Αντώνη Γ. Περδικάρη Εκκλησίες και Άγιοι στη Λευκάδα
Λευκάδα 2019
Αντώνη Γ. Περδικάρη
Εκκλησίες και Άγιοι στη Λευκάδα
ΛΕΥΚΑΔΑ 2019
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περιεχόμενα
......................................
Σελ. 1
Πρόλογος
.......................................... Σελ. 2
1. Αγία Μαύρα
................................
Σελ. 3
2. Οσία Άννα
........................................
Σελ. 11
3. Άγιος Νικίας
...................................
Σελ. 24
4. Άγιος Δονάτος .........................................
Σελ. 28
5. Αγία Άννα
.........................................
Σελ. 33
6. Άγιος Νικήτας
.................................
Σελ. 42
Επίλογος
.....................................
Σελ. 58
Summary
......................................
Σελ. 60
Βιβλιογραφία
....................................
Σελ. 63
1
Σ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
τις 21/5/1864, μαζί με τα υπόλοιπα Επτάνησα, η Λευκάδα ενσωματώθηκε στο –τότε- Βασίλειο της Ελλάδας. Η εκκλησιαστική τους ένωση η οποία ολοκληρώθηκε περίπου 3 χρόνια αργότερα -αφού προηγήθηκαν κάποιες αναταράξεις- επισφράγησε την κοινή πορεία του Νησιού με την υπόλοιπη Ελλάδα, ύστερα από μια μεγάλη χρονική περίοδο ανεξαρτήτων διαδρομών, στα πολιτικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά δρώμενα, της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής.
Οι ξεχωριστές αυτές διαδρομές, έχουν, ωστόσο, αφήσει πίσω τα χνάρια τους. Ο επισκέπτης του Νησιού, θα συναντήσει πολλές διαφορές στο ανθρωπογενές και πολιτιστικό περιβάλλον, στη νοοτροπία των κατοίκων και στο τρόπο ζωή τους. Ειδικότερα, σε θρησκευτικό επίπεδο, καθώς η αίσθηση της ιερότητας αποτρέπει τις ραγδαίες μεταβολές, θα μπορούσαμε να δεχθούμε ότι υπάρχει μια υστέριση στην ενσωμάτωση και οι Λευκαδίτες χριστιανοί, ζούν ακόμα και σήμερα, σε ένα ουσιαστικά διαφοροποιημένο θρησκευτικό περιβάλλον, με ξεχωριστή αρχιτεκτονική και εικονογραφία, διαφορετικές λατρευτικές συνήθειες και -σε κάποιες περιπτώσεις- με πρόσωπα λατρείας (: αγίους), άγνωστα στην Ελλαδική Εκκλησία. Αυτές όμως τις διαφορές ακριβώς, δεν πρέπει να τις αγνοήσουμε! Είναι η ιστορία που χάνεται, ιστορία που πρέπει να καταγραφεί και να μείνει ζωντανή.Σ’ αυτό αποσκοπούν αυτά τα κείμενα. Είναι κείμενα που γράφηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, και απέχουν μεταξύ τους χρονικά. Ο στόχος ωστόσο, είναι κοινός καθώς και το αντικείμενο τους: Το νησί της Λευκάδας και η πορεία του μέσα στο χρόνο, πληροφορίες που δεν πρέπει να χαθούν... -Καλή ανάγνωση!
Εικόνα 1: "Η θυσία του Αβραάμ" έργο αγνώστου (τελη 18ου- αρχες-19ου αιώνα), Εξάνθεια (εκκλησία της «Παναγίας στο Παλιό Χωριό»)
2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΑΓΙΑ ΜΑΥΡΑ ΚΑΙ Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ
Εικόνα 2: Η πολιορκία της Τουρκοκρατούμενης Αγίας Μαύρας από τους Ενετούς (1684). (Διακρίνεται εντός του φρουρίου, ο ναός της Αγίας Μαύρας που τότε λειτουργούσε ως τζαμί).
Ό
λοι γνωρίζουν, ότι η ονομασία Λευκάδα, με την οποία είναι γνωστό το νησί μας και η πρωτεύουσά του σήμερα, προέρχεται από την αρχαιότητα. Όμως χρήση της ονομασίας αυτής, ουσιαστικά έγινε, στην μεν αρχαία εποχή μέχρι την κατάκτηση του Νησιού από τους Φράγκους (Ανδεγαυούς)-πρώτο μισό του 14ου αιώνα- στη δε νεώτερη εποχή, μετά την ενσωμάτωσή των Επτανήσων στο τότε «Βασίλειον της Ελλάδος» - δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στο μεσοδιάστημα διάστημα μεγαλύτερο των 5 αιώνων- το Νησί ήταν γνωστό ως «Αγία Μαύρα» (Santa Maura) και έτσι αναφερόταν στους χάρτες της περιοχής και στα επίσημα έγγραφα. Η πρώτη απορία που εκφράζει κάποιος μη ειδικός, είναι γιατί αυτή η φαινομενική αντιφατικότητα ανάμεσα στις δύο ονομασίες. Στη μια συνδέεται το Νησί με το λευκό και στη άλλη με το μαύρο χρώμα. Αυτή όμως η αντίφαση δεν είναι πραγματική, καθώς οι δύο λέξεις έχουν διαφορετική γλωσσική προέλευση. Η μεν ονομασία Λευκάδα (Λευκάς, Λευκαδία) προέρχεται από την Ελληνική, η δε ονομασία Μαύρα (Maura) από την Λατινική, η οποία ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούταν στη περιοχή, κατά την Φραγκοκρατία.
3
Συγκεκριμένα, εικάζεται ότι η ελληνική λέξη Λευκάδα, προέρχεται από το κυρίαρχο χρώμα των απόκρημνων ασβεστολιθικών ακτών του νησιού, τις οποίες αντίκριζε ο αρχαίος θαλασσοπόρος ταξιδεύοντας προς την Δύση, παρ’ όλο που υπάρχουν και απόψεις που υποστηρίζουν διαφορετική προέλευση, συνδέοντας το όνομα με τοποθεσίες, μύθους και αρχαίες θεότητες της περιοχής. Αντίστοιχα το όνομα Μαύρα (λατιν.: Maura) πιθανότατα προέρχεται από το όνομα της Παναγίας (Maria), ενδέχεται να ήταν κάποια επικρατούσα εκδοχή του ονόματος αυτού, σε συγκεκριμένες περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και δεν φαίνεται να σχετίζεται με το επίθετο μαύρος που στα λατινικά είναι niger. Η εναλλακτική εκδοχή εδώ είναι ότι το Maura αποτελεί την θηλυκή εκδοχή του νεολατινικού ονόματος Maurus, όνομα που συναντάται σε πολλές λατινογενείς Ευρωπαϊκές γλώσσες και είχε την έννοια του μελαχρινού και όχι του μαύρου. Όπως αναφέρει ο William Miller1, προ του έτους 1300 οι Ανδηγαυοί στα έγγραφά τους αποκαλούσαν το νησί «Luccate» και «Lettorna». Σώζεται μάλιστα έγγραφο της εποχής αυτής, στο οποίο ο ηγεμόνας του Βασιλείου της Νάπολης, Κάρολος ο Β΄ ο Ανδεγαυός, επιτρέπει στον κόμη της Κεφαλονιάς Ιωάννη «να κτίσει οχυρό στο νησί Lettorna». Το οχυρό όμως αυτό, σε μεταγενεστερα Ανδεγαυικά έγγραφα (έτη 1343, 1347 κ.ά) αποκαλείται «Αγία Μαύρα» (Saincte Maure), παρ’ ολο που το νησί εξακολουθεί να αναφέρεται ως Luccate. Ως εκ τούτου, υποθέτουμε, ότι αρχικά η ονομασία «Αγία Μαύρα», αναφερόταν μόνο στη θέση ανέγερσης του φρουρίου των Ανδεγαυών, όμως σταδιακά επεκτάθηκε σε όλο το νησί, καθώς εκεί βρισκόταν το διοικητικό κέντρο αυτού. Ο ίδιος συγγραφέας ωστόσο αναφέρει ότι δεν είναι σαφές εάν η ονομασία στη θέση αυτή δόθηκε από τους Ανδεγαυούς, ή από τον ντόπιο πληθυσμό, οπότε, πιθανότατα, προϋπήρχε της ανέγερσης του Ανδεγαυικού φρουρίου. Οι ιστορικοί του Νησιού, συσχετίζουν την ονομασία αυτή με τον ναό της Αγίας Μαύρας ο οποίος γνωρίζουμε ότι λειτουργούσε ως ορθόδοξος ναός, μέσα στο φρούριο, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας2. Παρ’ όλο που δεν γνωρίζουμε πότε χτίστηκε ο ναός αυτός, ασφαλώς προϋπήρχε των Ενετών καθώς είναι γνωστό ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους κατακτητές, ως Μουσουλμανικό τέμενος. Προφανώς χτίσθηκε κάποια χρονική στιγμή μεταξύ 1300 και 1479, έτος έναρξης της Τουρκικής κατοχής της Νήσου. Ο ναός αυτός καταστράφηκε το 1810, από έκρηξη πυριτιδαποθήκης, κατά την επιχείρηση κατάληψης του φρουρίου από τα Αγγλικά στρατεύματα. Σήμερα στην ίδια θέση, περί τα τέλη του 19ου αιώνα3, η τοπική Μητρόπολη, ανήγειρε ένα μικρό παρεκκλήσι, προς τιμή των Μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας (Θηβαΐδα, Αιγύπτου 4ος αιώνας). Άγγλος ιστορικός, 1864-1945 Βλ. Μαχαιράς Κ. (1957), σελ. 179-195 3 Συγκεκριμένα το έτος 1883
1
2
4
Εικόνα 3: Οι άγιοι Τιμόθεος και Μαύρα. Τοιχογραφία 15ου αιώνα (Κύπρος)
Ως προς την ανέγερση του αρχικού ναού αναφέρονται δύο εκδοχές: Η πρώτη και ευρύτερα αποδεκτή, ότι ο ναός ανεγέρθη ως ναός της Δυτικής Εκκλησίας, από τους Ανδεγαυούς κατακτητές, τον 14ο αιώνα, κατά την ανέγερση του φρουρίου. Οι Ανδεγαυοί (Anjou) επέλεξαν την αγία αυτή, τιμώντας τον τόπο καταγωγής τους, μια πόλη στην κεντρική Γαλλία που φέρει το όνομα της Αγίας Μαύρας και έχει τεθεί υπό την προστασία της. Η δεύτερη εκδοχή, υποστηρίζει ότι οι Ανδηγαυοί κατακτητές, έφεραν ουσιαστικά μόνο την λατρεία της Αγίας και το όνομά της στη περιοχή, αλλά η ανέγερση του ναού ήρθε πολύ αργότερα καθώς ιδρύθηκε ως Ορθόδοξος ευκτήριος οίκος περί το 1462 από την Ελένη Παλαιολογίνα, κόρη του Θωμά Παλαιολόγου και σύζυγο του δεσπότη της Σερβίας Λαζάρου Βούκοβιτς. Η εν λόγω ευγενής κατά την διάρκεια ταξιδιού της στο νησί για να τελέσει τον γάμο της κόρης της με τον τοπικό ηγεμόνα, κινδύνεψε από σφοδρή θαλασσοταραχή, οπότε τάχθηκε στην Αγία Μαύρα, προς το νησί της οποίας κατευθυνόταν, αν σωθεί να της φτιάξει ναό , όπως και έγινε. Κατά την άποψή μου και οι δύο εκδοχές πάσχουν, καθώς θεωρούν ότι οι Ανδεγαυοί ονόμασαν την περιοχή Αγία Μαύρα, τιμώντας κάποια άγνωστη στη περιοχή αγία ή
5
κάποια μάρτυρα από την μακρινή Θηβαΐδα της Αίγυπτου. Πράγματι ο τόπος καταγωγής των Ανδεγαυών, συνδέεται με κάποια αγία Μαύρα της Δυτικής Εκκλησίας, αλλά πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό πρόσωπο που έζησε τον 9ο αιώνα στην περιοχή αυτή της κεντρικής Γαλλίας, πρακτικά άγνωστη στην ορθόδοξη λατρεία, αναφερόμενη στην βιβλιογραφία ως «St. Maura of Troyes». Είναι βέβαιο ότι κάποια χρονική στιγμή ανεγέρθη ναός της αγίας Μαύρας στην περιοχή, αλλά φαίνεται απίθανο να ήταν είτε προς τιμήν μιας άγνωστης αγίας της Καθολικής Εκκλησίας, είτε προς τιμήν μιας Ορθοδόξου αγίας που έζησε στην Αφρική και που λογικά δεν έπρεπε να τιμάται μόνη της, αλλά μαζί με το σύζυγό της, αφού μαζί οδηγήθηκαν στο μαρτύριο. Ο ίδιος εξ άλλου ο William Miller αναφέρει ότι η αγία Μαύρα προς τιμήν της οποίας ονομάσθηκε η περιοχή, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής αγία, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή και κάλλιστα θα μπορούσε να είχε επιλεγεί, είτε από τους Ορθοδόξους κατοίκους του νησιού, είτε από τους Καθολικού δόγματος- κατακτητές Ανδεγαυούς. Εδώ λοιπόν καθίσταται σαφές ότι ο αρχικός ναός της αγίας Μαύρας, εντός του Φραγκικού κάστρου της Λευκάδας, είχε ιδρυθεί προς τιμήν κάποιας άλλης (τρίτης) αγίας Μαύρας, άγνωστης ίσως στην σημερινά εορτολόγια, αλλά εξαιρετικά δημοφιλούς σε όλους τους χριστιανούς, τον 14ο αιώνα. Ποια ήταν λοιπόν αυτή η αγία Μαύρα; Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορούμε να πάρουμε από το βιβλίο «The book of the saints», που έχει συνταχθεί από τους Βενεδικτίνους μοναχούς του αβαείου του Αγίου Αυγουστίνου, στο Ramsgate της Αγγλίας. Πρόκειται για ένα βιογραφικό λεξικό, όλων των αγίων της Καθολικής Εκκλησίας, στην επιρροή της οποίας είχε περιέλθει και η Λευκάδα, κατά την περίοδο της κατάκτησης της από τους Ανδεγαυούς. Το παρακάτω κείμενο, αποτελεί πιστή μετάφραση του λεξικού αυτού από το λήμμα «Μαύρα» (Maura):
«Μαύρα, Αγία, παρθενομάρτυς. (Εορτ. 30/11) Η μνήμη της εορτάζεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου βρήκε το θάνατό της. Ένα από τα νησιά του Ιονίου πήρε το όνομά της. Η δημοτικότητά της ως αγίας στην Ανατολή φαίνεται πως υπήρξε πράγματι πολύ μεγάλη. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που ο Ιουλιανός ο Παραβάτης όντας ανίκανος να εξαλείψει τη λατρεία της, διεκήρυξε ότι πρόκειται ουσιαστικά για την ειδωλολατρική θεά Αφροδίτη που αναγνωρίσθηκε ως χριστιανή αγία. Η ημερομηνία4 και οι συνθήκες του μαρτυρίου της παραμένουν άγνωστες»
Η κυριαρχούσα άποψη για την παρθενομάρτυρα Μαύρα, σήμερα, υποστηρίζει ότι πέθανε ο μαρτυρικά στην Κωνσταντινούπολη (Βυζάντιο) τον 3 αιώνα Μ.Χ. 4
6