Rivieren & Inspiratie
Rivieren & Inspiratie
1 Rivieren & Inspiratie, inspiratieboek Ruimte voor de Rivier Digitale versie, oktober 2008 Samenstelling: Robbert de Koning landschapsarchitect en ARCADIS (Liesbeth Eshuis)
Introductie
Rivieren & Inspiratie
Rivieren & Inspiratie Doel Initiatiefnemers van Ruimte voor de rivierprojecten te bewegen om hoge ruimtelijke kwaliteit te realiseren. Middel Een digitale fotopresentatie en een boek van gecategoriseerde inspirerende voorbeelden, voorzien van bondige teksten. De voorbeelden zijn: - toepasbaar in en langs de rivier - vergelijkbaar wat betreft omstandigheden qua waterdynamiek en klimaat - zowel uit binnen- en buitenland - bij voorkeur gerealiseerd - geslaagd in ruimtelijk opzicht, soms met een kanttekening Van het inspiratieboek is een digitale en een papieren versie beschikbaar. In de papieren versie is een lijst opgenomen met copyright van de afbeeldingen en een bronnenlijst om meer informatie over de projecten te kunnen achterhalen.
Foto voorpagina: Oder in Duitsland 2
Inhoudsopgave
Rivieren & Inspiratie
1
Riviersystemen beelden van vergelijkbare robuuste riviersystemen in het buitenland
2
Stedelijke waterfronten succesvolle oplossingen in stedelijk gebied
3
Functiecombinaties multifunctioneel gebruik van water
4
Natuur en landschap impressies van oplossingen in het landelijk gebied of met een ecologische invalshoek
5
Waterbelevenissen ervaren van ruimte, cultuurhistorie en dynamiek van de rivier
6
Waterbouwkundige werken en details markante ontwerpen van dijken, doorlaten en bruggen
3
Rivieren & Inspiratie
1
Riviersystemen Stedelijke waterfronten .
Functiecombinaties .
Natuur en landschap .
Waterbelevenissen Waterbouwkundige werken en details . .
4
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen Gemiddelde afvoeren m3/sec Bovenrijn (Lobith) Waal Nederrijn IJssel Maas
2300 1480 400 320 230
Boven-Rijn bij Karlsruhe (D)1300 Neder-Rijn bij Koblenz (D) 1600 Elbe (D) 700 Seine (Fr) 500 Po (It) 1500 Donau (Hon) 2000 Allier (Fr) 130 Vistula/Weichsel (Pl) 1100 Tisza (Hon) 600 Oder (D/Pl) 540 Loire (Fr) 900
Sediment (M ton/j) 2,8 2,0 0,5 0,3 0,7
niet bekend 0,7 0,8 1,2 15,2 5,1 niet bekend 2,6 6,7 0,1 0,5
Vorm rivierbedding meanderend meanderend meanderend sterk meanderend sterk meanderend
sterk meanderend n.v.t. (ligging in dal) meanderend n.v.t. (ligging in dal) sterk meanderend sterk meanderend meanderend/vlechtend matig meanderend sterk meanderend matig meanderend vlechtend
Foto achtergrond: Oder in Polen
5 Riviersystemen De rivieren in Nederland zijn in veel opzichten uniek. Maar er zijn ook riviersystemen in het buitenland die verrassend veel overeenkomsten vertonen met die van ons. Vooral van natuurlijke processen die daar spelen, kunnen we leren. Er is een aantal riviersystemen verkend en voorzien van gegevens over de gemiddelde rivierwaterafvoer, de mate van sedimentafzet en de vorm van de rivierbedding. Het is de moeite waard om met Google Earth de rivierloop te verkennen of de vakantiebestemming alvast te plannen. River systems In many ways the Dutch Rivers are unique. However there are also many international rivers that show great comparison to ours. Especially the natural processes that take place in these systems are something we can learn from. A number of river systems were investigated and information on average river discharge, sediment and riverbed shape is provided. It is worthwhile taking a Google Earth flight to explore the river bed or to make your final vacation plans already.
Rivieren & Inspiratie
Oder in Duitsland
Waterafvoer 540 m3/sec Sediment 0,1 M ton/j Rivierbedding matig vlechtend
6 Oder in Duitsland De Oder begint in de Karpaten in TsjechiĂŤ, stroomt door Polen, vormt gedeeltelijk een grensrivier met Duitsland en mondt na 850 kilometer uit in de Oostzee. Door de onregelmatige verdeling van de jaarlijkse neerslag heeft de Oder een zeer wisselende waterstand. In maart/april en dikwijls in juni/juli is de waterstand het hoogst en de rivier overstroomt dan ook regelmatig. Daar staat tegenover dat de waterstand in de tweede helft van het jaar zo laag kan worden dat er geen scheepvaart meer mogelijk is. Een extra probleem voor de scheepvaart in de winter is de ijsgang. Het stroomgebied is 120.000 km2.
Rivieren & Inspiratie
Vistula, Zulawy Wislane polder in Polen
Waterafvoer 1100 m3/sec Sediment 2,6 M ton/j Rivierbedding matig meanderend
7 Vistula (Zulawy Wislane polder in Polen) De Vistula (ook wel Wisla of Weichsel genoemd) is met ruim duizend kilometer de langste rivier van Polen. Deze vrijwel ongereguleerde rivier loopt van de Beskiden in de Karpaten tot aan de Baltische Zee. De Vistula delta heeft zijn huidige vorm als vlakke waaierdelta te danken aan de extreme afvoeren van smeltwater in de lente en gelijktijdige blokkade van de riviermonding door ijsophoping. Ook de invloeden van storm en golven hebben een rol gespeeld bij het ontstaan van deze zandige, uniforme monding. Honderd jaar geleden heeft men na forse overstromingen een nieuwe riviermonding gemaakt. Sindsdien ontwikkelt zich als gevolg van sedimentatie een zogenaamde waaierdelta en een nieuwe monding. Met behulp van stroomdammen wordt de monding open gehouden. Deze dammen moeten steeds worden verlengd. De rivier wordt gevoed door regen- en smeltwater en heeft een stroomgebied van 194.000 km2.
