Ηγεσία στην Εκπαίδευση – Ευθυμίου Ευθύμιος

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1.ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ.1 2.ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥΟΡΟΥ ΔΙΟΙΚΗΣΗ.7 3.ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΗΓΕΣΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ.11 4.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ.14 5.ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ.23 6.ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ.28 7.ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ.32 8.ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ 36 9.ΔΙΑΝΕΜΗΜΕΝΗ-ΚΑΤΑΝΕΜΗΜΕΝΗ ΗΓΕΣΙΑ.39 ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ.44 10.1. Η έννοια της «Ποιότητας» 45 10.2.Η έννοια της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας.47 10.3.Η έννοια της Ποιότητας στην Εκπαίδευση.50 10.4.Διοίκηση Ολικής Ποιότητας στην Εκπαίδευση.52 11.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΎ ΗΓΕΤΗ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ.57 12.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ.63 13.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ.67

Ηγεσία Στην Εκπαίδευση

1. Ορισμός και έννοια της ηγεσίας. Α̟πό όταν άρχισαν οι άνθρω̟ποι να δηµιουργούν οµάδες για να καλύψουν τις ανάγκες τους, η ηγεσία έγινε αναγκαία για την εξασφάλιση του συντονισµού. Οι όροι «ηγεσία» και «ηγέτης» αποτελούν αντικείμενο έντονου ενδιαφέροντος, διαχρονικής έρευνας και εντατικής μελέτης, από πολλούς επιστήμονες των κοινωνικών επιστημών, οι οποίοι προσπαθούν να προσδιορίσουν την έννοια της ηγεσίας, να εντοπίσουν τα χαρακτηριστικά του χαρισματικού ηγέτη και να συσχετίσουν την ύπαρξη συνεργατικού κλίματος με την αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού οργανισμού (Δαδαμόγια, 2014: 23). Η ηγεσία αποτελεί μια από τις κεντρικές έννοιες στη θεωρία της διοικητικής επιστήμης και θεωρείται βασικός παράγοντας για την επιτυχία ή την αποτυχία των κοινωνικών οργανώσεων, ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών οργανισμών. Η ηγεσία αποτελεί µια από τις κεντρικές έννοιες στη θεωρία της διοικητικής επιστήµης. Θεωρείται δε ως µια από τις βασικές συνιστώσες στην επιτυχία ή στην αποτυχία των κοινωνικών οργανώσεων. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους εκπαιδευτικούς οργανισµούς. Όπως και στο µάνατζµεντ έτσι και στην ηγεσία δεν υπάρχει ένας αποδεκτός ορισµός(βλ. Σαΐτης 2005,2007). Η έννοια της ηγεσίας και του ηγέτη έχει απασχολήσει μελετητές και φιλοσόφους από τα αρχαία ήδη χρόνια. Έτσι βρίσκουμε σχετικές αναλύσεις στο έργο του Πλάτωνα και του Θουκυδίδη (ΓΕΣ, 2002) ενώ βιβλία που πραγματεύονται ζητήματα ηγεσίας όπως «Ο Ηγεμόνας» του Νικολό Μακιαβέλι και η «Τέχνη του πολέμου» του Σουν Τζου αποτελούν πλέον κλασικά αναγνώσματα. Στην αρχαία Ελλάδα ο Πλάτων μελετώντας τους τύπους των ηγεσίας, που ταιριάζουν σε μια δημοκρατική πολιτεία προβληματίζεται και χρησιμοποιεί τρία παραδείγματα που σχετίζονται με τον ηγέτη: α) ποιμένας, β) θεραπευ-

[1]

Ευθυμίου Ευθύμιος

τής και γ) υφαντής. Η έννοια της ηγεσίας σχετίζεται με την κορυφή της ιεραρχικής κλίμακας ενός οργανισμού. Πληθώρα ορισμών έχουν δοθεί για να αποσαφηνιστεί ο συγκεκριμένος όρος. Ειδικότερα, όπως αναφέρει ο Κυθραιώτης (2015), έχουν καταγραφεί στη βιβλιογραφία για την αποσαφήνιση του όρου πάνω από 350 ορισμοί, οι οποίοι έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η ηγεσία αφορά την επίδραση την οποία ασκεί ένα άτομο στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, ώστε να επιτευχθεί κοινός στόχος (Bass,1990) Ο Bennis (1989), παρομοιάζει την «ηγεσία» με την ομορφιά : Ωστόσο «είναι δύσκολο να την ορίσεις αλλά την αντιλαμβάνεσαι μόλις την αντικρίσεις». Στη σηµερινή εποχή το ενδιαφέρον γύρω από αυτό το φαινόµενο είναι ακόµα εντονότερο, ιδίως όσον αφορά τις επιχειρήσεις (και οργανισµούς) δεδοµένου των προκλήσεων και των αλλαγών στις οποίες καλούνται να ανταποκριθούν. Η ηγεσία αποτελεί τη σηµαντικότερη παράµετρο που καθορίζει τη φυσιογνωµία, τη λειτουργία και την εξέλιξη κάθε επιχείρησης. Αποτελεί παράγοντα κλειδί, αφού προσδιορίζει το βαθµό αξιοποίησης της δυναµικότητας των εργαζοµένων και κατά συνέπεια την ανάπτυξή τους, καθώς και τη συνολική αποτελεσµατικότητα του οργανισµού (Μπουραντάς, 2002). Σύμφωνα με τον Kenzevich (1975), «η ηγεσία είναι μια δύναμη που μπορεί να εμπνεύσει δράση σε μια ομάδα ανθρώπων, να οδηγήσει τις δραστηριότητες τους προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, να διατηρήσει τέτοιες δραστηριότητες και να ενοποιήσει τις ατομικές προσπάθειες προς την υλοποίηση κοινών στόχων» . Η Κωτσίκη (2003), χαρακτηρίζει την «ηγεσία ως μια διοικητική ενέργεια που κάνει το άτομο για να παρακινήσει τους υφισταμένους του να εργάζονται με τη θέληση τους, με σκοπό να πραγματοποιήσουν τους αντικειμενικούς στόχους του οργανισμού ή της εκπαιδευτικής μονάδας ή του εκπαιδευτικού συστήματος γενικότερα». Ηγέτης σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Μπαμπινιώτης (2005: 721) είναι αυτός που βρίσκεται στην κορυφή της εξουσίας ή γενικότερα επηρεάζει και ελέγχει ένα σύνολο (σε πολιτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό επίπεδο).

[2]

Ηγεσία Στην Εκπαίδευση

Η ηγεσία και η αποτελεσματική άσκησής της, απασχόλησε και εξακολουθεί να απασχολεί την επιστημονική έρευνα, ωστόσο, δεν έχει προσδιοριστεί ακόμα με τρόπο σαφή και κοινά αποδεκτό. Κάθε ορισμός αντανακλά μια συγκεκριμένη θεώρηση, ενώ ο Yukl (1994: 4-5) υποστηρίζει ότι «όπως όλες οι εννοιολογικές κατασκευές στις κοινωνικές επιστήμες, ο ορισμός της ηγεσίας είναι αυθαίρετος και πολύ υποκειμενικός. Κάποιοι ορισμοί είναι πιο χρήσιμοι από άλλους, αλλά δεν υπάρχει “σωστός” ορισμός». Ένας από τους κλασσικούς ορισμούς αναφέρει πως «ηγεσία είναι η διαδικασία επηρεασμού των δράσεων μιας οργανωμένης ομάδας ατόμων, έτσι ώστε να εργαστούν πρόθυμα για την επίτευξη των ομαδικών στόχων» (Stogdill, 1950:3; Koontz & O’Donnell, 1982:91). Επιπλέον, ο Burns (1978) ήταν ο πρώτος μελετητής που κατέγραψε την διάκριση ανάμεσα σε ένα συναλλακτικό και ένα μετασχηματιστικό στυλ ηγεσίας. Σύμφωνα με τον μελετητή, οι συναλλακτικοί ηγέτες κινητοποιούν τους ακολούθους τους προσελκύοντας το ατομικό ενδιαφέρον τους, ενώ οι μετασχηματιστικοί ηγέτες και ακόλουθοι αλληλοσυμπληρώνονται σε υψηλότερα επίπεδα ηθικής και κινήτρων (Burns, 1978). Επιπροσθέτως, ο Bass (1985) περιέγραψε την συναλλακτική ηγεσία ως ανταλλαγή ανταμοιβής για συμμόρφωση, ενώ ο μετασχηματιστικός ηγέτης αφήνει τους ακόλουθους να αισθάνονται θαυμασμό, εμπιστοσύνη και πίστη και, ως εκ τούτου, παρακινούνται να κάνουν περισσότερα από ό, τι αναμένεται από αυτούς (Vrba, 2007). Η ηγεσία ορίζεται επίσης ως μια διαδικασία κοινωνικής αλληλεπίδρασης, όπου ο ηγέτης έχει μεγάλη επιρροή (McCleskey, 2014). Επιπλέον, ο Humphrey (2002) περιγράφει την ηγεσία ως μια συναισθηματική διαδικασία όπου ο ηγέτης αναγνωρίζει, διαχειρίζεται και προκαλεί συναισθήματα στους «ακολούθους του». Ο Goleman χαρακτήρισε την ηγεσία ως «την τέχνη εφαρμογής της πειθούς προς τους ανθρώπους ώστε να εργαστούν για έναν κοινό στόχο» (Goleman, 1998). Έτσι η ηγεσία αναφέρεται στην ικανότητα παρακίνησης, άσκησης επιρροής και δυνατότητας να επιτρέψει σε άλλους ανθρώπους να συμβάλλουν στην επιτυχία και την αποτελεσματικότητα του οργανισμού (Anand & Udaya-Suriyan, 2010).

[3]

Ευθυμίου Ευθύμιος

Το σημείο του παραπάνω ορισμού που φαίνεται να αποτελεί απαραίτητο στοιχείο και σημείο κοινής αποδοχής σε πολλούς ορισμούς είναι η θεώρηση της ηγεσίας ως διαδικασίας άσκησης επιρροής, όπου ως επιρροή ορίζεται η ικανότητα επίδρασης πάνω στη συμπεριφορά των άλλων. Η επιρροή αποτελεί τη δυναμική, άτυπη, αμφίδρομη, αλληλεπιδραστική και ακαθόριστη όψη της δύναμης που προκαλεί την εθελοντική συμμόρφωση της συμπεριφοράς και δια-κρίνεται σαφώς από την εξουσία, που αποτελεί τη δομική και τυπική όψη της δύναμης (Bush, 2005:97; Μπουραντάς, 2002: 311). Οι Katz και Kahn (1966) αναφέρουν ότι τα κύρια συστατικά της ηγεσίας είναι τα προσωπικά χαρακτηριστικά , οι ιδιότητες της θέσης και η συμπεριφορά. Κατά τους Ram και Prabhakar (2010), είναι μια από τις πιο σημαντικές παραμέτρους της επιτυχημένης λειτουργίας ενός οργανισμού και έχει ζωτική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο ένας οργανισμός και οι υπάλληλοί της λειτουργούν. Ο Fullan (2001) αναφέρει ότι η επιτυχημένη ηγεσία χαρακτηρίζεται από ηγέτες ενεργητικούς , αισιόδοξους, και ενθουσιώδεις και εντόπισε πέντε χαρακτηριστικά στοιχεία των ηγετών, οι οποίοι μπορούν με επιτυχία να οδηγήσουν προς την αλλαγή . Αυτά τα στοιχεία είναι το ήθος, οι γνώσεις και δεξιότητες, η γνώση της αλλαγής, οι αξίες, και η πίστη. Σύμφωνα με τον Καμπουρίδη (2002) η ηγεσία ως όρος αφορά την περιγραφή ενός τρόπου ζωής και συγκεκριμένα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας. Τα άτομα αυτά λόγο θέσης, προσωπικότητας διαδραματίζουν ηγετικό ρόλο και λαμβάνουν τη θέση του ηγέτη. Συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που έχουν συγκροτούν μια προσωπικότητα η οποία ενθαρρύνει και προσελκύει τους υπολοίπους να ακολουθήσουν. Το άτομο που παρουσιάζει ηγετικά χαρακτηριστικά στην πραγματικότητα διαθέτει συγκεκριμένες γνώσεις που του επιτρέπουν να χρησιμοποιήσει επιτυχώς μεθόδους που γοητεύουν τα πλήθη και μπορούν να διδαχθούν και να καλλιεργηθούν (Καμπουρίδης, 2002). Ο Μπουραντάς (2005) σε μία προσπάθεια σύνθεσης των ποικίλων ορισμών χαρακτηρίζει την ηγεσία ως την διαδικασία επιρροής της σκέψης, των συναισθημάτων, των στάσεων και των συμπεριφορών μίας μικρής ή μεγάλης τυπικής ή άτυπης ομάδας ανθρώπων από τον ηγέτη, με στόχο την εκούσια [4]

Ηγεσία Στην Εκπαίδευση

συνεργασία τους προς την επίτευξη των στόχων του οργανισμού και την ευημερία του. Ο Πασιαρδής (2004), κινούμενος προς την ίδια κατεύθυνση ορίζει την ηγεσία ως την ικανότητα του ατόμου να επηρεάσει τους οπαδούς του να κάνουν πρόθυμα κάτι που αυτός θέλει. Θεωρεί ότι η ηγεσία είναι μία ευρύτερη έννοια η οποία περικλείει τους όρους διεύθυνση και διοίκηση, μιας και η ηγεσία δίνει στρατηγικό προσανατολισμό στον οργανισμό. Το φαινόμενο της ηγεσίας είναι ένα κατεξοχήν ομαδικό φαινόμενο και προϋποθέτει την ύπαρξη ενός οπαδού και ενός ηγέτη, ή μίας ομάδας ατόμων και τις διαδικασίες επιρροής και αλληλεπίδρασης μεταξύ αυτών (Κάντας, 1998). Ανεξάρτητα όµως από τις διάφορες απόψεις και προσπάθειες για τον προσδιορισµό του όρου της ηγεσίας (Bryman, 1996. Μπουραντάς, 2002), φαίνεται ότι οι περισσότεροι ορισµοί συγκλίνουν σε κάποια κοινά στοιχεία που συνθέτουν το φαινόµενο της ηγεσίας σαν µια διαδικασία επιρροής. Τα στοιχεία αυτά είναι: Ο ηγέτης: το άτοµο (ή οµάδα ατόµων) που ασκεί την ηγεσία και καθοδηγεί τους άλλους να συµπεριφερθούν µε συγκεκριµένο τρόπο. Η οµάδα και τα µέλη της - υφιστάµενοι, συνεργάτες, οπαδοί: τα άτοµα που θα υλοποιήσουν τους στόχους της οµάδας. το έργο που επιδιώκει τελικά ο ηγέτης. η πηγή ισχύος του ηγέτη (Weber, 1978). η κουλτούρα της οργάνωσης όπου αφοµοιώνονται οι αρχές, οι αξίες και το όραµα, που συνδέουν τον ηγέτη µε τους συνεργάτες του. και το περιβάλλον µέσα στο οποίο δρα ο ηγέτης. Γίνεται κατανοητό ότι είναι δύσκολο να καταλήξουµε σε έναν µόνο συγκεκριµένο και «σωστό» ορισµό της ηγεσίας, τόσο γενικό που να περικλείει τα πολλά νοήµατα της έννοιας και τόσο ειδικό ώστε να εξυπηρετεί τη λειτουρ-

[5]

Ευθυμίου Ευθύμιος

γικότητά της (Karmel, 1978). Θεωρείται καλύτερο να χρησιµοποιούµε τις διάφορες έννοιες της ηγεσίας ως πηγή διαφορετικών όψεων ενός πολύπλοκου και πολυ-επίπεδου φαινοµένου (Yukl, 2006). Κλείνοντας, τίθεται συχνά το ερώτημα για το αν ο ηγέτης γεννιέται ή γίνεται. Σύμφωνα με τον Σκουλά (2010), η ηγετική ικανότητα δεν είναι επίκτητη αλλά είναι αποτέλεσμα εκπαίδευσης και συνεχούς επιμόρφωσης και αποτελεί μια δεξιότητα, την οποία μπορεί να αποκτήσει κανείς με την κατάλληλη εκπαίδευση και επιμόρφωση. Αντιθέτως, ο Κούρτης (2006), υποστηρίζει πως η ηγετική ικανότητα δεν μπορεί να διδαχθεί πλήρως, και πως η άσκηση της προϋποθέτει τα άτομα να έχουν το φυσικό χάρισμα αυτής. Οι χαρισματικοί ηγέτες, κατά τα παραπάνω δεδομένα, είναι αυτοί που «αξιοποιούν στο έπακρο τις δυνατότητες των υφισταμένων τους» (Σαΐτης, 2005:239-240) και που «με τη στάση και τις αντιλήψεις τους, τους ωθούν να τους ακολουθούν εθελοντικά» (Μπουραντάς, 2005:198).

[6]

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ…