15 februari 2017 Kamer belooft Groningen minder gaswinning en meer schadevergoeding → Groningen blij én kritisch over motie gasboringen Tweede Kamer
16 februari 2017 Bedrijven willen meer aandacht voor klimaat in campagne
17 februari 2017
18 februari 2017 Storm zorgt voor veel schade in Californië
19 februari 2017
20 februari 2017 Noodweer veroorzaakt grote schade in Malaga
4 De dijk—genieën Evolutie en revolutie in de dijkenbouw
Het Nederlandse dijksysteem is het resultaat van een eeuwenlang geloof in een maakbaar land en een lange reeks aan innovaties en optimalisaties om het dijksysteem te maken. Die innovaties kwamen niet vanzelf: vaak moest zich eerst een overstromingsramp voltrekken voordat men tot het inzicht komt dat het anders moet. Een verhaal over de dijkgenieën en dijkrevoluties. PRE 1900: REACTIEVE DIJKENBOUW Van oudsher groepeerden Nederlanders zich in hun strijd tegen het water. Boerengemeenschappen vestigden zich eerst op terpen en legden lage dijkjes aan om ook hun oogst te beschermen. Iedere vloed zorgde voor een vernieuwing of verplaatsing van dijken. Samen optrekken in deze strijd werd steeds noodzakelijker, omdat de nalatigheid van de een niet de tegenspoed van de ander mocht veroorzaken. Ook monniken en adel werkten mee in de eerste ontginning en bedijking van Nederland. Zo voorspoedig ging dit in eerste instantie niet. Dat het willekeurig bouwen en aanpassen van dijken niet gelijk zorgde voor een samenhangend beschermingssysteem, werd pijnlijk duidelijk na de pestepidemie in de Late Middeleeuwen. De uitbraak van pest in Nederland in de veertiende eeuw zorgde voor een totale verwaarlozing van de dijken waarop in 1421 de St. Elisabethsvloed volgde. Eén derde van de bevolking stierf. Noodgedwongen door het verlies aan mankracht werden de eerste stappen gezet in efficiënt werken met behulp van mechanisatie. Voor de dijkenbouw kwam echte vooruitgang maar traag op gang; het bleef lang een moeizaam georganiseerde, amateuristische bedrijvigheid. Na Andries Vierlingh (circa 1507-1579) ontwikkelde de dijkenbouw zich meer en meer tot ambacht, tot heuse ingenieurskunst zelfs. Door betere organisatie en bestuur van de waterschappen werd de dijkenbouw steeds verder geprofessionaliseerd. Ook werden er belangrijke technische ontwikkelingen in de dijkopbouw doorgevoerd: de doorsnede van de dijk werd steeds verder verbeterd.
90
Opnieuw werd Nederland rond 1730 geteisterd door een plaag: de paalworm. Deze wormen tastten de gebruikelijke paaldijken aan de buitenzijde van de dijk aan, die hierdoor hun stevigheid snel verloren. In korte tijd moesten alle paaldijken worden vervangen door met stenen beklede dijken. Opnieuw een optimalisatie: een grote systeemwijziging van dijkenbouw bleef echter uit, het gebrek aan een gedeelde visie hoe het anders kon lag hieraan ten grondslag. Vanaf de Bataafse Republiek in 1795 kwam het rivier- en dijkenbeheer in handen te liggen van het Bureau voor den Waterstaat, het latere Rijkswaterstaat. Hierdoor ontstond ruimte voor grootschalige planvorming. In het veengebied van Friesland en Holland werden de veenplassen drooggemaakt. Deze grote plassen, in de volksmond ‘waterwolven’ genaamd, bedreigden steden als Amsterdam, Haarlem en Leiden. Een systeem van polders en gemalen – eerst op stoom, later elektrisch – legde deze plassen droog. Het waren trotse projecten, waarbij met name Nicolaus Samuelis Cruquius (geboren Kruik) bekendheid kreeg. Hoewel hij al vanaf 1720 bezig was met de planvorming, werd de Haarlemmermeer pas in 1852 drooggemalen. Ook zijn plan voor De Nieuwe Waterweg werd pas in 1872 bewerkstelligd, ver na zijn overlijden.
Secties van het elektrisch model Deltar in waterbouwkundig laboratorium, Delft 1961 De Deltawerken door de lens van Aart Klein, Nederlands Fotomuseum
①
②
③ ④
⑤
1916-2017: PRO-ACTIEVE DIJKENBOUW Na de Zuiderzeevloed van 1916 zorgden de plannen van Cornelis Lely voor een radicaal andere benadering binnen de waterbouw. Tot dan richtte men zich op het versterken van het land dat grensde aan het water. Lely’s visie om de kustlijn te verkorten was een revolutionaire omslag in denken. Hij redeneerde dat de verdediging tegen de zee zo sterk was als de zwakste schakel. De vele honderden kilometers kustlijn van de Zuiderzee maakten het erg moeilijk een effectieve waterkering te onderhouden. Door aanleg van de Afsluitdijk werden kilometers kustlijn vervangen door een enkele dam. Het project werd gesterkt door de briljante natuurkundige Hendrik Lorentz, die de Staatscommissie Zuiderzee leidde en een voorbeeldfiguur was voor
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Analoge riviersecties Meetpost (keuze van meetpunten) Stuurpost (inschakelen van de machine, enzovoort) Digitale uitvoer (ponsband) Randvoorwaarde-apparatuur (pons-banden) Verbindingstafel (opbouw rivierfiguratie) Analoge uitvoer (recorders) Windgenerator Rijkswaterstaat
Historische foto: opstelling van de Deltar, 27 januari 1972 Rijkswaterstaat
91
⑥
⑦
②
⑧
①
21 februari 2017 Hevige regenbuien zetten delen Jakarta onder water
22 februari 2017 Versterking Markermeerdijken vier maanden in de wacht Noord Hollands Dagblad
23 februari 2017 'CO2-uitstoot veel hoger door lucht- en scheepvaart' → Geul in de IJssel klaar voor hoogwater → 'Veluwse deltawerken': geul van 8 km beschermt tegen hoogwater → Weerman Marco Verhoef: storm gaat vanaf 16.00 uur pas echt beginnen → Storm Thomas (of Doris?) bij ons gewoon naamloos → Storm over hoogtepunt heen, verkeerschaos uitgebleven Minister Schultz van Haegen 'opent' hoogwatergeul VeessenWapenveld de Stentor
24 februari 2017 Activist én aandeelhouder: Shell moet groener → Schade door storm valt verzekeraars mee → Mestsilo omgewaaid in Aalten
25 februari 2017 Boer in Aalten nog dagen bezig met opruimen mest-vloed
26 februari 2017
Johan van Veen presenteert het Deltaplan Rijkswaterstaat
Albert Einstein. Hij stelde de golfvergelijking op, waarmee de waterhoogtes – en daarmee benodigde dijkhoogtes – na voltooiing van de Afsluitdijk konden worden voorspeld. Lorentz was in staat het probleem van de waterhoogten op te lossen met numerieke wiskunde. Dat gebeurde met een soort menselijke computer, waarbij wiskundigen de grote aantallen berekeningen naar achteren aan elkaar doorgaven. Het werk van deze commissie is van grote betekenis geweest voor het waterloopkundig onderzoek in Nederland. Na voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 bleken de voorspellingen van de commissie juist. De exacte wetenschappen als natuur- en wiskunde deden hun intrede in de dijkenwereld en de modelmatige benadering was een kans om de hele waterverdediging als structuur te verbeteren. Johan van Veen (1893-1959) paste de visie van Lely vervolgens toe op de waterbescherming van Zeeland. In de jaren 40, ver voor de watersnoodramp van 1953 werkte hij aan plannen voor het afsluiten van de zeearmen in de zuidwestelijke delta. Deze plannen zouden zich later ontwikkelen tot de huidige Deltawerken. Van Veen stond aan de voet van de speciaal ontwikkelde Deltar-computer die verschillende getijden kon berekenen in combinatie met modellenbouw. Juist de combinatie van zowel exacte wiskunde gekoppeld aan modellenbouw bleek de meest ideale oplossing voor het dimensioneren van complexe werken.1 Zowel de Afsluitdijk als de Deltawerken kwam versneld tot stand als reactie op een vloed. Voorheen borduurden ontwikkelingen nog voort op het oude idee van dijkversterkingen, deze ingrepen waren radicaal nieuw. Zowel de Afsluitdijk als de dammen van de latere Deltawerken leidden tot een veel grotere waterveiligheid in Nederland dan ooit tevoren. De realisatie van de Afsluitdijk en de Deltawerken kwamen voort uit grote nationale rampen. Lange tijd had het dijkwerken
hiermee een sterk reactief karakter: na elke vloed kwam ook weer een golf aan nieuwe inzichten omtrent dijken. Niet voor niks ontstond onder dijkgraven het credo: “Geef ons heden ons dagelijks brood en af en toe een watersnood.”