Rivieren & Inspiratie
Po vlakbij Piacenza in Italië
Waterafvoer 1500 m3/sec Sediment 15,2 M ton/j Rivierbedding sterk meanderend
8 Po vlakbij Piacenza in Italië De 650 kilometer lange Po stroomt door Noord-Italië. De rivier ontstaat in het hooggebergte van Piemonte, loopt van de berg Monviso in de Cottische Alpen naar de Adriatische Zee, waar deze uiteindelijk een kalme en uitgestrekte delta vormt. De rivier voert het water af van een oppervlakte van 71.000 km2, waaronder een groot deel van de zuidelijke Alpen. Het hart van het stroomgebied is de Povlakte, het dichtstbevolkte gebied van Italië. De rivier is altijd in vele opzichten een levensader van Noord-Italië geweest. Tegelijkertijd was en is de rivier een bedreiging door overstromingen en tegenwoordig door zware vervuiling.
Rivieren & Inspiratie
Allier bij LongvĂŠ, stroomopwaarts van Moulins, in Frankrijk
Waterafvoer 130 m3/sec Rivierbedding Stroomopwaarts van Moulins meanderend, stroomafwaarts van Moulins vlechtend
9 Allier bij LongvĂŠ, stroomopwaarts van Moulins in Frankrijk De Allier in Frankrijk is ruim 400 kilometer lang, waarvan 360 kilometer bevaarbaar. De Allier ontspringt in de bergen van Moure de la Gardille. De rivier loopt daar door diepe ravijnen. De rivier is deels meanderend. Stroomafwaarts van Moulins gaat de Allier over in een vlechtend patroon. Zes kilometer ten westen van Nevers stroomt de rivier de Loire in. De Allier is een grindrivier. De bochten in de benedenloop ten noorden van Vichy verleggen zich jaarlijks. Hier vormen zich constant nieuwe zand- en grindbanken. Dit levert een 50 kilometer lang dynamisch en rijk ecosysteem op met veel soorten planten en dieren, vooral vogels. Het stroomgebied is 14.400 km2.
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen 2
Stedelijke waterfronten .
Functiecombinaties .
Natuur en landschap .
Waterbelevenissen Waterbouwkundige werken en details . . 10 Stedelijke waterfronten Rivieren zijn levensaders. Veel steden zijn dan ook langs rivieren gesticht. Het water dat door de steden stroomt, is vaak een plek waar mensen samen komen voor economische en culturele activiteiten, sport, ontspanning en rust. Stedelijke waterfronten zijn het gezicht van de stad en verdienen daarom veel aandacht als het gaat om het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit. Dit hoofdstuk geeft voorbeelden van stedelijke rivierengebieden waarvoor uiteenlopende keuzen zijn gemaakt: van vooruitstrevende architectuur tot zo natuurlijk mogelijke uiterwaarden. Urban Waterfronts Rivers are veins for life. Historically many cities were founded alongside rivers. The water flowing through rivers often provides a place where people gather for economic and cultural activities, sports, leisure and peace. Urban waterfronts are the face of a city and therefore deserve a lot of attention as they enlarge spatial quality. This chapter provides examples of urban riverfronts where different choices have been made, ranging from progressive architecture to naturally shaped wetlands and marches. The examples recognize the spatial quality of water.
Rivieren & Inspiratie
Allegheny Riverfront Park
Allegheny River, Pittsburgh, USA Michael van Valkenburgh Associates, Inc. 1998 / 2001
11 Allegheny Riverfront Park Waar eerst nog een troosteloze parkeerplaats lag, is een prachtig parkfront aangelegd. Het Allegheny Riverfront Park heeft nieuw leven gebracht aan een lange smalle ruimte tussen de rivier en de snelweg. Stedelijk gebied en natuurlijk landschap zijn hier op een slimme manier verweven. Hierdoor versterkt het park de relatie tussen de stad en het water. Het park bestaat uit een hoger en een lager gelegen deel. In het lage deel staan vooral robuuste inheemse plantensoorten. Het betonnen voetpad is bovendien verfraaid met plantafdrukken. Het hoge deel bestaat uit een wandelpad met beplanting en materialen die van oudsher voorkomen in Pittsburgh’s openbare ruimten. Ook bevat het elementen waarin het industriÍle verleden van de stad weerklinkt. Het geplaveide gedeelte bestaat uit onregelmatige bestrating met blauwe stenen.
Rivieren & Inspiratie
1994
1999 12
Rivieren & Inspiratie
Brooklyn Bridge Park
East River, New York, USA Masterplan: Michael van Valkenburgh Associates, Inc. 2009
13 Brooklyn Bridge Park Het Brooklyn Bridge Park is een waterfront van 8,5 hectare aan de East River met een prachtig uitzicht over New York City. Het Masterplan (opening eerste aangepaste delen verwacht in herfst 2009) combineert uitersten: het historische industriĂŤle karakter van bebouwde pieren, omgeven door een groen landschap. De randen van het park zijn verbijzonderd op de grens van land en water. Zo zijn er verschillende routes door het park, zodat de beleving nooit hetzelfde is. De routes worden gecombineerd met allerlei waterelementen, zoals drijvende paden, getijdenmoerassen en veilig kajakwater.
Rivieren & Inspiratie
Rio Manzanares Park
Manzanares, Madrid, Spanje James Corner, Field Operations 2008 (ontwerpwedstrijd)
14 Rio Manzanares Park De Manzanares is een regenrivier in Madrid met extremen. Dit ontwerp van het rivierpark werd beloond met de derde prijs in een internationale ontwerpwedstrijd. De rivier stroomt over in baden en meren, die het water vasthouden in een soort wetlands. De omvorming van de rivier van een scheidslijn door de stad tot een verblijfsplek in de stad, draagt bij aan de verbinding van de twee rivieroevers van Madrid en levert allerlei ontwikkelingsmogelijkheden voor openbaar gebruik op en langs het water.
Rivieren & Inspiratie
HafenCity
Elbe, Hamburg, Duitsland Illustratie: KCAP (westelijk deel), OMA / EEA (oostelijk deel) Uitwerking door diverse architecten Rotterdam
Hamburg
Competitie 2004, ontwerp 2006, realisatie 2007-2010
15 HafenCity Van werkhaven naar waterwoongebied. De haven van Hamburg ligt midden in de stad en heeft een open verbinding met de zee. Tijdens stormvloed op zee kan het waterpeil op de Elbe in korte tijd snel stijgen. Dat stelt hoge eisen aan het ontwerp van een buitendijks nieuw woonen werkgebied op een voormalig haventerrein. In 25 jaar tijd zal zo’n 10 kilometer kade worden herontwikkeld met een binnenstedelijke mix van woningen, cultuur, toerisme, leisure en kantoren. Er komen 5500 woningen. Op de helft van het 150 hectare grote project worden kantoren ontwikkeld. Beneden een bepaald peil mag wel geparkeerd of gewerkt worden, maar niet worden gewoond. Dit leidt tot een straatbeeld waar veel gebouwen op vloedbestendige sokkels staan. Ramen zijn van gepantserd glas en er zijn mechanische luiken rondom de gebouwen die bij hoogwater omhoog kunnen worden geklapt. Er zijn evacuatieroutes en doorgangen voor hulpverleningsvoertuigen gemaakt. Langs de Elbe ligt inmiddels een parelketting van vloedbestendige kantoorpakhuizen en appartementencomplexen die gebouwd zijn op de ringdijk en op terpen. In het gebied is veel aandacht voor architectuur. Per blok wordt een prijsvraag uitgeschreven onder architectenbureaus. Een quality-team onder leiding van Kees Christaanse bewaakt de ruimtelijke kwaliteit. Bij de inrichting van de openbare ruimte wordt nadrukkelijk een verbinding met het water gelegd. Meer inspirerende Duitse waterfronten zijn ondermeer te vinden in Dßsseldorf en Duisburg.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Eilanden in de rivier
Seine, Allée des Cygnes, Parijs, Frankrijk Gebouwd in 1827, promenade in 1878
16 Allée des Cygnes De Seine heeft vele eilanden. Een daarvan is de Allée des Cygnes. Dit eiland was oorspronkelijk een dijk om de haven van Grenelle te beschermen. Pas sinds 1878 kreeg het eiland over de gehele lengte een promenade. Deze straat is 11 meter breed en is aan beide zijden omzoomd door een bomenrij. Bijzonder op het eiland is de ervaring dat het water aan weerszijden zo dichtbij is. Het is een plek van rust, midden in een wereldstad.
Rivieren & Inspiratie
Donau, Donauinsel, Wenen, Oostenrijk 1969
17 Donauinsel Om Wenen te beschermen tegen hoog water, is in 1969 de Nieuwe Donau gegraven en het Donau-eiland aangelegd. Op de oevers van de Nieuwe Donau zijn de karakteristieke stroomdalplanten zoveel mogelijk behouden. Het ontstane eiland is met stranden en weiden omgevormd tot een geregisseerd vrijetijdslandschap. Via de gemeentelijke website is het mogelijk om een barbecueplaats aan het water te reserveren.
Rivieren & Inspiratie
Ooibossen in de stad
Vistula, Warschau, Polen
18 Ooibossen in Warschau Midden in Warschau, naast het Central Business District, ligt een uitgestrekte strook dynamische riviernatuur. Dat kan dus ook midden in de stad! Het ooibos is onderdeel van een groter bos en strekt zich uit langs de vrijwel ongereguleerde rivier Vistula. Het bos fungeert als long voor de stad. Ooibos is een bostype dat gedijt dankzij overstromingen. RecreĂŤren in het ooibos is mogelijk, maar er is geen aangelegd padennetwerk. De uitgesleten struinpaden zijn ontstaan door bezoekers. En dat heeft ook zijn charme.
Rivieren & Inspiratie
19
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen Stedelijke fronten .
3
Functiecombinaties .
Natuur en landschap Waterbelevenissen .
Waterbouwkundige werken en details .
20 Functiecombinaties Water heeft bijzondere kwaliteiten die gebruikt kunnen worden voor multifunctionele ontwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de meerwaarde die water kan hebben voor recreatie of wonen. Tegelijkertijd kan een ontwerp bijdragen aan het vinden van een oplossing voor waterproblematiek, zoals waterretentie of kansen voor bijzondere riviernatuur. Dit hoofdstuk brengt uiteenlopende combinaties in beeld. Combining functions Water has its special qualities that can be used for multi-functional designs. Think about the added value water offers in relation to recreation or living for example. At the same time a design can help find a solution for water problems, like water retention or protection of riverine habitat. This chapter highlights diverse combinations.
Rivieren & Inspiratie
Insel Hombroich
Nabij Düsseldorf, Duitsland Landschaparchitect Bernhard Korte Vanaf 1984
21 Insel Hombroich Het door Karl-Heinrich Müller gestichte museumpark ligt op het eiland Insel Hombroich in de rivier de Erft, zo’n 15 kilometer ten zuiden van Düsseldorf. In het waterrijke park, in de uiterwaarden en in het terrassenlandschap is een nauwe samenhang tussen de natuur, de architectuur en de kunst. In 1982 stond hier slechts een 19e eeuws huis met een verwilderde tuin, omringd door maïsvlakten. Vanaf 1984 is het museumpark ontwikkeld. Op het eiland liggen tien bijzonder vormgegeven paviljoens, ontworpen door Erwin Heerich. In deze paviljoens wordt kunst tentoongesteld van verschillende kunstenaars.
Rivieren & Inspiratie
22
Rivieren & Inspiratie
Floating Gardens
Yongning River Park, Taizhou, China Turenscape Architects en Peking University Graduate School of Landscape Architecture 2004
23 Floating Gardens De Floating Gardens vormen een toegankelijk park, dat bovendien een ecologische oplossing biedt voor overstromingen van de deels gekanaliseerde Yongning rivier. Volgens de principes van ‘ontwerpen met de natuur’ is 21 hectare omgetoverd tot een bijzonder landschapspark. Het park bestaat uit een matrix, waarbij het strakke netwerk van paden en bruggen gedeeltelijk is verhoogd. De grids van Chinese roodhoutbomen contrasteren met het ruige wetland langs de oever. Bijkomend voordeel is dat het riet- en graslandschap de zuivering van het water bevordert. In het park is gebruikelijk materiaal op vernieuwende wijze gebruikt, zoals de bamboelaan. De aanwezige tuinen vertellen ieder hun eigen verhaal over de regio en haar bewoners. Verspreid door het park staan fel gekleurde vierkante boxen als schuil- en uitkijkplekken. Het park betreft een uitgekiende, duurzame mix van watermanagement in de rivierdelta, droge en natte natuur, en cultuur en kunst in de openbare ruimte.
Rivieren & Inspiratie
24
Rivieren & Inspiratie
Thema: Routes
‘Emerald Necklace’, Boston, USA Frederick Law Olmsted 1878-1896
25 Emerald Necklace De Emerald Necklace is een bijna 10 kilometer lang netwerk van 6 parken, die tussen 1878 en 1896 zijn ontworpen door de Amerikaanse landschapsarchitect Frederick Law Olmsted. Hij wilde een parksysteem waar iedereen op een gezonde manier kon bijkomen van de vervuiling, herrie en drukte van de stad. Hij smeedde de parken middels een route voor paard en koets langs een kleine rivier aan elkaar tot een lint van parken en waterplassen. Omdat het gebied oorspronkelijk heel nat was, heeft Olmsted veel moeten vergraven om de rustieke omgeving te creëren. Ieder park heeft zijn eigen karakter. Een van de parken, Back Bay Fens, heeft van Olmsted zijn oorspronkelijke staat van moeras teruggekregen, om dienst te kunnen doen als regenwateropvang.
Rivieren & Inspiratie
Wandel- en fietspad Sßdpfälzischer Reinhauptdeich, Rijn, Karlsruhe e.o., Duitsland > Lange afstandswandelroutes over oude waterkeringen langs de Rijn
26 Rheindeiche De Rijn is van oorsprong een sterk meanderende rivier. In 1820 is er een grootschalig samenhangend dijkensysteem aangelegd. In de loop der jaren is de dijk steeds aangepast op basis van ervaringen en nieuwe inzichten in hoogwater. Inmiddels is de Rijn verregaand genormaliseerd. Om het gehele verhaal achter de ontwikkeling van deze dijken te kunnen vertellen, is een fiets- en wandelroute gemaakt die gedeeltelijk de oude waterkering langs dit stuk van de Rijn volgt. Deze langeafstandsroute vertelt het verhaal over de dijk, de stuwen en de andere waterwerken. Het geheel is opgenomen in een boekje dat van internet kan worden gedownload.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Tijdelijke waterbergingsgebieden
Taipei, Taiwan > Sporten in de uiterwaard en de dijk als tribune
Mississippi, New Orleans, USA >> De Bonnet Carré Spillway als decor voor intensieve recreatie
Tsurumi River, Yokohama, Japan > >> Één van de ongeveer 3.000 reservoirs voor tijdelijke opvang van regenwater >>> Tsurumi River Multipurpose Retarding Basin 27 Taipei en Tsurumi In sommige Aziatische landen worden in drukbevolkte gebieden met wateroverlast de openbare ruimten op doordachte wijze ontworpen en multifunctioneel gebruikt. In Yokohama bijvoorbeeld stroomt het water in tijden van hoogwater een bekken in. Zodra het peil in de rivier zakt, worden de sluizen in de dijken opengezet zodat het gebied weer leeg stroomt. Dit bekken is ingericht als recreatiegebied, met onder andere een stadion op palen, circa 5 meter boven het maaiveld en met 72.000 zitplaatsen. Ook pleinen, parkeerplaatsen en sportterreinen worden ingezet als retentiebekken voor overtollig regenwater. Bijkomend voordeel van deze oplossing is dat de retentieruimte publiek eigendom is en dat er geen keuze gemaakt hoeft te worden welk particulier eigendom als eerste zal onderstromen. Tegelijkertijd kunnen uiterwaarden bij laagwater gebruikt worden voor recreatieve doeleinden, zoals sport en festivals.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Bouwen aan het water
‘Het Aluminium Bos’, Houten, Nederland Micha de Haas, 2001 > Het Aluminium Centrum staat op 368 poten van verschillende dikten en deels in het water. De ontwerper heeft zich laten inspireren door huizen op bamboepalen in Bangladesh.
Vijzelwoningen Papendrecht >> De woningen aan de dijk staan op vijzels zodat ze ‘mee kunnen groeien’ met de dijk
28 Water levert een bijzondere kwaliteit aan wonen en werken. Het zicht vanuit een gebouw bij het water is uniek door de reflectie van licht in het water en het vergezicht. Gebouwen aan het water vallen extra op. Het is wenselijk om hoge eisen aan de architectuur van deze gebouwen te stellen.
Rivieren & Inspiratie
> Er wordt op allerlei wijzen op en aan de dijk gebouwd. Groot en klein, erop, erin en eraan.
29
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen Stedelijke fronten .
Functiecombinaties .
4
Natuur en landschap Waterbelevenissen .
Waterbouwkundige werken en details .
. 30 Natuur en landschap Het rivierenlandschap geeft een belangrijke identiteit aan het Nederlandse landschap. Niet in de laatste plaats omdat langs de . rivier dynamische natuurlijke processen plaats vinden. De ecologische waarde en de belevingswaarde van dit landschap zijn per definitie hoog, maar kan versterkt worden door uitgekiende inrichtingsmaatregelen die zijn afgestemd op het karakter van de rivier. Dit hoofdstuk biedt impressies vanuit een landschapsecologische invalshoek. Environment and landscape The river landscape gives an important identity to the Dutch landscape, nonetheless because such dynamic natural processes take place along rivers. The ecologic value and the experience value are high regardless, but these can even be enhanced with smart design measures that suit the character of the river. This chapter offers insides from a landscape ecology point of view.
Rivieren & Inspiratie
Borkener Paradies
Meppen, Duitsland Land Niedersachsen/ Staaliche Moorverwaltung Weser-Ems
31 Borkener Paradies Het Borkener Paradies is een 30 hectare groot natuurgebied, ongeveer 4 kilometer ten noordwesten van het Duitse Meppen, aan een afgesneden rivierarm van de Ems. Het is een rivierduinlandschap met voornamelijk eikenbos, afgewisseld met open grasland, stuifduinen en struwelen. Het is een van de weinige bewaarde voorbeelden van een bosweide (Hunewald). Kenmerkend zijn de eiken met korte stammen, brede kronen en grillige vormen. Er zijn prachtige zoom- en mantelvegetaties met sleedoorn en meidoorn. Midden in het Borkener Paradies ligt een plas die bij hoge waterstanden in verbinding staat met de Ems. Het gebied werd eeuwenlang beweid. Na 1985 is de beweiding geleidelijk geĂŤxtensiveerd met inzet van paarden en Galloway runderen. Het gebied wordt door de bewoners uit Meppen als traditioneel recreatiegebied gebruikt.
Rivieren & Inspiratie
Millingerwaard
Waal, Nijmegen, Nederland
32 Millingerwaard Langs de zuidoever van de Waal, ten oosten van Nijmegen, ligt in een binnenbocht van een meander de Millingerwaard. Dit natuurontwikkelingsgebied is 700 hectare groot. De ontwerpers hebben zich laten inspireren door het Borkener Paradies. Zandige rivierduinen wisselen af met natuurlijk grasland, oude rivierstrangen en goed ontwikkeld moeras en ooibos. Het gebied wordt natuurlijk begraasd door Poolse Konik paarden en Schotse Galloway runderen. Ook de hard werkende bevers zijn te vinden in deze uiterwaard.
