Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή

1

Το περιβαλλοντικό ζήτηµα

3

Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) 8 Σύντοµη αναφορά στην πορεία και εξέλιξη της ΠΕ 9 Το «Journal of Environmental Education» 1969 Η ∆ιάσκεψη της Νεβάδα το 1970

9

10

Η διεθνής διάσκεψη της Στοκχόλµης το 1972

10

Η διακυβερνητική διάσκεψη του Βελιγραδίου το 1975 Η διάσκεψη της Τιφλίδας το 1977

11

14

Κρίσιµα ζητήµατα ΠΕ 20 Περιβάλλον και ΠΕ

21

Το περιβαλλοντικό πρόβληµα στα προγράµµατα ΠΕ

22

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Περιβαλλοντικές Ιδεολογίες Οι τρεις διαστάσεις προγραµµάτων ΠΕ του Lucas

24

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Εκπαιδευτικοί

25

23

Μοντέλο ανάπτυξης ενός προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 28 Οι οικολογικές βάσεις 28 Θεωρητική κατανόηση-Προβλήµατα και αξίες

29

∆ιερεύνηση και Αξιολόγηση 30 Ικανότητα περιβαλλοντικής ∆ράσης 30 Κριτική που ασκήθηκε στην περιβαλλοντική εκπαίδευση Η Εκπαίδευση για Βιώσιµη Ανάπτυξη (ΕΒΑ) 33 Η έννοια της Βιώσιµης Ανάπτυξης (ΒΑ)

33

Σύντοµη αναφορά στην πορεία και εξέλιξη της ΕΒΑ 37 Κριτική που ασκήθηκε στην ΕΒΑ ∆ιαφορετικές εκδοχές ΕΒΑ

43

45

Ήπια εκδοχή 45 Κοινωνικά κριτική εκδοχή

45

Οικοσυστηµική εκδοχή

46

Εκδοχή της «πολιτιστικής θεωρίας» 46 Βασικές θεµατικές περιοχές στην ΕΒΑ

48

31

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Ο ρόλος της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης και το ζήτηµα της κατάρτισης των εκπαιδευτικών Γνώσεις

50

52

Συστηµική σκέψη

52

Συναισθήµατα 52 Ηθική και αξίες

53

∆ράση 53 Η περίπτωση της Ελλάδας

54

Τα πρώτα βήµατα της ΠΕ

54

Η επίσηµη «είσοδος» της ΠΕ στην υποχρεωτική εκπαίδευση

57

Οι κατά νοµό υπεύθυνοι ΠΕ 57 Τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΚΠΕ)

59

Η ενίσχυση του ρόλου της ΠΕ 61 Οι πρώτες επιδράσεις από τη συνέλευση της UNESCO το 1997 στη Θεσσαλονίκη 63 Το Συντονιστικό Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

65

Η ΠΕ στο «∆ιαθεµατικό Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών» Τα Εθνικά Θεµατικά ∆ίκτυα ΠΕ

69

∆ιεύρυνση της ΠΕ και εµφάνιση της ΕΒΑ Έναρξη της ∆εκαετίας για ΕΒΑ

71

73

Το θέµα της µετάβασης από την ΠΕ στην ΕΒΑ Αντί Επιλόγου 77 Βιβλιογραφία 83 Ξενόγλωσση 83 Ελληνόγλωσση

90

75

66

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Εισαγωγή «…η πιο µεγάλη πρόκληση του αιώνα είναι να πάρουµε µια ιδέα που φαίνεται αφηρηµένη –τη βιώσιµη ανάπτυξη– και να τη µετατρέψουµε σε πραγµατικότητα για όλους τους ανθρώπους όλου του κόσµου.» Kofi Annan1

Παρά την εκπληκτική ανάπτυξη και επιστηµονική εξέλιξη που έχει επιτευχθεί σε παγκόσµιο επίπεδο, ζούµε σε έναν κόσµο στον οποίο βλέπουµε καθηµερινά προβλήµατα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονοµικά να οξύνονται. Το φυσικό περιβάλλον υποβαθµίζεται διαρκώς, ως συνέπεια δικών µας δραστηριοτήτων και επιλογών και έντονες κοινωνικοοικονοµικές ανισότητες και αδικίες παραµένουν ένα κρίσιµο πρόβληµα για την ειρηνική µας συµβίωση (Makrakis 2006). Ανάληψη δράσης και αλλαγή συµπεριφοράς κρίνεται επείγουσα και αναγκαία σε παγκόσµιο επίπεδο, προκειµένου να αναστραφεί η παραπάνω κατάσταση. Παράλληλα διαµορφώνεται ένα οικουµενικό αίτηµα για µια νέα µορφή ανάπτυξης. Μίας ανάπτυξης µέσα στα όρια και τις δυνατότητες που µας παρέχει το περιβάλλον και µε σεβασµό στα δικαιώµατα των µελλοντικών γενεών οι οποίες θα ζήσουν σε αυτό. Μιας ανάπτυξης που µέσα από την έκθεση της Brundtland το 1987 επικράτησε παγκοσµίως µε τον όρο “sustainable development”, δηλαδή «Βιώσιµη Ανάπτυξη»2 (UN 1987). Παράλληλα µε την αναζήτηση του νέου µοντέλου «Βιώσιµης Ανάπτυξης» (ΒΑ), αναπτύχθηκε και µία προβληµατική για το νέο ρόλο της εκπαίδευσης. Η ανησυχία προκλήθηκε µεταξύ άλλων και από το γεγονός, ότι για τα µεγαλύτερα προβλήµατα που αντιµετωπίζει σήµερα ο πλανήτης µας, δεν ευθύνονται τόσο οι λεγόµενες «υπανάπτυκτες» χώρες, αλλά κυρίως οι «ανεπτυγµένες» (UNESCO 2006a: 12). Οργανωµένες κοινωνίες δηλαδή, που έχουν ως επί το πλείστον διαµορφώσει ένα αντίστοιχα «ανεπτυγµένο» εκπαιδευτικό σύστηµα. Κράτη που έχουν πολλούς πολίτες µε «υψηλό µορφωτικό επίπεδο» και ελάχιστους «λειτουργικά αναλφάβητους». Το γεγονός αυτό έχει δηµιουργήσει έντονο προβληµατισµό σε παγκόσµιο επίπεδο για τις ευθύνες 1

United Nations Press Release: SC/SM/7739, "Secretary general calls for break in political stalemate over environmental issues", 15 Μαρτίου 2001 2 Στην παρούσα εργασία υιοθετήθηκε ο όρος «βιώσιµος» (και τα παράγωγά του), θεωρώντας τον ως καταλληλότερη µετάφραση του αγγλικού όρου «sustainable». Στις περιπτώσεις που εµφανίζεται παραποµπή σε ελληνική βιβλιογραφία, στην οποία γίνεται χρήση του όρου «αειφόρος», ο όρος αυτός αντιµετωπίζεται ως ταυτόσηµος µε τον όρο «βιώσιµος».

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

και το ρόλο της παρεχόµενης εκπαίδευσης καθώς και συζητήσεις για ανάγκη γενικότερου επανακαθορισµού των σκοπών και στόχων αυτής (UNESCO 1997: 21). Στο πλαίσιο λοιπόν του παραπάνω προβληµατισµού άρχισε τα τελευταία χρόνια να εξελίσσεται και να διαχέεται ραγδαία µια νέα πρόταση στον εκπαιδευτικό χώρο, η «Εκπαίδευση για Βιώσιµη Ανάπτυξη» (ΕΒΑ)3. Βασική επιδίωξη της ΕΒΑ προσδιορίζεται µεταξύ άλλων, το να συµβάλλει στη διαµόρφωση πολιτών κάθε ηλικίας, που µε τη στάση ζωής και την ενεργό δράση τους, θα συµµετέχουν στην προσπάθεια δηµιουργίας ενός βιώσιµου µέλλοντος και µιας πιο δίκαιης και βιώσιµης κοινωνίας για όλους (UNESCO 2002: 7, 2005a: 5). Για την καλύτερη διάδοση των σκοπών και στόχων της ΕΒΑ, αποφασίστηκε από το γενικό νοµοθετικό σώµα του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) η εφαρµογή της ∆εκαετίας για Εκπαίδευση για Βιώσιµη Ανάπτυξη (∆ΕΒΑ)4, για τα έτη 2005 έως 2014 (UN 2002, §1 ). Η UNESCO5 ορίστηκε ως ο διευθύνων οργανισµός για την προώθηση της ∆εκαετίας (ό.π., § 2) και από όλες τις κυβερνήσεις ζητήθηκε, να συµπεριλάβουν νοµοθετικά µέτρα για ενσωµάτωση της ∆ΕΒΑ στη χάραξη της εκπαιδευτικής τους στρατηγικής (ό.π., § 3). Για την περιοχή της Ευρώπης, την ευθύνη της ∆ΕΒΑ έχει αναλάβει η UNECE, µε σχετική ανακοίνωση που έγινε σε συνεδρίαση των υπουργών περιβάλλοντος, όλων των εμπλεκομένων κρατών µελών της (UNECE 2003). Τόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και η Ελλάδα, συµµετέχουν ενεργά στη ∆ΕΒΑ και έχουν δεσµευτεί µε διάφορες αποφάσεις και ψηφίσµατα για την υιοθέτηση και ενίσχυση του σκοπού και των στόχων της (UNECE 2003, 2005, 2008b, ΥΠ.Ε.Π.Θ. 2004, Σωτηράκου 2005: 1, Μαλαµατή 2006: 9, Λιαράκου & Φλογαΐτη 2007: 27). Βρισκόμαστε ήδη στα µέσα της ∆ΕΒΑ. Αναφορές από διάφορες χώρες δείχνουν ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει µια αξιόλογη πρόοδος ως προς την εφαρµογή της (UNECE 2008b: 4) και ότι πολλές οργανώσεις και ιδρύµατα συµµετέχουν ενεργά, αναλαµβάνοντας σχετικές δραστηριότητες (UNECE 2009a: 7). Πρόσφατα, στις 31 Μαρτίου 2009, πραγµατοποιήθηκε στη Βόννη, παγκόσµια διάσκεψη της UNESCO, όπου έγινε απολογισµός των µέχρι σήµερα προσπαθειών και σηµατοδοτήθηκε η έναρξης του δεύτερου µισού της δεκαετίας (UNESCO 2009). Στην παρούσα εργασία θα γίνει προσπάθεια να παρουσιαστεί ο προβληµατισµός που αναπτύσσεται γύρω από την Εκπαίδευση για Βιώσιµη Ανάπτυξη και η εξέλιξη αυτής σε παγκόσµιο επίπεδο, µε κατευθυντήρια υπόθεση εργασίας ότι οι βάσεις της εντάσσονται στο πλαίσιο του κινήµατος της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης µε αφετηρία το Περιβαλλοντικό Κίνηµα αυτό καθ’ αυτό.

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Το περιβαλλοντικό ζήτηµα Αυτόν τον κόσµο τον καλό τον χιλιοµπαλωµένο βρε ράβε ξήλωνε, δουλειά να µη σου λείπει... Αυτόν τον κόσµο τον καλό άλλοι τον είχαν πρώτα βρε γέλα φίλε µου, δεν είναι και για λύπη... Αυτόν τον κόσµο τον καλό σ' εµάς τον παραδώσανε βρε τρέχα φίλε µου και µη βαριά το παίρνεις... Αυτόν τον κόσµο τον καλό άλλοι τον καρτεράνε βρε σκέψου φίλε µου, την ώρα που θα φεύγεις...3

Οι άνθρωποι ανέκαθεν ενδιαφερόταν και ανησυχούσαν για το περιβάλλον τους και τη θέση τους σε αυτό. Εντούτοις, αυτή η ανησυχία ποικίλλει ανάλογα µε την κοινωνία και την ιστορική περίοδο. Τα αίτια των διαφοροποιήσεων έχουν να κάνουν και µε πολιτισµικές διαφορές σε θέµατα αξιών, θρησκείας, πεποιθήσεων κ.ά. Συνεπώς χωροχρονικά, διαφορετικοί πολιτισµοί έχουν µεταχειριστεί το περιβάλλον τους και µε διαφορετικούς τρόπους, που ποικίλουν από σεβασµό και δέος µέχρι αλόγιστη εκµετάλλευσή και καταστροφή. Στη σηµερινή εποχή ακούγεται συχνά το θέµα της κατάχρησης του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο. Το συγκεκριµένο θέµα βέβαια δεν είναι ένα σύγχρονο φαινόµενο. Αναφέρεται π.χ. ότι οι Σουµέριοι στη Μεσοποταµία, εγκατέλειψαν τις πόλεις τους, πριν από 3700 χρόνια, επειδή τα αρδευτικά έργα και το υπερβολικό πότισµα είχαν κάνει το έδαφος αλµυρό και ακατάλληλο για καλλιέργεια. Υπάρχουν επίσης αναφορές για την Αρχαία Ελλάδα στις οποίες εµφανίζεται ο Πλάτων να διαµαρτύρεται για την εκχέρσωση των λόφων της Αττικής και τη διάβρωση του εδάφους, ως αποτέλεσµα της αλόγιστης κοπής των δέντρων. Προειδοποιήσεις για διάβρωση και ερήµωση του εδάφους, λόγω άκρατης βοσκής, ακούγονταν και συχνά στη Ρώµη του πρώτου αιώνα. Άλλο παράδειγµα είναι οι τεράστιες εκτάσεις παράκτιων δασών γύρω από τη Μεσόγειο που αποψιλώθηκαν προκειµένου να κατασκευαστούν πλοία από τους Βυζαντινούς, τους Βενετούς και τους Γενοβέζους (Ρουσσόπουλος 1996: 13).

3 Αυτόν τον κόσµο τον καλό… : Οι στίχοι είναι του Βασίλη Ανδρεόπουλου και η πρώτη ερµηνεία έγινε από το Νίκο Ξυλούρη µε µουσική του Σταύρου Ξαρχάκου

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Με το πέρασµα των αιώνων βέβαια τα τεχνολογικά επιτεύγµατα του ανθρώπου εξελίσσονται όλο και περισσότερο. Μέσω αυτών, ο άνθρωπος, αναπτύσσει δυνατότητες για όλο και µεγαλύτερες παρεµβάσεις στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει. Αυτό σε συνδυασµό µε τον πολλαπλασιασµό του ανθρώπινου πληθυσµού πάνω στον πλανήτη συµβάλλει στη δηµιουργία ολοένα και πιο σοβαρών περιβαλλοντικών προβληµάτων µε ανθρωπογενή αίτια. Τέτοιου είδους προβλήµατα αρχίζουν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων την περίοδο που αρχίζει η βιοµηχανική επανάσταση. Ενδεικτικά µπορεί κανείς να αναφέρει τη µεγάλη ρύπανση της ατµόσφαιρας που προκαλούσε η καύση του άνθρακα στο Λονδίνο στα µέσα του 17ου αιώνα. Από τότε επίσης υπήρχαν υπόνοιες για τη δηµιουργία και τις συνέπειες της όξινης βροχής, οι οποίες και επιβεβαιώθηκαν επιστηµονικά στη δεκαετία του 1850. Η ανησυχία ακόµα για την υπερβολική συγκέντρωση πληθυσµού εµφανίζεται στο έργο του Σερ Ουίλιαµ Πέη στα µέσα της δεκαετίας του 1660, ενώ επαναλήφθηκε από τον Τόµας Μάλθους σχεδόν εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα. (Ρουσσόπουλος 1996: 13) Μετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο ακολουθεί µια φάση έντονης οικονοµικής ανάπτυξης στα βιοµηχανικά ανεπτυγµένα κράτη. Η αφθονία υλικών αγαθών ενισχύει αρχικά την αφελή πίστη ότι αυτή η ανάπτυξη θα µπορούσε να συνεχίσει απεριόριστα και χωρίς συνέπειες (Ρουσσόπουλος 1996: 68). Η µεταπολεµική αυτή ευφορία δε διήρκεσε πολύ. Σύντοµα έγινε αντιληπτό ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες στο πλαίσιο µιας ανεξέλεγκτης οικονοµικής ανάπτυξης είχαν µεταξύ άλλων σοβαρές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον, τόσο στο τοπικό όσο και στο παγκόσµιο. Ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’60 και µετά αρχίζει να δηµιουργείται µια έντονη ανησυχία στο ευρύ κοινό για περιβαλλοντικά ζητήµατα, σχεδόν σε όλα τα οικονοµικά ανεπτυγµένα κράτη εκείνης της εποχής. Η ανησυχία αυτή προκλήθηκε, µεταξύ άλλων και από τη δηµοσιοποίηση σοβαρών περιβαλλοντικών καταστροφών όπως για παράδειγµα: Η ραδιενεργός βροχή στην Αµερική ως συνέπεια των πυρηνικών δοκιµών, η πρόκληση νευρολογικών διαταραχών σε ανθρώπους και ζώα από υδράργυρο που συσσωρεύτηκε σε θαλάσσια περιοχή της Ιαπωνίας από τα απόβλητα εργοστασίου, οι συνέπειες που είχε στο περιβάλλον η βύθιση του πετρελαιοφόρου Torrey Canyon, η έκρηξη σε πλατφόρµα πετρελαίου της εταιρείας Union Oil ανοικτά της ακτής της Santa Barbara, και πολλά άλλα (Ρουσσόπουλος 1996: 35-37, Παπαδηµητρίου 1998: 37, Τσαµπουκου-Σκαναβή 2004: 28-29). Βέβαια, οι περιβαλλοντικές κρίσεις δεν ήταν ένα νέο φαινόµενο. Ωστόσο η κάλυψη των γεγονότων από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης ήταν αυτή που µπόρεσε να ευαισθητοποιήσει το κοινό και να προκαλέσει δηµόσιο ενδιαφέρον (Ρουσόπουλος 1996: 35). Καθοριστικό ρόλο εδώ

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

έπαιξε λογικά και η τηλεόραση, η οποία τη δεκαετία του 60 αρχίζει να µπαίνει στα νοικοκυριά των οικονοµικά ανεπτυγµένων χωρών. Αυτή την περίοδο επίσης, εµφανίζονται και ορισµένες δηµοσιεύσεις, οι οποίες είχαν µεγάλη απήχηση στο κοινό, κρούοντας τον κώδωνα κινδύνου για την αρνητική και επικίνδυνη επίδραση των ανεξέλεγκτων δραστηριοτήτων του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον. Ενδεικτικά µπορεί κανείς να αναφέρει τις εξής: Το βιβλίο της Rachel Carson, το 1962 «η σιωπηλή άνοιξη» το οποίο προκάλεσε αντιδράσεις στο ευρύ κοινό παγκοσµίως για την κατάχρηση των φυτοφαρµάκων. Η Carson αµφισβητούσε γενικότερα το δικαίωµα του ανθρώπου να κυριαρχεί στη φύση. Είχε την υποστήριξη από περιβαλλοντικές οργανώσεις και εξαιτίας της επιµονής της και της ψυχικής της δύναµης αναδείχθηκε σε πρότυπο για µια υπεύθυνη περιβαλλοντική συµπεριφορά. Γενικά η Carson προκάλεσε δηµόσια συζήτηση καθ’ όλη τη δεκαετία του 1960 και είχε τέτοια απήχηση στην πολιτική ζωή που ακόµη και ο τότε πρόεδρος των Η.Π.Α. John F. Kennedy, σύστησε µια οµάδα ειδικών για να εξετάσει τις θέσεις της. Ο ίδιος µάλιστα ξεκίνησε µια παγκόσµια περιοδεία, δίνοντας διαλέξεις µε σκοπό την ευαισθητοποίηση σε θέµατα περιβάλλοντος (ΤσαµπούκουΣκαναβή 2004: 16). Το βιβλίο του Paul Ehrlich το 1968, «Πληθυσµιακή βόµβα» (Population Bomb) γράφτηκε για να σοκάρει και να αφυπνίσει το κοινό, δίνοντας ανησυχητικά στοιχεία, όσον αφορά την πιθανή εξέλιξη της αύξησης των κατοίκων της γης. Στο βιβλίο αυτό επισηµαίνεται η εξάρτηση του ανθρώπινου πληθυσµού από τη διαθεσιµότητα της τροφής και υποστηρίζεται ότι η υπέρµετρη αύξησή του θα οδηγήσει σε πείνα µεγάλης κλίµακας. Ο Ehrlich, ως βιολόγος, µελετάει το ζήτηµα κυρίως στις βιολογικές του διαστάσεις, βασιζόµενος στη θεωρία του ∆αρβίνου για την εξέλιξη και επηρεασµένος από τα συγγράµµατα του Malthus, αντιµετωπίζοντας τον άνθρωπο ως ένα θηλαστικό, που επηρεάζεται από όλους αυτούς τους παράγοντες που επηρεάζουν και τα υπόλοιπα θηλάστηκα, µε κυρίαρχο αυτόν της τροφής (Τσαµπούκου-Σκαναβή 2004: 18). Ακολούθως το 1972 δηµοσίευση της Λέσχη της Ρώµης,4 µε τίτλο «τα όρια της ανάπτυξης» 5 επεσήµαινε, µέσα από µοντέλα προσοµοίωσης, ότι µε τους τότε ρυθµούς ανάπτυξης, στα τέλη του εικοστού πρώτου αιώνα η ανθρωπότητα θα αντιµετώπιζε σοβαρό πρόβληµα επιβίωσης, κυρίως λόγω εξάντλησης των φυσικών πόρων και υπερβολικής ρύπανσης του πλανήτη.

4

http://www.clubofrome.org Οργάνωσης µε µέλη βιοµηχάνους, επιστήµονες, πολιτικούς και διανοούµενους από διάφορες χώρες 5 Περίληψη της έκθεσης µπορεί να βρει κανείς στο http://www.clubofrome.org/docs/limits.rtf

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

Αντικείµενο της µελέτης ήταν µια προσπάθεια πρόβλεψης της εξέλιξης του παγκόσµιου συστήµατος στις πολιτικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονοµικές του διαστάσεις. Η µελέτη βασίστηκε στην κατασκευή µιας προσοµοίωσης του περιβάλλοντος σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, εξετάζοντας πέντε διαφορετικές µεταβλητές: πληθυσµό, φυσικούς πόρους, βιοµηχανική δραστηριότητα, αγροτική παραγωγή και ρύπανση. Βάσει των πορισµάτων προέβλεπε ότι, αν η ανάπτυξη συνεχιζόταν µε τους ίδιους ρυθµούς, στα τέλη του εικοστού αιώνα η ανθρωπότητα θα αντιµετώπιζε σοβαρό πρόβληµα επιβίωσης, κυρίως λόγω εξάντλησης των φυσικών πόρων και υπερβολικής ρύπανσης του πλανήτη. Παρά την έντονη αµφισβήτηση που συνάντησαν τα συµπεράσµατα της µελέτης, η επίδραση που είχε στην κοινή γνώµη της εποχής ήταν πολύ µεγάλη. Χαρακτηριστικό είναι ότι ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970 είχαν πουληθεί πάνω από 4 εκατοµµύρια αντίτυπα του βιβλίου, σε 30 διαφορετικές γλώσσες. Η παρουσίαση των καταστροφικών επιπτώσεων της οικολογικής κρίσης για το µέλλον της ανθρωπότητας και η τοποθέτηση του προβλήµατος σε πλανητική διάσταση επηρέασαν αποτελεσµατικά µεγάλο µέρος της κοινής γνώµης ως προς τη συνειδητοποίηση της σοβαρότητας της περιβαλλοντικής κατάστασης. Παράλληλα συνέβαλλε στην ανάπτυξη µιας παγκόσµιας οικολογικής συνείδησης και ευθύνης, µε τη λογική ότι το πρόβληµα του περιβάλλοντος περιλαµβάνει τη βιόσφαιρα στο σύνολο της και αφορά επίσης όλη την ανθρωπότητα, τόσο τις σύγχρονες όσο και τις µελλοντικές γενιές. Μέσα λοιπόν στο κλίµα εκείνης της εποχής άρχισαν να δηµιουργούνται διάφορες περιβαλλοντικές οργανώσεις (WWF, Greenpeace, Earth First κ.ά.). Αυτές προσπαθούσαν µε ποικίλα µέσα να ευαισθητοποιήσουν και να κινητοποιήσουν το παγκόσµιο κοινό σε θέµατα περιβάλλοντος, ασκώντας

παράλληλα

πιέσεις

σε

κυβερνήσεις,

εταιρείες

και

οργανισµούς

για

«φιλοπεριβαλλοντική» συµπεριφορά. Παράλληλα διοργανώνονται διεθνείς συναντήσεις όπως η συνεδρίαση στη Νεβάδα από την IUCN6 (1970), και η διάσκεψη των Ηνωµένων Εθνών (UN) της Στοκχόλµης (1972) για να εξετάσουν τις αναδυόµενες περιβαλλοντικές ανησυχίες. Την περίοδο αυτή και µετέπειτα υπήρξε γενικότερα έντονος προβληµατισµός για τη σχέση ανθρώπου-περιβάλλοντος, τόσο σε πολιτικό, κοινωνικό όσο και σε ηθικό επίπεδο. Σε πολιτικό-κοινωνικό, υπήρξε κριτική στάση απέναντι στο σύγχρονο µοντέλο της παγκόσµιας οικονοµικής ανάπτυξης, το οποίο θεωρούνταν σε µεγάλο βαθµό υπεύθυνο για τα 6

Η Παγκόσµια Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN), - http://www.iucn.org - (World Conservation Union ή International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) , είναι µια διεθνής οργάνωση που ιδρύθηκε το 1948 στο Gland της Ελβετίας και ασχολείται µε τη διατήρηση των φυσικών καταφύγιων (περιοχών).

Διερευνώντας Σχέσεις και Πορεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη

προβλήµατα, περιβαλλοντικά και µη, του πλανήτη. Σε αυτό το πλαίσιο κινείται και η κοινωνική οικολογία µε κύριο εκπρόσωπό της τον Murray Bookchin. Η κοινωνική οικολογία προτείνει ότι µοναδικός τρόπος για να σωθεί η Γη και µαζί της ο ανθρώπινος πολιτισµός, είναι να αντικατασταθούν οι δοµές της κυριαρχίας, της ιεραρχίας και της εκµετάλλευσης από την αρχή της αποδοχής του διαφορετικού στην ανθρώπινη κουλτούρα (Ρουσσόπουλος 1996: 131). Σε ηθικό επίπεδο υπήρξε αµφισβήτηση της ανθρωποκεντρική προσέγγισης που διέπει το δυτικό κυρίως (αλλά όχι µόνο) πολιτισµό, ως η βασική αιτία για την οποία ο άνθρωπος φέρονταν µε τέτοια «ασέβεια» στο φυσικό του περιβάλλον. Η περιβαλλοντική ηθική εµφανίστηκε ως ένας νέος κλάδος της φιλοσοφίας (σε ορισµένες περιπτώσεις ακόµα και µε θρησκευτικές διαστάσεις) και βιοκεντρικές προσεγγίσεις άρχισαν να θέτουν υπό αµφισβήτηση τη δεσπόζουσα ανθρωποκεντρική ηθική. Μια σηµαντική δηµοσίευση που συνέβαλε σ’ αυτή τη µεταστροφή είναι και το βιβλίο του Aldo Leopold «Sand Country Almanac» που δηµοσιεύτηκε το 1949 και στο οποίο κάνει λόγο για βιοήθος (Παπαδηµητρίου 1998: 36).

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ…