Bezoekersbrochure: DIVA, a Brilliant Story - hoogtepunten

NL

DIVA,

a Brilliant Story Ontdek 30 hoogtepunten

1

2

Welkom Beste bezoeker, Namens het hele team heet ik je welkom in het museum voor diamant, juwelen en zilver: DIVA. De wijk waarin DIVA ligt, was (en is) al meer dan 500 jaar een plek waar edelsmeden en juweliers woonden, werkten en hun producten verkochten. In deze straten bouwde Antwerpen zijn reputatie op als wereldcentrum voor diamant en edelsmeedkunst.

Zo grenst DIVA’s binnentuin, het Leonie Glassplein, aan de Zilversmidstraat, die sinds 1264 werd vermeld als Platea Argentariorum en sedert 1307 als Silversmitstrate. Deze straat was de verblijfplaats van zilversmeden, zo ook van de oudste gekende zilversmid uit 1288: Petrus Aurifaber (Petrus de goudsmid).

Op de Grote Markt bevond zich het huis Spaengien, waarvan het gelijkvloers in de 16de eeuw dienstdeed als een verkoophal. In meer dan twintig verschillende kraampjes verkochten juweliers en edelsmeden hun goederen.

Een beetje verder ligt de Zwartzustersstraat, toen een drukke winkelstraat waar onder andere diamanten edelsteenhandelaars gevestigd waren. De huizen Diamant en den Robijn zijn hier nog getuigen van.

In de Hofstraat, op 300 meter van het museum, bevindt zich het huis Den Rhyn waarachter een 16de-eeuws pand schuilt met een binnenkoer. Het geheel vormt de Oude Beurs waar in de 16de eeuw binnen- en buitenlandse kooplieden samenkwamen om goederen te 1

2

kopen en te verkopen. De beurs is verbonden met het ambachtshuis van de Antwerpse natie van de goud- en zilversmeden.

Kortom, de wijk rond DIVA was lange tijd de place to be voor wie op zoek was naar objecten gemaakt van goud, zilver en edelstenen. Ontdek vergelijkbare schitterende voorwerpen en juwelen, door DIVA in de kijker gezet in de collectiepresentatie DIVA, a Brilliant Story.

In deze tour maak je kennis met deze hoogtepunten uit DIVA’s collectie.

Ik wens je een mooie tour door ons museum.

Eva Olde Monnikhof Directeur DIVA

Laat je ogen even wennen aan de donkere zalen waarin DIVA de collectie laat schitteren.

3

4

Wonderkamer: verzamelen en inspireren Antwerpen was tijdens de 16de en in het begin van de 17de eeuw een wereldcentrum voor luxe. Luxeobjecten uit alle windrichtingen komen samen in DIVA’s Wonderkamer. De Antwerpse verzamelcultuur tijdens de Gouden Eeuw en haar nazomer vormde de inspiratie voor een hedendaagse interpretatie van een kunst- en rariteitenkabinet.

Wandel bij het betreden van de Wonderkamer meteen naar links, daar vind je aan de linkerkant het eerste hoogtepunt terug.

5

Hanger met roosgeslepen diamanten en email West-Europa, 1640-1660 Collectie Sint-Willibrorduskerk Antwerpen, in depot bij DIVA, B503/4 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH RECHTS VAN DE KRUIK MET TULPENMOTIEF, WAND 3 .

Deze hanger is aan de voorzijde bezet met diamanten in Amsterdams roosslijpsel.

Dit slijpsel is ouder dan de briljant en geeft minder schittering.

Een Amsterdams roosslijpsel bestaat uit 24 driehoekige facetten, waarvan zes facetten bovenaan in een punt samenkomen.

Onderaan is het slijpsel vlak. Kenmerkend voor het roosslijpsel is dat deze diamanten op een folie werden gezet, meestal was dit bladzilver of bladtin, een zilverkleurige folie die de witte kleur en schittering van de diamant benadrukt.

Het juweel had achteraan een doosje, maar het deksel is verdwenen. De achterzijde is versierd met bloemen en tulpen in email.

Rond 1634 ontstond er een speculatieve handel in tulpenbollen die in 1637 abrupt in elkaar stortte. Tulpen waren erg kostbaar en er werden tijdens de ‘tulpengekte’ zelfs tulpenbollen voor Amsterdamse grachtenpanden geruild.

6

Het tulpmotief kwam ook veelvuldig voor in de kunst in het midden van de 17de eeuw. Dit juweel is een zeldzaam overblijfsel uit die periode. Verschillende portretten en ontwerptekeningen leren ons dat vergelijkbare hangers werden voorzien van een lint met een strik, dat ook deel uitmaakte van het juweel. Wie goed kijkt, ontdekt onderaan de hanger een ringetje waaraan waarschijnlijk ooit een parel hing.

Gouden clusterring met diamanten en email Europa, ca. 1670-1690 Collectie Koning Boudewijnstichting, Fonds Christian Bauwens, in depot bij DIVA, B512/25 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH ONDER DE HANGER MET ROOSGESLEPEN DIAMANTEN.

Een ring waarbij dicht op elkaar geplaatste kleinere diamanten een grotere centrale diamant omringen noemt men een clusterring.

Deze 17de-eeuwse ring is een bijzonder zeldzaam juweel. Ovale clusterringen met scharnierend deksel en miniatuurportret aan de binnenzijde komen niet vaak voor.

De ring kan als een herinnering aan een overledene of als een verlovingsring opgevat worden. In het eerste geval verwijst het figuurtje naar de verrezen Christus die voor Maria Magdalena als tuinman verschijnt. In het tweede geval staat de vruchtbaarheid van de lente centraal. Het touw op de schouders van de tuinman is een bewijs van zijn toewijding en de roos symboliseert de liefde.

7

Zilveren uilenbeker Meester met pelikaan, Antwerpen, 1548-1549 Collectie Koning Boudewijnstichting, in depot bij DIVA, B512/1 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH CENTRAAL AAN WAND 2 , IN EEN ZWARTE VITRINEKAST.

Uilenbekers zijn drinkbekers in de vorm van een uil. Ze waren in de 16de en 17de eeuw populair in de Nederlanden en in verschillende Duitstalige gebieden. Dit uiltje is het oudste voorbeeld met Antwerpse merken.

Met zijn lijfje uit kokosnoot is het een kostbaar en exotisch exemplaar.

Op het moment dat de beker gemaakt werd, was de Scheldestad een internationaal handelscentrum. Portugese handelaars verscheepten exotische curiosa zoals kokosnoten, nautilusschelpen en struisvogeleieren vanuit Afrika, India en Amerika naar WestEuropa, veelal via de haven van Antwerpen. Kokosnoten waren gegeerd omwille van hun zogenaamde geneeskrachtige werking.

Vergif dat nietsvermoedend uit een kokosnootbeker werd gedronken, zou geneutraliseerd worden door de exotische steenvrucht.

Op de liprand, verborgen onder de afneembare kop van het uiltje, is een Oudnederlands vers gegraveerd: ‘Als alle ander fogels sin thoe neste sois min flige beste’. Het kan worden vertaald als: ‘Liggen alle andere vogels in hun nest, dan vlieg ik het best’.

8

Vergulde tazza Meester met unciaal M, Antwerpen, 1548-1549 Collectie DIVA, S79/356 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH AAN WAND 5 , TEGENOVER DE UILENBEKER.

Onder Italiaanse invloed kwam al voor 1550 de brede drinkschaal op hoge stam in de mode. Dit type drinkschaal, tazza of copschale genoemd, diende ook om vruchten, gekonfijt fruit en andere zoetigheden te serveren. Daarnaast vervulden drinkschalen een diplomatieke functie. Ze werden aangeboden als relatiegeschenk of waren een loterijprijs of trofee voor schutters- en rederijkerswedstrijden.

Het golfpatroon van deze drinkschaal op lage voet geeft een kleurenspel wanneer deze gevuld is met rode wijn.

Loop verder naar de volgende ruimte, neem hiervoor de doorgang naast het schilderij (reproductie) met godin Flora. Voor jou duikt een wand vol snuifdozen op.

9

Gouden snuifdoos met diamanten C.M. Weishaupt, Hanau, ca. 1875-1883 Collectie Koning Boudewijnstichting, Fonds Christian Bauwens, in depot bij DIVA, B512/9 Dozen voor snuiftabak waren vooral modieus tijdens de 18de eeuw, maar ook in de 19de eeuw bleven ze populair. De uitvoering kon variëren van eenvoudige koperen tot zeer kostbare exemplaren met diamanten, email en miniaturen.

Net als zakhorloges toonden snuifdozen welstand, maar ook persoonlijke voorkeur en smaak van de eigenaar. In koninklijke kringen waren snuifdozen populaire en prestigieuze relatiegeschenken.

Deze snuifdoos werd gemaakt ter gelegenheid van de geboorte van aartshertogin Elisabeth Maria van Oostenrijk, dochter van kroonprins Rudolf van Oostenrijk-Hongarije en Prinses Stefanie van België.

Onafgewerkte gouden snuifdozen werden in de 19de eeuw vaak in Hanau, bij de firma C.M. Weishaupt, aangekocht en door hofjuweliers, zoals Auguste Dufour, aangepast naar de wens van de opdrachtgever. Voor dit exemplaar gaf Koning Leopold II in ca. 1883 de opdracht om zijn portret te integreren, omgeven door diamanten.

10

Gouden snuifdoos met rocailleversiering Pierre Croissant, Parijs, 1739-1740 Collectie DIVA, Legaat Pierre Lunden, S75/139 De gouden snuifdoos is gebaseerd op een ontwerptekening van de beroemde Franse ontwerper Juste-Aurèle Meissonnier. Het is een goed voorbeeld van de rococostijl en de uitvoering is van hoogstaande kwaliteit. De doos werd in 1815 door koning Willem I gegeven aan Jean van Hal, overgrootvader van jonkheer Pierre Lunden, als dank voor zijn hulp bij het terugbrengen van de schilderijen van Pieter Paul Rubens naar Antwerpen. Deze waren tijdens de Franse overheersing naar Parijs overgebracht. Met deze precieuze doos toonde Willem I zijn grote waardering aan Van Hal. Wie was jonkheer Pierre Lunden?

Jonkheer Pierre Emile Lunden (1887-1975) stamde af van een belangrijke Antwerpse adellijke familie. Zijn voorouders hadden banden met Pieter Paul Rubens (1577-1640) via Helena Fourment, de tweede echtgenote van de beroemde schilder. Pierre Lunden leidde een verzekeringsmaatschappij in Brussel en was kunst- en muziekliefhebber. Oorspronkelijk ging zijn verzamelinteresse uit naar Chinees porselein. Nadien ontwikkelde hij zich tot verzamelaar van voornamelijk 17de- en 18de-eeuws zilver uit de Zuidelijke Nederlanden. Beide verzamelingen maakten deel uit van zijn interieur.

Bij zijn overlijden in 1975 schonk Pierre Lunden zijn aanzienlijke collectie aan het Provinciaal Museum Sterckshof, het huidige DIVA. 11

Zilveren molenbeker Meester met zespuntster, Antwerpen, 1603-1604 Collectie DIVA, S67/51 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH AAN WAND 8 .

Deze zilveren molen met gegraveerde versieringen en miniatuurfiguren is een ingenieuze drinkbeker. Een Antwerpse edelsmid, vanwege zijn meestermerk de ‘Meester met zespuntster’ genoemd, vervaardigde de beker in 1603-1604. Op dat moment dienden molenbekers al geruime tijd als amusement bij feestelijke gelegenheden en drinkspelen. Ze kunnen immers enkel leeg neergezet worden. Via een blaaspijpje worden de wieken in gang gezet en zolang ze draaien, mag er gedronken worden. Is de beker niet op tijd leeg, dan geeft de klok van de molen aan hoeveel extra bekers de speler moet drinken.

Loop door naar de ruimte met de zitbank.

12

Het exotisch salon Zeldzame en exotische objecten en materialen uit Azië en Afrika bleven de Europese elite doorheen de eeuwen fascineren en verwonderen.

Er ontstonden ware rages: Chinoiserie, Turquerie, Indomanie, Egyptomanie en Japonisme. De inspiratie uit Azië en Afrika had een grote invloed op de beeldende kunst, vormgeving, mode en juwelen.

Pauwenbroche met diamant, saffier, smaragd, robijn en parels Naar ontwerp van Gustave Baugrand, Frankrijk, 1867 of later Collectie DIVA, DMK05/1 METEEN OM DE HOEK VIND JE AAN DE RECHTERKANT DIT JUWEEL TERUG.

De pauwenbroche getuigt van hoogstaand vakmanschap. De met edelstenen bezette veren van de vogel zijn ieder afzonderlijk en tremblant gezet, waardoor ze trillen bij de minste beweging en zo extra schitteren in het (kaars)licht. De robijnen zijn van uitzonderlijk hoge kwaliteit en afkomstig uit Birma, het huidige Myanmar.

De saffieren komen uit Ceylon, het huidige Sri Lanka, en de smaragden uit India.

13

In 1867 presenteerde Gustave Baugrand een pauwenbroche op de Exposition Universelle in Parijs. Hij stelde de broche samen met andere juwelen, zilverwerk en objecten in Egyptische stijl tentoon.

Zo speelde de juwelier in op de toenmalige interesse voor de opgravingen in Egypte en de naderende oplevering van het Suezkanaal.

Aigrette met diamanten in roosslijpsel en tafelslijpsel Vermoedelijk Groot-Brittannië, ca. 1780 Collectie DIVA, DMK02/2 DIT JUWEEL VIND JE AAN DEZELFDE WAND ALS DE PAUWENBROCHE TERUG, WAND 12 .

De Europese aigrette is geïnspireerd op een sarpech, een Indisch tulbandornament. Vaak werd dit met edelsteen bezette tulbandornament voorzien van veren in combinatie met een parel. Vanaf de 17de eeuw werden in Europa de vogelveren geleidelijk vervangen door veervormige juwelen waarbij diamanten gezet in zilver werden gebruikt. Veranderingen in de mode zorgden ervoor dat aigrettes in de 18de eeuw ook konden worden vastgespeld. Europese mannen droegen het juweel op hun hoed, vrouwen bevestigden het in hun kapsel of op hun kleding. Bij dit voorbeeld werd ter hoogte van de tweede pluim een speld toegevoegd, zodat het juweel als broche gedragen kon worden.

14

Zilveren koffiekan Jean-Louis Philippront, Aat, 1783 Collectie DIVA, Legaat Pierre Lunden, S75/31 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH AAN DEZELFDE WAND 12 .

Dit type koffiekan is afgeleid van de Perzische koperen koffiekannen, herkenbaar aan de lange, relatief smalle hals.

Zilver is een goed warmtegeleidend materiaal, waardoor de koffiekan warm kan worden.

Het handvat van de kan is daarom gemaakt in hout, een materiaal dat niet snel van temperatuur verandert. Zo verbrand je je niet bij het uitschenken van de koffie.

Koffie was als drank ingeburgerd in de Arabische wereld sinds het midden van de 15de eeuw. Via Venetië kwamen ruwe koffiebonen in 1615 in Europa terecht. De eerste koffiebonen die meereisden werden als exotische vondst in rariteitenkabinetten bewaard. Rond 1650 nam de invoer van koffie toe en werden de eerste Europese koffiehuizen opgericht.

15

In de loop der eeuwen schonken gelovigen juwelen aan de kerk en vooral aan Onze-LieveVrouw. Vaak werden de geschonken juwelen op kussens of in kaders genaaid en vervolgens tijdens de processie samen met het Mariabeeld rondgedragen.

Ook het Mariabeeld zelf werd er letterlijk mee opgesmukt.

Vlaams hart met trofeebekroning en roosgeslepen diamant Dionisius Suerickx, Mechelen, 1832-1869 Collectie DIVA, S75/182 Het Vlaams hart is een typisch juweel dat geschonken werd aan de kerk. De exacte betekenis van de Vlaamse harten is niet bekend. De uitgesproken devotie van het volk voor Onze-Lieve-Vrouw, die vooral vanuit Antwerpen in de 18de en 19de eeuw een grote verspreiding kende, lijkt de grondslag te zijn geweest van de Vlaamse harten.

De verbondenheid van de Scheldestad 16

met de Maagd Maria als beschermvrouw uitte zich al sinds de 12de eeuw.

Het Vlaams hart bestaat uit een hartvormig gedeelte met een diamant als kern en een bekroning. De bekroning of het bovendeel kan een kroon zijn of een trofee. Een trofee bestaat uit een toorts, een pijlkoker en een boog, verwijzend naar de attributen van de liefdesgod Cupido en symboliseert de overwinning van de liefde.

Volgens sommige juwelenhistorici symboliseert de centrale diamant ‘het hart van Maria zelve’. DIVA bewaart meerdere Vlaamse harten. Het verschil in materiaalgebruik en kwaliteit toont aan dat het juweel geliefd was bij verschillende sociale klassen.

Deels vergulde stralenmonstrans Jan Pieter Antoon Verschuylen, Antwerpen, 1861 Collectie DIVA, S2013/9 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH CENTRAAL AAN WAND 15 .

Een monstrans maakt deel uit van het liturgisch vaatwerk van de rooms-katholieke kerk.

In deze houder wordt de gewijde hostie getoond. De hostie wordt geklemd in een maanvormig standaardje (lunula). Het eerste gebruik dateert uit de 13de eeuw. Vanaf de barok wordt de hostie sterker benadrukt door zonnestralen die de goddelijke triomf symboliseren.

17

Platina broche met Egyptische motieven, bezet met diamant, robijn, onyx en smaragd Lacloche Frères, Parijs, 1926 Collectie DIVA, DMK03/7 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH AAN WAND 13 , RECHTS VAN DE LIFT.

Centraal in de broche ligt een Egyptische figuur die een papyrusblad vasthoudt. De papyrusplant staat symbool voor de vruchtbare en groene noordelijke helft van Egypte en verwijst naar groei, jeugd en kracht. Egyptenaren verwerkten papyrus tot materiaal om op te schrijven. Via het hiërogliefenschrift werd heel wat kennis en inzicht over de Egyptische beschaving doorgegeven. Aan de zijkanten van de broche en boven de figuur zijn hiërogliefen uitgespaard.

Napoleons expeditie in 1798 naar Egypte ontketent in Europa een grote interesse in Egyptische objecten. De echte Egyptomanie komt op gang na de ontdekking en opgraving van het graf van Toetanchamon in 1922. Zowel de film- als de luxe-industrie raakt doordrongen van de Egyptische vormgeving, wat zich vertaalt in juwelen, kleding, meubels, interieurs en allerlei accessoires.

18

Art-nouveauhanger in geelgoud met plique-à-jour email, diamanten in oud briljantslijpsel, labradoriet en demantoïde granaten Léopold Van Strydonck, Brussel, ca. 1900 Collectie DIVA, S87/39 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH AAN WAND 14 , LINKS VAN DE LIFT.

De hanger verwijst vormelijk naar de hertshoornvaren, een plant die op andere levende planten groeit zonder hieraan voedsel te onttrekken. Het fijne bladwerk werd met doorzichtig groen vensteremail of plique-à-jour versierd.

Email is gekleurd glaspoeder dat onder hoge temperatuur wordt verglaasd. Op de druppelvormige labradoriet onderaan de hanger lijken libellen weergegeven.

Diamant speelde binnen de art-nouveaustroming een beperkte rol, maar deze hanger vormt hierop een uitzondering. Art nouveau is een van de namen die gegeven wordt aan een decoratieve stijl die rond 1900 zijn hoogtepunt kende. In andere landen wordt de term Jugendstil gebruikt. Beide termen impliceren vernieuwing en België was een pionier met de architectuur van Victor Horta.

Binnen de juweelkunst was de Parijse juwelier René Lalique een spilfiguur. In België vertegenwoordigden Léopold Van Strydonck en Philippe Wolfers de art-nouveaustroming binnen de juweel- en edelsmeedkunst.

19

20

Atelier: creatie en vakmanschap Edelsmeedkunst en diamantbewerking versmelten in een tijdloos atelier. Een blik achter de schermen verbindt heden en verleden.

Kijk eens naar het gereedschap aan de wand aan de linkerkant en in de lades aan de rechterkant. In de ateliers wordt al honderden jaren min of meer hetzelfde gereedschap gebruikt. Ook vele technieken zijn al eeuwen oud en worden nog steeds toegepast, zij het soms op een aangepaste manier.

Echte vernieuwing is vooral te vinden in het gebruik van computers, lasers en 3D-printers. Deze ontwikkelingen maken het mogelijk om nog preciezer te werk te gaan.

• Bekijk de film die gaat over de productie van een ring.

• Neem plaats op een krukje aan de touchscreens: aan de linkerkant ontdek je meer over diamant; aan de rechterkant meer over edelsmeedkunst. Beluister hier ook persoonlijke verhalen van diamantslijpers en edelsmeden.

• Open de lades om enkele voorwerpen te bekijken die de besproken technieken illustreren.

21

Paar granuléschalen David Huycke, Sint-Niklaas, 1996-1998 Collectie DIVA, S98/15 DEZE VOORWERPEN BEVINDEN ZICH CENTRAAL IN HET REK AAN DE RECHTERKANT.

Vanaf de 16de eeuw worden zilveren gebruiksvoorwerpen met parelranden gedecoreerd. Parels, granules, of zilveren bolletjes worden nog steeds door edelsmeden toegepast. David Huycke maakt op een nieuwe manier gebruik van deze granules en vormt zijn schalen door de bolletjes aan elkaar te solderen.

Zilveren strooibus Leonard Joseph Ferrier, Antwerpen, 1765 Collectie DIVA, S2019/1 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH ONDER DE GRANULÉSCHALEN.

22

Een strooibus wordt meestal aan tafel gebruikt voor het strooien van suiker, peper of andere specerijen. In tegenstelling tot de tweede strooibus in deze ruimte, is dit exemplaar van zilversmid Leonard Joseph Ferrier (°1726) volledig opengewerkt. Rasterwerk, gedraaide bladeren en rocailles vloeien in elkaar over.

Ferrier zou naar eigen zeggen beschikken over een zeer belangrijk geheim om zilver te gieten waarmee hij iedere edelsmid overtreft.

Het opengewerkte patroon van de strooibus is inderdaad uitzonderlijk fijn.

Replica Lesotho Promise Collectie DIVA, S2017/12 Met dank aan DIAMCAD DEZE REPLICA BEVINDT ZICH LINKS VAN HET TV-SCHERM EN RECHTS VAN DE SNUIFDOOS.

Hoewel het aantal Antwerpse slijperijen in de afgelopen eeuwen verminderd is, staat Antwerpen nog steeds bekend als leverancier van topkwaliteit. Enkele hoogtechnologische slijperijen in de Antwerpse diamantwijk leggen zich vooral toe op het bewerken van grote, zeer waardevolle diamanten.

Zo werd er in 2006 een ruwe diamant van 603 karaat gevonden in de Letsengmijn in Lesotho. De steen was op dat moment de vijftiende grootste diamant die ooit werd gevonden en kreeg de naam Lesotho Promise. Safdico en Graff Diamonds kochten de ruwe diamant voor 12,36 miljoen dollar en besloten de steen te laten onderzoeken en slijpen in Antwerpen. Tijdens een proces van 18 maanden werd hij hier getransformeerd in 26 diamanten in verschillende slijpvormen. Met de kleurgradatie D (exceptioneel wit +) werd de gezamenlijke waarde van de geslepen diamanten geschat op 50 miljoen dollar.

Hier zie je reproducties van zowel de ruwe steen als de geslepen diamanten die samen het Lesotho Promise collier vormen.

23

24

Handelskamer: Netwerk en vertrouwen De handel in diamant verloopt al eeuwen via internationale netwerken. Vertrouwen is hierbij cruciaal, want met een eenvoudige handdruk kunnen miljoenendeals worden gesloten. In Antwerpen wordt al meer dan 550 jaar diamant verhandeld.

Deze lange periode kent hoogtepunten, maar ook dieptepunten.

Een constante in de diamanthandel is de internationale dimensie en de verschillende nationaliteiten en geloofsgemeenschappen die eraan deelnemen. Deze multiculturaliteit speelt ook een rol in de hedendaagse diamantwijk in Antwerpen, waar 84% van alle ruwe diamant en 50% van alle geslepen diamant ter wereld verhandeld wordt.

• Ontdek waar ruwe diamant vandaan komt, en hoe de steen ontgonnen wordt, in de touchscreens rondom de wereldbol.

• De wereldbol illustreert hoe diamant sinds de 16de eeuw naar Antwerpen reisde. De verschillende wereldkaarten zijn gelinkt aan zeven kortfilms. Ze belichten zes historische personages die een belangrijke rol speelden in de Antwerpse diamanthandel doorheen de eeuwen. De laatste kortfilm geeft een blik achter de schermen van de hedendaagse diamanthandel.

25

Ring met diamant in puntslijpsel Gevonden in Niewlande (Zeeland), ca. 1500-1530 Collectie DIVA, S91/6 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH METEEN RECHTS BIJ HET BETREDEN VAN DE ZAAL, IN VITRINE 1 .

Deze gouden ring is een van de oudste ringen in de collectie van DIVA en bevat de oudste slijpvorm van diamant: het puntslijpsel.

De vlakken worden geslepen, terwijl de natuurlijke vorm van de diamant, een octaëder of achtvlak met punten aan onder- en bovenzijde, behouden blijft.

Deze diamant lijkt misschien donker, maar diamanten kunnen pas schitteren door weerkaatsing van licht. Licht wordt weerkaatst door verschillende facetten of geslepen ‘vlakjes’. Aangezien het puntslijpsel slechts acht facetten heeft, schittert deze veel minder dan een hedendaags rond briljantslijpsel met 57 of 58 facetten. De zetting omsluit meer dan de helft van de diamant. Dit heeft eveneens invloed op de slechte weerkaatsing van het licht en op de schittering.

Corsagejuweel met diamanten in tafelslijpsel Vermoedelijk Iberisch Schiereiland, 2de helft 17de eeuw Collectie DIVA, DMK96/1 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH IN VITRINE 2 .

Dit juweel bestaat uit een breed gebogen motief, een kroon en vijf hangertjes. De meer dan 100 tafelgeslepen diamanten zijn gezet 26

in een ajour uitgewerkt floraal motief. De stijl verwijst naar het Iberisch schiereiland waar eind 17de eeuw het edelsmeedwerk even hoog gewaardeerd werd als de edelstenen zelf.

Vaak hebben dit soort borstjuwelen aan de achterzijde twee haken waarmee het juweel aan het corsage van de jurk werd gehangen.

Aan dit juweel werd later een speld toegevoegd.

ECC Tennisracket Peter Varozza, Arent & Van Leeuw, Antwerpen, ca. 1986 Collectie AWDC, in depot bij DIVA, B534/1 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH IN VITRINE 7 .

Dit gouden tennisracket bezet met 1617 diamanten illustreert niet alleen het Antwerpse vakmanschap, maar ook de beschikbaarheid aan diamanten van topkwaliteit. Alle diamanten kregen de beoordeling E tot F, wat betekent dat ze zeldzaam tot uitzonderlijk wit van kleur zijn. De letters ECC verwijzen naar het European Community Championship tennistoernooi, dat tot 1998 in Antwerpen plaatsvond. In 1985 mocht Ivan Lendl de eerste uitvoering van het racket mee naar huis nemen nadat hij het toernooi voor de derde keer won in vier jaar tijd. Geen enkele mannelijke tennisser slaagde er na hem in deze prestatie te herhalen waardoor dit exemplaar hier te bewonderen is.

27

28

Eetkamer: Luxeconsumptie en distinctie Een tafel vol zilver gold lange tijd als statussymbool. In de loop van de 18de eeuw werd de eettafel uitgerust met allerlei voorwerpen in functie van een steeds verfijndere eetcultuur: stellen voor olie en azijn, zout- en mosterdvaten, strooiers voor peper en suiker, sauskommen en terrines. Ontdek in DIVA’s eetkamer tafelzilver van de 18de tot en met de 20ste eeuw.

• Via de touchscreens in de tafel maak je kennis met vijf historische personages en hun eetgewoonten.

• Open de lades in de tafels voor meer info over het type object op de tafel.

• Of kruip onder de tafel met de zoutvaten voor een unieke foto.

29

Terrine familie De Meester Joannes Cornelius Hendrickx, Mechelen, 1782 Collectie Koning Boudewijnstichting, Fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché, in depot bij DIVA, B512/6 DIT VOORWERP BEVINDT ZICH CENTRAAL IN DE ZAAL.

In de 18de eeuw werd naar het voorbeeld van het Franse hof bij diners een overdaad aan gerechten tegelijkertijd op tafel geëtaleerd. Een assortiment aan smaken, texturen en vormen zorgde voor een ware sensatie, niet alleen voor de smaakpapillen, maar ook voor het oog. Deze manier van gerechten presenteren kreeg in de 19de eeuw de benaming service à la française, toen de service à la russe opgang maakte, waarbij de gangen na elkaar werden opgediend. Terrines waren een vaste waarde in de service à la française en bevatten soep of ragout.

In 1782 maakte Joannes Cornelius Hendrickx (1740-1811) in opdracht van Pierre de Meester (1724-1784) een bijzonder exemplaar in Louis XVI-stijl. 18de-eeuwse zilveren terrines uit de Zuidelijke Nederlanden zijn vrij zeldzaam en werden enkel in productiecentra met een kapitaalkrachtige clientèle vervaardigd.

Ongetwijfeld wakkerde dit rijkversierde pronkstuk de conversatie aan tijdens het diner en zette het de positie van de eigenaar in de verf. In de decoratie is het wapenschild van de familie De Meester terug te vinden en verschillende muziekinstrumenten.

30

Demi-parure met saffieren, natuurlijke parels en diamanten in roosslijpsel Arthur Dufour, Brussel, 1869-1877 Collectie Koning Boudewijnstichting, Fonds Christian Bauwens, in depot bij DIVA, B512/8 BIJ HET BETREDEN VAN DEZE ZAAL BEVINDT DIT JUWEEL ZICH AAN DE OVERKANT.

De term parure verwijst naar een set bij elkaar horende juwelen, bedoeld om samen te dragen. Dergelijke ensembles kunnen bestaan uit een haarkam, een diadeem, oorhangers, een collier, een borstspeld, een gesp en armbanden.

Een demi-parure bestaat meestal uit een collier of broche met bijpassende oorhangers of armband. In dit geval gaat het om een broche die omgevormd kan worden tot een hanger en twee oorhangers. De set juwelen wordt bewaard in het originele etui met de goudstempel van Belgisch hofjuwelier Arthur Dufour. Het juweel past uitstekend binnen de mode van het Tweede Keizerrijk (1852-1870), het voorbeeld voor de rest van Europa. Rijke dames hulden zich in zijden crinolinejurken en droegen bij feestelijke en officiële gelegenheden opvallende diamantjuwelen, die prachtig schitterden bij kaarslicht. Vanaf 1867 was diamant eenvoudiger verkrijgbaar na de ontdekking van diamantmijnen in Zuid-Afrika.

Dat gaf een boost aan grote juwelenhuizen.

31

Zilveren bierpul Jean Dufour & Frères, Brussel, ca. 1862 Collectie DIVA, S2020/30 BIJ HET BETREDEN VAN DE ZAAL BEVINDT DIT VOORWERP ZICH METEEN LINKS.

Vaak worden bierpullen gemaakt in aardewerk, porselein, glas of tin. Een zilveren bierpul van dergelijke omvang is voor België uiterst zeldzaam, zeker één die zo rijkelijk gedecoreerd is.

De makers lieten zich hierbij inspireren op de functie van het voorwerp. Op het deksel zijn gereedschappen uit een brouwerij en ingrediënten voor bier aangebracht, waaronder een roerstok en hop. Het handvat wordt gevormd door een man gekleed als brouwer. Onder de schenktuit is een maskeron afgebeeld met druiventrossen in het haar die verwijzen naar Bacchus, de Romeinse god van vreugde en dronkenschap. Het hoofdtafereel op de bierpul speelt zich af voor een herberg. Allerlei mensen dansen, zingen en drinken; ze hebben duidelijk plezier. Dit tafereel lijkt sterk op de schilderijen van de Antwerpse schilder David II Teniers (1610-1690), en de latere gravures van dorpstaferelen die hierop zijn gebaseerd.

32

De maker van deze bierpul, de Brusselse firma Jean Dufour & Frères, speelde vanaf 1829 een belangrijke rol in de ontwikkeling van de Belgische edelsmeed- en juweelkunst. Bovendien waren ze hofleverancier van de Belgische koninklijke familie.

De volgende zaal, de Kluis, vind je op de eerste verdieping. Volg de signalisatie naar de trap en vervolg je bezoek aan de tentoonstelling. Als je graag met de lift gaat dan kan je die nemen in de Wonderkamer.

33

34

Kluis: authenticiteit en transparantie Is het echt of vals? De intrinsieke waarde van edelstenen en edele metalen oefent een grote aantrekkingskracht uit op vervalsers en oplichters.

Hoe herken je een natuurlijke diamant? Wat vertellen de tekens op zilveren voorwerpen ons?

Beantwoord de stellingen op de kaarten midden in de zaal. Het antwoord verwijst je naar de informatie die verborgen zit in de lades en de kastjes van de Kluis.

35

Zeemeerminhanger Vermoedelijk Reinhold Vasters, ca. 1870-1880 Collectie DIVA, DMK10/1 DIT JUWEEL BEVINDT ZICH CENTRAAL AAN DE RECHTERKANT BIJ HET BETREDEN VAN DE ZAAL.

Op het eerste gezicht lijkt deze hanger een renaissance-juweel uit de 16de eeuw. Kleurrijke, sculpturale juwelen met grote tafelgeslepen edelstenen en email waren toen modieus.

Een geoefend oog merkt echter aan het edelsmeedwerk, de afwerking en de uitwerking van de figuren dat het hier niet om een 16de-eeuwse hanger gaat, maar om een laat 19de-eeuwse uitvoering.

Vanaf de eerste helft van de 19de eeuw waren renaissancejuwelen binnen de romantische beweging en op gekostumeerde bals populair. De interesse in en het beperkte aanbod van 16de-eeuwse juwelen leidden al snel tot vervalsingen en imitaties, die zelfs onderlegde antiekhandelaars en verzamelaars wisten te misleiden.

36

Reproductie In kluis 2025 ligt een reproductie van het Gebod van 1447 dat de handel in valse (edel)stenen verbiedt. Het origineel wordt bewaard in het Antwerpse Stadsarchief (Archief Privilegiekamer, Gebodboeken van de Antwerpse magistraat).

Omgezet naar huidig taalgebruik staat er geschreven: ‘Niemand zal binnen Antwerpen kopen, verkopen, verpanden of verhandelen valse of nagemaakte stenen, nadat die stenen zijn gezet in goud, zilver of verguld geelkoper, of het nu om nagemaakte diamanten, robijnen, bleekrode robijnen, smaragden of saffieren zou gaan of andere vervalsingen.’

Dit document toont aan dat de Antwerpse diamantindustrie al meer dan 570 jaar oud is.

37

38

Boudoir: Diamond Diva’s Diamanten spreken tot de verbeelding, net als de spraakmakende diva’s die ermee pronken. Laat je verblinden in DIVA’s boudoir.

DIVA stelt enkele tendensen uit de 19de- en 20ste-eeuwse juweelmode tentoon. De nadruk ligt op diamantjuwelen en de tot de verbeelding sprekende vrouwen die de fonkelende kostbaarheden tot leven wekten.

Op bepaalde plaatsen zijn schermen geïntegreerd waarop je meer informatie vindt over de getoonde juwelen, en door wie en hoe ze gedragen werden.

39

Slangenjuweel met diamanten in oud briljantslijpsel en roosslijpsel en robijn Anoniem, Frankrijk, ca. 1860 Collectie DIVA, DMK99/4 DIT JUWEEL VIND JE CENTRAAL IN VITRINE 1

AAN DE RECHTERKANT

ALS JE VAN DE KLUIS KOMT.

Het juweel is vervaardigd in goud en bedekt met transparant email op een schubvormig gegraveerde ondergrond, waardoor de illusie van een slangenhuid ontstaat. Het juweel is opgebouwd uit conische schakels die in elkaar grijpen. Hierdoor ontstaat een grote flexibiliteit zodat de slang zowel hals als arm kan sieren.

Het juweel is gemaakt in 1860, een periode waarin slangenjuwelen geliefd waren. Dat was ooit anders: eeuwenlang associeerde het christelijke geloof de slang met de duivel. Daarin kwam tijdens de 18de eeuw stilaan verandering door de ontdekking van artefacten uit de oudheid. Als juweelmotief werd de slang pas echt populair nadat koningin Victoria een slangenarmband droeg tijdens haar eerste politieke optreden als kersverse koningin van Engeland in 1837. Door die armband te dragen toonde ze dat ze de ‘wijsheid van een slang’ had of nastreefde.

40

Halsjuweel in guirlandestijl met diamanten in oud Europees slijpsel, roosslijpsel, oud briljantslijpsel en achtkantslijpsel Vermoedelijk Lacloche Frères, Parijs, 1900-1910 Collectie DIVA, DMK05/2 DIT JUWEEL VIND JE TERUG IN VITRINE 2 .

Sensuele en weelderige stoffen, excessieve hoeveelheden kant en uitgewerkte details bepaalden de mode tijdens de belle époque. Het S-vormige silhouet, gevormd door een nieuw type korset, zorgde ervoor dat de buste en hals de aandacht trokken. Hooggesloten tulen en kanten kragen werden ’s avonds ingeruild voor laag uitgesneden decolletés, die zich uitstekend leenden voor kantachtige colliers.

Het raffinement en de delicate structuur van de juwelen uit de belle époque waren ongezien. Guirlandes, bloemen en strikken konden heel fijn uitgevoerd worden door het gebruik van platina.

Dit edelmetaal is sterker en lichter dan zilver en goud en is dus uitstekend geschikt voor de productie van uiterst fijne juwelen. Dit diamanten collier is een typerend voorbeeld van de slingerachtige guirlandestijl.

41

Veelkleurige broche met bloemmotieven in koraal, malachiet, lapis lazuli, bezet met diamanten in oud briljantslijpsel Ontwerp Boucheron, Parijs, 1923-1925 Collectie DIVA, DMK03/1 DIT JUWEEL VIND JE TERUG IN VITRINE 3 .

Tijdens de jaren 1920 werden juweelontwerpers beïnvloed door het intense kleurgebruik en de geometrische vormentaal van kunststromingen zoals het fauvisme, kubisme, suprematisme en het futurisme. Juweelontwerpers creëerden kleurrijke juwelen door edelstenen te gebruiken zoals topaas, aquamarijn, toermalijn en turkoois. Verder zochten ze contrast door transparante, gefacetteerde edelstenen te combineren met matte, ondoorzichtige stenen. Koraal, jade en lapis lazuli staken af tegen diamant, smaragd, saffier en robijn. Deze broche met bloemmotieven illustreert de polychrome stijl uit de jaren 1920. Fruitmanden, bloemen en exotische vogels kwamen vaak voor en werden gesneden uit gekleurde edelstenen.

42

Art-decobroche in platina met diamanten in briljantslijpsel Liboire Sauvage, Gent, ca. 1925 Collectie DIVA, S2020/7 DIT JUWEEL VIND JE TERUG IN VITRINE 3 .

De broche is een ontwerp van Liboire Sauvage. In 1903 richt hij in Gent het juwelenhuis Sauvage op. Na het overlijden van Liboire wordt de zaak verdergezet door zijn vrouw en zoon Constant onder de naam Sauvage Frères.

De broche sluit mooi aan bij andere creaties van dit huis en bij de ontwikkeling van de art-decostijl in België. De Franse art deco heeft een grote impact op Belgische juweelontwerpers, toch is er een duidelijk verschil in vorm en tendens. Het Belgische werk is doorgaans zwaarder van afwerking. In tegenstelling tot de Franse voorbeelden uit de jaren 1920 zijn de juwelen van Sauvage minder kleurrijk. Andere edelstenen dan diamant worden sporadisch en op een sobere manier toegepast. De typische abstracte, geometrische vormentaal van de art deco is duidelijk zichtbaar.

43

Tiara met vleugels met diamanten in briljantslijpsel en roosslijpsel Anoniem, Frankrijk, ca. 1899 Collectie DIVA, DMK00/7 DIT JUWEEL VIND JE TERUG IN VITRINE 4 .

Een diamanten tiara draag je niet elke dag. Dit prachtexemplaar is dan ook op ingenieuze wijze om te toveren tot twee broches.

De vleugels zijn op rails gezet, waardoor ze niet alleen verplaatst kunnen worden, maar zelfs volledig demonteerbaar zijn.

Met zijn vleugels speelde dit juweel rond 1900 in op een modetrend binnen de haute joaillerie. Gerenommeerde juwelenhuizen zoals Chaumet brachten vergelijkbare ontwerpen uit. Wellicht waren deze gevleugelde tiara’s oorspronkelijk geïnspireerd op de gevleugelde zonneschijf van het Oude Egypte. Ook de internationale opvoeringen van Wagners opera Die Walküre oefenden invloed uit. Zijn strijdgodinnen uit de noordse mythologie, Walkuren genoemd, droegen gevleugelde helmen. Het vrouwelijke publiek zou de stijl hebben overgenomen ter ere van de componist. Voor de rijke elite was een diamanten tiara het juweel bij uitstek om de exuberante en welvarende levensstijl van het begin van de 20ste eeuw uit te dragen.

44

Colofon Deze brochure is een uitgave van DIVA, museum voor diamant, juwelen en zilver.

Coördinatie: Leonie Maerevoet Redactie: Els Crollet, Leonie Maerevoet, Catherine Regout Eindredactie: An Labis, Leonie Maerevoet Grafische vormgeving: Gunter Segers Afbeeldingen © DIVA foto: Frederik Beyens, Dominique Provost, Reinier RVDA, Sigrid Spinnox © Graff Diamonds v.u.: Eva Olde Monnikhof, Directeur DIVA, Gildekamersstraat 9, 2000 Antwerpen D/2021/14.608/14 Disclaimer: DIVA heeft geprobeerd om alle rechten te regelen in overeenstemming met de betreffende wetgeving.

Diegene die meent rechten te kunnen laten gelden, kan zich richten tot DIVA.

Dank voor je bezoek.

Laat je inspireren door de inleiding van deze brochure om de straten rond DIVA verder te ontdekken.

45

Volg ons

DIVA.Antwerp

DIVAantwerp

www.divaantwerp.be Deel je ervaring #DIVAantwerp Schrijf je in op onze maandelijkse nieuwsbrief