Rivieren & Inspiratie
Nevengeul
Waal, Gamerense Waard, Gameren, Nederland Staatsbosbeheer Sinds 1996
33 Nevengeul (Gamerense Waard) De Gamerense Waard is een 78 hectare grote uiterwaard bij Gameren, in een buitenbocht van de Waal. In de uiterwaard is eeuwenlang klei gewonnen en later ook zand. Er zijn dan ook kleiputten te vinden en een zandplas. Tussen 1996 en 1999 zijn er drie geulen aangelegd: een grote dwars door de uiterwaard en twee kleine, dicht tegen de Waaloever. Deze kleine geulen lopen achter de kribvakken langs en vallen periodiek droog. Met de klei uit de geulen is de dijk versterkt. Naast het graven van de geulen is de oude verbinding van de zandplas dichtgestort en een nieuwe uitstroom van de grote nevengeul gegraven. Er is een brug met regelwerk voor de grote geul aangelegd. Later is ook de bovenstroomse verbinding met de Waal gerealiseerd, waardoor de grote nevengeul in 1999 definitief meestromend werd. De kleine westgeul is op 265 dagen per jaar meestromend gedimensioneerd, de kleine oostgeul op 100 dagen per jaar. Tot 1996 bestond het gebied uit intensief gebruikte weidegronden. De uiterwaard wordt nu extensief begraasd met vee: roodbonte runderen gedurende het seizoen en het gehele jaar door lopen er Shetlandpony’s. De Gamerense Waard is in ecologisch opzicht een succes, al is het vele graafwerk ten koste gegaan van de ruimtelijke samenhang.
Rivieren & Inspiratie
34
Rivieren & Inspiratie
Kwelmoeras
Nederrijn, Amerongse Bovenpolder Oost, Elst, Nederland Utrechts Landschap en particulieren Sinds 2000
35 Kwelmoeras (Amerongse Bovenpolder Oost) De Amerongse Bovenpolder is een 130 hectare groot terrein langs de Nederrijn. Het gebied is een relatief hoog bekade uiterwaard die aan de oostkant direct grenst aan de bossen van de Utrechtse Heuvelrug. Erosie en sedimentatie van zand treden nauwelijks op. Dat gebeurt alleen met extreme hoog waters en wanneer het water tot aan de stuwwal komt. In de Amerongse Bovenpolder liggen tal van oude beddingen en voormalige eilanden. Het gebied bestaat vooral uit grasland. Ooibos ontbreekt vrijwel geheel. In 2000 is gestart met de ontwikkeling van natuur, waarbij het open karakter van het gebied niet mag worden aangetast. In 2000/2001 is een kwelmoeras van ongeveer 45 hectare in het gebied gegraven. Het overige gebied wordt sinds 2003 begraasd door een kudde Galloway runderen en Konik paarden (ongeveer 1 dier per 3-4 hectare). Door het gebied loopt een (gemarkeerd) wandelpad en het is verder voor het grootste deel beperkt toegankelijk.
Rivieren & Inspiratie
36
Rivieren & Inspiratie
Kraamkamers en broedplaatsen
Kribben bij de > Waal, Opijnen, Nederland >> IJssel, Nederland
Reeuwijkse Plassen, Nederland > Gronddam met een omhulling van geotextiel
37 Kraamkamers en broedplaatsen Door waterpartijen te isoleren van stroom of golfslag, bijvoorbeeld door kribben of gronddammen, ontstaan broed- of rustplaatsen voor vogels en vissen. De lange, aaneengesloten kribben in de rivierbocht langs de Waal bij Opijnen zijn uitstekende kraamkamers voor riviervissen, zoals barbelen. De larven zoeken langzaam stromend tot bijna stilstaand water op met veel schuilgelegenheid. Gronddammen met een omhulling van waterdoorlatend geotextiel zijn gevuld met baggerspecie of zand. Het geotextiel is een filterdoek dat proceswater doorlaat en de baggerspecie vasthoudt. De ontwaterde baggerspecie kan als grond worden gebruikt, of de gronddam kan als constructie-element worden gebruikt voor oeververdediging. Door de minimale begroeiing zijn de gronddammen misschien geen lust voor het oog, maar het zijn wel aantrekkelijke broedplaatsen voor vogels. Achter de gronddammen ontstaat bovendien een kalm gebied waar vogels kunnen rusten en vissen kunnen kramen.
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen Stedelijke fronten .
Functiecombinaties .
Natuur en landschap 5
Waterbelevenissen .
Waterbouwkundige werken en details .
. . 38 Waterbelevenissen Water verbindt, water schrikt af, water verwondert, water geeft rust, water dreigt, water verzoent. Water geeft beleving en mensen beleven. Deze beleving van het water wordt benadrukt in dit hoofdstuk. De voorbeelden draaien om (recreatief) ervaren van ruimte, cultuurhistorie en dynamiek van de rivier. Water experiences Water connects, water scares, water surprises, water brings peace, water threatens, water reconciles. Water brings experience and people experience. The experience of water is emphasized in this chapter, in which examples highlight (recreational) experience of space, cultural history and river dynamics.
Rivieren & Inspiratie
De reis van de stenen
Wien, Wenen, Oostenrijk Idee: Felix Lüdicke, Partner: kunstenaar Marta Rego, Landschapsplanner: Milena Grossauer, en Bureau Bauchplan ).( 2008
39 ‘De reis van de stenen’ Reise der Steine is een tijdelijk kunstproject waarbij 18 gekleurde overgedimensioneerde kunststof kiezels van verschillende afmetingen en gewicht de Wien afreizen. De Wien is een rivier die als diep en smal kanaal door Wenen stroomt. De stenen verplaatsen zich tijdens hoogwater in de rivier. Afhankelijk van hun gewicht en omvang bewegen ze stap voor stap door de verschillende waterniveaus. Het kunstproject wordt ondersteund door een documentaire, een interactieve website en excursies langs de rivier. Geïnteresseerden kunnen op deze manier de stenen zes maanden volgen. Filminterviews registreren de reacties van passanten. Door de interactie, documentatie en reacties wordt de dialoog gestimuleerd en de (politieke) discussie over planning en gebruik van de openbare ruimte gevoed.
Rivieren & Inspiratie
Bomen langs de Maas
Maas, Nederland > Bomen markeren het tracĂŠ van de bochtige rivier
40 Bomen langs de Maas De Maas slingert door het rivierenlandschap. Om schippers voorbij de bocht te kunnen laten kijken, zijn op regelmatige afstand populieren langs de rivier geplant. De bomen markeren het tracĂŠ. De Maasbomen zijn een belangrijke ruimtelijke karakteristiek van deze rivier geworden. De functionaliteit van de bomen is enigszins achterhaald vanwege moderne navigatiemiddelen, maar de esthetische waarde staat niet ter discussie.
Rivieren & Inspiratie
Zicht op het rivierenknooppunt
Het rivierenknooppunt van de BenedenMerwede, de Oude Maas en de Noord in Dordrecht, Nederland > Grote oeverlengte waardoor het water op veel plaatsen beleefbaar en bruikbaar is
41 Zicht op het rivierenknooppunt Het mooiste rivierenknooppunt van Nederland heeft een grote aantrekkingkracht. Alle functies zijn hier van oudsher op het water georiĂŤnteerd en dat biedt fascinerende vergezichten en doorkijkjes.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Baden
Kastrup SĂ˜bad, Kopenhagen, Denemarken Frederik Petterson, White Arkitekter > Dynamisch vormgegeven houten zwempier, waarvan het silhouet verandert als de toeschouwer van plek verandert.
42 Water en baden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Bij warm weer worden mensen als magneten naar het water getrokken. De volgende voorbeelden laten zien dat hier op uiteenlopende manieren op ingespeeld kan worden.
Rivieren & Inspiratie
Badeschiff in de Spree, Berlijn, Duitsland Zomerversie: AMP arquitectos met Gilbert Wilk en Susanne Lorenz (kunstenaar), 2004 Winterversie: WilkSalinas Architekten met Thomas Freiwald > Oude cargo containers omgebouwd tot openbaar zwembad. In de winter overdekt en ingericht als sauna.
> Meer foto’s van Kastrup SØbad, Kopenhagen, Denemarken Rheinstrandbad Karlsruhe RappenwÖrt Walter Gropius 1927 > Bad van een volkspark in het rivierbed 43 Rheinstrandbad Karlsruhe Op een eiland in een oude meander van de Rijn bij Karlsruhe ligt een grote waterplas. Deze plas, die in open verbinding staat met de rivier, is van oorsprong een zwemplas en begin van de vorige eeuw in de beste traditie van het volkspark in een parkachtig ontwerp opgenomen. Later zijn er verschillende openluchtbaden aan toegevoegd. Tegenwoordig is het niet meer mogelijk om in de plas te zwemmen en is het vooral een mooie plek om aan te ontspannen.
Rivieren & Inspiratie
Pijlers van de stormvloedkering
Oosterschelde, Nederland 1986 > De hoogte van de pijlers verbeeldt de diepte van de geul ter plekke.
44 Oosterscheldekering Soms vertelt de wereld boven water hoe de wereld onder water er ongeveer uit ziet. De Oosterscheldekering is daar een voorbeeld van. De hoogte van de pijlers is afgestemd op de diepte van de geul. Hoe hoger de pijler, des te dieper is het water. Aan de hoogteverschillen van de pijlers is goed te zien waar het meeste water door de kering stroomt.
Rivieren & Inspiratie
Iconen aan het water
Lek, Bosscherwaard, Wijk bij Duurstede, Nederland Machiel Spaan, M3H architecten 2007. Her-Baken, eerste prijs ideeënprijsvraag ‘Bakens aan het water’
45 Iconen aan het water De winnende inzender van de prijsvraag ‘Bakens aan het water’ constateert dat vooral veel iconen langs de rivieren verloren gaan omdat ze hun functie verliezen. De ontwerper voorziet in hergebruik of herbestemming van deze elementen op een stoere wijze, afgeleid van de Bailybrug.
Rivieren & Inspiratie
De Wassende Maan
Nieuwe Merwede, Noordwaard, op de grens met de Biesbosch, Nederland Paul de Kort 2008 > Het getijdenwater stroomt dagelijks in en uit het doolhof
46 De Wassende Maan De voormalige landbouwpolder Noordwaard wordt omgevormd tot natuurgebied, zodat het aansluit op het aangrenzende Nationaal Park de Biesbosch. De Wassende Maan is een 4,5 hectare groot kunstproject in deze polder. Het labyrinth is ruim 200 meter in doorsnede en bestaat uit dijken en geulen. De polder is straks onderdeel van een uniek zoetwatergetijdengebied. Het kunstwerk symboliseert deze ontwikkeling. De waterstand in het doolhof zal onder invloed van eb en vloed steeds wisselen. De strakke vorm zal in de tijd vervagen en door erosie worden aangetast. Maar zoals de oude polderwegen en slootpatronen nu nog steeds subtiele lijnen tekenen in de natte polders, zo zal in een geleidelijke overgang van kunstmatig naar natuurlijk systeem de Wassende Maan nog lang zichtbaar blijven.
Rivieren & Inspiratie
Watertafels
Wereld Expo 2010, Shanghai, China, NITA DesignGroup 2007. Winnend ontwerp Central Green Area Worldexpo 2010 > De kade langs de rivier is uit verspringende lagen opgebouwd. De vlakke terrassen overstromen één voor één als het rivierpeil stijgt, waardoor de waterhoogte afleesbaar wordt.
47
Rivieren & Inspiratie
Bomenmonument
Waal, Millingerwaard, Nederland > 8500 jaar oude versteende eikenstammen symboliseren het herstel van de oorspronkelijke natuur. De stammen zijn in 1996 gevonden tijdens baggerwerkzaamheden in de Waal.
48
Rivieren & Inspiratie
Contact met het water
> De trap van het stadhuis naar de Volme is een bordes aan het water. Hagen, Duitsland (Waterscapes, Atelier Dreiseitl) >> Dankzij een doorzichtig opzetstuk op een dijk blijft het uitzicht op het water behouden. Ketelhaven, Dronten, Nederland > Door een kijkraam in de vispassage is het onderwaterleven te zien. Gemaal Rozema, Termunterzijl, Nederland >> Waterspeelplaats op de IJsselkade, Zutphen.
49
Rivieren & Inspiratie
Riviersystemen Stedelijke fronten .
Functiecombinaties .
Natuur en landschap .
Waterbelevenissen 6
Waterbouwkundige werken en details
.
.
50 Waterbouwkundige werken en details Om rivierverruiming mogelijk te maken is het soms noodzakelijk om bestaande dijken aan te passen of nieuwe dijken aan te leggen. Het technische ontwerp en de vormgeving van waterbouwbouwkundige werken kan tot bijzondere architectuur leiden. Daarnaast is een adequate detaillering noodzakelijk om een dijk die zo prominent aanwezig is, tot zijn recht te laten komen. Dit hoofdstuk geeft een aantal voorbeelden van opvallende dijkontwerpen en details op en aan dijken. Hydraulic structures and details Sometimes it is necessary to modify levees or construct new ones to make river widening possible. The technical design and shape of hydraulic structures can lead to special architecture. In addition an adequate level of detail is needed for this prominent structure to justify its existence. This chapter shows a number of examples of remarkable levee designs, and details on and around levees.
Rivieren & Inspiratie
Dijk met getailleerde kruin
Waal, traject AfferdenDreumel, Nederland H+N+S / DHV 1996 > De getailleerde dijkkruin maakt de dijk ranker
51 Dijk met getailleerde kruin Een opvallend dijkprofiel is die met een getailleerde kruin. Het bovenste deel van het talud is net wat steiler dan het onderste deel, waardoor de dijk ranker lijkt. Dat komt omdat je rijdend op de dijk het bovenste deel van het talud minder goed ziet. Er ontstaat dan bij wijze van spreken een gevoel alsof je ‘over het landschap zweeft’.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Robuuste dijken
Bergsche Maasdijk, Nederland 1905 > De dijk is overgedimensioneerd, waardoor het mogelijk was om bomen op de kruin te planten
52 Bergsche Maasdijk Bij de aanleg van de Bergsche Maas, ruim 100 jaar geleden, was er een groot grondoverschot. Dit is in de dijk verwerkt. De dijk is hierdoor overgedimensioneerd, waardoor het mogelijk was om populieren op de kruin te planten. De machtige bochten in het dijktracĂŠ komen op deze wijze erg goed tot hun recht. In Tokio in Japan wordt een superdijk gebouwd met een binnentalud van 1:30, met daarop en daarin onder andere gebouwen en wegen. Deze superdijk is ondergronds verstevigd met een stalen damwand en intern met een betonnen plaat. De dijk is deels gerealiseerd en wordt gefaseerd aangelegd. In Nederland worden ook concepten voor superdijken ontwikkeld.
Rivieren & Inspiratie
Yiwu South Riverbank, Jinhua, China Ai Weiwei, FAKE Design 2002
53 Jinhua, China Deze granieten waterkering ligt 2,3 kilometer langs de zuidoever en 3,5 kilometer langs de noordoever.
Rivieren & Inspiratie
IJssel, IJsseldijk, Doesburg, Nederland
Yangtze, Wuhan, China
54 IJsseldijk Doesburg, Nederland Bij de dijkversterking is van de dijk een tribune gemaakt. De rivier is het schouwspel. Wuhan, China Door de aanleg van een robuust (beelden)park in buitendijks gebied, vormt de dijk nu een verbinding tussen de stad en de rivier.
Rivieren & Inspiratie
Onzichtbare dijkversterking
IJssel, bomendijk in Wilp, Nederland
Tijdens werkzaamheden
Na werkzaamheden 55 Onzichtbare dijkversterking Wilp Er zijn verschillende methoden om dijkversterking uit te voeren, zonder dat dit aan de versterkte dijk te zien is. De bomendijk in Wilp is bijvoorbeeld versterkt met een stalen damwand in de kruin. Dankzij deze techniek hoefden slechts 19 van de ongeveer 1900 loofbomen op de dijk verwijderd te worden. De dijk vormt een ecologische verbindingszone en een langeafstandswandelpad. In 2005 zijn succesvolle praktijkproeven uitgevoerd met drie methoden voor onzichtbare dijkversterking. Deze methoden belasten omgeving en milieu minimaal. Het gaat hier om dijkvernageling, dijkdeuvels en Mixed in Place. Deze inmiddels bewezen methoden versterken de dijk zonder dat verbreding noodzakelijk is.
Rivieren & Inspiratie
Aanlegplaatsen
Elbe, Hamburg, Duitsland > Haltes voor de waterbus op pontons
Nederrijn, Driel, Nederland >> Fluisterpont
56
Rivieren & Inspiratie
Thema: Inlaat- en uitlaatwerken
Inlaatwerk IJssellinie, Olst, Nederland 1953 > Onderdeel van een militair verdedigingsstelsel uit de Koude Oorlog
57 Inlaat- en uitlaatwerken In- en uitlaten worden gebruikt om inundatie en uitwatering van polders gecontroleerd te laten plaatsvinden. Het inlaatwerk in de IJsseldijk bij Olst is een onderdeel van de IJssellinie, een militair verdedigingswerk uit de Koude Oorlog. Binnendijks gelegen gebieden konden worden geĂŻnundeerd vanuit militair strategische overwegingen. Tegenwoordig worden in- en uitlaten gebruikt voor waterveiligheid.
Rivieren & Inspiratie
Boven-Merwede, Dalem, Nederland > Gecontroleerde uitlaat van geĂŻnundeerd water terug naar rivier
Vecht, polder Meene bij Gramsbergen, Nederland ARCADIS > Gecontroleerde doorbraak van rivier naar uiterwaard
Balgstuw > Gevuld met lucht en eventueel water, van klein tot groot, inzetbaar voor waterstandverhoging of als flexibele waterkering
58 Een voorbeeld van een uitwateringsmogelijkheid ligt bij Dalem, het laagste punt in de Culemborgerwaard. Hier zijn circa 150 meter van elkaar dwars door de dijk stalen damwanden met betonnen deksloven gemaakt. Het stuk hiertussen kan als het nodig is worden verwijderd, zodat het overtollige water terug naar de rivier kan stromen. De dijk zelf is van dezelfde kwaliteit als de omringende dijkvakken. Op de foto is het uitlaatwerk herkenbaar aan de klinkerbestrating. De inlaten bij Gramsbergen bestaan uit schermen van stalen damwanden en betonnen pijlers, waartussen schotten zijn geplaatst. Bij extreem hoogwater worden de schotten weggehaald en wordt de rest van de dijk weggeschoven. Zodra in de polder de maximaal toelaatbare waterstand is bereikt, worden de schotten teruggeplaatst. Inlaatwerken kunnen zodanig in de dijk worden verwerkt dat ze in normale omstandigheden onzichtbaar zijn. Balgstuwen Een techniek waarvan de toepassingsmogelijkheden in Nederland momenteel verder verkend worden, zijn balgstuwen. Een balgstuw is een rubberdoek dat met een constructie op de bodem van de rivier is bevestigd. In geval van opkomend water wordt de stuw gevuld met lucht. Balgstuwen worden in het buitenland gebruikt voor het realiseren van waterstandverhoging of als flexibele waterkering. De Nederlandse balgstuw tussen het Ketelmeer en het Zwarte Waterbij Ramspol (nabij Kampen) is uniek in zijn omvang, door zijn gebruik als stormvloedkering en omdat hij gevuld is met water naast het gangbare lucht.
Rivieren & Inspiratie
Thema: Bruggenhoofden
Meerlobrug, Hollandse IJssel, IJsselstein, Nederland P2 landschapsarchitecten/ Bureau SLA Amsterdam / ARCADIS 2006
59 Meerlobrug Over de Hollandse IJssel ligt bij IJsselstein een 117 meter lange fietsbrug. De relatief lichte holle doosconstructie is van gelamineerd en gelijmd hout. Door de horizontale en verticale draaiing oogt de brug als een zwevend lint in het landschap.
Rivieren & Inspiratie
Waal, Spoorbrug Nijmegen, Nederland
Seine, Pont-au-Double, Parijs, Frankrijk Architect Gamard 1883
60 Nijmegen Alles is mogelijk. Op het zuidelijke bruggenhoofd van de spoorlijn staat een poortgebouw. De brug is verbreed en het fiets/ wandelpad is door het poortgebouw aangelegd. Ook onderlangs over de kade is een voet/fietsverbinding aanwezig. Met een harmonicatrap zijn het boven- en benedenniveau met elkaar verbonden. Parijs De Seine in Parijs heeft vele eilanden. Hier zijn prachtige voorbeelden te vinden van oude bruggenhoofden, zoals dit voorbeeld van de gietijzeren boogbrug Pont-au-Double bij het ĂŽle de la CitĂŠ. Een statige trap verbindt de kaden met de weg.
Rivieren & Inspiratie
Details van sluis, brug en grondkeringen
> Ongevenaarde detaillering van de sluis Aduarderzijl, Groningen, Nederland >> Brug en stuw vormen samen één elegant element. Driel, Nederrijn, Nederland
> Mooi lijnenspel van een onderdoorgang voor langzaam verkeer bij een provinciale weg bij Rhenen, Nederland >> Er is veel aandacht besteed aan de aansluitingen van verschillende materialen bij een tramtunnel in Amsterdam-Oost, Nederland
61 Details Vanwege de waterdynamiek van de rivier moet een dijk tegen een stootje kunnen. En hij valt door zijn hoogte ook altijd op. Een goede afwerking van randen, bermen en oevers lijkt daarom vanzelfsprekend. Omdat aansluitingen zowel in het horizontale als verticale vlak plaats moeten vinden luistert het detailontwerp nauw. Op deze en volgende pagina’s wordt een aantal voorbeelden aangedragen waarin de elegantie van het (detail)ontwerp tot uitdrukking komt.
Rivieren & Inspiratie
Details van elementen op taluds
> Peilschaal en trap tegen de Merwededijk bij Sleeuwijk, Nederland
>> Eenvoudig maar functioneel overstapje aan de IJsselmeerdijk, Nederland
62
Rivieren & Inspiratie
Details van dijklichamen
> De scherp gesneden taluds van de vestingwal zijn door de schaduwwerking van veraf herkenbaar. Heusden, Nederland
> De vestingwal met hoofdwal en onderwal. Nieuwpoort, Nederland
63
Rivieren & Inspiratie
Details van dijkbekleding
> Niet afgewerkt: Stortsteen op een dijktalud oogt rommelig. Biesbosch, Nederland
> Wel afgewerkt: Zetsteen bij het waterfront van Tiel langs de Waal oogt strak en robuust. Het waterfront bestaat uit drie, vier niveaus waardoor er sprake is van een interessante getrapte overgang van land naar water
64
Rivieren & Inspiratie
Details van wegen
> Gevorkte oprit/afrit op Goeree Overflakkee maakt op een haast vanzelfsprekende wijze deel uit van het dijklichaam >> en >>> Bermbeschermingen op de IJsseldijk Links gestort beton, rechts open grasbetonstenen. De betonnen bermrand maakt de dijkweg visueel breder en minder fraai > Drempel op de dijk als verkeersremmer vlak voor een brug. De drempel zou onnodig zijn geweest als er integraal was ontworpen
65
Tot slot
Rivieren & Inspiratie
Manieren om inspiratie op te doen
> goed kijken Impressie van ‘Vergezicht met hutten aan een weg’ van Philips Koninck (1655) door Johan Meeus >> presentatietechniek (Nikol Dietz)
> historische kaartanalyse (Bosch Slabbers) >> ‘frisse blik’ vormentaal Nederrijn-Lek (LA4sale)
66 Tot slot: Inspiratie opdoen Deze presentatie wil prikkelen. Prikkelen om ideeën te krijgen en die om te zetten in sprankelende ontwerpen. Soms ontstaat inspiratie spontaan, door een prikkel van buitenaf. Maar door een opgave eens op een andere manier te bekijken of aan te pakken, kan de kans op een onverwacht en goed idee vergroot worden. Analyse speelt een belangrijke rol bij het opdoen van inspiratie. At last: Getting inspiration This presentation wants to stimulate. Stimulate to develop ideas that will be turned into sparkling designs. Sometimes inspiration arises spontaneously, caused by an outside stimulation. However looking at a job from a different angle makes the chance of an unexpected and good idea even greater. Analysis plays an important role in getting inspiration.
Colofon
Rivieren & Inspiratie
Rivieren & Inspiratie Samenstelling Robbert de Koning landschapsarchitect BNT ARCADIS - Liesbeth Eshuis Eindredactie teksten Geert van Duinhoven Inhoudelijke begeleiding Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier - Dirk Sijmons, Sjef Jansen, Dick de Bruin, Frans Klijn, Maurits de Hoog Programmadirectie Ruimte voor de Rivier - Willem de Visser, Regina Collignon en Jos Karssemeijer Met medewerking van ARCADIS - David van Raalten, Piet Dircke, Sjors Hein, Gertjan Jobse, Peter Wijsman en Kim van den Berg WUR - Henk Wolfert en Bart Makaske Robbert de Koning landschapsarchitect BNT – Nicoline van der Windt ... en vele collega landschapsarchitecten, adviseurs en ingenieurs van uiteenlopende organisaties uit binnen- en buitenland Uitgave Programmadirectie Ruimte voor de Rivier, Utrecht Copyright Š 2008 Programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR), Utrecht Op vrijwel alle afbeeldingen is auteursrecht van toepassing. Met veel zorg is geprobeerd toestemming voor publicatie van de afbeeldingen te verkrijgen. Voor de copyrightlijst van de afbeeldingen verwijzen wij naar de boekversie van deze presentatie. Mocht u menen dat een afbeelding ten onrechte is opgenomen, dan kunt u contact opnemen met PDR.
67