10 april 2017 Wereldprimeur: 'opdrijvende waterkering' beschermt voortaan Spakenburg Dankzij een wakkere Kampenaar blijft Spakenburg een ramp bespaard NRC Handelsblad → De Grebbedijk wordt weer versterkt
11 april 2017 Werving start voor het Dijkwerkerspanel. Dijkwerkers kunnen hierin meedenken over ontwikkelingen in waterveiligheid en dijkenprojecten
12 april 2017
13 april 2017
14 april 2017
5 De dijk—werkers Reformatorisch Dagblad
Community van vakmensen
Heel vroeger legden de boeren zelf dijken aan om Nederland droog te houden. Later huurden de waterschappen en Rijkswaterstaat daar steevast werknemers en aannemers voor in. Wie waren zij, en wat was door de tijd heen hun onderlinge relatie?
de inzet van amateurs. Het uitbesteden van dijkwerk aan aannemers paste in de economische ontwikkeling naar handelskapitalisme, die in deze periode zichtbaar werd.1
DE ARME CALISSEN De eerste werknemers en aannemers waren niet bepaald toegewijd aan het dijkwerken. In de tijd van waterbouwkundige Andries Vierlingh (1507-1579) waren de toestanden rond de dijkwerken in één woord erbarmelijk, zoals beschreven in zijn Tractaet der dyckagie. Dijkwerkers en aannemers waren meer van zins ‘om de biercan en de bierton te bestormen dan om den dijck te maecken.’ Ze stonden onder zogenaamd justitieel toezicht van soldaten gewapend met hellebaard. De Dijkwerkers van toen waren helemaal niet geschikt om dijken aan te leggen, ze werden alleen ingehuurd omdat je ze voor verdraaid weinig geld kon laten werken. Om de hierarchische verhouding te benadrukken, werden niet zelden een paar van die Dijkwerkers en aannemers opgeknoopt, zo ook door Andries Vierlingh. Dit deden dijkgraven regelmatig bij ernstige overtredingen, dus waarom hij niet? Sommige dijkgraven lieten de dijksaboteurs levend begraven, met een stok door hun lijf gestoken. Dus mochten ze blij zijn als ze alleen werden opgehangen. En reken maar dat na zo’n executie de andere Dijkwerkers en aannemers ‘zoo gedwee als lammerkens gaen wercken.’ In de late vijftiende en zestiende eeuw bleek er duidelijk iets mis met de waterverdediging van ons land, bij iedere storm brak er wel ergens een dijk en verdronken er mensen. Omdat het landschap steeds intensiever gebruikt werd, was het steeds minder acceptabel dat grote delen onderliepen door het nalatige onderhoud van de ander. Bovendien gingen nieuwe constructies, zoals slikkerdijken en wierdijken de kennis van ‘meedijkende’ boeren te boven. De kwaliteit van zeeweringen en rivierdijken kon kortom niet langer afhankelijk zijn van
108
Dijkwerkers aan het werk van Noordzeekanaal Tekening van J.C. Greive jr. (1865)
Aannemers waren eeuwenlang de sterksten en slimsten onder de dijkwerkers. Was het eerst gangbaar het werk in kleine stukken te verdelen, door het vele werk groeiden halverwege de negentiende eeuw enkele aannemerijtjes uit tot zeer grote bedrijven. Zo vormde zich een trotse beroepsgroep, die zich afzette tegen de conservatieve techneuten van de Waterstaat, beschrijft A. den Doolaard in zijn roman: “De Waterstaatsingenieurs vormen een kaste, die onaantastbaar is door haar onkreukbaarheid. De aannemers hebben er heidens plezier in bij tijd en wijle de ambtenaren te bedotten. Als het lukt, dan lachen ze; lukt het niet, dan lachen ze ook. En dan voelen ze niet schuldiger dan een kind dat suiker heeft gesnoept; als moeder dat niet goed vindt, dan moet ze maar beter opletten. De Waterstaat en de aannemerswereld zijn aan elkaar getrouwd: geen kan buiten de ander.”2 Zomerpostzegel Nederland 1950: Dijkwerker in actie Postzegelontwerpen, postzegels en affiches; Museum voor Communicatie
‘Het werken aan dijken was een mannenwereld. Een man bouwt een dijk met andere handen dan waarmee hij zijn vrouw streelt.’
109
15 april 2017 Zeker 35 doden bij overstromingen Iran
16 april 2017 Overleg nieuw schadeprotocol aardbevingen verloopt moeizaam
17 april 2017
18 april 2017 Minister Kamp gaat gaswinning Groningen beperken na advies
19 april 2017 Veel meer 'plastic rijst' in de Noordelijke IJszee dan gedacht
woonden in armzalige hutten in de duinen of in gaten in de grond. In 1886 kwamen de arbeiders tegen hem in opstand en hij kon maar net ontsnappen. Eerder al, in 1823, werd de aannemer Gerrit Huyskens door een woedende menigte polderwerkers vermoord, omdat hij veel te laag had ingeschreven voor de aanbesteding van enkele dijkvakken en zich vanwege uitbuiting en mishandeling van de Dijkwerkers heel ongeliefd had gemaakt. 3
< 24 jaar
20 april 2017 OM moet beschadigen woningen door gaswinning NAM onderzoeken
0% 1%
21 april 2017 Reparatie kapot gevaren stuw kost zo'n 20 miljoen euro 100 bewoners van de dijk tussen Gorinchem-Waardenburg presenteren hun ideeën voor de dijkversterking aan regionale bestuurders.
15%
lager dan het landelijk gemiddelde
10%
25-35 jaar
10% 21%
28%
35-45 jaar 24% 22%
Dijkwerkers aan het werk, Lekdijk bovendams, 1624
‘Er waren continu spanningen en opstanden onder de dijkwerkers, zwaar onderbetaalde loonwerkers die als een soort zwervers woonden in armzalige hutten in de duinen of in gaten in de grond’
gemiddelde leeftijd 47,6 jaar 34%
45-55 jaar
gemiddelde leeftijd 48,2 jaar
36% 25%
28%
55-65 jaar
28%
http://www.beursgeschiedenis.nl/een-eeuwigdurende-obligatie
16%
hoger dan het landelijk gemiddelde
Rijkswaterstaat (2014) Waterschappen (2016) Landelijk gemiddelde (2016)
> 65 jaar
0% 1%
En het lachen bleek terecht; meer nog dan de ingenieurs of de grote genieën van de Waterstaat, hebben de baggerende aannemers bijgedragen aan de faam van de Nederlanders als waterbouwers. De door vloed gedwongen ‘arme calissen’ rondom Sliedrecht speelden het voor elkaar om door de lokale economie van aanbesteders en aanbestedingen, uit te groeien tot grote aannemers. Door bij elkaar geld voor volgende projecten te lenen konden zij onafhankelijk opereren en zich ontwikkelen tot belangrijke spelers op de markt van de waterbouw. Kobus Kalis, die overigens bekend stond als een impulsief persoon die elke klus aannam, is hiervan een voorbeeld: zijn naam leeft voort in het grote, internationaal opererende Boskalis.1 VECHTEN OP DE DIJK Aanbestedingen ontaardden van de zestiende tot en met de negentiende eeuw niet zelden in wilde vechtpartijen, zoals bij de aanbesteding in 1571 van het Mallegat bij Katwijk. Men besloot in dit geval zelf arbeiders te werven op basis van daghuur. Een reden voor het werken in eigen beheer kon ook zijn de veelgehoorde klacht dat aannemers “doorgaans in ploegen of complotten verenigd” en “elk op eigen voordeel bedacht” waren, zoals de hoogheemraden van Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland het in 1809 formuleerden bij de bouw van de Jacob Klaessesluis in Krabbendam. Ook het opdrachtgeversschap in dijk- en waterwerken was lange tijd een levensgevaarlijke aangelegenheid. Dat bewijst de aanslag op het leven van John Marrs, een Engelse stalmeester die bij de aanleg van het Noordzeekanaal verantwoordelijk was voor het vervoer van zand met zeventig paarden. Er waren continu spanningen en opstanden onder de Dijkwerkers, zwaar onderbetaalde loonwerkers, die als een soort zwervers
110
De grote kloof tussen de deftige elite van Huyskens en Marrs, en de gewone man in de vorm van het poldervolk, slik- of Dijkwerker, is tekenend voor de eerste eeuwen van de dijkenbouw. De stevige regie over de groep Dijkwerkers kwam van een groep families en personen, vaak van adelijk afkomst; de vele werklieden waren slechts uitvoerders en werden met geweld en terechtstellingen onder de duim gehouden.
2%
Aantal werknemers naar leeftijd bij Rijkswaterstaat en bij waterschappen in 2016 (in procenten en ten opzichte van de landelijke beroepsbevolking) HR-monitor 2016, A&O-fonds Waterschappen; Kennisprofiel Waterveiligheid 2015, 2016; CBS (Enquete Beroepsbevolking) 2016
MANNENWERELD Iets dat trouwens opvalt in de geschiedenis van het werken aan de dijk: alleen mannen waren vroeger Dijkwerkers. Vrouwen waren heel lang niet eens welkom op de dijk. Een eenvoudige verklaring daarvoor was er niet volgens hoofdaannemer André van Hummel, de hoofdpersoon uit de roman van A. den Doolaard: het water wilde het gewoon niet. Het werken aan dijken was een mannenwereld. “Ze wilde wat terugzeggen, maar hij was al in zijn mannenwereld; zij bestond al niet meer voor hem. Haar zijden kousen, haar hoge hakken, haar slanke benen; alles waar hij anders met behagen naar keek, was nu lucht voor hem. Zijn ogen keken strak in de verte: ze zagen een dijk. Aan dat stuk van het bestaan
Paarden worden ingeschakeld bij de dijkverzwaringen in Friesland en Groningen, 5 maart 1979
Aanleg en verbeteren van wegen, dijken en spaarbekken, dijkverzwaring bij Oostdijk, februari 1959
Nationaal Archief
Nationaal Archief
111
22 april 2017
23 april 2017
Campagne om meisjes te stimuleren langer door te leren en een zo hoog mogelijke opleiding te kiezen. In de jaren tachtig waren economische zelfstandigheid en roldoorbreking belangrijke thema's van het emancipatiebeleid van de rijksoverheid. Atria, Amsterdam
kwam ze niet te pas. Ze had er vrede mee, want het kon niet anders. Een man bouwt een dijk met andere handen dan waarmee hij zijn vrouw streelt.â&#x20AC;?4 Er is de laatste decennia veel veranderd, maar ook nu is het aandeel mannen groter dan dat van vrouwen. 72% van de werknemers van de waterschappen is man; slechts 28% is vrouw. Dit aandeel is overigens al jaren gelijk. Het beeld van de Dijkwerker als trotse man die weet van aanpakken, staat nog altijd overeind. Volgens asset manager Claudia van Ackooij van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden is dat vooral buiten goed te merken. Ze werkt al zeventien jaar als vrouw in een mannenwereld: â&#x20AC;&#x153;Vooral in het begin was het lastig om buiten aan de mannen uit te leggen wat we binnen bedacht hadden. Toen moest ik wel stevig in mijn schoenen staan.â&#x20AC;? Dat de watergemeenschap echter behoefte heeft aan meer vrouwen bewijst bijvoorbeeld de slogan Stem op een vrouw: kies een vrouw in het waterschapsbestuur, die in Waterschap Rivierenland gebruikte in aanloop naar de waterschapsverkiezingen in 2015. Het aantal vrouwelijke dijkgraven is stijgende; van de 23 huidige dijkgraven zijn er drie vrouwelijk. Maar op alle functies zijn meer vrouwen welkom, ook de meer technische. Claudia werkt jaarlijks mee aan de organisatie van Girls Day. Dan komen er jonge vrouwen van de middelbare scholen langs op het hoogheemraadschap. â&#x20AC;&#x153;Steeds meer vrouwen kiezen de technische kant en dat wordt ook thuis meer geaccepteerd. Bij techniek wordt vaak gelijk gedacht aan vieze handen, terwijl dat helemaal niet zo is. Het is niet alleen graven in de modder, maar ook civiele techniek.â&#x20AC;?
VERGRIJZING Binnen het Deltaplan Waterveiligheid* spelen organisatie-overstijgende samenwerkingsverbanden een steeds belangrijkere rol in het realiseren van projecten.
112
24 april 2017
25 april 2017
26 april 2017 Vorig jaar laagste aardgasbaten sinds 1975
De verschillende kwaliteiten van een divers team, met vakmensen van binnen en buiten, zorgen voor innovatiekracht. In tegenstelling tot vroegere tijden werken daar vanzelfsprekend ook steeds meer vrouwen bij. Vanwege de vele dijkversterkingsprojecten zijn de komende jaren meer Dijkwerkers nodig; er is behoefte aan maar liefst 350 nieuwe krachten. De vraag is of deze krapte kan worden opgevuld met de opleidingen die er nu zijn. Daarom is het Deltaplan Waterveiligheid begonnen met het bij- en omscholen van mensen met een eigen opleiding, waarin alle facetten van het dijkwerken aan bod komen: techniek, projectbeheersing, marktbenadering, opdrachtgeverschap en onderhandelen. 5 Daarnaast wordt flink geĂŻnvesteerd in de ontwikkeling van Dijkwerkers zelf. De huidige groep Dijkwerkers vergrijst. De gemiddelde leeftijd van de huidige waterschapper ligt op 48 jaar, terwijl het aandeel waterschappers onder de 35 jaar met 0,5 tot 1% per jaar afneemt. Met de pensionerende Dijkwerkers verdwijnt een deel van de kennis. Uit het onderzoek in opdracht van het Deltaplan Waterveiligheid onder 275 Dijkwerkers blijkt dat het ontbreken van voldoende kennis met 41% het meest genoemde risico is waar meer aandacht aan moet worden besteed. Het aantrekken van voldoende gekwalificeerd personeel volgt met 24%. 5 Het is belangrijk om deze kennis op peil te houden. Zeker omdat de aanwas van jong talent voor de toekomst onvoldoende blijkt.6 De ervaring valt weg, de instroom neemt af, de schaarste en de concurrentie op de arbeidsmarkt neemt toe, en het vakgebied verbreedt. Conclusie: de opleiding van nieuwe Dijkwerkers is cruciaal voor de toekomst. Er zijn verschillende opleidingen waarin dijkwerken centraal staat, op verschillende onderwijsniveaus. Zo ook op het niveau van afstudeerders en promotieonderzoeken. Maar in dit geval geldt meer is beter. Belangrijk is het besef dat leerlingen, studenten, afstudeerders en promovendi werken aan een gemeenschappelijke opgave. Misschien wel de grootste van onze tijd.
M/V
â&#x20AC;&#x201D;
O Waterzuivering
*Voorheen Hoogwaterbeschermingsprogramma
1 Het woelige water, watermanagement in Nederland, Hans Vandersmissen 2 Het verjaagde water, A. den Doolaard, 2001 3 Geschiedenis van de techniek in Nederland: de wording van een moderne samenleving 1800-1890. http://www.dbnl.org/tekst/ lint011gesc03_01/lint011gesc03_01_0013.php 4 Honderden nieuwe mensen gezocht voor dijkversterking, Hans Bekkers, Binnenlands Bestuur, nummer 06, 24 maart 2016 http://www.binnenlandsbestuur.nl/ambtenaar-en-carriere/nieuws/ honderden-mensen-gezocht-voor-dijkversterking.9525943.lynkx 5 Dijkwerkerspanel Rijkswaterstaat, GfK april 2017 6 â&#x20AC;&#x2DC;HWBP voorbeeld voor aanpak grote vraagstukken in Nederlandâ&#x20AC;&#x2122; interview met AndrĂŠ Bol, directeur Hoogheemraadschap van Rijnland, OTAR, vakblad voor managers beheer en onderhoud infrastructuur, nummer 03, 2017
hoger dan landelijk gemiddelde
M/V
68%
Man đ&#x;&#x2026;&#x153;
Man đ&#x;&#x2026;&#x153;
52%
Vrouw đ&#x;&#x2026;Ľ
27 april 2017
dalend in percentage 76%
2016 2014 2012
79% 82%
32% 48%
24%
Vrouw đ&#x;&#x2026;Ľ 2016 2014 2012
21% 19%
stijgend in percentage Verdeling aantal werknemers RWS en waterschappen naar geslacht (in procenten en ten opzichte van landelijk gemiddelde)
Aantal leidinggevenden bij RWS en waterschappen naar geslacht (in procenten) in 2012, 2014 en 2016
HR-monitor 2016, A&O-fonds Waterschappen
HR-monitor 2016, A&O-fonds Waterschappen
MĂŠĂŠr mensen 2016 2014 2012 2010 2008 2007 2005 2003 2000 1997 1994
groeicurve 12359 12414 11868 12093 11688 11494 11127 10490 10315 8954 8428
Aantal werknemers bij de waterschappen in de periode 1994 tot en met 2016 â&#x20AC;&#x2DC;HR-monitor 2016â&#x20AC;&#x2122;, Pantela 2017
Vacatures bij waterschappen 9%
O Voorbereiding en uitvoering projecten watersysteem
2014
3%
10%
laagste
0%
16%
O Beheer en onderhoud water systemen en waterkeringen
2016
30%
12%
17%
17%
23%
18%
9%
laagste
O Vergunningen en handhaving O Watergerelateerd beleid en advies
3%
5% 5%
0%
hoogste 8%
9% 12%
9%
23%
17%
O Bedrijfsvoering
26%
O ICT en Informatievoorziening
26%
20%
9% GEEN GEGEVENS
GEEN GEGEVENS
hoogste 18%
19%
O Overig 16%
9%
Aantal vacatures (in procenten) naar kennisgebied in 2014 en 2016 binnen de waterschappen
Aantal moeilijk vervulbare vacatures (in procenten) naar kennisgebied in 2014 en 2016 binnen de waterschappen
HR-monitor 2014 en 2016, A&O-fonds Waterschappen, p.20
HR-monitor 2014 en 2016, A&O-fonds Waterschappen, p.21
113