliquideerd laat een relatie zien met de vastgoedwaarde.

Cor van Hout

Henk Boom

Rick Holshuijsen

Piet Hendriks

Martin Swennen Jan Femer Clyde de Jezus

Chung Mon

Thomas vd Bijl Mounir Barsoum

Namuk Dagastan

Konstantin Dimitrov Ibrahim Akasha

Smajo Karaman

Magdi Barsoum

Bert Bons

Roy Adkins

Robbie Koning

Alexander Bulatovic

Ferry Koch Alexander Marianovic Robert Knufman Milenko Lukic Klaas Bruinsma Willem Endstra

Bertus Luske

Onbekend

Evert Hingst Ronnie Ondunk

George Plieger

Henk Soenarto Stanley Hillis Eduardo Astudillo

Marcel Mehagnoul

Benny Mulch

Tonny van Mourik

August Adjoeba Sam Klepper

Frandy Briggs Sanchez Sandra Suarez Rincon

Diego Ortiz-Rodriguez

allen in de Apollobuurt werden vermoord,

Kleemans wanneer ze in hun rapport over de

bewijst dat misdaad niet is voorbehouden aan

georganiseerde misdaad spreken over de

achterbuurten.

‘marktplaats Amsterdam’.7 Hiermee doelen zij op de aanwezigheid en directe nabijheid

Ook voor migranten lijkt de Amsterdamse

van allerlei potentiële partners en afnemers

roltrap de juiste condities te bieden voor een

in de grote steden. Specifiek speelt volgens

criminele carrière. Zowel de broers Barsoum

de auteurs de horeca een rol als de plek waar

uit Egypte als Saban B. uit Turkije openden na

mensen elkaar fysiek ontmoeten.

aankomst in Nederland een broodjeszaak op de Wallen. De broers verlegden hun aandacht

Ook uit de misdaadliteratuur blijkt de

in de loop der jaren van shoarma naar drugs,

centrale rol van cafés en restaurants als

Saban B van dönner naar vrouwenhandel. De

ontmoetingsplaats voor privé- en zakelijke

Amsterdamse rosse buurt bood het milieu

ontmoetingen. Hiermee heeft de criminele

voor deze, vanuit financieel perspectief, niet

sector wel wat weg van de creatieve sector

onaantrekkelijke carrièremoves.

die steeds meer (werk)tijd doorbrengt in zogenaamde third places zoals kroegen,

Kroegen als arbeidsbureaus

koffiecorners en parken. Met de sociale stijging van de criminelen, stijgt overigens ook het

Ondanks almaar groeiende bereikbaarheid

niveau van het soort etablissement. Waar de

en toenemende mogelijkheden tot digitale

bruine kroegen een rol vervullen in de early

uitwisseling, hebben bedrijven zich de

career laten jetsetcriminelen zich geregeld zien

afgelopen jaren in toenemende mate

in toprestaurants en vier- of vijfsterrenhotels.

geografisch geconcentreerd, met name in

Holleeder was een veel geziene gast in de

stedelijke centra. Deze paradox is te verklaren

horeca van Amsterdam Zuid, Bruinsma werd

door de steeds grotere rol die vertrouwen in

doodgeschoten voor het Hilton en Van Hout

de hedendaagse kenniseconomie speelt. Voor

voor een exclusief restaurant in Amstelveen.

het creëren van vertrouwen is het belangrijk elkaar fysiek te ontmoeten, wat misschien nog

Criminele dienstverlening

wel meer geldt voor de onderwereld dan voor de legale economie. Stedelijke voorzieningen

De aanwezigheid van een fijn gesorteerde

zijn bij uitstek plekken die deze interactie

zakelijke dienstverlening is van toenemend

faciliteren.

belang voor het vestigingsklimaat van de moderne metropool. Net als bij de moderne

De concentratie van criminele activiteiten in

multinational – en er valt veel voor te zeggen

Amsterdam, met het centrum tussen de Waag

criminele organisaties ook als dusdanig aan

en de Oude Kerk, vormt hierin dan ook geen

te merken – doet de kern van criminele

uitzondering. Deze rol van het stedelijk milieu

organisaties lang niet alles zelf. Verschillende

wordt ook aangehaald door Van de Bunt en

klussen worden ‘uitbesteed’.

Nieuwe Openingen 8

Zo spelen de financiële dienstverlening en

Doorvoerhaven en stapelplaats

vastgoedsector een belangrijke rol in het criminele circuit: zwart verdiend geld moet

Nederland is altijd een land van open grenzen

worden witgewassen. In 2008 schatte de

en handel geweest. De mainports en snelle

Rekenkamer dat in Nederland jaarlijks 18,5

achterlandverbindingen spelen hierbij een

miljard aan zwart geld wordt witgewassen.

belangrijke rol. De rijksoverheid investeert dan

Veel criminelen beschikken zelf niet over de

ook al jaren in het versterken van de mainports

kennis om onduidelijke bv’s op te zetten of

Schiphol en de Rotterdamse haven. Onder het

geldstromen via de Caymaneilanden te laten

motto Nederland distributieland richtte De

lopen. Bovendien is het opstellen van een

Vierde Nota Ruimtelijke Ordening uit 1988 zich

evenwichtige vastgoedportefeuille tussen

op de versterking van de twee mainports.

coffeeshops op de Wallen, panden aan de Apollolaan en wolkenkrabbers op de Zuidas geen eenvoudige klus.

De Amsterdamse economie heeft optimaal geprofiteerd van de groei van Schiphol en de Amsterdamse haven is een van de grootste

Vastgoedmagnaat Endstra kwam in opspraak

havens van Europa. Dit maakt de stad

als ‘bankier van de onderwereld’. Menig

aantrekkelijk voor legale én voor criminele

advocaat uit de grachtengordel heeft al

handel.

eens een topcrimineel vrijgepleit of voor strafvermindering gezorgd. In sommige

Ongetwijfeld loopt een groot deel van de

gevallen vervagen op het individuele niveau

vrouwenhandel en van de in- en uitgaande

de grenzen tussen advocaat en crimineel.

drugssmokkel via de Amsterdamse haven

Advocaat Evert Hiengst neigde gedurende zijn

en Schiphol. Koen Scharrenberg en Joris van

carrière steeds meer naar het laatste en moest

der Aa stellen in hun boek Georganiseerde

dat met een liquidatie voor zijn huis bekopen.

misdaad in de lage landen: “Amsterdam

Een groot deel van de dienstverlening wordt

van de georganiseerde misdaad in Noord-

is vandaag de dag nog altijd de hoofdstad echter in minder bekende sectoren ingekocht.

Europa. Boeven van allerlei slag (…) komen

Bij vechtsportgala’s worden bodyguards

naar Amsterdam om drugs of wapens

gescout en geronseld. Kickboxer André

in te slaan”.8 In een recent rapport over

Brilleman was in de jaren tachtig lijfwacht van

de georganiseerde misdaad in Europa

Klaas Bruinsma, oud-bokser Rudy Koopmans

identificeert Europol de Benelux als criminal

behoorde tot de entourage van Bertus Luske.

hub van Noordwest-Europa.9 Daarmee is

Voor het zware werk is er in Amsterdam

Amsterdam niet alleen een plek van productie

een gilde van professionele moordenaars.

(prostitutie, XTC, softdrugs) en consumptie

Hoeveel dit er zijn en wie het zijn, weten

(drugs, seksuele diensten, wapens), maar ook

slechts weinigen, maar regelmatig duiken

een doorvoerhaven van illegale producten en

Joegoslavische namen op in reconstructies.

criminele diensten.

Amsterdam Noir

Tot de misdaad veroordeeld?

Hoewel het hier voor het grootste deel gaat om moorden buiten het circuit van

Amsterdam heeft zich de afgelopen decennia

de georganiseerde misdaad, is het niet

ontwikkeld tot een economisch diverse en

onvoorstelbaar dat met een juiste combinatie

internationaal georiĂŤnteerde metropool.

van sociale en fysieke maatregelen ook

Iedere metropool heeft echter ook te maken

de georganiseerde misdaad een halt kan

met congestie, woningtekort en sociale

worden toegeroepen. Dit probeert de

tweedeling, direct voortkomend uit deze

gemeente momenteel met Project 1012

groei. Aan deze negatieve effecten kan de

op De Wallen. Hier worden verscherpte

opkomst van de georganiseerde misdaad

wetgeving en controles gekoppeld aan het

worden toegevoegd. Deze profiteert volop van

opkopen en opknappen van panden en

het voorzieningenniveau, de gespecialiseerde

functieveranderingen. Ook de openbare ruimte

dienstverlening, investeringsmogelijkheden,

wordt aangepakt. Hierdoor verdwijnt het

internationale netwerken en mogelijkheden tot

eenzijdige karakter van het gebied dat zich zo

ontplooiing die in de stad aanwezig zijn.

goed leent als crimineel milieu.

Betekent dit dat misdaad en metropool-

Recent begint de reguliere economie

vorming onlosmakelijk met elkaar zijn

de kansen van de criminaliteit te zien.

verbonden? De juiste ingrepen kunnen wel

Misdaadjournalisten publiceren steeds meer

degelijk criminaliteit een halt toeroepen.

boeken en krijgen steeds meer zendtijd.

Eerder werd het buitensporige aantal moorden

Rondleidingen door de Jordaan voeren

in Amsterdam aangehaald: in de periode 1992-

langs de plekken uit het leven van Willem

2001 werden gemiddeld vijftig moorden per

Holleeder. Wandelgidsen voeren langs plekken

jaar gepleegd. Recentere cijfers laten echter

met de meest opzienbarende Amsterdamse

een spectaculaire daling zien: in 2007 vonden

moorden.13 Veertig jaar na het verschijnen

vijfentwintig moorden plaats en in 2011 waren

van The Godfather krijgt Amsterdam met de

dit er nog maar zestien.10 Onderzoek laat zien

verfilming van de Heinekenontvoering haar

dat een stijging van de sociaal-economische

eigen misdaadthriller. Hopelijk zijn dit op

positie van bewoners bij kan dragen aan

den duur nog de enige tekenen van de rijke

dergelijke verbeteringen.11 Ook fysieke

georganiseerde misdaad-scene die in de jaren

ingrepen hebben effect. Doodslagcijfers in

zeventig in Amsterdam ontstond.

Amsterdamse wijken zoals Bos en Lommer liepen bijvoorbeeld terug na renovaties aan de panden in het kader van de stadsvernieuwing.12

Nieuwe Openingen 8

Contact tussen burgers en politie naar politieregio (% met contact), 2011

Dreiging (schaalscore) naar politieregio, 2011

lager t.o.v. Nederland

gelijk t.o.v. Nederland

hoger t.o.v. Nederland

Bron: CBS/Integrale Veiligheidsmonitor 2011

Onveiligheidsgevoelens naar politieregio (% voelt zich vaak onveilig), 2011

hoger t.o.v. Nederland

Slachtofferschap van geweldsdelicten naar politieregio (% slachtoffer), 2011

lager t.o.v. Nederland

gelijk t.o.v. Nederland

lager t.o.v. Nederland

Bron: CBS/Integrale Veiligheidsmonitor 2011

lager t.o.v. Nederland

Bron: CBS/Integrale Veiligheidsmonitor 2011

SPANNING EN DREIGIN

Spanningenindex 2011

relatief weinig spanningen relatief redelijk weinig spanningen relatief redelijk veel spanningen relatief veel spanningen

bron: O+S/Amsterdamse Veiligheidsmonitor

Leefbaarheidsindex, eerste vier maanden 2012

laag redelijk laag redelijk hoog hoog

bron: O+S/Leefbaarheidsindex Amsterdamse buurten

Banpaal en het huis Tulpenburg. Gravure Abraham de Haen, 1736.

IN DE

BAN

VAN DE

PAAL

Geert T.

Als je zoâ&#x20AC;&#x2122;n vijfhonderd jaar geleden als Amsterdammer een misdaad pleegde, liep je de kans uit de stad verbannen te worden of zelfs te eindigen aan een galg. Net buiten de bangrens was het leven ruig en gebeurden dingen die het daglicht niet konden verdragen. De galgenvelden lagen ook buiten de stad, heel bewust bij de belangrijkste toegangswegen om reizigers zo te laten zien dat misdaad in Amsterdam zwaar werd bestraft.

Banpalen De stad had het recht om verdachten op te

Bannelingen vestigden zich vaak net

pakken en veroordeelden te verbannen naar het

buiten de bangrens. Daar stonden

gebied buiten de banpalen. In de veertiende

drinkgelegenheden, herbergen en bordelen

eeuw kreeg Amsterdam de eerste vier banpalen.

waar belastingvrije alcohol werd geschonken.

De bangrenzen vielen destijds samen met de

Het waren vrijplaatsen waar het Amsterdamse

grenzen van de toenmalige bebouwde kom en

vroedschap geen gezag over had en

schoven in de eeuwen daarna steeds verder op

waar allerlei handel en wandel plaatsvond

ten opzichte van de stad.

die het daglicht niet kon verdragen.

Amsterdam Noir

Heining

Volewijck

Â´t Geregt van Diemen

In 1609 kregen de zes banpalen hun definitieve

tegenkwam, zo ook de 25 jaar oude banpaal.

plaats, waarvan er vier nog steeds staan. Ergens na 1839 is de banpaal gesloopt De banpaal langs de Spaarndammerdijk

en is alleen het bovendeel bewaard

is in 1650 getekend door Rembrandt van

gebleven. Het bovendeel stond sinds

Rijn (1606-1669). Rembrandt moet over de

1976 in het Oosterpark, waar het via

Spaarndammerdijk hebben gelopen, mogelijk

omwegen terecht is gekomen. In 2006 is het

op weg naar het galgenveld op de Heining.

bovendeel ter hoogte van het Geuzenbos

Onderweg schetste Rembrandt wat hij

weer op de Spaarndammerdijk neergezet.

Nieuwe Openingen 8

Bungelende lijken Net als de banpalen waren ook de galgenvelden aan de rand van de stad te vinden. Een bewuste plek. Niet alleen vanwege de rottende lijken die een verschrikkelijke stank veroorzaakten, maar ook om de bezoekers van Amsterdam de strenge orde te tonen die in de stad heerste. De galgenvelden van de Heining, de Afloop van Diemen en de Volewijck waren dan ook niet te missen voor de reizigers die over het IJ en de Zuiderzee naar

Ets van Rembrandt van Rijn, 1650.

Banpaal langs de Spaarndammerdijk

Kaart met de banpalen en galgenvelden van Amsterdam

de stad voeren. Ook vanuit de stad waren de bungelende lijken op de Volewijck goed te zien. Toen de Westelijke Eilanden begin zeventiende eeuw waren aangeplempt, kreeg de straat die het beste zicht gaf op de bungelende lijken in de volksmond de benaming Galgenstraat. De straat heeft nooit meer zijn eigenlijke, officiĂŤle naam Prinsendwarsstraat gekregen. Het galgenveld was voor Rembrandt een bron van inspiratie. Hij was altijd geĂŻnteresseerd in de dood en een bezoek aan het galgenveld

Amsterdam Noir

was in die tijd een recreatief uitje voor hem, net zoals voor vele andere Amsterdammers.

is de terechtgestelde achttienjarige Elsje Christiaens op de Volewijck met de bijl boven haar hoofd waarmee ze haar huisbazin tijdens een ruzie had vermoord (1664). Het was gebruikelijk om geĂŤxecuteerden tentoon te stellen met het voorwerp waarmee ze hun misdrijf hadden gepleegd.

Vermaak Een galgenveld gold niet als iets beschamends of als een noodzakelijk kwaad. Het was juist entertainment en vermaak waar velen van genoten, net als van de openbare terechtstellingen op de Dam of de Waag. In de winter als het IJ dichtvroor, staken mensen per schaats of slee het ijs over om een kijkje te nemen.

Tafereel vlakbij de galgenput waar tegenwoordig Overhoeks is gebouwd. Prent van Reinier Vinkeles, ca. 1780.

Een beroemde afbeelding van Rembrandt

De Anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp.Tulp snijdt in het stoffelijk overschot van Aris Kindt die vanwege diefstal op de Volewijck is opgehangen. Schilderij van Rembrandt van Rijn,1632.

Op het galgenveld schetste hij er op los.

Snijlijken Het ijsvermaak rond de galgenput kon bizarre

De lijken van de gestraften werden vaak ook

vormen aannemen zoals te zien is op een prent

nog anders gebruikt. In de zestiende en

van Reinier Vinkeles uit circa 1780. Vlakbij de

zeventiende eeuw belegde het Amsterdamse

galgenput, waar nu Overhoeks is gebouwd,

chirurgijngilde jaarlijks een openbare les waarin

waren twee koek-en-zopietenten op het ijs

het lijk van een pas geĂŤxecuteerde misdadiger

opgesteld. Er zijn veel toeschouwers, die

werd ontleed. Vanwege het publiek was het

gezellig met elkaar bespreken wat er allemaal

begeleidend commentaar in de volkstaal in

is te zien. Ze konden zich lang aan de lijken

plaats van in het destijds in de wetenschap

vergapen, in vele stadia, want lichamen bleven

gebruikelijke Latijn. Plaats van handeling

jarenlang op het galgenveld hangen of liggen.

was altijd de Waag op de Nieuwmarkt.

Amsterdam Noir

Portret van Spinoza door een onbekende graveur, ca. 1680 bij de handschriften van de Korte verhandeling van God, de mensch, en deszelvs welstand (handschrift, collectie Koninklijke Bibliotheek)

Op 27 juli 1656 sprak de Amsterdamse Joodse gemeenschap de banvloek uit over Baruch de Spinoza (1632-1677): “Vervloekt zij hij bij dag en vervloekt zij hij bij nacht; vervloekt zij hij als hij zich neerlegt en vervloekt zij hij als hij opstaat. Vervloekt zij hij als hij weg gaat en vervloekt zij hij als hij terugkeert (...) De Heer zal zijn naam uitwissen.’’ Spinoza’s misdaad waren zijn afwijkende ideeën en opvattingen over het Jodendom: de Wet van Mozes was volgens hem onjuist, hij was ervan overtuigd dat met het lichaam ook de ziel sterft en dat God niet boven de natuur was verheven, maar in zekere zin samenviel met de natuur. Niet alleen de Amsterdamse Joodse gemeenschap liet Spinoza niet met rust, maar ook de gereformeerde kerk oefende samen met de cartesianen steeds meer druk uit op het burgerlijk bestuur om dit grote gevaar voor de jeugd en voor de religie voorgoed uit de stad te verbannen. Spinoza vluchtte de stad uit. Voordat Spinoza zich vestigde in Rijnsburg heeft hij waarschijnlijk nog enige tijd (1656-1660) op de buitenplaats Tulpenburg aan de Amstel gewoond. Tulpenburg of Tulpenburgh was in die tijd in het bezit van Dirk Tulp (1624-1682), de zoon van de arts en burgemeester van Amsterdam Dr. Nicolaes Tulp (1593-1674). Tulpenburg lag voorbij de banpaal aan de Amstel en was voor Spinoza een veilige vluchthaven. Op Tulpenburg kon hij zijn vrienden ontvangen en veilig voor het Amsterdamse bestuur zijn ideeën blijven verkondigen. 60

Nieuwe Openingen 8

Gunther von Hagens’ BODY WORLDS, Institute for Plastination, Heidelberg, Germany, www.bodyworlds.com

Deze jaarlijkse traditie vond plaats in december

Ook vinden er geen openbare anatomische

of januari als door de winterkou de ontbinding

lessen meer plaats op de Nieuwmarkt.

van het snijlijk werd vertraagd. Ondanks dat er in Amsterdam weinig mensen ter door werden

Je zou kunnen zeggen dat ze zijn vervangen

veroordeeld, was er in deze periode altijd een

door de geplastineerde menselijke

terechtstelling. Rembrandt kwam graag op dit

lichamen van de Duitse anatoom Gunther

soort sessies af. In 1632, Rembrandt was toen

von Hagens die in 2012 te zien waren

pas 26 jaar, schilderde hij het groepsportret.

op de anatomietentoonstelling Body Worlds in EXPO Zuidas Amsterdam.

Toen en nu

En de vrijheid van meningsuiting? Spinoza zei het al: “De menselijke handelingen

Veel lijkt veranderd. De galgen zijn opgeruimd

niet bespotten, niet betreuren, niet

en de banpalen zijn buiten werking gesteld.

veroordelen, doch begrijpen.”

Amsterdam Noir

Duistere

terreinen Miriam V.

Amsterdam beschikt over diverse bedrijventerreinen. De gemeente ontwerpt en beheert deze terreinen, ze verpacht de grond, regelt de vergunningen en komt in geval van nood de brand blussen. Als er een duistere zijde is aan bedrijventerreinen, dan m贸et de gemeente daarmee in aanraking komen. Dat bleek inderdaad tijdens de start van het onderzoek voor dit artikel. Alleen wilden verschillende ambtenaren, waarvan werd gezegd dat zij uren konden vertellen over

Is het unheimische gevoel dat veel mensen ervaren op een verlaten bedrijventerrein terecht? Cijfers tonen aan van niet; bedrijventerreinen zijn relatief veilig. De kans dat je als burger slachtoffer wordt van een misdrijf op een bedrijventerrein, is stukken kleiner dan in een woonwijk.

Nieuwe Openingen 8

wat ze op bedrijventerreinen meemaakten, voor dit artikel niet praten. Ze wilden hun ingrijpende herinneringen

niet

oprakelen,

hadden

bij

nader inzien toch niet zo veel meegemaakt, of krabbelden terug omdat hun anekdotes enkel waren gebaseerd op vermoedens. Elke nieuwe afwijzing maakte mijn eigen unheimische gevoel over de Amsterdamse bedrijventerreinen groter. Wat gebeurt daar in godsnaam allemaal?

Hier kan het

Om te starten

Onzichtbaarheid, dat is waarschijnlijk de grootste

Oorspronkelijk was de Heining bedoeld voor

aantrekkingskracht van bedrijventerreinen op

opstartende bedrijven; het lag ver van de stad

illegale praktijken. Duistere praktijken worden

vandaan en de huren waren laag. Maar al snel

het liefst door niemand gezien. Daarom is een

bleken deze kenmerken ook andere, clandestiene,

gebied zonder pottenkijkers het aantrekkelijkst.

bezigheden aan te trekken. De gemeente vond

Het Westelijk Havengebied is wat dat betreft

dat soms ook wel handig; een terrein waar zaken

populair: het is enorm uitgestrekt en heeft

naar verplaatst konden worden, die elders voor

relatief zeer weinig passanten. Bovendien

overlast zorgden. Misschien moeilijker zichtbaar,

zorgt

voor

maar wel goed te handhaven als dat nodig mocht

smokkelmogelijkheden. In het gebied gebeuren

nabijheid

zijn. De Heining heeft namelijk maar twee

daardoor

diverse

van

louche

haven

zijn

toegangswegen. Als je die afsluit, kun je het

bijvoorbeeld wel eens auto’s met de inzittenden

dingen.

gebied grondig doorzoeken. Dat heeft de politie

er nog in in brand gestoken, de politie rolt er

wel eens gedaan en trof toen wapens, drugs en

regelmatig wietplantages op en gestolen auto’s

gestolen auto’s aan.

krijgen er een nieuwe, illegale identiteit. Tegenwoordig vind je op de Heining onder Het meest beruchte deel van het Westelijk

andere het Amsterdams straattheater en een

Havengebied is de Heining, het deel waar in

broedplaats

november 1983 Freddy Heineken wekenlang

beeldhouwers.

zat opgesloten in een loods. Die loods is twee

ze het lawaai maken, dat elders in de stad

jaar geleden gesloopt. Tot die tijd diende hij

niet wordt getolereerd. Verder zitten er een

als een minimuseum en als eindpunt van

mestoverslagbedrijf, hobbygarages en een goede

voor Op

kunstenaars, de

grotendeels

Heining

kunnen

de toeristische crimitour door Amsterdam.

autospuiterij. Ook voor uitdeuken is de Heining

een topplek. Je kunt er dus op zaterdagmiddag

cel

van

Heineken

was

een

doos-in-

doosconstructie, gemaakt van grote betonnen

met een gerust hart met je auto naartoe.

blokken en geïsoleerd met houtwol. Als je daar een kanon in afschoot, vlogen de vogels buiten

Toch zegt dat niet alles, want overdag zijn de

niet eens op. Niet gek dus, dat van Kooten en de

meeste bedrijventerreinen veilig. Dat ligt wat

Bie ten tijde van de ontvoering van Heineken op

anders tussen drie en zes uur ‘s ochtends. Dat zijn

hetzelfde terrein geheel onwetend tv-opnamen

de meest ‘duistere’ uren. Je kunt er dan naartoe

voor hun satirische programma maakten.

gaan, maar niet met een chique auto. Want behalve kunstenaars, schuiven ook criminelen

En dat veroorzaakt nu precies het gevoel dat veel

gemakkelijk de afgelegen hoeken in.

mensen dus niet geheel onterecht op achteraf gelegen bedrijventerreinen bekruipt. Als je op zo’n plek bent, dan weet je gewoon: hier kan het. Hier kan, zonder dat je het weet, van alles gaande

zijn, wat het daglicht niet verdraagt. Amsterdam Noir

huls eraf, daarna verkocht hij het koper door. Door wildgroei was Willem een markante

Om te wonen

verschijning: hij had hij een gigantische

Naast weinig passanten hebben bedrijventerreinen

neus

nauwelijks bewoners, waardoor de sociale

niet in de boeien kon worden geslagen

handen.

erg,

dat

hij

zelfs

controle nihil is. Bewoning wordt bijna nooit

als

toegestaan, want bedrijven hebben ruimte

Willem was naast boef, ook een onofficiële

nodig om te functioneren zonder overlast te

gesprekspartner van de gemeente. Een collega

veroorzaken. Als op een onbewaakt moment

met een goed hart bracht hem een tijd lang

hij

weer

eens

werd

gearresteerd.

toch mensen zijn neergestreken, wordt dat soms

iedere week een halve kip van de Febo. Omdat je

gedoogd. Die bewoners zijn deels hardwerkende

via Willem veel te weten kwam, maar ook omdat

mensen die hun werk dichtbij huis willen hebben

zijn ongure activiteiten niet altijd lucratief leken

en daar de klok rond aan willen werken. Denk

en hij wel wat extra eten kon gebruiken.

bijvoorbeeld aan kermisexploitanten die vaak opslag of pakwagens hebben en hun materialen en wagens moeten onderhouden. Daarnaast wonen er ook echte vrijbuiters, mensen die

Om te vozen

niet goed passen in de aangeharkte stad. Zij worden naar afwijkende woonomgevingen

Omdat wat in de binnenstad voor overlast

gedreven, zoals de ruige omgeving van een

doorgaat, vaak niet als zodanig wordt ervaren

bedrijventerrein.

op bedrijventerreinen, bedacht de politiek in de jaren negentig dat het Westelijk Havengebied

Tegelijkertijd leven op bedrijventerreinen ook

een goede plek zou zijn voor een tippelzone voor

mensen die niet helemaal pluis zijn. Iets waar

aan heroïneverslaafde prostituees. Dit leidde

je rekening mee moet houden als je zo’n gebied

tot een terrein aan de Theemsweg waarbij de

bezoekt. Zo bracht een gemeenteambtenaar eens

veiligheid voor de prostituees voorop stond.

de huur- en onderhuurcontracten in kaart op de

De ontwerper van de gemeente had aan alles

Heining. Een onderzoek dat nodig was omdat

gedacht. Een paniekbel kon er bijvoorbeeld voor

het ontbreken van overzicht over wie wat huurt,

zorgen dat het hele terrein vol in het licht stond.

criminaliteit in de hand werkt. Tijdens een van

En tussen de schotten van de afwerkplek stond

de huisbezoeken lag er bij de huurder een pistool

de vaste prullenbak dicht bij de autodeur van de

op tafel. Zo maar, toevallig.

klant. Daardoor ging de deur niet ver open en kon de klant niet snel de auto uit, maar de prostituee

Naast bewoners met pistolen kon en kun je

in geval van nood wel.

op bedrijventerreinen ook andere bijzondere bijvoorbeeld

De huurders van een volkstuinencomplex dat er

Willem de Koperbrander. De meest markante

pal naast lag vonden de tippelzone trouwens niet

mensen

ontmoeten.

Vroeger

huurder en illegale bewoner van de Heining ooit.

zo’n lumineus idee van de politiek. Op de avond

Een notoire boef, die alles deed wat god verboden

van de officiële opening waren ze zó boos, dat

had. Het bekendst was hij om zijn gestolen

ze de verantwoordelijke ambtenaren dwongen

koperdraden. In de open lucht brandde hij de

zich terug te trekken in een van de gebouwtjes

Nieuwe Openingen 8

op het terrein. Die zaten daar een paar uur lang

binnen kon de brandweer de brand vreemd

gegijzeld voor de politie ze kon ontzetten.

genoeg niet vinden. Uiteindelijk braken ze een

Ondertussen ligt het terrein aan de Theemsweg er

een hennepkwekerij.

muur door en vonden daarachter de brand, plus verlaten bij. De komst van mobieltjes veranderde de noodzaak voor het terrein: afspraakjes tussen

Dat de brandweerlieden de deur naar de

klant en prostituee zijn nu snel, en op afstand,

brandende ruimte niet meteen hadden gevonden,

gemaakt. Vandaag de dag kun je na kantoortijd

was een geluk bij een ongeluk, want het had

nog steeds wel een stil plekje vinden op een

slecht met ze kunnen aflopen. Criminelen zijn

Amsterdams bedrijventerrein om je auto te

namelijk bang voor elkaar. De kans bestaat

parkeren en de liefde te bedrijven, betaald of

immers altijd dat de concurrent op jouw spullen

onbetaald. Maar een paniekbel tref je er niet meer

uit is. Bij toegangsdeuren neemt een eigenaar

aan.

daarom wel eens extra veiligheidsmaatregelen. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat je, als je de deurknop aanraakt, direct via een verborgen

camera bent verbonden met die eigenaar. Dan

Om te verbergen

weet hij tenminste wie zijn wietplantjes jat. In de loods waar de brandweer die dag bluste,

Duistere zaken geven zich niet zomaar prijs. Dat

had de eigenaar een ander foefje gebruikt. De

zorgt soms voor nare verrassingen. De brandweer

deurknop stond onder een hoog voltage stroom.

weet bijvoorbeeld niet altijd van tevoren dat een

Gelukkig was de deur verstopt achter een

brandmelding of een melding van wateroverlast

archiefkast en vond de brandweer hem dus pas

is veroorzaakt door duistere praktijken. Zoals

nadat ze doorhadden dat de hennepkwekerij

die keer dat er rook uit een loods kwam. Eenmaal

wellicht â&#x20AC;&#x2DC;extra beveiligdâ&#x20AC;&#x2122; was. Amsterdam Noir

sneeuw een tijd geleden tien gestolen Peugeots ontdekt.

Om op te rollen Kun je zelf met een geoefend oog illegale

Iemand die zich wil oefenen in het opsporen

praktijken op een bedrijventerrein waarnemen?

van illegale praktijken, moet vooral regelmatig

Soms.

opvallende

terugkomen, goed rondkijken en gespitst zijn

veranderingen plaatsvinden. Stel, je ziet dat bij

op veranderingen. Een praatje maken met deze

een loods ineens de ramen zijn dichtgeplakt en

of gene kan ook wonderen doen. Zorg wel voor

Bijvoorbeeld

als

dat er een nieuwe airco aan de buitenkant zit

een betrouwbare informant. Toch blijf je ook

met een grote afvoerpijp eraan. Grote kans dat

dan nog genoeg duistere zaken missen. De

het om een wietplantage gaat. Vreemde pijpen

criminelen zijn ook niet gek en worden, net als

en buizen zijn sowieso een goede aanwijzing.

de opsporingsbeambten, steeds slimmer.

Als er vanuit een gebouwtje veel buizen naar de bodem lopen, waar de bedrijfsfunctie geen logische verklaring voor geeft, kan het pand een drugsfabriekje zijn. Ook sneeuw kan illegale praktijken aan het licht

Om te dumpen Wat je wel makkelijk kunt waarnemen, maar

brengen. Zo zal het opvallen als er bij een loods

meestal als het te laat is, is een andere populaire

na sneeuwval na verloop van dagen geen enkel

duistere praktijk op bedrijventerreinen: illegaal

spoor rond de loods is te zien, terwijl er op papier

dumpen. Bijvoorbeeld van gestolen handtasjes,

een bedrijf zit dat nogal intensief gebruik van

waar de waardevolle inhoud al is uit gehaald. Het

de loods zou moeten maken. De kans bestaat

schijnt dat de bosjes van Overamstel, net over

dan dat je bij binnenkomst allerhande gestolen

de Utrechtse brug, vol liggen met handtasjes die

spullen aantreft, die staan ‘af te koelen’ voordat

van hun bazinnen zijn ontvreemd. Ga er eens

ze verder worden verhandeld. Na een diefstal

kijken of er iets van je gading bij is.

kan een dief immers beter even wachten. Als het slachtoffer en de politie de hoop op terugvinden

Ook vaten met mysterieuze restproducten zijn

opgeven, loop je minder snel tegen de lamp

criminelen liever kwijt dan rijk. Het destijds

wanneer je je spullen probeert te slijten. Voor

nog onbebouwde terrein tegenover de Volpak

zo’n afkoelperiode is een anonieme loods op

benzineterminal in het Westelijk Havengebied

een bedrijventerrein ideaal. Dankzij oplettende

is daar eens voor gebruikt. In de sloot langs het

ambtenaren zijn door uitblijvende sporen in de

spoortalud dreven op een gegeven moment hele

Nieuwe Openingen 8

Amsterdam Noir

rijen vaten. Maar ook op het vlakke bouwterrein

lag. Vanwege brandgevaar werd de brandweer

wordt gedumpt. De douane was een keer getuige

erbij gehaald. Behalve het vuurwerk stonden

van een dump. De criminelen verdwenen als de

in de loods twee grote kuubcontainers benzine.

wiedeweerga en de verschillende vaatjes die ze

Daarmee kun je een motorboot laten varen, maar

achterlieten lekten en veroorzaakten stoom uit

een crimineel kan er ook cocaïne mee wassen.

de bodem. De inhoud, zo bleek na komst van de

Dat werkt zo: in Colombia wordt de kleding in

brandweer, bestond uit drugschemicaliën.

een hoge concentratie cocaïne gedompeld en daarna gedroogd aan de waslijn. Die kleding gaat

Dumpen van illegale stoffen is populair, omdat

in een doodgewone koffer, die een zogenaamde

de vaten meestal een poosje kunnen liggen voor

toerist meeneemt naar Nederland. In Nederland

ze worden ontdekt. De kans op het onverwacht

wast de crimineel de cocaïne er dan weer uit met

aantreffen van gevaarlijke stoffen is het grootst

oplosmiddelen zoals spiritus, aceton, alcohol of

bij de kleine scharrelaars en de oude vervallen

benzine. Dat heeft één nadeel: het zijn hartstikke

industrieterreinen. Grote moderne bedrijven

brandbare goedjes. Zo komt de brandweer ze

hebben bedrijfsdeskundigen of een portier met

vaak tegen als het uit de hand is gelopen.

kennis van alle gevaarlijke stoffen van het bedrijf. Zij dragen zorg voor deze stoffen en de correcte afhandeling ervan. Kleinere bedrijven hebben dat niet.

Om te eindigen

Als je verdachte opslag wilt zien kun je je blik

Stille bedrijventerreinen trekken helaas ook

ook richten op legale bedrijfspanden, waar

wanhopige mensen. Dat is een belangrijke

iedereen per maand een opslagruimte kan huren.

reden om toch niet met een wijde bocht om een

Natuurlijk staat in hun voorschriften dat er

auto op een afgelegen plek heen te lopen. Ook

geen brandbare, illegale en gevaarlijke spullen

al stuit je voor hetzelfde geld op vissers, zware

mogen worden opgeslagen, maar dat is moeilijk

criminelen of de liefde bedrijvende types, je

te voorkomen. Daardoor zijn dat soort panden

redt misschien een leven. Want een regelmatig

letterlijk een black box. Je weet nooit wat je er

gebruikte zelfmoordmethode is het mengen

tegen kan komen.

van chemicaliën in de kleine afgesloten ruimte van een auto. Als de inzittende de giftige gassen

Datzelfde geldt voor veel loodsen. In 2011 zocht

inhaleert die daaruit ontstaan, duurt het leven

de politie rond oud en nieuw op Amsterdamse

niet lang meer. Ook daarvoor kiezen mensen

bedrijventerreinen naar illegaal vuurwerk. Ze

soms Amsterdamse bedrijventerreinen uit.

vond een loods vol, waar ook los kruit op de grond

Verlaten van alles en iedereen.

Nieuwe Openingen 8

Paco B.

â&#x20AC;&#x2DC;Markt in de avondâ&#x20AC;&#x2122; - Petrus van Schendel (ca. 1850).

Het clair-obscur van de stad

In Amsterdam kan een magisch-realistisch lichtbeeld ontstaan, een droomwereld waarin de werkelijkheid is verbonden met een hogere werkelijkheid. Publiek en privaat vervagen meer en meer en spelen een gezamenlijke rol in het verder vormgeven van de stad. Ook in de wereld van de stadsverlichting zien we deze vervaging; openbare verlichting, private verlichting, stadsilluminatie, reclame en lichtkunst geven betekenis aan hoe we de stad ervaren. Hoe gedraagt de overheid zich in dit krachtenveld? Hoe wordt innovatie ingezet? Draagt openbare verlichting bij aan de veiligheid op straat of creĂŤert zij een illusie van veiligheid?

Een korte reis door onze lichtgeschiedenis

Voorafgaand aan de eerste georganiseerde stadsverlichting waren het de burgers zelf die kaarslantarens aan de gevels hingen. De eerste bemoeienis in het publieke domein van Amsterdam dateert uit 1505. Je zou dit het beginjaar van de gecontroleerde openbare verlichting in de stad kunnen noemen. De toenmalige autoriteit schreef in een keur, een lokale verordening, dat het niet verantwoord was je na het 70

Nieuwe Openingen 8

zogenaamde ‘boeven-uur’ om negen uur ’s avonds op straat te begeven. Als dat toch nodig was, diende je een (kaars)lantaarn mee te dragen. Een directe verwijzing naar de relatie tussen verlichting en sociale veiligheid en het voorkomen van criminaliteit.

In 1579 volgde het gebod dat om tien uur ’s avonds lantaarns op bruggen ontstoken moesten worden. Ook dit is een van de eerste duidelijke aanwijzingen van het willen creëren van de leesbaarheid van de stad, ook in de donkere uren.

Halverwege de zeventiende eeuw ontwierp een van onze bekendste schilders en tevens werktuigbouwkundige, Jan van der Heyden, een verbeterde raap- en lijnolielantaarn, die op grote schaal in Amsterdam werd geïntroduceerd. Amsterdam was hierin een van de eerste steden en werd nagevolgd door andere steden in heel Europa. Met zijn publicatie ’t Licht der Lamp Lantaarens ontsteken door Jan van der Heijde, Inventeur derselve en opsigter der Stads Lantaarns van Amsterdam, bekrachtigde Van der Heyden zijn status als lichtbouwmeester van de stad. Hij legt daarin duidelijk een relatie tussen verlichting en veiligheid: ”(…) om te verhoeden het verongelucken

van veele menschen, die bij duysternis in ‘t water vallen ende versmoren (…) om huysbracken te ontdecken ende moetwille te weren, ende dan oock om bij brant allomme licht bij de hand te hebben.”

Met Jan van der Heyden begint een spanningsveld te ontstaan tussen innovatie, koopmansgeest, duurzaam gebruik van grondstoffen en het vermengen van kunst en ingenieurs-denken. Interessant gegeven hierbij is dat de goedkope raapolie met behulp van windenergie gemaakt kon worden: windmolens persten de olie uit het lijnzaad. Dit kan gezien worden als de eerste stap in het duurzaam opwekken van energie en als een mooie voorbode voor wat komen kon.

De technische ontwikkelingen in het gemeentelijk lichtnetwerk gaan gedurende de negentiende eeuw snel, wanneer gas gewonnen uit hars plaats begint te maken voor gas gewonnen uit kolen. Het gemeentelijk lichtwerk op gaslantaarns krijgt langzaam gestalte. Aan het eind van de negentiende eeuw neemt de Gemeente Amsterdam zelf volledig de controle over haar lichtnet door de aanleg van de Gemeentelijke Gasfabrieken en door het overnemen van de contracten met private partijen. Amsterdam Noir

De overgang van gas naar elektrisch licht komt met de schaarste van kolen tijdens de Eerste Wereldoorlog: in 1917 is Amsterdam elektrisch verlicht. Stadsilluminatie begint in Amsterdam vorm te krijgen vanaf de Olympische Spelen in 1928: de schoonheid van gebouwen, bruggen en stedenbouwkundige eenheden werd getoond door een uitgekiende uitlichting.

Vóór de Tweede Wereldoorlog investeert de gemeente samen met Philips in innovatie. In lampen die niet naar boven reflecteerden en genoeg licht op straat wierpen zodat mensen zich konden oriënteren. Deze relatie tussen overheid en bedrijfsleven werd in de wederopbouw verder bestendigd met het experimenteren met nieuwe reflectietechnieken in de straatverlichting.

De oliecrisis van de jaren zeventig bracht verder inzicht in het belang van een duurzaam omgaan met natuurlijke grondstoffen. Reclameverlichting werd uitgezet en een energiebesparing van veertig procent werd gerealiseerd. Innovatie en duurzaamheid blijken steeds leidende thema’s.

Nieuwe Openingen 8

Het verder vermengen van innovatie, duurzaamheid en beeldkwaliteit is anno 2012 de primaire focus. Momenteel ligt het totale beheer van de openbare verlichting, de stadsilluminatie en de reclameobjecten aan lichtmasten bij de Gemeente Amsterdam.

Zoektocht naar een integraal lichtbeeld voor Amsterdam

In de Lichtvisie Amsterdam, die anno 2012 als concept gereed is, komt voor het eerst een verlangen naar een integraal lichtbeeld naar voren. Is een innovatief en duurzaam lichtnetwerk van internationaal aanzien mogelijk waarin licht zowel functioneel, esthetisch als duurzaam is? Een benadering die afwijkt van de tot nog toe technische benadering van licht. De kans is groot dat een dergelijk streven wordt betiteld als overheidsbemoeienis. We kunnen deze integrale aanpak op meerdere schaalniveaus testen in pilotprojecten waarin publieke en private partijen investeren; door de stad als laboratorium te gebruiken en uit te dragen. Het geheel behoeft wel regie waarin een zekere mate van controle loslaten gewenst is.

Voor mij is de â&#x20AC;&#x2DC;film noir avant la lettreâ&#x20AC;&#x2122; Bladerunner uit 1982 van regisseur (sir) Ridley Scott een inspiratiebron als ik over licht en de stad nadenk. Deze film brengt de broeierige, duistere stad subliem in beeld. Bladerunner is een uitvergroting van de relatie tussen werkelijkheid, experiment en publiek-private belangen. Het risico dat de regisseur neemt om stad, architectuur, beeldende kunst, mode en beeldcultuur te vermengen tot een magisch-realistische doemwereld blijkt trendsettend. De vervaging tussen publiek en privaat is compleet. Het behoeden voor crimineel gedrag is verworden tot een totale technocratische corruptie met de stad als decor.

Wat zegt Bladerunner over Amsterdam? Dat de stad ademt en broeit als een emotioneel wezen waar innovatie, beeld, verleiding, berusting en bezinning een onlosmakelijke verbondenheid aangaan. De relatie tussen verlichting en criminaliteit is bijzaak geworden. Algemene verbondenheid in het stedelijk lab is hoofdzaak.

Amsterdam Noir

NEDERLAND DISTRIBUTIELAND Bart van der H.

HANDEL IN BIER EN HARING, daar is Amsterdam ooit groot mee geworden. Maar de stad werd begin zeventiende eeuw pas echt een handelscentrum van wereldformaat toen de specerijen uit Oost-IndiĂŤ erbij kwamen, aangevoerd door een grote zeevloot van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Deze eerste multinational ter wereld was de eerste nv waarin Amsterdam participeerde, een commercieel succes. Tegenwoordig worden we niet graag herinnerd aan sommige praktijken van de VOC, die ook wordt vereenzelfigd met roverskapitalisme en slavenhandel. Destijds legaal, inmiddels illegaal. Vaak ligt dit in distributieland in elkaars verlengde, ook nu nog.

Nieuwe Openingen 8

Amsterdam Noir

MET ONZE STRATEGISCHE LIGGING, onze main-, brain en greenports en uitstekende infrastructuur, vormt de Hollandse delta nog steeds de toegangspoort tot Europa. De doorvoer van goederen is Nederlands belangrijkste en snelst groeiende economische bezigheid van de laatste decennia en over de eeuwen heen is dit een constante economische factor. Steevast wordt de handel en logistiek in het overheidsbeleid aangemerkt als motor voor het versterken van de ruimtelijk economische structuur. Resulterend in flinke investeringen in de aanleg van infrastructuur en het versterken van de transportsector, ondanks de bezuinigingsdruk. Als grootste handelsstad van Nederland vervult Amsterdam een cruciale rol in het internationale logistieke netwerk met de luchthaven Schiphol naast de stad, de op drie na grootste zeehaven van Europa in de stad (Westpoort) en de Greenport Aalsmeer op steenworp afstand. Amsterdam vormt een knooppunt, een logistieke hub in het Europese logistieke netwerk.

TOEGANGSPOORT TOT EUROPA Niet alleen legale, maar ook illegale goederenstromen vinden hun weg via ons logistieke netwerk. De omvangrijke legale goederenbewegingen zijn een ideale dekmantel voor de criminele distributie. Bovendien zijn binnen het steeds complexer wordende logistieke proces de boven- en ondergrondse economie vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden. Ook voor de illegale handel vormt Nederland en daarbinnen Amsterdam dan ook een aantrekkelijke toegangspoort tot Europa. Ons land is bijvoorbeeld een van de belangrijkste distributiecentra voor heroïne, cocaïne, synthetische drugs en cannabis. De illegale handel beperkt zich niet tot alleen de drugshandel; mensenhandel (seksindustrie) en – illegale – wapenhandel spelen hier van oudsher een rol en ook het witwassen van geld is een populaire activiteit onder criminelen. Daarnaast heeft het drama van de Probo Koala aangetoond dat het slepen met en dumpen van illegaal afval een lucratieve inkomstenbron is voor sommige multinationals. De sterke logistieke positie van Nederland inclusief Amsterdam als doorvoerhaven van legale producten heeft als vanzelf een aantrekkingskracht op illegale goederenstromen. Dit maakt dat de invloed van in Nederland gevestigde criminele bendes reikt tot ver in Europa en daarbuiten.

Nieuwe Openingen 8

INVESTEREN IN ILLEGALE LOGISTIEK De komende jaren investeert de overheid fors in het verbreden van snelwegen en het verhogen van maximumsnelheden om het fileleed te verzachten. Rond Amsterdam wordt voor miljarden gestopt in uitbreiding van het wegennetwerk. De belangrijkste internationale wegcorridor A2 is al sterk uitgebreid. Ook wordt geïnvesteerd in de A4 en daar komen de A1, A6, A9 en A10 nog eens bij. We versterken daarmee niet alleen de legale, maar ook de illegale logistiek. Bovendien geeft het een beter heenkomen voor criminelen die net hun slag geslagen hebben ergens in Amsterdam of omgeving. Van al het transport binnen de Europese Unie gaat ruim 70 procent over de weg. Geschat wordt dat Nederland verantwoordelijk is voor 22 procent van het totale Europese wegtransport. Als we ervan uitgaan dat dit niet alleen het geval is voor – het te meten – legale transport maar ook voor illegale transporten, dan gaat er door ons land een hoop over de weg dat het daglicht niet kan verdragen.

VAN DE WAGEN GEVALLEN Het steeds meer waardevolle goederen kunnen vervoeren over de weg heeft nog een keerzijde: het heeft een grote aantrekkingskracht op criminelen die graag delen in de Hollandse welvaart. Met als gevolg dat ook de schade door diefstal van wegtransportladingen toeneemt. In 2008 werd deze schade in Nederland geschat op meer dan 350 miljoen euro. Dit betrof de waarde van de gestolen lading exclusief gevolgen vertragingsschade en immateriële (emotionele) schade van de betrokkenen. En dan worden nog niet eens alle gestolen goederen of alle schade gemeld als gevolg van een diefstal. Deze transportcriminaliteit schaadt het imago van Nederland als transportland en het beeld van een land met een gunstig vestigingsklimaat voor het bedrijfsleven. Transportcriminaliteit vormt dan ook al jaren een van de speerpunten van politie en justitie. Veelal richten zij zich op het beveiligen van de verzorgingsplaatsen langs de autosnelwegen, truckstops of bedrijventerreinen. Plekken waar chauffeurs, gedwongen door regelgeving op het gebied van rijen rusttijden, makkelijk kunnen worden overvallen. Langs de snelwegen verrijzen gated communities voor vrachtwagens.

Amsterdam Noir

VEILIGE HAVENS Distributie van goederen gebeurt ook via het water. Met het graven van het Noordzeekanaal in de negentiende eeuw verschoven de havenactiviteiten naar de westkant van Amsterdam. Het westelijk havengebied kon zich ontwikkelen tot een van de grootste bedrijventerreinen van Nederland met nu een oppervlakte van ruim 35 vierkante kilometer en slechts 400 bewoners. Begin deze eeuw was het gebied na jaren van verwaarlozing een aantrekkelijke vrijplaats voor criminelen. Verspreid over het hele havengebied kwamen drugs- en mensenhandel voor, xtc-laboratoria, handel in gestolen autoâ&#x20AC;şs, zware milieudelicten en liquidaties. Onderzoek in 2003 wees uit dat maar liefst eenderde van de exportbedrijven in Westpoort zijn geld verdiende aan criminele uitvoer. Ervaringen in andere havengebieden leren dat dergelijke criminaliteitscijfers bij politie en justitie slechts het topje van de ijsberg zijn. Dankzij strikte handhaving en het tegengaan van verloedering heeft de gemeente inmiddels meer grip op het terrein, maar het blijft een zorgenkindje. En wat als de haven privatiseert? De logistieke kracht van Amsterdam werd begin twintigste eeuw verder versterkt door de ontwikkeling van luchthaven Schiphol, aangelegd in een destijds nog maagdelijke Haarlemmermeerpolder in de directe nabijheid van Amsterdam. Er ontstond een enorm distributiecomplex van bijna drieduizend hectare, draaiend om het vervoer van mensen en hoogwaardige goederen. De goederenstromen zijn inmiddels enorm en worden in een complexe logistieke keten doorgevoerd waar veel verschillende internationale partijen bij zijn betrokken. Het gevolg van deze complexiteit is weinig overzicht op het gehele distributieproces, wat Schiphol een eenvoudig doelwit maakt voor zowel de kleinschalige als de georganiseerde misdaad. Weinig is bekend over de exacte cijfers van de criminaliteit op en rond Schiphol. In het veiligheidsbeleid ligt de nadruk vooral op de dreiging van terrorisme, maar algemeen wordt aangenomen dat transportcriminaliteit een groot aandeel heeft in de criminele goederenstromen.

Nieuwe Openingen 8

Amsterdam Noir

Amsterdam in de regio, te midden van het netwerk van snelwegen en spoor.

Nieuwe Openingen 8

SUCCES VERZEKERD Nederland wil een van de grootste doorvoerhavens blijven van Europa en de logistieke sector speerpunt van de economie laten zijn. Dat geeft een bepaalde verantwoordelijkheid. Hoe meer succes we boeken in het streven de logistieke sector te versterken en hoe meer geld we eraan verdienen, des te aantrekkelijker het Nederlandse logistieke netwerk wordt voor criminelen. Het voorkomen van imagoschade van Nederland als distributieland vergt meer investeringen in het bestrijden van de criminaliteit. Het zou daarom goed zijn om breder na te denken over hoe we (kosten)efficiĂŤnt de bestrijding van transportcriminaliteit kunnen aanpakken. Preventief allerlei gated communities maken is dan misschien niet de oplossing. Streven naar bijvoorbeeld andere vormen van goederenvervoer, het voorkomen van monofunctionele bedrijventerreinen, het intensiveren en mengen van woon-werkgebieden en het voorkomen van verloedering wel.

Amsterdam Noir

Bij de grote stad hoort misdaad Zef H.

Grote steden hebben een slechte reputatie als het gaat om misdaad. Dat beeld klopt ook met de cijfers. Misdaadcijfers van grote steden zijn hoger dan gemiddeld. Ze blijken over het algemeen zelfs te correleren met de omvang van steden: hoe groter de stad, hoe omvangrijker de criminaliteit. Verwonderlijk is dit niet. In grote steden vindt men het meeste geld, de mooiste spullen, het fraaiste bezit. Dat trekt jonge misdadigers aan, of liever gezegd, grote steden oefenen om begrijpelijke redenen een geweldige aantrekkingskracht uit op jonge, veelal nog arme mensen. Daar is de kans op werk het grootst, daar betaalt men de hoogste salarissen, daar ook vallen de mooiste spullen te bewonderen. Dat is altijd al zo geweest.

Gevaarlijke metropool Voor sommige nieuwelingen lijkt beroving een aanvaardbare manier om snel aan geld te komen. Opwindend is het ook. Het gekke is dat deze prille misdadigers – in het stedelijke Nederland gaat het om zo’n 3,2 miljoen meer of minder aangepaste burgers – vooral hun arme soortgenoten beroven, meestal op straat, in hun eigen buurt. Jonge jongens op hun scooters beroven de sigarenman, de toerist, het oudje op de hoek. In Rio de Janeiro of in Lima is dit niet anders dan in Amsterdam. In de sloppenwijken en de arme buitenwijken zijn de misdaadcijfers steevast hoger dan in het centrum of de dure buurten. Slechts bij uitzondering, doorgaans na een stevige leerschool, weten de jonge criminelen in groepsverband de kas van de bank in het stadscentrum te kraken. Geen wonder dat grote steden altijd sterk met criminaliteit worden geïdentificeerd.

Steden zijn voortdurend bezig met het beheersen van de criminaliteit. Bestuurders weten maar al te goed dat wanneer het gevoel van onveiligheid te groot wordt, de stedelingen zich in hun woningen zullen verschansen, waardoor het openbare leven verschraalt en de rijkste mensen de stad zullen verlaten. Met als gevolg dat de stad op den duur verarmt. Want dat is het patroon, sinds jaar en dag, in steden overal ter wereld: wie zijn geld in de grote stad heeft verdiend, trekt zich het liefst terug op het land, in een beschermde enclave, op veilige afstand van de gevaarlijke metropool.

Ogen op straat Steden die de criminaliteit weten te beheersen blijken vaak in staat om rijke stedelingen langer aan zich te binden en hen ook ruimtelijk beter te laten mengen met vaak minderbedeelden. Amsterdam lukt dat vrij aardig, of laten we zeggen steeds beter. Rijke Amsterdammers vluchten in ieder geval niet meer massaal de stad uit, richting binnenduinrand of het Gooi. Dat is niet zozeer te danken aan het bijbouwen van dure woningen in de hoofdstad, maar vooral aan het vergroten van het veiligheidsgevoel op straat. De variatie in de cijfers houdt echter nauwelijks verband met politieoptredens of met de eventuele nadrukkelijke aanwezigheid van ‘blauw’ op straat. Omdat in een grote stad als Amsterdam de meeste mensen wonen, zijn daar per definitie ook veel verdachten. Stedelingen koesteren de anonimiteit. Opsporingskansen zijn bij zulke grote aantallen altijd geringer dan in een dorp. Dit gegeven is bij berekenende mensen met een slecht geweten goed bekend. Geen politiemacht is daartegen opgewassen. Wat vergroot dan wel het veiligheidsgevoel in een stad? De Amerikaanse econoom Ed Glaeser noemt in ‘The Triumph of the City’ goed functionerende openbare ruimten veruit het belangrijkste middel. Niet dat het opknappen van de openbare ruimte als vanzelf minder crimineel gedrag afdwingt. Het is ook geen kwestie van vuilnis ophalen, een mooie fontein plaatsen en een fatsoenlijk trottior erin leggen. Veeleer gaat het om het organiseren van voldoende ogen op straat, waardoor bewoners en passanten criminaliteit opmerken en criminelen geen kans krijgen. Ook goede straatverlichting zorgt voor minder criminaliteit,

omdat de meeste misdaad in het duister plaatsvindt. Wat ook bijdraagt aan een groter veiligheidsgevoel op straat is het wegwerken van leegten die als barrières worden ervaren, van vage bosjes, naargeestige viaducten en donkere stegen. Maar criminaliteit daalt vooral door het opvoeren van de gemiddelde dichtheid van de bebouwing en door het verminderen van de dominantie van de auto in het straatbeeld. Veel fietsende en wandelende mensen op straat, maar ook voldoende woningen met voordeuren en ramen die direct uitkijken op straten en pleinen helpen mee om de openbare ruimte veiliger te maken. Wanneer uit elke voordeur zomaar volk tevoorschijn kan komen wordt een overval al een stuk minder aantrekkelijk. Hoe nauw het allemaal luistert, laten bijvoorbeeld de rolluiken en de leegstand boven winkels zien. Waar zij furore maken, stijgt het gevoel van onveiligheid met stip. Dit verlies van veiligheid wordt soms gedeeltelijk gecompenseerd door nachtwinkels en verruiming van de openingstijden. Maar wat we vooral zien, is de opmars van het cameratoezicht. Met camera’s op straat lijkt misdaad overal te dalen. Goed functionerende openbare ruimte heeft echter geen cameratoezicht nodig.

Typisch stedelijk verschijnsel Dit alles neemt niet weg dat misdaadcijfers in steden voortdurend stijgen en dalen. Misdaad laat zich ook niet voor eeuwig effectief bestrijden door alleen de openbare ruimte prettig in te richten. Dat zou wel erg naïef zijn. Geweldsexplosies komen in steden even vaak voor als explosies van creativiteit. Laten we ons ervan bewust zijn dat misdaad een sociaal verschijnsel is, dat samenhangt met tal van factoren: de instroom van jongeren, de kans op onderwijs, de expansie of krimp van de lokale economie, de trek van rijke stedelingen naar buiten, de berichtgeving in de lokale pers, de organisatiegraad van boevenbendes, het wisselende publieke veiligheidsgevoel. Anders gezegd, misdaad als sociaal verschijnsel beweegt voortdurend mee met het wisselende tij van de economie, het publieke leven en de cultuur van de grote stad. Misdaad is een typisch stedelijk verschijnsel. Ze hoort bij de grote stad.

ijk

inkl

Kon

Pale

Mad ame

uds

a Tuss

De B

ijenk

Gran

d Ho

Krasn

tel

apols

orf

Soorten en bereik camera’s

De Dam in Amsterdam kent een geschiedenis van vrijheidsstrijden en vieringen. In de afgelopen jaren is de vrijheid op dit plein steeds verder met

32 Fixed

10 Fixed

23 Mini

12 Auto

camera’s

dome

camera’s

camera’s beveiligd. Partizan Publik onderzocht de cameradichtheid en de mogelijkheden tot detectie, herkenning en identificatie.

detectie herkenning identificatie

s van Berla ge

321 m.

Beur

64 m.

58 m.

64 m.

27 m.

12 m. 5 m.

Ontwerp: Boudewijn van Diepen

Viktor B. & Herman Z.

een amsterdamse

nacht

In de jaren tachtig en negentig behoorde

uit niet naar Berlijn, het uitgaansmekka van

Amsterdam tot de belangrijkste uitgaanssteden

deze eeuw? Nee, is het simpele antwoord.

van de wereld. Clubs als iT, de RoXY en Mazzo

De Amsterdamse nacht is niet dood.

met hun futuristische muziek, krankzinnige live-shows en surrealistische decors verwierven

De contouren van de nacht bieden de

grote faam. Naast deze bekende voorbeelden

eerste hoop. Het duidelijkste teken van

was er in de stad ook een levendige

leven is het Amsterdam Dance Event, het

alternatieve uitgaanswereld te vinden, de

grootste elektronische muziekfestival van de

undergroundscene. De brand in de RoXY

wereld. Ieder jaar trekken de vier nachten

sloeg een eerste gat in de uitgaanscultuur

met meer dan tweehonderd evenementen

van de stad. Kort daarop vielen ook de iT en

honderdveertigduizend liefhebbers naar

de Mazzo. Door het kraakverbod, het harder

onze stad. En tot in de kleine uurtjes zweept

optreden van de politie en de steeds strenger

de crème de la crème van de technoscene

wordende regels verdween tegelijkertijd ook de

de Amsterdammers geregeld op in een

undergroundscene verder naar de achtergrond.

aantal clubs, zoals Trouw en de Melkweg.

Tekenen van leven

In nachtelijke uren op straat lijkt Amsterdam

Hoort Amsterdam er sindsdien niet meer

dood. Om echt door te dringen tot het holst

bij? Zijn wij, de burgers van de nacht, aan

van de nacht waar het leven bloeit, moet

de mainstream overgeleverd? Is er geen

moeite worden gedaan. Natuurlijk is er vertier

ruimte meer voor creatieve ideeën? En

te vinden op het Rembrandtplein en het

uiteindelijk: moeten we voor een goede avond

Leidseplein, alleen overstijgt dit niet echt het Amsterdam Noir

niveau van een gemiddelde provinciestad.

III. Nu een soort van niemandsland tussen

Maar als je verder kijkt dan de geijkte

Amsterdam en Utrecht, over tien jaar wellicht

plekken blijkt niets minder waar te zijn. De

een centrale plaats binnen de Metropool.

Amsterdamse nacht leeft nog steeds, alleen is deze in de afgelopen jaren sterk veranderd.

Nu de planologische ‘uitrol van de binnenstad’

Nieuwe concepten

Amsterdammer zit, is de decentrale ligging

Het concept ‘disco’ is niet meer hip, het zijn

van feestjes niet vreemd meer. Het lijkt zelfs

de ‘feestjes’ die een weelderige groei beleven.

alsof de nachtelijke mens de planoloog

Steeds meer wordt ingespeeld op de niches

telkens een stap voor is. Hij ontdekt iedere

binnen de markt, als reactie op de gelikte en

keer weer stukken onontdekte stad.

eendimensionale clubnachten. Verkleedfeestjes,

ook in de mentale kaart van de gewone

straatraves en nieuwe festivalletjes poppen

Flexibiliteit

uit de grond. De feestende mens heeft

Natuurlijk heeft Amsterdam niet de allure van

blijkbaar steeds meer behoefte aan

de Berlijnse nacht waar elk leegstand pand

gelijkgezinden om de nacht door te brengen.

een potentiële club is en waar sluitingstijden niet bestaan. Amsterdammers doen het op

Het aloude flyeren heeft plaats moeten maken

hun eigen manier. Waar regels geen ruimte

voor het aanmaken van evenementen op

bieden, wordt op een vriendelijke manier

sociale media. Het concept is simpel; je maakt

buiten de regels om geleefd. Amsterdammers

een evenement aan en nodigt al je vrienden

zijn pioniers die het zichzelf en hun omgeving

uit, deze nodigen hun vrienden weer uit en

leuk willen maken. Zij zijn de voorbode

binnen korte tijd heb je een enthousiaste groep

van een stedelijke ontwikkeling in een

feestvierders bij elkaar.

gebied en ze creëren een vibe in de stad

Exclusiviteit en originaliteit worden steeds

die Amsterdam zo aantrekkelijk maakt.

belangrijker. Je moet op een mailinglijst staan of de juiste mensen kennen om te weten wat

Misschien moeten wij als ambtenaren onszelf

er gaande is. Als je buiten de sociale kring

eens op de bol krabben en dit soort initiatieven

valt heb je geen idee van wat er allemaal

wat flexibiliteit bieden. Juist nu. Wellicht

gebeurt. Feestjes blijven onder de radar

vreemd om de crisis aan te halen die de

en kunnen zich razendsnel verspreiden.

ruimtelijke sector op dit moment lam heeft geslagen. Maar het is wel deze crisis waardoor

Ook de locatie van uitgaansgelegenheden

mensen niet meer een klein vermogen willen

verandert. Een mooi voorbeeld was tot voor

betalen om die ene hippe club binnen te

kort het maandelijkse UNK in Club 8 aan de

komen, laat staan vier euro voor een biertje

Admiraal de Ruijterweg in West. Toen dit

om de dorst te lessen. Juist deze tijd is een

feestje bijna tien jaar geleden voor het eerst

voedingsbodem voor nieuwe initiatieven

werd georganiseerd, leek het wel aan het

in de nacht. Wie weet nog wel meer als

einde van de wereld te zijn. Een ander mooi

tijdens die vorige crisis, in de jaren tachtig.

voorbeeld is ‘Get On Down’, begin 2012 gehouden in Pand 14, een vrijplaats op Amstel 90

Nieuwe Openingen 8

De nacht is niet dood. Leef ‘m mee!

Om te kijken wat er leeft, zijn we op zoek gegaan naar wat allemaal onder de radar binnen de stad gebeurt. Een eerste rondje bellen binnen het netwerk leverde weinig op. Misschien ook wel iets naïef gedacht om als ‘ambtenaar’ iemand op te bellen met de vraag: “Ik ben op zoek naar een feestje dat tegen de legaliteit aan schuurt, weet jij waar ik moet zijn?”.

Maar begin maart was het raak: een uitnodiging voor het eerste buitenfeestje van dit jaar met de naam Winter Worst Feest. Niet in het holst van de nacht, maar op een koude zondagmiddag in het Westerpark. Je moet ergens beginnen. Een aggregaat, een set boxen met draaitafels, een barbecue met worst en zelf meegebrachte drank waren de belangrijkste ingrediënten. Sommige voorbijgangers keken vreemd op van dit merkwaardige tafereel, terwijl een enkel kind onder toeziend oog van de ouders een dansje meedeed. Aan het begin leek het op een verjaardag waar je met alleen maar onbekende mensen terecht bent gekomen. Toen na twee biertjes de scherpe randjes er een beetje af waren werd er tijdens dit participerend veldonderzoek gedanst tot de voeten en handen compleet verkleumd waren.

Minder moeilijk te vinden was Blue in Club Church. Normaal het domein voor feestjes met namen die het specifieke thema of de fetish niet onder stoelen of banken steken, alleen toegankelijk voor mannen, maar dit keer geopend voor vrije geesten die zin hebben in een goede donderdagavond. Na een warm welkom vallen binnen de vrolijk verkleedde feestgangers meteen op. Mocht de drang er zijn, de make-up staat klaar op tafel, aangevuld met pruiken en kleren uit een droomverkleedkist met volwassen maten. De sfeer is fijn, en her en der wordt zelfs gefluisterd dat de oude tijden van de Roxy hier aan het herleven zijn. Amsterdam Noir

Dat ook de commercie lucht krijgt van deze nieuwe tijd blijkt uit het initiatief van een bierbrouwer. Hij heeft het gat opgevuld dat met de sluiting van de roemruchte club Havana aan de Reguliersdwarsstraat in Amsterdam is ontstaan. Het horecapand zou in de overgang tussen oude en nieuwe eigenaar twee maanden gesloten zijn. De bierbrouwer had zich bij de vastgoedeigenaar als opzichter aangemeld voor deze periode en heeft de dichtgetimmerde locatie in die periode beschikbaar gesteld voor ‘creatief Amsterdam’. Fijne feestjes die vooral jong publiek trokken, met de energie om door te gaan tot sluitingstijd, wat ongeveer gelijk stond aan het opkomen van de zon.

Ook het Collaboration Of Bright And Rate Acts was een avond die vooral mensen trok die het nachtleven aan het ontdekken zijn. In een kelder van een budgethotel tussen leegstaande kantoren tegen de A10 aangeplakt, beleefden zo’n vijfhonderd man een mooie avond. Als dertigers waren we misschien niet helemaal op de juiste plaats, maar het was wel mooi om te zien dat een nieuwe generatie klaar staat om de nacht over te nemen.

Niek B. & Bart V.

Over het verleden, heden en toekomst van necropolis Amsterdam

“

Steden zijn plekken waar veel mensen dicht

op elkaar wonen, maar waar de doden vaak nóg dichter bij elkaar liggen. Amsterdam is

geen uitzondering. Laatste rustplaatsen spelen

al eeuwenlang een rol in de inrichting van de

”

stad.

Amsterdam Noir

Nieuwe Openingen 8

Kerkhoven van de Nieuwe Kerk in de eerste helft van de zeventiende eeuw, met rechts het Ellendigenkerkhof. Ets van C.J. Visscher, gemaakt ergens tussen 1613-1648.

De stinkende grafsteden der doden

het begraven binnen de steden definitief verboden. Amsterdam trok zich hier weinig van aan en bleef gebruik maken van een

Eeuwenlang werden in Amsterdam mensen

groot aantal begraafplaatsen en kerken in

begraven in overvolle kerken (in de Oude

de stad. Uiteindelijk heeft Amsterdam het

en Nieuwe Kerk) en op kerkhoven. Het was

begraven in de stad kunnen rekken tot 1866,

een bijna onvoorstelbaar geprop van lijken:

dus 39 jaar na het Koninklijk Besluit.

de rijken in de kerk onder de zerkenvloer, de minder bedeelden op het kerkhof en de minst draagkrachtigen gestapeld in een soort

Amsterdamse begraafplaatsen in het ommeland

algemene kuil, ook wel de ’meugveel’ of ‘slokop’ genoemd. In een dergelijk massagraf verdween

Schoorvoetend begon de Gemeente

in de Westerkerk de schilder Rembrandt

Amsterdam met de aanleg van gemeentelijke

van Rijn. Maar dit was altijd nog beter dan te

begraafplaatsen net buiten de stad: de

eindigen in ongewijde grond, die bestemd was

Westerbegraafplaats in 1860 verrees

voor misdadigers, zelfmoordenaars, onbekende

iets ten westen van de Willemspoort en

lijken en doodgeboren, ongedoopte, baby’s. Bij

de Oosterbegraafplaats in 1866 in het

de Nieuwe Kerk werd voor deze groep doden een

verlengde van de Muiderpoort, waar nu het

apart deel gereserveerd aan de zuidoostzijde,

Tropenmuseum en het Oosterpark liggen. Beide

ongeveer op de plaats van het terras van het

begraafplaatsen werden al na circa dertig jaar

Nieuwe Café: het ongewijde Ellendigenkerkhof.

gesloten doordat geen rekening was gehouden

Voor kerkgangers was de stank soms nauwelijks

met de explosieve groei van Amsterdam in

te harden, zeker als er een nog een graf open lag.

de tweede helft van de negentiende eeuw. Beide begraafplaatsen bleken snel te klein en

Aan het eind van de zeventiende eeuw

ruimte voor uitbreiding was er niet doordat

en vooral in de achttiende eeuw begon de

de stad ze al weer omsloten had. Dit keer

wetenschap zich steeds meer met de dood te

legde de gemeente voortvarend twee nieuwe

bemoeien. Het begraven middenin de steden

begraafplaatsen aan, veel verder van de stad

en vooral het begraven in de kerk werkte

vandaan. De Nieuwe Oosterbegraafplaats werd

volgens hen nadelig op de gezondheid. De

een enorm succes, aangelegd in de populaire

geleerden wezen vooral op het grote gevaar

landschappelijke stijl en aantrekkelijk gelegen

van besmetting door de bedorven, giftige

in het sterk groeiende Watergraafsmeer. De

lucht die uit de graven opsteeg. Deze enorme

Nieuwe Westerbegraafplaats aan de oude

fixatie op besmetting van lucht door rottende

Hemweg daarentegen werd een mislukking.

lijken, leidde tot de eerste wettelijke eisen

De begraafplaats lag te afgelegen en was slecht

voor luchtkwaliteit: “Er moet aanplant komen

bereikbaar. Bij gebrek aan klandizie moest

waarbij zodanige voorzorgsmaatregelen worden

zij al na twintig jaar de poorten sluiten.

genomen dat de luchtcirculatie niet in gedrang

Voordat het wettelijk verboden werd om in de

komt“, werd per decreet gesteld in 1804.

stad te begraven, waren er al begraafplaatsen

In een Koninklijk Besluit uit 1827 werd

in het ommeland van Amsterdam. De oudste Amsterdam Noir

Nieuwe Openingen 8

Toegangsgebouw Oude Westerbegraafplaats. Aquarel van H.Misset, 1907.

Oude Oosterbegraafplaats. Foto van J.Olie, 1895.

begraafplaatsen buiten de stadsmuren van

tweede in Muiderberg, een protestantse

Amsterdam zijn de joodse begraafplaatsen.

familiebegraafplaats. Deze initiatieven kwamen

Volgens de joodse religieuze wetten moeten

voort uit de wens om een alternatief te bieden

de doden buiten de stad begraven worden.

voor de onhygiënische toestanden in de stad

Eind zestiende eeuw kwamen de eerste Joodse

en het getreuzel van de Gemeente Amsterdam

vluchtelingen via Portugal en Antwerpen

om nieuwe begraafplaatsen buiten de stad

naar de toenmalige wereldstad Amsterdam.

aan te leggen. Ook de rooms-katholieke kerk

De Joods-Portugese gemeenschap kreeg

wilde ruimte voor haar groeiende gemeente

in 1614 goedkeuring om een drassig stuk

en stichtte buiten de stad bij de statie De

grond in Ouderkerk aan de Amstel aan te

Liefde een eigen kerkhof (1845-1936).

kopen voor de aanleg van een begraafplaats,

Deze begraafplaats werd in de jaren zestig

die nog in hetzelfde jaar kon worden

omgevormd tot het Bilderdijkpark; de stoffelijke

ingewijd. In 1642 stichtte de Hoogduitse of

resten werden verplaatst naar begraafplaats

Asjkenasische Joden uit Oost-Europa in 1642

Sint Barbara, ten noorden van het Westerpark.

een eigen begraafplaats in Muiderberg.

Inrichting en vormgeving Beide begraafplaatsen waren strategisch gelegen aan het water, zodat overledenen per trekschuit

Het verbod op het begraven in de stad uit 1866

uit Amsterdam naar Ouderkerk aan de Amstel

viel samen met de Romantiek. Het is dan ook

of Muiderberg vervoerd konden worden.

niet verwonderlijk dat de vormgeving voor

Voor de grote instroom van arme Duitse

begraafplaatsen aansloot op de populaire

Joden in het begin van de achttiende eeuw

landschapsstijl: de begraafplaats moest

werd op Zeeburg een derde Israëlitische

een parkachtige vormgeving krijgen, met

begraafplaats gesticht. De vaak arme en

‘paden waar de melancholie ruimte voor haar

kinderrijke gezinnen konden de kosten niet

dromerijen heeft …ze moeten overschaduwd

opbrengen voor een begrafenis op of reis naar

worden door cipressen, populieren met bevend

Muiderberg. Er was in die tijd bovendien een

gebladerte en door treurwilgen (voor het eerste

zeer grote kindersterfte, veelal veroorzaakt

geïntroduceerd) … er moeten beekjes stromen

door de armoedige woonomstandigheden. Op

… zo zullen die plaatsen aardse Elysische velden

Zeeburg zijn zeker meer dan 100.000 doden

worden’. Het groen werd niet alleen ingezet als

begraven, maar er zijn ook schattingen dat het

melancholisch decor voor de dood, maar ook

aantal begraven personen richting de 200.000

voor reiniging van de lucht. Waar eeuwenlang

gaat en daarmee is Zeeburg één van de grootste

de dood en stank bijna onverschillig werden

joodse begraafplaatsen van West-Europa.

geaccepteerd in de stad, werd deze als ondraaglijk ervaren in de negentiende eeuw.

In navolging van de Joodse begraafplaatsen

Het kerkhof Père-Lachaise in Parijs is het

werden in Amsterdam rond 1790 op

eerste en bekendste voorbeeld van dit geheel

particulier initiatief twee begraafplaatsen

nieuw type ‘romantische’ begraafplaats en

buiten de stad aangelegd, aan het water. De

kreeg veel navolging in heel West-Europa.

eerste bij de Diemerbrug (Rustoord) en de

In Amsterdam vormt het oudste deel van Amsterdam Noir

Nieuwe Openingen 8

Begrafenisstoet naar het St. Antoniekerkhof. Tekening van Gerrit Lamberts, 1816.

Het Karthuyser Kerkhof was een levendige plek. Ets van Andries Schoemaker, 1728.

Zorgvlied (geopend in 1870) een mooi

de stadsmuren aangelegd om de meer dan

voorbeeld van een pendant van Père-Lachaise.

tienduizend slachtoffers van de pestepidemie in 1602 snel te kunnen begraven. Het kerkhof

In de loop van de twintigste eeuw gaan bij de

kwam door de groei van Amsterdam al snel

inrichting van begraafplaatsen economische en

in de stad te liggen, namelijk in de Jordaan.

praktische motieven steeds zwaarder wegen.

Het Karthuizerkerkhof was niet veel meer dan

Westgaarde, geopend in 1971, is de laatste grote

een groot, hobbelig grasveld, zonder graftekens

begraafplaats die is aangelegd in Amsterdam.

of paden en met aan de rand enkele bomen.

Deze functionalistische begraafplaats ligt als

Voor de bewoners uit de overvolle Jordaan

een reusachtig groen carré aan de rand van

was dit kerkhof dan ook dé plek om je was te

Nieuw-West. Binnen het groene carré liggen

bleken, een potje te kaatsen, te vliegeren en te

ruime en efficiënt opgezette rechthoekige

wandelen, ook al was dit allemaal verboden.

velden, die onderverdeeld zijn in verschillende

De Noorderspeeltuin is dan ook een passende

grafvakken, urnentuinen en verstrooivelden.

functie voor dit opgeheven kerkhof.

De met lindes beplante Osdorper Ban vormt

Kerkhoven waren daarnaast een rustige

een majestueuze oprijlaan naar Westgaarde.

plek om de liefde te bedrijven. Zo fungeerde het verdwenen Sint-Antonieskerkhof

Het kerkhof als ontmoetingsplaats

(nu deels Hortus) tijdens de weekenden als een waar lusthof: er vonden stiekeme

Lange tijd was het kerkgebouw met kerkhof

ontmoetingen plaats van verliefde paartjes

het centrum van het sociale leven. Het was

en hoertjes ontvingen er hun klanten.

in de compacte middeleeuwse stad een van de weinige open plekken en daardoor

Multifunctioneler gebruik

een ontmoetingsplaats voor de levenden en een rustplek voor de doden. Blijkbaar

Vandaag de dag vormen begraafplaatsen een

werden de negatieve aspecten van de dood

van de laatste stilteplekken van formaat in

in die tijd als minder hinderlijk ervaren of

de hectische stedelijke omgeving. Net als

onverschillig geaccepteerd als behorend bij

volkstuin- en sportparken passen ze in de

het stedelijk leven. In de loop van de zestiende

categorie semi-openbare groenvoorzieningen

en zeventiende eeuw werd het kerkhof steeds

met een extensief gebruikskarakter. Het verschil

meer een zelfstandige eenheid en namen de

zit in de fysieke begrenzingen (waterlopen

vaak ernaast gelegen pleinen de sociale functie

en hekken) en ontwerpen die van oorsprong

van het kerkhof over. Of het kerkhof werd

niet op breder functiegebruik zijn gericht.

vervangen door een plein, zoals het kerkhof

Specifiek voor begraafplaatsen is dat ze een

van de Nieuwe Kerk die in 1647 plaats maakte

functie van rust, rouw en verwerking vervullen,

voor de Dam en het nieuwe stadhuis.

wat de mogelijkheden tot vergroting van de

Toch ging ook het multifunctionele

publieke functie beperkt. Respect voor de

gebruik lange tijd door, bijvoorbeeld bij

overledene en zijn of haar familie en vrienden

het Karthuizerkerkhof. Dit kerkhof werd

voert de boventoon. Mogelijkheden voor een

in opdracht van het stadbestuur buiten

multifunctioneler gebruik liggen op het vlak Amsterdam Noir

Verdwenen kerkhoven van Amsterdam Wie kent niet een horrorfilm waarin een doorsnee gezin verhuist naar een woning, waar allerlei onverklaarbare verschijnselen de gezinsleden tot waanzin drijven. Blijkt de oorzaak van al die ellende een voormalig kerkhof te zijn, waarop het huis is gebouwd. Maar helemaal ondenkbeeldig is dit niet, want ook in Amsterdam zijn er talloze verdwenen kerkhoven waar nu bovenop gewoond, gewerkt, gewandeld of een kopje koffie gedronken wordt.

E 18

13 12

3 6

A C

van het verbreden van openingstijden, de aanleg van routes langs de begraafplaatsen en het geven van meer bekendheid aan Jaartallen geven begin en eind gebruik aan en in cursief = de huidige functie. Oudezijds kerkhof, bij de Oude 1. Kerk, ca. 1280-1578 = Oudekerksplein Nieuwezijds- en Ellendigenkerkhof 2. bij de Sint Catharina of Nieuwe Kerk, ca. 1408-1647 = Dam en Paleis (terras boven het Ellendigenkerkhof) Sint Pieterskerkhof, 1492-1597 = 3. voormalige Gemeente Girokantoor Jan Arendszoonkerkhof 16e eeuw, 4. net buiten de Sint Anthoniepoort (het huidige Waaggebouw op de Nieuwmarkt) = woningbouw Geuzenveld 16e eeuw = bij boerderij 5. met die naam langs de Haarlemmerweg ter hoogte van Pieter Postsingel = verbreding Haarlemmerweg en woonwijk St. Jans of Zuiderkerkhof, 6. 1602 - 1866 = plein, woningen Karthuizerskerkhof, ca.1602 - 1860 7. = badhuis, school en Noorderspeeltuin Kerkhof bij de Westerkerk, 8. ca.1618 – 1655 = plein Pestkerkhof, circa 1630 - 1804 = 9. voormalige Wilhelminagasthuis = woonwijk Sint-Antonieskerkhof, 1640 10. 1866 = Hortus, school en plantsoen Heiligewegskerkhof, 1640 - 1664 11. = woningen Herengracht 434-440 Noorderkerkhof, 1622 - 1655 = marktplein 12. Noorder- of Palmkerkhof, 13. 1655 - 1866 = eerste Marnixplantsoen (op voormalig bolwerk Haarlem) Wester- of Raamkerkhof, 1655 - 1866 14. = tweede Marnixplantsoen (op voormalig bolwerk Rijkeroord bij de Raampoort) Leidsche kerkhof, 1664 - 1866 = school 15. (Openbare Handelsschool en hogere burgerschool.) Sint Pieters-, stads of armenkerkhof, 16. 1804 - 1863 = woonwijk Funen R.K. Begraafplaats ‘de Liefde’, 1845 - 1936 17. = Bilderdijkpark en woningbouw Westerbegraafplaats net buiten de 18. Willemspoort, 1860 - 1894 = Westzaanstraat, schoolgebouw en plantsoen 19. Oosterbegraafplaats buiten de Muiderpoort, 1866 - 1894 = Tropeninstituut, Oosterpark, hotel Nieuwe Westerbegraafplaats, “Rode 20. Begraafplaats”, 1894 - 1917 = Hemhavens, industrie

wandelmogelijkheden op de begraafplaats. Hier en daar wordt op bestaande begraafplaatsen geëxperimenteerd met voorzieningen, zoals museum- en horecagelegenheid Tot Zover aan de rand van begraafplaats De Nieuwe Ooster. Ook worden op steeds meer gedenkparken activiteiten georganiseerd voor de buurt en nabestaanden, zoals boomwandelingen en kleinschalige culturele evenementen. De praktijk moet uitwijzen wat hierin verder mogelijk en wenselijk is. Bij nieuw te realiseren begraafplaatsen liggen in dit opzicht meer kansen. Bij het ontwerp kan al rekening gehouden worden met een breder functiegebruik. Een goed voorbeeld hiervan is de begraafplaats in Almere Haven, waar het ontwerp uitgaat van ronde grafheuvels omgeven door haagjes in een openbaar park. Op vergelijkbare wijze kan op het strandeiland van IJburg gedacht worden aan een langzame transformatie van een natuurlijk ingericht park tot een gedenken uitstrooipark, ingevuld volgens de wensen die dan leven.

Waarheen leidt de weg? Vandaag de dag vormen begraafplaatsen een van de laatste stilteplekken van formaat in de hectische stedelijke omgeving. Ook de ecologische en cultuurhistorische betekenis ervan moet niet worden onderschat. Hoewel niemand de kwaliteit van deze groene oases in de stad ter discussie stelt, rijzen er wel vragen richting de toekomst. Kan er ingeboet worden op de huidige kostbare begraafruimtecapaciteit

Bestaande begraafplaatsen op de kaart: A Nieuwe Oosterbegrafaplaats, B Zorgvlied, C Buitenveldert, D Vredenhof, E Sint Barbara

van circa 1.200 hectare als technieken aan populariteit winnen die minder ruimte vergen? Amsterdam Noir

101

Of omgekeerd, wat te doen als begraafplaatsen

Vollopende begraafplaatsen

vol raken? Moeten we extra ruimte reserveren? Hoe laten we deze rustplaatsen meegroeien

Relateren we deze naderende sterftegolf

met de wensen van vandaag de dag? En wat

van de babyboomgeneratie aan het huidige

zijn hiervan de ruimtelijke consequenties?

begraafaanbod dan dreigt met name een aantal kleinere begraafplaatsen op korte of middellange termijn vol te raken. Ook logistiek gezien lopen

Om de vraag te kunnen beantwoorden of

aan. De aulaâ&#x20AC;&#x2122;s, paden en parkeerfaciliteiten zijn

we extra ruimte moeten reserveren voor

niet berekend op bijvoorbeeld een omvangrijke

begraafplaatsen in Amsterdam, is het essentieel

Surinaamse uitvaart.

om demografisch gezien ver vooruit te kijken.

De mogelijkheden tot uitbreiding in de stad

In de grafiek zien we dat ten opzichte van de

zijn beperkt. Begraafplaats St. Barbara is de

rest van Nederland het aantal sterftegevallen

enige bestaande begraafplaats die beschikt

onder de babyboomgeneratie tot 2020 slechts

over een uitbreidingslocatie die is vastgelegd

geleidelijk toeneemt. Pas na 2020 schiet deze

in een bestemmingsplan. Op IJburg wordt op

omhoog. Dit valt te verklaren uit de relatief jonge

het Strandeiland ruimte gereserveerd voor een

leeftijdsopbouw van Amsterdam. Rond 2050

mogelijk toekomstige begraafplaats.

zal deze generatie nagenoeg zijn uitgestorven

Inbreiding op de bestaande begraafplaatsen lijkt

en vlakt de stijging van de sterfte in Amsterdam

het beste alternatief: de familie van graven met

weer wat af. de sterfte in Amsterdam weer wat af.

eeuwigdurend grafrecht en verlopen particuliere

Nederland | Amsterdam

160

140

Geboorte | Sterfte

20000

15000

120 10000

100 5000

Links: Sterfte in Nederland en Amsterdam, 1995-2050 (index 2005). Bron: O+S.

bestaande begraafplaatsen tegen hun grenzen

Rechts: Historische en prognosecijfers van de sterfte in relatie tot de geboortecijfers in Amsterdam. Bron: O+S.

Meer sterfgevallen

graven wordt benaderd met de vraag of graven

waarbij cremeren geen toegestane methode

geruimd kunnen worden, waardoor ruimte

is. Prognoses voor 2017 voor Amsterdam

opnieuw beschikbaar komt. Op Begraafplaats

variëren van een stabilisatie rond het huidige

De Nieuwe Ooster verwacht men dat hierdoor

crematieaandeel van 65 procent tot een toename

een derde van het totaalaanbod weer vrijkomt.

tot circa 75 procent.

De kleinere begraafplaatsen kunnen alleen nog ruimte bieden wanneer graven vrij vallen.

Kwantitatief gezien is het crematieaanbod

Aangezien dit jaarlijks om een relatief klein

in Amsterdam tot 2050 toereikend, maar

percentage gaat, zullen ze door onvoldoende

vanuit kwalitatief oogpunt is het wenselijk het

inkomsten meer en meer te kampen krijgen met

crematieaanbod in Amsterdam de komende

onderhouds- en beheerproblemen.

jaren beperkt uit te breiden. Om ervoor te zorgen dat Amsterdammers in de directe nabijheid

De Nieuwe Ooster en Westgaarde hebben

van hun leefomgeving gecremeerd kunnen

de meeste capaciteit tot 2050. De vraag is

worden en de verkeersbewegingen door de stad

of concentratie op deze twee grootschalige

worden ingeperkt. Het gemeentebestuur heeft

begraafplaatsen wenselijk is, gezien de relatief

inmiddels ingestemd met een derde crematorium

lange reistijd voor bewoners uit Amsterdam

op de Noorderbegraafplaats. Daarnaast heeft

Noord en Zuid en de beheerproblemen die

de Gemeente Amstelveen het voornemen

hierdoor op de kleinere begraafplaatsen ontstaan.

om ook op Zorgvlied een crematorium op te

Naast inbreiding zoeken begraafplaatsbeheerders

richten. Hiermee wordt voorzien in de behoefte

naar andere slimme ruimtelijke oplossingen. De

om in iedere windstreek van de gemeente een

vijflaagse keldergraven op de Nieuwe Ooster zijn

crematiemogelijkheid te hebben.

hiervan een voorbeeld, net als het Lalibellum op Zorgvlied met 2.200 algemene grafplekken, drie tot vijf lagen diep. Ook de mogelijkheden

Inspelen op behoeften en ruimtevraag

tot ‘bovengronds begraven’ – een zeer gangbare methode in Zuid-Europa – worden verkend, net

Naast de cijfermatige benadering van de

als collectieve sacrale bouwwerken met plaats

ruimtevraag voor begraven spelen ook specifieke

voor urnen en beenderen, die minder ruimte

wensen van Amsterdammers een rol. Zo is het

vergen.

een gegeven dat de verschillende begraafplaatsen

Inspelen op crematiebehoefte

door bepaalde bevolkingsgroepen. Hetzij door

Maar liefst 65 procent van de overleden

lotgenoten daar hun laatste rustplaats hebben.

meer of minder aantrekkelijk gevonden worden de nabije ligging, hetzij doordat veel van hun Amsterdammers laat zich cremeren. Of het

Zo zijn rasechte Noorderlingen bij voorkeur te

animo hiervoor blijft toenemen is onzeker.

vinden op de Noorderbegraafplaats. ‘Leefstijl’

Nieuwe uitvaarttechnieken als resomeren

en ‘sfeer’ lijken naast religie en cultuur in

(oplossen in vloeistof ) en cryomeren (ontbinden

toenemende mate ruimte- en zichtbepalend

door bevriezing) komen op. En mogelijk is er

te worden, met bijpassende beplanting en

sprake van een toename van bevolkingsgroepen

grafsteen. Het graf wordt meer en meer een Amsterdam Noir

103

Zeker wanneer het overleden kinderen betreft die de familie dicht bij zich wil hebben. Verder

sferen roept bij begraafplaatsbeheerders meer en

is het zo dat specifieke eisen die verbonden zijn

meer de vraag op of zij ruimte moeten bieden

aan de islam, een extra ruimtevraag met zich

aan themagerichte gedeelten of zelfs gehele

mee kunnen brengen. Islamieten mogen slechts

begraafplaatsen een thema moeten geven, of

alleen in een graf begraven worden, en niet in een

dat persoonlijke stijlen en sferen binnen de

van de drie lagen die in Nederland bij algemene

bestaande begraafplaatsformule opgevangen

graven gebruikelijk zijn. En de graven moeten

moet worden. En is dat dan wenselijk pal naast

zo gesitueerd worden dat de overledene met de

cultuurhistorisch erfgoed?

rechterzijde van het gezicht naar Mekka is gericht.

Daarnaast creëert de mix aan culturen in

Een aantal begraafplaatsondernemers speelt

Amsterdam een nieuwe ruimtelijke vraag.

in op deze nieuwe vraag door een gedeelte

Terwijl bijvoorbeeld de eerste en tweede

van de begraafplaats specifiek voor de

generatie van de moslimgemeenschap hun

moslimgemeenschap beschikbaar te stellen,

dierbaren nog laten begraven in het land van

voorzien van wasruimte, zodat moslims de rituelen verbonden aan het geloof kunnen

maar zeker voor om hier begraven te worden.

uitoefenen.

Opvallende overeenkomst tussen de zerkenvloer in de kerk (Nieuwe Kerk,

herkomst, kiest de derde generatie er langzaam

104

Nieuwe Openingen 8

ets van Jan Goeree, 1765) en het nieuwe keldergravenplein ‘Lalibellum’ in Zorgvlied.

uiting van de identiteit van de overledene. Deze toenemende vraag van persoonlijke stijlen en

Ook voor culturele gebruiken van andere

steeds vaker voor de plaatsing van de urn in een

gemeenschappen wordt waar mogelijk

urnenmuur, -vijver of -graf. De urnengraven

ruimte geboden. Zo heeft Westgaarde voor

zijn een stuk kleiner dan de reguliere graven

de Chinese gemeenschap een apart gedeelte

en voorzien in een nieuwe ruimtevraag.

ingericht met een symbolische toegangspoort

Meer futuristisch is het onderbrengen van

en biedt De Nieuwe Ooster een plek aan

urnen in complete urnenflats, waarbij een

de Roma-gemeenschap door verspreid

computergestuurd liftsysteem de urn op elk

over het park de in het oog springende

gewenst moment naar beneden vervoert,

gedenkbouwwerken toe te staan.

vergelijkbaar met onze computergestuurde ondergrondse parkeersystemen. In

Het romantische beeld van langzaam

Aziatische steden is dit al realiteit.

opgenomen worden in de natuur wint weer aan populariteit. De natuurbegraafplaatsen zijn in opkomst. Geen graftekens meer,

Einde aan het taboe rond de dood?

geen laatste rustplek in een rijtje onder de gecultiveerde grasmat tussen de coniferen,

Wat de toekomst in de uitvaart wordt, valt

maar gewoon als onderdeel van de natuur.

moeilijk in te schatten. Veel zal afhangen van

Amsterdam heeft er nog geen, maar het

de vraag in hoeverre het taboe rond de dood

Diemerbos of het strandeiland op IJburg

wordt doorbroken. Het feit dat vandaag de

bieden wat dit betreft prima mogelijkheden.

dag de dood en het ermee samenhangende verdriet weer gezien mag worden, op tv, maar

Een ander relatief nieuw fenomeen

ook doodgewoon op straat, lijkt de dood weer

waar steeds meer behoefte aan is, zijn de

alledaags te maken. Het Lalibellum op Zorgvlied

dierengraven. De toenemende aandacht

is daar ook een voorbeeld van: de doden liggen

en zorg die onze trouwe viervoeters

onder een aaneengesloten zerkenvloer, zonder

genieten tijdens het leven, verdienen ze

kerk . Mensen lopen weer over de overledenen,

ook erna. Dit roept de vaag op of we in een

iets wat tijdenlang een taboe is geweest. Ook op

stedelijke dierenbegraafplaats moeten gaan

ander vlakken zie je dat het taboe rondom de

voorzien, of dat het gelegitimeerd en sociaal

dood vervaagt. Uitvaarten krijgen een steeds

geaccepteerd wordt om in deze ruimtevraag

persoonlijker karakter, waarbij men meer en

te voorzien door hiervoor op de bestaande

meer afwijkt van de geldende normen en

begraafplaatsen speciale delen te reserveren.

waarden die bij een uitvaart horen. Een aan de persoon gerelateerde alledaagse locatie voor

Tot slot zal lang niet iedereen na een

het afscheid, thuis of in de kroeg, wordt steeds

crematie de as van zijn of haar dierbare nog

gangbaarder, net als bijvoorbeeld een boottochtje

op de schoorsteenmantel zetten. Hoewel

naar de laatste rustplaats met de overledene

Amsterdammers creatief zijn en de as in

over de Amstel . U moet er dus niet versteld van

imposante kunstwerken verwerken, met een

staan als er op een dag een urnenmuur in het

vuurpijl de lucht in schieten of â&#x20AC;&#x2DC;stiekemâ&#x20AC;&#x2122; de as

Ajaxstadion verrijst, zodat Ajaxfans ook na hun

op bijzondere plekken uitstrooien, kiest men

dood geen wedstrijd hoeven te missen. Amsterdam Noir

105

Amsterdam als surrogaatrots Anneke B.

106

Nieuwe Openingen 8

Tussen de spouwmuren, achter de daklijsten en onder de dakpannen vinden in Amsterdam enkele tot soms wel honderden vleermuizen een verblijfplaats. Of het nu gaat om een luxueuze villa in Zuid of een flatgebouw driehoog-achter in Zuidoost; de bebouwing in onze stad fungeert als een surrogaatrots. De veruit meest voorkomende soort in de stad, de gewone dwergvleermuis, past met gemak in een klein luciferdoosje. Deze soort heeft dus geen enkele moeite om via een ventilatierooster of stootvoeg een spouwmuur in te kruipen. Amsterdammers wonen dan ook zonder dat ze het doorhebben met een groot aantal krakers in hun woning. Amsterdam Noir

107

In het hol van de specht

Zo heeft bijvoorbeeld het Vondelpark, naast de recreatieve en economische waarde, een heel andere dimensie: vleermuizen die een

In Nederland komen negentien

verblijfplaats hebben in de Vondelstraat zoeken

vleermuissoorten voor. Zes daarvan kiezen

vanaf de avondschemer hun voedsel in het

Amsterdam als meest geschikte woonomgeving.

park, waarbij hoofdzakelijk insecten op het

Niet alleen bebouwing vormt een goede

menu staan.

plek om het middaguur ondersteboven te overbruggen. Holtes in bomen, veelal gecreĂŤerd door spechten, zijn eveneens een ideale woonplek. Vooral holtes in beuken en

Geschikte architectuur

eiken zijn populair. Deze boomsoorten bieden klimatologisch gezien een droger optrekje dan

Wat heeft nu precies de voorkeur? Het

een vochtige iep, wilg of populier.

Paleis op de Dam of bijvoorbeeld het VU medisch centrum? Geredeneerd vanuit de vleermuis is het paleis niet interessant. Op

Amsterdam bezet door vleermuizen

zich is het een aantrekkelijke rotspartij, maar

Betekent dit dat heel Amsterdam bezet wordt

vijanden van de vleermuis. Hierdoor worden

door vleermuizen? In principe wel. In onze stad

ze veel kwetsbaarder voor predatoren zoals

komen namelijk duizenden vleermuizen voor.

roofvogels en uilen. Bovendien verdragen de

het gebouw wordt in de donkere uurtjes verlicht en licht is een van de grootste

Ook het groen en het blauw in de stad is volop

lichtgevoelige vleermuizenogen de intensiteit

in gebruik als foerageergebied en als vliegroute.

van het kunstlicht slecht doordat ze veel meer

staafjes (licht) dan kegeltjes (kleur) op het

ideale broedplaats voor insecten. Sommige

netvlies hebben. Een verblindend effect wordt

vleermuizen hebben wel twintig kilometer

zo makkelijk veroorzaakt. Een ander belangrijk

vliegafstand over voor zo’n eiwitrijke snack.

punt is de stenige omgeving van het gebouw. Steen trekt weinig insecten aan en deze staan met stip op nummer één als voedselbron.

Bloed op het mens

Het VU medisch centrum is een stuk interessanter vanwege zijn iets donkerdere

Omdat vleermuizen van insecten leven, hebben

gevels. Ook de subtropische temperaturen

ze indirect bloed op het menu staan. Een mug

in het ziekenhuis zijn van invloed. Deze

die zich net binnenshuis heeft volgezogen

warmen de spouwmuren van binnenuit lekker

met menselijk bloed en zich vervolgens naar

op. Ideaal voor vleermuizen met een lage

buiten waagt, maakt veel kans om in een

lichaamstemperatuur, die anders een complete

vleermuizenmaag terecht te komen. Vleermuizen

warming-up moeten uitvoeren voordat ze

kunnen namelijk met gemak wel driehonderd tot

uitvliegen. Vandaar dat zowel ziekenhuizen als

drieduizend insecten vangen op een nacht.

bejaardencentra populaire verblijfplaatsen zijn. De echte bloeddorstige soorten komen De grootste aantrekkingskracht van het VU

alleen in de tropen voor en betreffen

medisch centrum is de groene omgeving.

een geruststellende twee procent. De

Het gebouw staat vlak naast twee van de

Amsterdammer hoeft zich dus geen zorgen te

grootste groengebieden van Amsterdam, de

maken over Dracula-achtige taferelen. Geen

Nieuwe Meer en het Amsterdamse Bos. De

beten in de hals en ook geen vleermuizen in de

waterpartijen en het gevarieerde groen zijn een

haardos.

Streng beschermd

in Purmerend vorig jaar nog ‘Meervleermuis legt bouw bedrijventerrein plat’ (Waterland

Alle vleermuizen die in Nederland voorkomen

Dichtbij, 31 maart 2011). In Amsterdam Noord

en ook hun verblijfplaatsen zijn volgens

liep de aanleg van een weg vertraging op

Europese wetgeving beschermd. Bij ruimtelijke

omdat bewoners aan de bel hadden getrokken.

ontwikkelingen zoals het slopen of renoveren

Ze maakten zich zorgen over vleermuizen die

van panden, het kappen van een boom en

mogelijk in de bomen woonden.

zelfs bij het vervangen van een dakkapel of het opvullen van een spouwmuur dient eerst te worden nagegaan of er behalve mensen, mussen en muizen ook vleermuizen wonen. Bij het kappen van een boom kan een kapvergunning alleen dus onvoldoende zijn.

Unieke kennis binnen Amsterdam Om vleermuizen te kunnen beschermen is kennis over hun verblijfplaatsen en foerageergedrag belangrijk. Ecologen binnen

Spookbeeld

de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) van de Gemeente Amsterdam doen hier sinds twee jaar onderzoek naar. Want hoewel de

Het komt regelmatig voor dat een project

vleermuis niet bekend staat om zijn hoge

meer dan een jaar vertraging oploopt

aaibaarheidsfactor, verdient hij een plek in de

doordat is vergeten of überhaupt niet is

stad, tussen de Amsterdammers.

gedacht onderzoek te doen naar eventuele aanwezigheid van vleermuizen in het te slopen of te renoveren pand. Zo kopte een lokale krant

In het holst van de nacht

Tekst: Maurits de H. Beeld: Jepke van H.

Amsterdam Noir

111

In de globaliserende economie is 24/7 een gevleugeld begrip: werken openingstijden zijn fluïde geworden, nachttreinen rijden volgens een vaste dienstregeling, financiële specialisten zijn permanent alert, ons tekenen rekenwerk wordt aan de andere kant van de wereld voortgezet als het hier nacht is. Steeds meer mensen werken ’s nachts in deze 24-uurseconomie.Toch is dat minder nieuw dan het lijkt. De Hoogovens en de Hemcentrale waren altijd al volcontinubedrijven met een ploegendienst; het vuur moet immers aan blijven. Ook in de haven wordt dag en nacht doorgewerkt. En denk eens aan wegwerkers, die juist ’s nachts aan de tramrails werken, schoonmakers op Schiphol, chauffeurs die groente en fruit afleveren bij het Foodcenter. Ook bij veel andere bedrijven en instellingen wordt ’s nachts doorgewerkt, al gebeurt dat als vanouds op een lager pitje, zoals in de zorg, hotels en in gevangenissen. Tegelijkertijd kennen we nog steeds zoiets als ‘het holst van de nacht’. Rond vijf uur ’s ochtends is het stil in Amsterdam. Maar dé nacht, die bestaat niet meer.

112

Nieuwe Openingen 8

Donny werkt bij het Afval Energie Bedrijf..

Amsterdam Noir

113

In Zuidoost heeft het Leger des Heils een begeleidwonenproject voor jongeren van 18 tot 25 jaar. Dennis is nachtwacht en registreert of iedereen thuiskomt, gaat achter jongeren aan.

114

Nieuwe Openingen 8

Labib werkt bij de Persgroep. Als rond middernacht de redactie sluit, wordt eerst nog de laatste hand gelegd aan de opmaak en vervolgens starten de persen. Om een uur of vijf komen de vrachtwagens de kranten ophalen voor distributie.

Amsterdam Noir

115

116

Nieuwe Openingen 8

Anton en Linda zijn politieagenten op de Wallen.

Amsterdam Noir

117

Op de Wallen is het misschien wel het langst druk op straat. Matthijs werkt bij Shelter Christian Hostels.

118

Nieuwe Openingen 8

Amsterdam Noir

119

120

Hans T.

Toine van G.

Koos van Z.

Jepke van H.

Rick V.

Geert T.

Miriam V.

Paco B.

Nieuwe Openingen 8

Zef H.

Viktor B.

Herman Z.

Niek B.

Bart V.

Anneke B.

Maurits de H.

Amsterdam Noir

121

Epiloog

Zwart Zwart omrand Omrand Hans T.

Die

variatie

vangen

tegenwoordig

moeiteloos op met verlichting, vroeger ontbrak die. Voor de meeste Amsterdammers duurde de duistere tijd lang en eindigde eigenlijk pas echt nadat alle woningen – en alle ruimten in

Als het donker wordt, doe je het licht aan; dat

die woningen – op het elektrische ‘lichtnet’

vinden we volstrekt normaal. Hoe anders was

waren aangesloten. Dat was pas na de Tweede

dat in de eerste 98 van de 100 eeuwen dat

Wereldoorlog het geval.

er steden zijn: als de avond viel bepaalde de bewolking en de maanstand of je de volgende

De historicus E. Roger Ekirch2 heeft uniek

zeven tot zestien uur in je huis en op straat

onderzoek gedaan naar de nacht. Hij ontdekte

nog iets kon zien. Een rijke bovenlaag kon zich

bijvoorbeeld dat tot in de 19e eeuw mensen de

onbeperkt kaarsen of olielampen veroorloven,

eigen woonomgeving zo goed in het geheugen

de armen hadden heel wat minder te kiezen.

prentten dat ze ook zonder licht de weg konden

Velen moesten bij een klein lichtje van een

vinden. Heel bijzonder is dat hij in tal van pre-

houtspaander of in het duister doorwerken, om

industriële bronnen bewijzen vond dat in de tijd

vervolgens niet al te lang na zonsondergang

voor de invoering van de straatverlichting anders

naar bed te gaan. Dat gold al helemaal tijdens

met de slaap werd omgegaan. Destijds was niet

de koudere seizoenen in onze contreien; in

de aaneengesloten slaap van acht uren de norm.

bed kon je jezelf en je naasten immers het

Men vond het heel normaal om gesegmenteerd

voordeligst warm houden.

te slapen: kort na zonsondergang ging je naar bed voor een ‘eerste slaap’ van een uur of vier om tegen middernacht weer wakker te worden.

Omgaan met Omgaan met duisternis duisternis Over de duistere periode voor de openbare

Na een uur van bidden, contemplatie en/of vrijen begon de ‘tweede slaap’ van opnieuw vier uur. Ekirch merkt op dat de nacht zo ook een tijd werd van reflectie en rust in een vorm van privacy die overdag niet bestond.

verlichting bestaat verrassend weinig literatuur, terwijl het de helft van een mensenleven donker

De dagelijkse herhaling van het donker worden

is. Zonder lampen is het in Amsterdam zo’n

had vanzelfsprekend grote invloed op het

4.380 uur per jaar donker. Die uren zijn ongelijk

gewone leven en de cultuur. In onze vooral

verdeeld over het jaar. En wat nog lastiger is, is

christelijke traditie wordt de nacht vaak als

dat de duur van de nacht alleen in mei, juni en

negatief gezien en veelal geassocieerd met

juli min of meer samenvalt met de menselijke

‘slechte’ zaken. Je ziet het terug in spreekwoorden

slaapduur; in driekwart van het jaar is de nacht

en metaforen, zoals de term ‘levensavond’ voor

eigenlijk te lang.

de laatste levensjaren die impliceert dat daarna

122

Nieuwe Openingen 8

de nacht van de dood volgt. Eigenlijk is alleen

In 1826 kreeg de stad haar eerste (steenkolen)

de Kerstnacht een voorbeeld van een ‘goede’

gasfabriek en werd begonnen leidingen voor

nacht. In andere religies is de omgang met

gasverlichting naar en in de woningen van

de nacht genuanceerder, bij de joden maakt

de rijkere Amsterdammers aan te leggen.

bijvoorbeeld de avond en daarmee de nacht al

De uitrol duurde langer dan voorzien en de

deel uit van de erop volgende feestdag. Bij de

kosten waren hoger. De eerste Amsterdamse

moslims is er zelfs een hele maand, Ramadan,

aandeelhouders waren dan ook blij dat de

waarin je pas na zonsondergang mag eten

Engelse Imperial Continental Gas Association

en drinken, een periode van gezelligheid en

(ICGA) hun aandelen wenste op te kopen.

saamhorigheid.

De rest van de negentiende eeuw bleek het bedrijf zo overheersend in de Amsterdamse

De De verlichte verlichte stad stad

gemeentelijke politiek dat men grapte dat de afkorting ICGA stond voor ‘Ik Commandeer Geheel Amsterdam’.

Sinds het begin van openbare verlichting in 1669

Het bedrijf stelde tot dan toe ongekende

is Amsterdam nooit meer in duisternis gehuld.

eisen. Zo mocht je pas na zonsondergang de

Al bleven de lantaarns wel uit tijdens volle

hoofdkraan open zetten, de lamp(en) vervolgens

maan, ongeacht of er wolken waren. Historici

slechts gebruiken volgens de geabonneerde

en economen zien Amsterdam vaak als een van

uren en verder mocht de vlam niet hoger zijn

de eerste ‘moderne’ samenlevingen, de eerste

dan acht tot tien centimeter. Om dat allemaal

informatiesamenleving zelfs volgens Dr. Clé

te controleren diende je de inspecteurs van

Lesger. In zijn prachtige Handel in Amsterdam

de ICGA vrije toegang tot je huis te verlenen,

ten tijde van de Opstand, ca. 1550 - ca. 1650

ongeacht het tijdstip. De hoofdkraan vergeten

illustreert hij de onstuitbare modernisering in

dicht te draaien was weinig minder dan een

die jaren. De snelle en omvangrijke invoering

doodzonde. De strijd tegen het duister had de

van de straatverlichting in Amsterdam lijkt

stad een externe – en moderniserende – macht

Lesger gelijk te geven: in 1682 telde de stad

gebaard. Andere private ‘nutsbedrijven’ zoals

ongeveer tweehonderdduizend inwoners en

de waterleiding van Van Lennep & Co of het

zo’n 2.380 straatlantaarns. Aan de openbare

Bell-telefoonmonopolie

verlichting werd in dat jaar 24.011 gulden

gebruik van de door ICGA gebaande weg.

maakten

dankbaar

uitgegeven3, omgerekend naar de koopkracht van vandaag is dat meer dan 550.000 euro4.

De ergernis over de private monopolies

Dat bedrag is vermoedelijk niet toereikend

mondde uit in een jarenlange juridische en in

voor de openbare verlichting in het Amsterdam

de media uitgevochten strijd. Een stijd die pas

van vandaag met 123.000 lichtmasten, 138.000

eindigde toen de gemeente in 1897 onder

armaturen en 145.000 lampen.

leiding van wethouder Treub de verschillende Amsterdam Noir

123

concessies introk, onder andere ICGA en de

bevolking van Banda. Toen heldendaden van

eigen gemeentelijke gas-, telefoon, water en

de VOC, nu iets wat we verbinden aan de meest

vervoersbedrijven opkocht. Ondertussen waren

afzichtelijke dictators.

in de verschillende gasfabrieken ongekende hoeveelheden koolteer verwerkt, met als gevolg

Stad en criminaliteit zijn, los van het duister,

vervuilingen die later de herinrichting van de

onlosmakelijk met elkaar verbonden: in grote

betreffende

duurder

steden komen ernstige misdrijven als moord

zouden maken. Overigens was het na Treub de

en doodslag vaker voor. Het dan ook volstrekt

beroemde wethouder Wibaut die ervoor zorgde

logisch dat men juist in steden alle aandacht

gebieden

aanzienlijk

dat nieuwe gemeentelijke bedrijven werden

heeft voor het terugdringen van criminaliteit.

omgevormd tot goedlopende en winstgevende

De paradox is dat veel repressieve maatregelen

organisaties.

zowel vandaag als in het verleden maar beperkt werken. Uiteindelijk kan niet in iedere straat een

Het Het schimmenrijk schimmenrijk De

invoering

van

openbare

blauw geklede bewaker lopen en evenmin wil je overal permanente camera’s. De belangrijkste bijdrage aan een laag criminaliteitsniveau wordt wellicht geleverd door een goed ontworpen en

verlichting

goed functionerende openbare ruimte, een

weerhield mensen er niet van het nachtelijke,

waarin voortdurend menselijke ogen aanwezig

criminele pad te bewandelen, al is het aantal

zijn. Deze door wetenschappers onderbouwde

ultieme misdaden van nu, zoals moord en

constatering dwingt, nog meer dan toch al bij

doodslag, niet meer te vergelijken met de

DRO gebruikelijk, tot intense aandacht bij het

aantallen in de onverlichte Middeleeuwen. In

ontwerpen van nieuwe wijken en de inzet van

Utrecht stierven toen jaarlijks zo’n 6,4 mensen

onze kennis bij het aanpassen van de bestaande

per tienduizend inwoners een niet-natuurlijke

stad.

dood. Omgerekend waren dat zo’n vijfhonderd 5

onnatuurlijke sterfgevallen per jaar in onze stad,

Ook de komende eeuwen zal in Amsterdam

heel wat meer dan de gemiddeld minder dan

het licht de helft van de tijd niet van de

21 in het Amsterdam van 2007 tot en met 2011.

zon komen. We zullen die uren doorkomen

Tegelijkertijd hadden mensen vroeger een

behulp van duurzame energie. We zullen de

ander begrip van criminaliteit. Veel handelingen

huidige en nieuwe duistere aspecten van de

die in het verleden volstrekt normaal werden

stad zoveel mogelijk aanpakken, door een

gevonden,

met zelf opgewekt licht, steeds meer met

geheel

nog betere ruimtelijke indeling en gerichte

anders, als buitengewoon ‘noir’ gezien. Denk

worden

tegenwoordig

maatregelen. Dat doen we als DRO in een stad

aan de slavenhandel van de West-Indische

die wij Amsterdammers al 800 jaar met recht

Compagnie of de door de VOC goedgekeurde

de mooiste van de wereld vinden. Daaraan en

verovering en het platbranden van het Javaanse

daarin te mogen werken is mij zowel een eer als

Jakatra of het uitmoorden van de inheemse

een dagelijks genoegen.

124

Nieuwe Openingen 8

EINDNOTEN EN BRONNEN Toine van G. - Angst 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

22.

In de periode 1997-2007. Bron: CBS, website. Trouw, 22 december 2011. Volkskrant, 4 december 2010. Global Peace Index 2010. In het jaar 2006. Bron: SCP Sociale veiligheid ontsleuteld, 2008, blz 23. CBS, Integrale Veiligheidsmonitor 2011, Landelijke Rapportage, blz 146. Idem. CBS, Toename geweldsdelicten in middelgrote steden, 1999. Eurostat, Crimes recorded by the police: homicide in cities, 2012. Eurostat geeft alleen een vergelijking van 59 steden uit de ‘ontwikkelde’ wereld, derde wereldsteden staan er helaas niet in. Driehoek Amsterdam, Een veilig Amsterdam, Veiligheidsindex jan-dec 2010. Idem. Idem. Driehoek Amsterdam, Een veilig Amsterdam, periode jan-april 2012. CBS, Integrale Veiligheidsmonitor 2011, Landelijke Rapportage. www.cbs.nl: In 2008 was het 15,4 %, in 2011 17,2 %. Bron: gemeente Amsterdam/politie Amstelland, Notitie Veiligheidsmonitor Amsterdam-Amstelland 2008-2011. College van B&W, programma akkoord 2010-2014. Gemeente Amsterdam O+S, Leefbaarheidsindex Amsterdamse Buurten , periode 2010-eerste vier maanden 2012, 2012. Ondoorzichtige panelen onder de ramen, destijds verplicht vanwege bouwregels. Driehoek Amsterdam, Volwassenencriminaliteit factsheet, 2011. Driehoek Amsterdam: Een veilig Amsterdam: “De risicofactorenindex wordt gebaseerd op vier factoren die grotendeels overeenkomen met de criminogene factoren waarvan is gebleken dat ze met volwassenencriminaliteit samenhangen. Dit zijn: % niet-werkende werkzoekenden, % minimahuishoudens, % krappe behuizing en aantal 18-24 jarige verdachten in 2007”. Parool, 21 augustus 2012.

Koos van Z. - Amsterdam in D-mineur 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Sterfte door zelfdoding 2007-2010, GGD-regio’s, gecorrigeerd voor leeftijd en geslacht; Nationale Atlas Volksgezondheid; RIVM, 2012 Peen, Jaap; promotieonderzoek, 2009 Trimbos Instituut en Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) World Health Organization (WHO), 2012 De Graaf e.a.; Tweede NEMESIS-onderzoek; Trimbos Instituut, 2010. Lederbogen e.a., 2011. Het Parool, 24 maart 2012; O+S, 2012 Wonen in Amsterdam (WIA), tweejaarlijkse enquete, Dienst Wonen, Zorg en Samenleven, Gemeente Amsterdam. Trivedi e.a., 2008; Caracci, 2006; Turan en Besirli 2008. Structuurvisie Amsterdam 2040, Economisch sterk en Duurzaam; Gemeente Amsterdam, 2011.

5. 6. 7. 8.

9. 10. 11. 12.

13. 14.

Geert T. - Banpaal en galg Galesloot, H., 2009. Overhoeks gebouwd op knekels. In: Ons Amsterdam, 2009 (10), 5-7. Nadler, S. (2008) De ketterij van Spinoza, Amsterdam. Voogd, F. 2005. De vergeten banpaal van Rembrandt. in: Ons Amsterdam, 2005 (2), 6-7. http://amsterdamsespinozakring.nl/ask/29-de-relatie-spinozaen-amsterdam http://nl.wikipedia.org/wiki/De_anatomische_les_van_Dr._ Nicolaes_Tulp http://nl.wikipedia.org/wiki/Dirck_Tulp http://nl.wikipedia.org/wiki/Baruch_Spinoza

Zef H. - Kruimeldieven Frank Bovenkerk, Een gevoel van dreiging. Criminologische opstellen. Amsterdam 2012. Edward Glaeser, Triumph of the City. How Our Greatest Invention Makes us Richer, Smarter, Greener, Healthier, and Happier. New York 2011. Jane Jacobs. The Death and Life of Great American Cities. New York 1961. James Q. Wilson and George L. Kelling, Broken Windows. The Police and neighbourhood safety. The Atlantic Monthly, maart 1982.

Niek B. en Bart V. - Dood en begraven Feijter, Henk de; Funeraire Cultuur. Amsterdam, uit de Reeks Funeraire Cultuur van vereniging De Terebinth, Soesterberg 2002. Roever, Margriet de en Jenny Bierenbroodspot; De Begraafplaatsen van Amsterdam; Amsterdam 2005. Ariès, Philippe; Het uur van onze dood. Duizend jaar sterven, begraven, rouwen en gedenken; Amsterdam 1987. Rabbijn S. Ph. de Vries; Joodse riten en symbolen; Amsterdam, 1968. Bok, Leon; Amsterdam, Verdwenen begraafplaatsen. Stichting Dodenakkers.nl, 2011.

Rick V. - De misdaadmetropool 1. 2.

Aan de belangrijkste geraadpleegde werken wordt in de voetnoten gerefereerd. Redeneerlijnen in de tekst zijn over het algemeen geconstrueerd op basis van verschillende publicaties. Zie de inleiding in ‘De oorlog in de Amsterdamse onderwereld’ van Bart Middelburg en Paul Vugts (2006, Nieuw Amsterdam: Amsterdam) voor een uitgebreide beschrijving van de opkomst van de georganiseerde misdaad in Amsterdam. De metropoolontwikkeling van Amsterdam is de afgelopen jaren leidend geweest binnen de planvorming bij de gemeentelijke Dienst Ruimtelijke Ordening en is stevig verankerd in de huidige structuurvisie. Uitgebreidere omschrijving van deze ontwikkelingen zijn onder andere te vinden in de Plan Amsterdam ‘Metropolizing Amsterdam (mei 2008) en ‘Nieuwe Ritmes van de Stad’ M. de Hoog en R. Vermeulen, 2009. Niet iedere moord is een liquidatie. In dit stuk wordt de term liquidatie ‘vrij’ gebruikt voor moorden binnen het georganiseerde criminele milieu. Voor een uitgebreider verhandeling over de definitie van liquidatie M. van de Port:

Geliquideerd: criminele afrekeningen in Nederland. 2001, Meulenhof: Amsterdam Vergelijk op de AD Misdaadmeter: www.ad.nl/misdaadmeter Auke Kok: Holleeder, de jonge jaren. 2011. De Bezige Bij: Amsterdam H.G. van de Bunt en E.R. Kleemans: Georganiseerde Criminaliteit in Nederland, derde rapportage op basis van de Monitor Georganiseerde Misdaad. 2007. Boom Juridische Uitgevers. Koen Scharrenberg en Joris van der Aa: Georganiseerde misdaad in de lage landen. 2011. Just Publishers Europol, EU Organized Crime Threat Assessment, 2011 http://www.os.amsterdam.nl/tabel/7599/ P. Nieuwbeerta, P. McCall, H. Elffers en K. Wittebrood: Neighborhood Characteristics and Individual Homicide Risks: Effects of Social Cohesion, Confidence in the Police, and Socioeconomic Disadvantage. In: Homicide Studies. Vol. 12, No. 1, Feb. 2008, pp. 90-116 Een Computer vol moord en doodslag. Trouw, 25-08-1998 Eric Slot, Wrede Straten, Wandelingen door moorddadig Amsterdam. Just Publishers, 2009

Hans T. - Zwart omrand 1. 2. 3. 4. 5.

Zie Form B, Amsterdam ligt op 4.53 E en 52.22 N http://aa.usno.navy.mil/data/docs/Dur_OneYear.php/ http://en.wikipedia.org/wiki/Segmented_sleep G.P. Zahn, ‘Geschiedenis der verlichting van Amsterdam’ (1911) http://www.dbnl.org/tekst/zahn002gesc01_01/ http://www.iisg.nl/hpw/calculate-nl.php http://books.google.nl/books/about/Het_werk_van_de_vos. html?id=tcdIAAAAYAAJ&redir_esc=y

Amsterdam Noir

125

ILLUSTRATIES

Het IJzeren Gordijn verdeelde Europa in Oost en West. De wapenwedloop was ontketend, schuilkelders werden gebouwd en iedereen zette zich schrap: voorbereid op het ergste.

Maar de Koude Oorlog is voorbij. In dit tijdperk van terrorisme weten we niet zeker waar het gevaar

ONDERKANT

vandaan zal komen. Noch waar we veilig zijn.

25 Brug 239

30 AMC

36 Noodzetel | Weesperplein

39 Weesperplein

Amsterdam Museum 57 ANP 40 AT5 12 Gunther von Hagens 61 Mauritshuis 59 Stadsarchief Amsterdam 54, 58, 69, 84, 96, 98, 104 Partizan Publik 86-87 Panopticons 82

126

Nieuwe Openingen 8

Burg 350 | AMC

33 32 AMC | Noodzetel | Noodzetel

Burg 239

34 Noodzetel

40 Weesperplein

Wij hebben al het mogelijke gedaan om rechthebbenden op de afbeeldingen te achterhalen. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft u andere vragen, neem dan contact met ons op: nieuweopeningen@dro.amsterdam.nl

COLOFON

Nieuwe Openingen, nr. 8, december 2012

Nieuwe Openingen is een uitgave van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) van de Gemeente Amsterdam. Nieuwe Openingen is een opiniĂŤrende reeks waarmee DRO beoogt een inspirerende bijdrage aan het debat in het vakgebied te leveren. De inhoud betreft de persoonlijke mening van de auteurs en kan afwijken van vastgesteld beleid.

Bijdragen

Redactie

Vormgeving

Anneke Blokker

Karin Borst

Herman Zonderland

Viktor Bos

Juultje Joosten

Niek Bosch

Herman Zonderland

Paco Bunnik

Kaarten

Remco Daalder

Bart de Vries

Toine van Goethem

Fotografie

Bart van der Heijden

Jepke van Hengst

Zef Hemel

m.u.v.

Jepke van Hengst

pagina 16-17

Drukwerk

Maurits de Hoog

Wolfgang Josten

Calff & Meischke,

Hans Tijl

pagina 70-72

Amsterdam

Geert Timmermans

Doriann Kransberg

Rick Vermeulen

pagina 76-77

Miriam Verrijdt

Edwin van Eis

Bart Vlaanderen

pagina 89-93

Koos van Zanen

Maarten Nauw

Herman Zonderland

met dank aan O+S

nieuweopeningen@dro.amsterdam.nl

Dienst Ruimtelijke Ordening Postbus 2758 1000 CT Amsterdam www.dro.amsterdam.nl

isbn 9789075077001

Amsterdam Noir

127

128

Nieuwe Openingen 8