Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας - Μαρκατάτος Γιώργος

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

2

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

3

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 12

3.1.1

Οι ρίζες της έννοιας

3.1.2

Η εξέλιξη της έννοιας σε διεθνές επίπεδο

3.1.2.1

Η διάσκεψη της Στοκχόλμης το 1972 και τα «όρια της ανάπτυξης» 16

3.1.2.2

Η δεκαετία του ’80 και η έκθεση Brundtland

17

3.1.2.3

Διάσκεψη Κορυφής για τη Γη του Ρίο το 1992

19

3.1.2.4

Η διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ το 2002

19

3.1.2.5

Η διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ το 2012

20

3.1.2.6

Ατζέντα για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του 2030

21

3.1.3

Προσδιορίζοντας την έννοια της ΒΑ

4

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (ΕΒΑ)

4.1.1

Βασικές διασκέψεις, διακηρύξεις και αποφάσεις στην πορεία προς την ΕΒΑ 27

4.1.1.1

Παγκόσμια συνδιάσκεψη του Ρίο το 1992 και η Ατζέντα 21

4.1.1.2

Διάσκεψη της Θεσσαλονίκης το 1997 28

4.1.1.3

Δεκαετία της Εκπαίδευσης για ΒΑ

4.1.1.4

Παγκόσμια διάσκεψη της UNESCO στη Βόννη το 2009

4.1.1.5

Το συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την ΕΒΑ

4.1.1.6

Η Στρατηγική της UNECE για ΕΒΑ

4.1.1.7

Παγκόσμια διάσκεψη της UNESCO στο Aichi-Nagoya το 2014

4.1.2

Η ΕΒΑ και άλλα «εκπαιδευτικά κινήματα»

4.1.3

Προσδιορίζοντας την έννοια της ΕΒΑ 40

4.1.3.1

Βασικές γνωστικές θεματικές περιοχές στην ΕΒΑ

42

4.1.3.2

Διδακτικές - παιδαγωγικές αρχές και μέθοδοι ΕΒΑ

45

4.1.3.3

Συσχετίζοντας την ΕΒΑ με τα τρία γνωσιακά ενδιαφέροντα του Habermas (1972)

5

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΒΑ

6

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΕΒΑ

6.1.1

Η έννοια των ικανοτήτων

4

13 15

22 27

27

29 32 33

35 37

37

51

56

Σχέση ικανοτήτων και στάσεων

57

6.1.2

Η έννοια των στάσεων

57

6.1.3

Σημασία των στάσεων υποψήφιων εκπαιδευτικών για τη ΒΑ

6.1.4

Προσδιορίζοντας επιζητούμενες ικανότητες ΕΒΑ υποψήφιων εκπαιδευτικών 62

Διαμορφωτική ικανότητα

63

Προσέγγιση UNESCO

63

Προσέγγιση UNECE

66

48

60

55

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας Άξονες σύμφωνα με το ευρύτερο πλαίσιο μαθησιακών εμπειριών του Delors Συνδυασμός κατηγοριοποιήσεων ΕΒΑ 70 7

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

75

8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

8.1

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία 80

8.2

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

80

106

69

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας

1 Εισαγωγή Παρά την εκπληκτική ανάπτυξη και επιστημονική εξέλιξη που έχει επιτευχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο βλέπουμε καθημερινά προβλήματα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά να οξύνονται. Το φυσικό περιβάλλον υποβαθμίζεται διαρκώς,

ως

συνέπεια

δικών

μας

δραστηριοτήτων

και

επιλογών

και

έντονες

κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και αδικίες παραμένουν ένα κρίσιμο πρόβλημα για την ειρηνική μας συμβίωση (Makrakis, 2006· 2017). Ανάληψη δράσης και αλλαγή συμπεριφοράς κρίνεται επείγουσα και αναγκαία σε παγκόσμιο επίπεδο, προκειμένου να αναστραφεί η παραπάνω κατάσταση. Παράλληλα διαμορφώνεται ένα οικουμενικό αίτημα για μια νέα μορφή ανάπτυξης. Μίας ανάπτυξης μέσα στα όρια και τις δυνατότητες που μας παρέχει το περιβάλλον και με σεβασμό στα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών οι οποίες θα ζήσουν σε αυτό. Μιας ανάπτυξης που μέσα από την έκθεση της Brundtland το 1987 επικράτησε παγκοσμίως με τον όρο «sustainable development», δηλαδή «Βιώσιμη Ανάπτυξη»1 (WCED, 1987).

