6 september 2016
7 september 2016 We wonen in onveiligste land van Europa (qua mogelijke natuurramp)
8 september 2016 Shell en Exxon zeggen sorry voor overlast in Groningen
9 september 2016 Kerken in Groningen luiden noodklok tegen gaswinning
1 De dijk—overlevers
10 september 2016 Groningen vraagt aandacht voor beschadigde 'prachtige pareltjes' → 'Dit monument was eerst een trouwlocatie, nu is het ernstig beschadigd'
Verhalen als blijvende herinnering
Na een watersnoodramp is de vanzelfsprekende gedachte: dit nooit weer. Verhalen van overlevenden herinneren aan de gevolgen van de ramp en spreken tot de verbeelding. Daarmee zijn ze misschien wel de beste manier om de noodzaak van de dijkversterkingsopgave te onderstrepen. Het overdragen van verhalen is dus van belang voor de waterveiligheid van Nederland. Het aantal mensen met daadwerkelijke ‘watersnoodervaring’ neemt echter snel af. Hoe kan de herinnering aan een ramp in het collectieve geheugen bewaard blijven?
de overkant bij de buren, daar waren we veilig. Die huizen stonden net iets hoger. De kou voelde ik eigenlijk niet tijdens het zwemmen, daar dacht ik niet aan. Ondanks dat ik goed kon zwemmen, ging ik toch een beetje schuin vanwege de stroming. Via het hek van het politiebureau kon ik bij de buren door het raam naar boven klimmen. We mochten met zijn allen in een bed slapen, mijn vriendin, m’n broer en zussen, dan werd je toch een beetje warm op een gegeven moment.” 1
DE OOGGETUIGE De meest aangrijpende recente overstroming in ons land is de Watersnoodramp van 1953, inmiddels 64 jaar geleden. Marie Jansen was 12 jaar en woonde bij haar ouders in het dorp Kruiningen op Zuid-Beveland, toen daar op 31 januari 1953 de dijken doorbraken. Nu is Maria 76 jaar en woont ze niet meer in Kruiningen maar in Oosterhout. Maar het water is ze nooit vergeten. Met fotoboeken en krantenknipsels vertelt ze het verhaal door aan haar kleinkinderen. “Het was ontzettend slecht weer. Rond middernacht sloeg onverwachts de klok van de kerktoren. Mijn vader zei: “Er gaat iets niet goed.” Hij ging naar het politiebureau aan de overkant van de straat waar hij op de hoogte werd gebracht van het gevaar van een doorbraak. “Nou,” zei mijn vader, “dan fiets ik even naar mijn ouders om ze te waarschuwen.” Zij woonden even verderop onder aan de dijk. Maar hij werd teruggestuurd door de politie: “Jansen ga terug, de dijken kunnen zo doorbreken.” Bij terugkomst zei mijn vader dat we de belangrijkste spullen naar boven moesten brengen. M’n moeder was met de drie kleinsten al naar de overkant van de straat, waar mijn vriendin woonde. Dus alleen mijn vader en ik waren er nog om wat spullen op te bergen. Toen ik beneden kwam, siste de kachel uit, de eerste golf water stroomde al binnen. Kort daarop zei m’n vader: “We kunnen hier niet blijven. We moeten zien dat we naar de overkant komen.” Het water steeg razendsnel. Aan
Foto van Kruiningen genomen vanaf de kerktoren in zuidoostelijke richting G. vd Werff, ANP Photo
De Watersnoodramp van ‘53 voltrok zich in de nacht van zaterdag op zondag. Marie en haar familie overleefden de ramp, maar 1.836 Nederlanders niet. Veel mensen waren ondanks het noodweer op visite of naar een feestje: voor velen de enige avond van de week waarop zoiets kon. In menig café was het hoge water hét onderwerp van gesprek, maar weinig mensen maakte zich echt zorgen. De dijken hadden het altijd gehouden, dus waarom die nacht niet? De reconstructiegeschiedenis De Ramp van Kees Slager verhaalt hierover: “In café de Hoop in ’s-Gravendeel maakten mensen er grappen over,: “Er was er een – ik zal z’n naam niet noemen – die zei: ‘Morgenochtend roepen we door het dakraam ‘goeiemorgen!’ naar mekaar’. We hebben er allemaal om gelachen, maar de andere morgen zat-ie wel op zolder.”2 Herstel van de dijk na de Watersnoodramp bij 'Schelphoek', Schouwen, Zeeland 1953 Dolf Kruger, De Watersnoodramp gefotografeerd, Nederlands Fotomuseum
36
37
11 september 2016
12 september 2016 Taiwanese documentairemakers maken reportage over de dijkversterkingen in Nederland
13 september 2016 Recordwarmte in Nederland: tropenroosters, maar geen hitteplan → 'Oogst onder water in Noord-Korea, humanitaire ramp dreigt' → 140.000 Noord-Koreanen krijgen VN-hulp na overstromingen → 'Grondwaterpeil Groningen stijgt schrikbarend door aardbevingen'
HET NEDERLAND VAN NU Naast de verhalen van de Watersnoodramp zijn er natuurlijk ook beelden gemaakt: foto’s en filmverslagen. Maar de grofkorrelige zwart-wit opnames van de paard-en-wagens, te midden van het water, van al die roeiboten in pittoreske straatjes, staan ver van het dagelijks leven van nu. De tijd lijkt de kracht van de beelden te vervagen. De dramaserie ‘Als de dijken breken’ die eind 2016 op de Nederlandse televisie te zien was, brengt de gevolgen van een ramp in het Nederland en Vlaanderen van nu in beeld. Ondersteund door special effects geeft de serie een realistisch beeld van een watersnood in ons dagelijks leven. Vijf verhaallijnen tonen een dergelijke ramp door de ogen van verschillende generaties, van minister-president tot opgesloten crimineel. Ook de huidige generaties kunnen zich zo identificeren met het gevaar van water in hun leven. De serie werd goed bekeken en was een groot succes voor de bewustwording. De ramp van ’53 wordt hiermee beter voorstelbaar; de verhalen van toen, geplaatst in het Nederland van nu. Naast de dramatische verbeelding van rampspoed, wordt er gelukkig ook gerelativeerd over het dreigende water. Zo is volgens waterschap Hollandse Delta het rampscenario rond Dordrecht voorlopig minder urgent en kan het weer “in de kast”. 3 Na drie jaar werk is onder andere de Wantijdijk bij Dordrecht veilig verklaard voor de komende vijftig jaar. In totaal is elf kilometer aan dijken versterkt. Een groot deel van de dijken is breder gemaakt om te voorkomen dat ze kunnen bezwijken. Maar toch: mocht het wél zo ver komen, dan stijgt het water in delen van de stad metershoog en treft honderdduizend mensen. Niet meer dan 15% van hen kan dan tijdig wegkomen. Ondanks dit scenario zeggen de meeste Dordtenaren niet bang te zijn. Dordtenaar Sam Wytema: “De Deltawerken hebben alles veranderd. Daarvoor was het veel meer en veel heftiger. De stad en de straten liepen veel vaker onder. Wat we nu af en toe meemaken is eigenlijk klein werk.” Ook in Zeeland, waar de storm in 1953 zoveel slachtoffers eiste, wordt in het Deltaplan Waterveiligheid nog steeds hard gewerkt aan het
‘De dramaserie “Als de dijken breken” maakt de ramp van '53 hiermee beter voorstelbaar; de verhalen van toen, geplaatst in het Nederland van nu’
14 september 2016 Niet alleen warm op land, ook watertemperatuur stijgt Friese Waddenzeedijk met superlijm elastocoast weer op sterkte
15 september 2016 Planbureau voor de Leefomgeving roept kabinet op tot drastische keuzes
verbeteren van de zeedijken. De verhalen van 50 jaar geleden, spelen vandaag de dag nog steeds een rol: op Zuid-Beveland brak in ’53 de dijk bij Baarland door, nu onderdeel van het dijkversterkingstraject tussen Hansweert en Borssele. Verderop langs de Oosterschelde ontstonden door de storm twee stroomgaten; nu zijn hier dijken afgekeurd op basis van binnenwaartse stabiliteit en piping. Bij de haven Sint-Annaland op het eiland Tholen sloeg de storm een gat van acht meter breed in de dijk; nu is dit tracé afgekeurd op basis van stabiliteit en wordt het versterkt. Op Zuid-Beveland zijn in 1953 twee dijkdoorbraken geweest in de buurt van een van deze deeltrajecten. Aan al deze projecten wordt de komende jaren hard gewerkt, om in de toekomst de waterveiligheid in Zeeland te waarborgen.
De Kokse dijk/Nieuwlandsebinnendijk tussen de Kruiningenpolder (rechts) en Nieuwlandpolder (links) in de richting van Oostdijk. Militairen met een legerjeep stellen zich op de hoogte van de herstelwerkzaamheden aan de binnendijk. De binnendijk is verzwaard omdat er in de zeedijk van de Westerschelde grote gaten zitten. Ko Zeylemaker, ANP Photo
EDUCATIE De herinneringen aan de laatste Watersnoodramp vervagen en de serie ‘Als de dijken breken’ is alweer enige tijd geleden. Toch is de waarde van verhalen over water en overstromingen niet te onderschatten. Een aangrijpend verhaal maakt indruk, het blijft mensen bij, zelfs zonder de exacte feiten te kennen. Bovendien is een verhaal overdraagbaar: verhalen hebben eeuwenlang gezorgd voor kennisoverdracht tussen generaties. Dijkwerken is dus niet alleen dijken bouwen en onderhouden, maar ook verhalen vertellen. Maar hoe vertel je een spannend verhaal, zonder een nieuwe ramp? Beeld uit de dramaserie 'Als de dijken breken' Productiehuis Nijenhuis
38
39
16 september 2016
17 september 2016
18 september 2016
19 september 2016 Feestelijke oplevering Diefdijklinie
20 september 2016
21 september 2016
22 september 2016
23 september 2016
Nachtelijke foto's van de regio Waterland tijdens de watersnoodramp van 1916 in Noord-Holland, waarbij onder andere deze regio praktisch geheel onder water kwam te staan Het Leven, Spaarnestad Photo
Behalve door het verhalen van herinneringen, kan kennis over waterveiligheid ook op een educatieve manier worden overgedragen op de jongere generaties. De water- en hoogheemraadschappen bieden tal van leerzame programma’s aan, zoals bijvoorbeeld waterschap Hollandse Delta dat doet. Vanaf basisschoolniveau laat het waterschap kinderen al kennismaken met water, en ook voor het voortgezet onderwijs zijn er onderwijsprogramma’s, zoals De Klimaattafel, een soort ingewikkelde blokkendoos met water en een gieter. De leerlingen leren over de gevolgen van klimaatverandering voor het land, krijgen inzicht in de gevolgen van grote regenbuien, en leren wat zij in hun eigen omgeving kunnen doen om deze gevolgen te verminderen. Op mbo-niveau is er daarnaast het landelijke programma Vakkanjers waar de waterschappen opdrachtgever van zijn en op wo-niveau is er het programma Climate wise.
‘Dijkwerken is ook verhalen vertellen, maar hoe vertel je een spannend verhaal, zonder een nieuwe ramp?’
Een andere speelse manier om kinderen over waterveiligheid te vertellen is Battle of the Beach, waarbij verschillende scholen het tegen elkaar opnemen in een wedstrijd zandkastelen bouwen op het strand, een letterlijke strijd tegen het water. De zandkastelen staan op de vloedlijn, de school met het kasteel dat het langste stand houdt tegen de golven wint. Met als voorbeeld van het beste bouwwerk: Nederland zelf. Doordat deze wedstrijd wordt georganiseerd door diverse waterschappen, ligt het overdragen van het waterveiligheidsverhaal aan de basis: “Water is boeiend, maar gaat pas echt leven als je het ziet en ervaart.” De grote dijkversterkingsprojecten dragen bij aan de zorgeloosheid van veel Nederlanders ten opzichte van het water. Dat is een groot goed. Om de toekomstige generaties van rampen te vrijwaren en een zorgeloos leven te laten leiden, blijven inspanningen ten aanzien van waterbewustzijn noodzakelijk. Voor wie nooit een ramp heeft meegemaakt, kan het belang van stevige dijken onzichtbaar zijn. Waterveiligheid kent een constante balans tussen continue alertheid en een zorgeloos leven. De veilige zorgeloosheid van nu is niet vanzelfsprekend; dat verhaal moet worden doorgegeven.
Huidige dijkversterkingsprojecten in verhouding tot De Ramp van 1953 Op basis van kaartbeeld als bijlage bij "De Ramp", Kees Slager.
Dijksegmenten Ondergelopen land na de stormvloed van 1 februari 1953 Drassig land na de stormvloed van 1 februari 1953 Dijkdoorbraak tijdens of na de stormvloed van 1 februari 1953
— 1 Vraaggesprek met Maria Jansen, 2017 2 ‘De Ramp’, Kees Slager, 1992
40
Projecten 2018-2023
41