‘De norm uit de Deltawet van 1958 was een absolute systeemwijziging: voorheen werd er alleen gewerkt aan de hand van de vuistregel dat de dijk een meter hoger moest zijn dan het water ooit gestaan had’
2017-2050: PREVENTIEVE DIJKENBOUW In 1958 werd de Deltawet aangenomen, die voorschreef aan welke eisen en hoogte de dijken langs de kust en de rivieren moesten voldoen. De norm was een absolute systeemwijziging: voorheen werd er alleen gewerkt aan de hand van de vuistregel dat de dijk een meter hoger moest zijn dan het water ooit gestaan had. Het eerste normstelsel bleef lang in stand. Aan de hand van de norm werden de dijken telkens verhoogd, verstevigd, verlegd, en kwamen er overloopgebieden en noodbekkens. Maar aan het normenstelsel zelf – berekend met een overstromingskans van eens in de zoveel jaar - veranderde niet veel. Tot 1996: toen de Wet op Waterkering in werking trad met wettelijke normen en een zesjaarlijks toetssysteem. Die systeemwijziging werd in 2017 volledig, het was het jaar dat de nieuwe norm van kracht werd.
Dit ontwerpplan van Cornelis Lely uit 1891 heeft de Dienst der Zuiderzeewerken in grote lijnen uitgevoerd. Onderaan de kaart staat in welke volgorde de droogmaking moest plaatsvinden. Strijd tegen het water, Stichting Rijksmuseum het Zuiderzeemuseum, Enkhuizen
92
93
27 februari 2017 Overstromingen, modderstromen en vervuild drinkwater door regenval Chili → Aantal lichte aardbevingen Loppersum neemt toe
28 februari 2017 "Shell zaaide bewust twijfel over klimaatverandering" → 'Er is geen businessmodel meer voor Shell'
Professor dr. Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928) Het Leven, Spaarnestad Photo
1 maart 2017 VVD schrapte klimaatpassage uit verkiezingsprogramma → VVD'er ontkent 'klimaatscepsis' in zijn partij → NAM ook aansprakelijk voor immateriële schade aardbevingen → Gedeputeerde: nieuw kabinet moet Groningers helpen, niet tegenwerken
2 maart 2017
Dr. Cornelis Lely (1854-1929) in zijn functie als Minister van Waterstaat 1916
3 maart 2017
4 maart 2017
Drooglegging van de Noordzee volgens een Duits plan uit 1929. Een dijk tussen de kop van Denemarken (Jutland) loopt via de Doggersbank naar de Engelse kust van Norfolk bij de plaats Cromer. Het Kanaal tussen Dover en Calais wordt eveneens met een dijk afgesloten. Een derde dijk loopt van Calais naar Hoek van Holland. In de zo ontstane Noordzeepolder is ruimte voor spoorwegen en nieuwe steden.
Het Leven, Spaarnestad Photo
Het Leven, Spaarnestad Photo
Weinig tastbaar, niet altijd even gemakkelijk te begrijpen, maar bijzonder ingrijpend. In de nieuwe norm werd de balans tussen schade, slachtoffers en noodzakelijke maatregelen opnieuw opgemaakt. In feite was het een nieuwe zienswijze op dijkversterken, die voor velen gelijk staat aan bijvoorbeeld het Deltaplan. Het vraagt van de Dijkwerkers een hele andere manier van denken, rekenen en tekenen.
De nieuwe norm gaf een impuls aan nog een systeemwijziging: het versterken van een dijksysteem, in plaats van een dijktraject of -doorsnede. Iets wat ingezet werd met de Oosterscheldekering, en verder ontwikkeld werd in Ruimte voor de Rivier, maar nog altijd geen gemeengoed is. Water en ruimte zijn in de praktijk vaak twee gescheiden werelden. NA 2050: ADAPTIEVE DIJKENBOUW
‘In het geval van het verdwijnen van de ijskappen, is het denkbaar dat de Randstad verdwijnt als een Atlantis onder het water van de Noordzee’ De nieuwe norm betekent dat het mogelijk is om dijkversterkingen gerichter te doen: daar waar het echt telt. De Grebbedijk bijvoorbeeld kwam, na het vaststellen van de nieuwe norm, bovenaan in het projectenoverzicht. Hoewel slechts een korte dijk, heeft het een groot overstromingsgebied in het achterland. Bij een doorbraak overstroomt nagenoeg de hele Gelderse vallei met een enorme economische schade van 27 miljard euro tot gevolg. De nieuwe norm gebaseerd op de meerlaagsveiligheid maakt de investering in dit stuk dijk des te relevanter.
94
Wat wordt de volgende grote systeemverandering? Nederland bewandelt nog steeds de weg die al vele honderden jaren geleden is ingeslagen: het voortdurend versterken van de dijken, het maken van dammen en het bemalen van polders. Het gaat nu goed, de laatste grote dijkdoorbaak is immers al lang geleden. Maar hoe lang kunnen onze toekomstige generaties dit nog volhouden? Sommige voorspellingen houden rekening met een zeespiegelstijging van een meter in 2100. Tuurlijk, die meter redden we wel. Maar blijft het bij een meter? De nieuwsberichten in 2017 waren verontrustend. Wat als het permafrost ontdooit? Wat als de ijskappen volledig smelten? Er is een nieuw ijskapmodel dat als worst case scenario een zeespiegelstijging in Nederland van zo’n drie meter laat zien in het jaar 2100, en misschien wel zes tot acht meter in het jaar 2200. 2 Daar valt niet tegen op te hogen. Dan is het uiterste van dit systeem van dijkversterken bereikt en is een volledige systeemverandering onvermijdelijk en noodzakelijk om Nederland te behouden. Een ingreep in de categorie van Lorentz, Lely en Van Veen.
In het geval van het verdwijnen van de ijskappen is het denkbaar dat Laag-Nederland niet langer houdbaar is. Dat de kustlijn niet langer gevormd wordt door de aaneengesloten duinen in het westen, maar door de randen van de hoge gronden in het midden en oosten van Nederland. Polders komen onder water te staan en de Randstad verdwijnt als een Atlantis onder het water van de Noordzee. Dat is natuurlijk een schrikbeeld, maar betekent niet het einde van Nederland. Veel land wordt inderdaad prijsgegeven en steden verdwijnen, maar andere steden worden op hun beurt groot. Steden conglomereren in het oosten van ons land met Utrecht, Zwolle, Eindhoven en Nijmegen als hoofdsteden. En met een groot binnenmeer voor de deur: een vruchtbaar agrarisch waterlandschap. Het voedingspatroon van de bevolking ontwikkelt zich met algen- en visteelt tot het gezondste ter wereld. De duinen in het westen worden het Mont Saint Michel van Nederland. Of de andere kant op: met het zand uit de Noordzee wordt Laag-Nederland van polder tot polder geheel opgehoogd tot een paar meter boven zeeniveau. Met een superdijk wordt Nederland voor eens en altijd volledig afgesloten van de Noordzee. De Zuidwestelijke Delta wordt een groot zoetwater spaarbekken en een grote waterkrachtcentrale. Een model dat de nodige vragen oproept: de gevolgen voor natuurlijke systemen zijn desastreus en bovendien zijn de huidige polders niet leeg, er liggen dorpen, steden en wegen.
95
Over hoe we onze voeten droog zullen houden in de verre toekomst kan men nog enkel gissen. Johan van Veen wist de spanning er in ieder geval goed in te houden. Zo zei hij ooit: “Eens zullen we dit land met een zucht van verlichting aan de golven prijs geven.”
Klinkt dit te extreem? In het kader van de geniën en de ingrijpende systeemwijzigingen die Nederland in het verleden hebben vorm gegeven, zijn dergelijke ingrepen niet vreemd. Het omdijken van de Friese en Groningse zeekust, het afdammen van de Zuiderzee, en het afsluiten van de zeearmen van Zuidwest-Nederland waren vergelijkbare ingrepen, en zijn we hier niet uiteindelijk sterker uit voort gekomen? —
1 Polders!, A. Geuze en F. Feddes, NAi Uitgevers 2005 2 Nederlandse zeespiegel stijgt extra hard in de komende twintig jaar, Algemene Waterschapspartij 7 juni 2017 http://www.algemenewaterschapspartij.nl/nieuws/ nederlandse-zeespiegelstijgt-extra-hard-in-de-komende-20-jaar
Kampen
5 maart 2017
6 maart 2017 NAM moet toename aardbevingen Loppersum onderzoeken
7 maart 2017
8 maart 2017 Boskalis incasseert na jaren van recordwinsten half miljard verlies
9 maart 2017 Nijpels waarschuwt voor boze kiezer als klimaat niet snel themaAmsterdam wordt → Klimaatbeleid: hoeveel miljarden kost het? En is het genoeg?
10 maart 2017
NOORD
Elburg
Elburg
Amsterdam
Harderwijk Harderwijk
HOLLAND
OG RMON
NIKO
OG
E
ING
E
ND
VL
Harlingen F R I E S L A N D
TE
IE
LA
ND
Harlingen
R
R
ELL
E
LA
Z
IE
SCH
D
VL
SCHIE
AMELAND TER
L
D
O
F R I E S L A N D
Ouddorp Middelharnis
Lemmer
Stavoren
Medemblik Enkhuizen
Kampen
Hoorn
Kampen
Kampen
NOORD
Elburg
HOLLAND
1882: Plan Buma
1891: Plan Lely
Impressie Nederland Oostwaarts 2100
Goes
Vlissingen
Elburg
Terneuzen
Amsterdam
Amsterdam Harderwijk
HOLLAND
Kampen
NOORD
Elburg
Amsterdam Harderwijk
1849: Plan Van Diggelen
Tholen
Veere Middelburg
NOORD
Amsterdam
Zierikzee
O
N
Enkhuizen
Hoorn
Elburg
HOLLAND
Lemmer
Medemblik
Enkhuizen
Enkhuizen Hoorn
NOORD
Stavoren Z U I D E R Z E E
Medemblik
Medemblik
Hoorn
Lemmer
Z U I D E R Z E E
Z U I D E R Z E E
Brouwershaven Bruinisse
O
Stavoren
N O
Lemmer
Z U I D E R Z E E
N O
Stavoren
N O
N O
R
O
R
L
XE
F R I E S L A N D
TE
O
Afs lu
NIKO
XE
ND
Harlingen
itd ijk
R
L
XE TE
O
RMON
ING
TE
Z
LA
D
IE
Harlingen F R I E S L A N D
ELL
L
VL
SCH
XE
ND
SCHIE
AMELAND TER
Z
E
OG
E
SCH
NIKO
E
TER
RMON
E LA
Z
Z
IE
D
VL
SCHIE
AMELAND NG LLI
D
OG
E
E
SC
NIKO
E
TER
RMON
NG
E
SCHIE
AMELAND LI HEL
Harderwijk
Harderwijk
HOLLAND
1924-1925: Plan Lely
1953: Plan Johan van Veen
Impressie Nederland Omhoog 2100
+20 +16
E
+32
E
+2.00 NAP
Z +36
Groningen -0.8
B
-1.4
K
E
N
E
Dokkum
+2.00 NAP
+2.00 NAP
N N
Leeuwarden
E
D
E
N O O R D Z E E
Groningen
Sneek
Heerenveen
W
-2.0
N
N
Assen
+27
A
M
W
A
D
+15
D
D
Drachten
+27
U
+2.00 NAP
+3.00 NAP
+3.00 NAP
A
+26
+26
I
E
+12 -5.2
U
O
Nieuw-Schiphol +64
Almere
+75 +19
N
+107
Zutphen
G
-1.0
Amersfoort
N
Utrecht
I
B
+57
+3.00 NAP
+105
Ede
+69
Doetinchem
Wageningen
Arnhem
Winterswijk
+93
E
L
T
Oss
A
Nijmegen
+3.00 NAP
‘s-Hertogenbosch
E
Breda
+42
Waalwijk
B
Roosendaal Bergen op Zoom
E
K
K
E
Nijmegen
Dordrecht
N
‘s-Hertogenbosch
S
Tilburg +47
Tilburg
Eindhoven
D
S
Arnhem
Nieuw-Rotterdam Hellevoetsluis
W
W
+105 +69
E
E
Z
E
U
Z
E
Eindhoven
Venlo
U
G
Weert
H
O
Roermond
O
Sittard Heerlen Maastricht
+322
Maastricht
LOLA landscape architects
LOLA landscape architects
96
97
D
+57
Utrecht
U
E
+47
D
+49
Gouda
Doesburg
HAVENDELTA
+42
+107
Amersfoort
Den Haag
Almelo
Hengelo
Apeldoorn
+36
Nieuw-Amsterdam
Leiden
+49 +31
-6.7
-1.0
Deventer
+3.00 NAP
Enschede
E
-5.0
-5.0
+75
Haarlem
Hengelo
R
Apeldoorn
+36
N
R
+64
Deventer
-5.0
+76
+3.00 NAP
E
Haarlem
-3.6
+27
Almelo
E
+76
-4.0
Den Haag
Zwolle
+3.00 NAP +24
+27
+19
Emmen
+3.00 NAP
+3.00 NAP
N
Zwolle
E
Amsterdam
+3.00 NAP
Hoorn
S
-4.1
Kampen
-5.0
T
-3.5
+24
Emmeloord
Enkhuizen
Alkmaar
Alkmaar
+31
+3.00 NAP
+57
L
-4.5
N
-2.4
Emmen
D
R
Hoogeveen
A
+57
-3.7
D
N O O R D Z E E
K
+93
Kampen
Enschede