Mε την αναζήτηση του νέου μοντέλου «Βιώσιμης Ανάπτυξης» (ΒΑ), αναπτύχθηκε και μία προβληματική για τον νέο ρόλο της εκπαίδευσης. Η ανησυχία προκλήθηκε μεταξύ άλλων και από το γεγονός, ότι για τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο πλανήτης μας, δεν ευθύνονται τόσο οι λεγόμενες «υπανάπτυκτες» χώρες, αλλά κυρίως οι «ανεπτυγμένες» (UNESCO, 2006· UNDP, 2013). Οργανωμένες κοινωνίες δηλαδή, που έχουν ως επί το πλείστον διαμορφώσει ένα αντίστοιχα «ανεπτυγμένο» εκπαιδευτικό σύστημα. Κράτη που έχουν πολλούς πολίτες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και ελάχιστους λειτουργικά αναλφάβητους. Το γεγονός αυτό έχει δημιουργήσει χρόνια τώρα, έντονο προβληματισμό σε παγκόσμιο επίπεδο, για τις ευθύνες και τον ρόλο της παρεχόμενης εκπαίδευσης καθώς και συζητήσεις για ανάγκη γενικότερου επανακαθορισμού των σκοπών και στόχων αυτής (UNESCO, 1997· Jucker, 2011· Makrakis, 2017).

1

Στην παρούσα εργασία υιοθετείται ο όρος «βιώσιμος» (και τα παράγωγά του), θεωρώντας τον ως καταλληλότερη μετάφραση του αγγλικού όρου «sustainable». Στις περιπτώσεις που εμφανίζεται παραπομπή σε ελληνική βιβλιογραφία, στην οποία γίνεται χρήση του όρου «αειφόρος», ο όρος αυτός αντιμετωπίζεται ως ταυτόσημος με τον όρο «βιώσιμος».

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας Στο πλαίσιο λοιπόν του παραπάνω προβληματισμού άρχισε τα τελευταία χρόνια να εξελίσσεται και να διαχέεται ραγδαία μια νέα πρόταση στον εκπαιδευτικό χώρο, η «Εκπαίδευση για Βιώσιμη Ανάπτυξη» (ΕΒΑ)2. Βασική επιδίωξη της ΕΒΑ προσδιορίζεται μεταξύ άλλων, στο να συμβάλλει στη διαμόρφωση πολιτών κάθε ηλικίας, που με τη στάση ζωής και την ενεργό δράση τους, θα συμμετέχουν στην προσπάθεια δημιουργίας ενός βιώσιμου μέλλοντος και μιας πιο δίκαιης και βιώσιμης κοινωνίας για όλους (UNESCO, 2002· 2005a). Η ΕΒΑ αναδύεται ως ενοποιητικό στοιχείο για πολλές εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που επικεντρώνονται σε διαφορετικές πτυχές της βιωσιμότητας. Ολοένα και περισσότερο θεωρείται ως ένας καταλύτης για την καινοτομία στην εκπαίδευση. Προάγει πρωτοβουλίες οι οποίες εμπλέκουν σε συνεργασίες σχολεία, πανεπιστήμια, τοπικές κοινότητες και ιδιωτικό τομέα (UNESCO, 2012). Συνιστά μία ευκαιρία αλλά και ευθύνη να αλλάξει το εκπαιδευτικό παράδειγμα σε όλο τον κόσμο και να συμβάλλει στην προσπάθεια περιορισμού της φτώχιας, άρσης των ανισοτήτων, προστασίας του περιβάλλοντος δημιουργίας δίκαιων κοινωνιών και όλα αυτά γενικότερα που πρεσβεύει μία ΒΑ τα οποία τα έχουν ανάγκη τόσο οι ανεπτυγμένες όσο και οι υπανάπτυκτες χώρες (UNESCO, 2014· 2018). Για την καλύτερη διάδοση των σκοπών και στόχων της ΕΒΑ, αποφασίστηκε από το γενικό νομοθετικό σώμα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) η εφαρμογή της Δεκαετίας για Εκπαίδευση για Βιώσιμη Ανάπτυξη (ΔΕΒΑ)3, για τα έτη 2005 έως 2014 (UN, 2002: §1 ). Η UNESCO4 ορίστηκε ως ο διευθύνων οργανισμός για την προώθηση της Δεκαετίας (ό.π.: § 2) και από όλες τις κυβερνήσεις ζητήθηκε, να συμπεριλάβουν νομοθετικά μέτρα για ενσωμάτωση της ΔΕΒΑ στη χάραξη της εκπαιδευτικής τους στρατηγικής (ό.π.: § 3). Σε επίπεδο κράτους ένας από τους σημαντικότερους δείκτες μεταρρυθμιστικής προόδου στο πλαίσιο της ΕΒΑ, θεωρείται η σχετική εκπαίδευση και κατάρτιση των εκπαιδευτικών και ως περίοδος καθοριστικής σημασίας, προσδιορίζεται αυτή των βασικών σπουδών τους (UNESCO, 2005b· 2006a· Tilbury, 2007· UNECE, 2008a· UNESCO, 2011). Με βάση αυτό το σκεπτικό, εικάζεται ότι η επιτυχημένη αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών προς την κατεύθυνση 2

Education for Sustainable Development (ESD) UN Decade for Education for Sustainable Development (DESD) 4 UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Ιδρύθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1945 www.unesco.org 3

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας της ΕΒΑ, στις σχολές εκπαίδευσης εκπαιδευτικών, θα επηρεάσει καθοριστικά το πόσο γρήγορα τα κράτη θα αρχίσουν να κινούνται προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας (UNESCO, 2006a). Στο παραπάνω πλαίσιο, τίθεται και το ζήτημα της ενσωμάτωσης βασικών θεμάτων ΒΑ5 στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών (UNECE, 2005· UNESCO, 2005a· 2005b· 2008· UNECE, · 2011 · UNESCO, 2012· 2014· 2018·). Προς αυτή την κατεύθυνση είχαν προταθεί από την UNESCO διάφοροι «στρατηγικοί» θεματικοί άξονες, κατανεμημένοι σε κοινωνικούς-πολιτισμικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς (UNESCO, 2005a). Στο ίδιο πνεύμα, ως προς τα βασικά θέματα ΒΑ, βρίσκεται η «στρατηγική» της UNECE (2005· 2011) αλλά και της Ελλάδος όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από εγκυκλίους των εμπλεκόμενων τμημάτων του τότε ΥΠ.Ε.Π.Θ. (2004· 2006). Ένα πρόβλημα ωστόσο, την περίοδο που ξεκίνησε η Δεκαετία της Εκπαίδευσης για Βιώσιμη Ανάπτυξη ήταν η έλλειψη επαρκών μελετών σχετικά με τις ικανότητες ΕΒΑ των εκπαιδευτικών (UNECE, 2008a). Ένα άλλο ζήτημα είναι η σύγχυση ως προς την έννοια των «βασικών θεμάτων» ΒΑ που εμφανίζονται στα διάφορα επίπεδα της θεσμοθετημένης εκπαίδευσης κρατών μελών της UNECE. Φαίνεται συχνά να υιοθετείται από τα αντίστοιχα εκπαιδευτικά ιδρύματα, κυρίως η περιβαλλοντική συνιστώσα, που στις περισσότερες των περιπτώσεων εστιάζει σε θέματα μόλυνσης υδάτων και ατμόσφαιρας, διαχείρισης αποβλήτων και εξοικονόμησης ενέργειας (UNECE, 2008a). Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η σύνδεση των εννοιών της Ανθρώπινης Ανάπτυξη με τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, προκειμένου να μπορέσει να γίνει κατανοητή η μετάβαση στην Εκπαίδευση για Βιώσιμη Ανάπτυξη (ΕΒΑ), ως μια έννοια που δεν μπορεί να συγχέεται ως Περιβαλλοντική Εκπαίδευση.

5

Key themes of SD

Εκπαίδευση για μια Ανθρώπινη Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Βιωσιμότητας

2 Η έννοια της Ανθρώπινης Ανάπτυξης Κάθε μέτρηση η οποία αξιολογεί ένα όπλο εκατοντάδες φορές περισσότερο από ένα μπουκάλι γάλα, αναπόφευκτα εγείρει σοβαρά ερωτήματα αναφορικά με τη σχέση αυτής [της μέτρησης] με την ανθρώπινη πρόοδο.

Mahbub ul Haq

Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και μετά η έννοια της ανάπτυξης στις ανθρώπινες κοινωνίες εμφανίζεται να ταυτίζεται με την «οικονομική μεγέθυνση». Με βάση αυτή τη λογική, η αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ (Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος) θεωρείται ένας από τους κατεξοχήν κρίσιμους δείκτες της ανθρώπινης ευημερίας και προόδου (Redclift, 1987· Μοδινός, 1996· 2003· Φλογαΐτη, 2006).

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ…