Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej. Kraków i województwo krakowskie

Page 1


publikację można kupić tu: www.dodoeditor.pl


modernizmy Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej Tom 1. Kraków i województwo krakowskie

pod redakcją Andrzeja Szczerskiego

Kraków 2013



Spis treści

7 Wprowadzenie 9

nowy Kraków

13

Architektura użyteczności publicznej | Michał Wiśniewski

53

Kościoły Krakowa – sakrum i modernizm | Helena Postawka-Lech

79

Patrząc w stronę nowych dzielnic | Rafał Ochęduszko

119

Monumentalne i eleganckie – Aleje Trzech Wieszczów | Barbara Zbroja

165

Cichy Kącik | Agata Jabłońska

183 czas inwestycji 187

Mościce – u progu nowoczesności | Barbara Bułdys

223 COP i województwo krakowskie | Aleksandra Idler 237 Zapory wodne w Porąbce i Rożnowie | Agata Jabłońska 261

Chełmek – enklawa batyzmu | Anna Syska

275 modernizm w górach 279 Modernistyczne Zakopane | Andrzej Szczerski 311

Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego | Michał Wiśniewski

339 Bibliografia 348 Indeks osób 351

Indeks miejsc

355 Noty o autorach 357 Spis ilustracji



Wprowadzenie

Niniejszy tom rozpoczyna serię wydawniczą „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej” poświęconą wybranym dziełom architektury, które powstały w Polsce w ciągu dwóch dekad niepodległości, w latach 1918–1939. Dziedzictwo to pozostaje świadectwem niezwykłej dynamiki okresu przypadającego bezpośrednio po rozbiorach, w którym ponownie tworzono państwo polskie, stawiając na nowoczesność. Mimo wszelkich ograniczeń i trudności wynikających z problemów wewnętrznych oraz niestabilnej sytuacji międzynarodowej II Rzeczpospolita w dużej mierze zrealizowała ambitny program nowoczesnych reform, a jednymi z jego kluczowych aspektów były akceptacja modernistycznej architektury i udzielane jej wsparcie. Architektura modernistyczna zaczęła się pojawiać w Polsce na większą skalę pod koniec lat dwudziestych, a jej rozkwit przypadł na lata trzydzieste, czyli okres ekonomicznej stabilizacji kraju. To właśnie nowe kamienice i osiedla, gmachy publiczne i kościoły, szkoły i szpitale, uzdrowiska i zakłady przemysłowe miały się stać widocznym znakiem nowych czasów. Choć architekci akceptowali wspólne modernistyczne wzorce, potrafili nadać im indywidualny kształt. W efekcie uniknęli uniformizacji i stworzyli wiele „modernizmów”, których specyfika wynikała z różnorodnych uwarunkowań, przede wszystkim z roli lokalnych tradycji architektonicznych, funkcji symbolicznych i praktycznych, jakie nowa architektura pełniła w przestrzeni publicznej, a także wpływów prywatnego bądź państwowego mecenatu. W kolejnych tomach naszej serii zostaną omówione wybrane przykłady architektury modernistycznej z poszczególnych województw II Rzeczypospolitej, zgodnie z podziałem administracyjnym ustalonym w połowie lat dwudziestych. Obok stolic województw przedstawimy także projekty zrealizowane w mniejszych ośrodkach miejskich i na prowincji, pokazując tym

7


samym, że nowa architektura znalazła uznanie w całym kraju, co sprzyjało realizacji idei równomiernego rozwoju młodego państwa. Rozpoczynamy od województwa krakowskiego, analizując historię modernistycznej architektury jego stolicy, a następnie śledząc powstanie nowoczesnego Tarnowa, Zakopanego, Krynicy Zdroju i okolicznych uzdrowisk. W pierwszym tomie znalazły się także omówienia przykładów inwestycji przemysłowych: zapór wodnych w Rożnowie i Porąbce, fragmentu Centralnego Okręgu Przemysłowego znajdującego się w województwie krakowskim oraz wyjątkowej enklawy przemysłu obuwniczego, jaką był rozbudowany dzięki inwestycjom firmy „Bata” Chełmek. Teksty do pierwszego tomu napisali badacze należący do nowej generacji historyków sztuki, którzy podjęli badania nad architekturą modernistyczną po roku 2000, oraz słuchacze mojego seminarium w Instytucie Historii Sztuki UJ. Materiał ilustracyjny stanowią zarówno zdjęcia archiwalne, jak i fotografie wykonane współcześnie. Ich zestawienie pokazuje, że historyczna architektura doskonale funkcjonuje we współczesnych czasach, co więcej, wiele z omawianych budynków uznajemy dziś za symbole naszych miast i okolic. Dzięki niemu chcielibyśmy także zwrócić uwagę na znaczenie historycznego dziedzictwa II Rzeczypospolitej i zaapelować o jego konserwatorską ochronę. Seria „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej” prezentuje wybitne osiągnięcia architektury polskiej nie tylko po to, aby je docenić i przypomnieć. Mamy nadzieję, że przeszłość stanie się inspiracją do dyskusji na temat architektury współczesnej i znaczenia modernizmu dla naszych czasów, a modernistyczne zasady i akceptacja dla nowoczesności nie okażą się zamkniętym rozdziałem historii architektury, z którego ciężko skorzystać, ale odsłonią swoją niezmienną aktualność.

8


Autorzy

Andrzej Szczerski

Barbara Bułdys

Aleksandra Idler

Dr hab., adiunkt w Instytucie

Historyk sztuki, autorka ar-

Absolwentka Ogólnokształcącej

Historii Sztuki Uniwersytetu

tykułów w czasopismach

Szkoły Sztuk Pięknych (2008;

Jagiellońskiego. Stypendysta zagra-

branżowych, między innymi

dyplom w ramach specjalizacji

nicznych uczelni i instytutów badaw-

w „Architekturze”, „Muratorze”

tkanina artystyczna) oraz studiów

czych. Wykładał na Uniwersytecie

i „Architektura&Business”, a także

licencjackich na kierunku historia

Goethego we Frankfurcie nad

w tomach z serii „Tarnów. Wielki

sztuki na Katolickim Uniwersytecie

Menem i na Uniwersytecie

Przewodnik” i „Rocznik Tarnowski”.

Lubelskim (2011). Obecnie jest stu-

St Andrews w Wielkiej Brytanii.

W ramach projektu Ta r n ó w . 1 0 0 0

dentką II roku studiów magister-

Od 2009 prezes Sekcji Polskiej

l a t n o w o c z e s n o ś c i opublikowa-

skich w Instytucie Historii Sztuki

Międzynarodowego Stowarzyszenia

ła tekst M o ś c i c e – s e n o n o -

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Krytyków Sztuki AICA, w 2013 roku

w o c z e s n o ś c i (2010) i współtwo-

W 2012 roku była jedną z kuratorek

powołany do Rady Powierniczej

rzyła scenariusz wystawy Ż y c i e

zorganizowanej w Pradze wystawy

Muzeum Narodowego w Warszawie.

codzienne w Mościcach w la-

B e t w e e n S t e p s , która ukazywała

Od wielu lat zajmuje się badaniami

t a c h 1 9 2 7 – 1 9 3 9 , która odbyła

dzieła młodych czeskich artystów.

nad modernizmem polskim i środ-

się w BWA w Tarnowie w sierpniu

W obszarze jej zainteresowań ba-

kowoeuropejskim. Autor wielu

2011 roku.

dawczych znajdują się tematy zwią-

publikacji, między innymi książki

Pracuje w Muzeum Okręgowym

zane z przemianami artystycznymi

Modernizacje. Sz tuka i ar -

w Tarnowie. Autorka i współautor-

oraz społecznymi okresu moderni-

chitektura w now ych pań-

ka wystaw muzealnych oraz kata-

zmu w Polsce. Wiąże z nimi dalszą

stwach Eur opy Śr odkowo-

logów wystaw i zbiorów Muzeum

pracę naukową.

Ws cho dniej 19 18 –19 3 9

Okręgowego w Tarnowie.

(Łódź 2010) nominowanej do Nagrody im. Długosza (2011) i opartej na jej treści wystawy

Rafał Ochęduszko

Modernizacje. Czas prz yszł y d o k o n a n y 1 9 1 8 – 1 9 3 9 w Muzeum

Historyk sztuki, pracownik Instytutu

badawcze koncentruje wokół za-

Sztuki w Łodzi (2010). Współautor

Historii Sztuki Uniwersytetu

gadnień związanych ze sztuką

wystaw, między innymi S y m b o l i s m

Jagiellońskiego, zaangażowa-

nowoczesną, szczególnie polską

i n P o l a n d a n d B r i t a i n w Tate

ny w projekt K o r p u s w i t r a ż y

architekturą XX wieku. Pod kie-

Britain w Londynie w 2009 roku

z lat 1800 –1945 w kościo-

runkiem prof. dr. hab. Wojciecha

i T h e P o w e r o f F a n t a s y .

łach rz ymskokatolickich

Bałusa przygotowuje pracę dok-

Modern and Contemporary

metr opolii krakowskiej

torską Te o r i a a r c h i t e k t u r y

A r t f r o m P o l a n d w Centre

i p r z e m y s k i e j. Zainteresowania

H e l e n y i S z y m o n a S y r k u s ó w.

for Fine Arts BOZAR w Brukseli w 2011 roku.

355


Agata Jabłońska

Paweł Pomykalski

Anna Syska

Studentka historii sztuki na

Fotograf specjalizujący się w foto-

Architekt, pracownik Śląskiego

Uniwersytecie Jagiellońskim.

grafii architektury. Autor i współau-

Centrum Dziedzictwa Kulturowego

Pod opieką dr. hab. Andrzeja

tor wielu artykułów prasowych oraz

w Katowicach. Zajmuje się historią

Szczerskiego zajmuje się badaw-

publikacji książkowych: przewodni-

architektury XX wieku w wojewódz-

czo wybranymi zagadnieniami

ków turystycznych oraz albumów

twie śląskim. Pośród jej zaintereso-

z zakresu historii architektury

fotograficznych. Swoje prace pre-

wań naukowych są także: architektu-

międzywojennej, ze szczególnym

zentował na wystawach w kraju i za

ra koncernu „Bata”, zabytki techniki

uwzględnieniem budownictwa miesz-

granicą.

oraz międzywojenne obiekty sporto-

kaniowego i inwestycji podejmo-

we rozumiane jako przykład budow-

wanych przez instytucje publiczne

nictwa podążającego za zmianami

II Rzeczypospolitej. Okazjonalnie

obyczajowymi.

przygotowuje fotograficzną dokumentację architektury krakowskiego modernizmu.

Helena Postawka-Lech

Michał Wiśniewski

Barbara Zbroja

Historyk sztuki, doktorant-

Absolwent architektury, dok-

Historyk sztuki, badaczka dzie-

ka w Instytucie Historii Sztuki

tor historii sztuki, pracownik

jów polskich Żydów. Zajmuje się

Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie

Międzynarodowego Centrum Kultury

architekturą XIX i XX wieku, ze

pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja

oraz Uniwersytetu Ekonomicznego

szczególnym uwzględnieniem ar-

Szczerskiego przygotowuje

w Krakowie. Interesuje się archi-

chitektury Krakowa i Galicji oraz

rozprawę doktorską poświęco-

tekturą nowoczesną, szczególnie

historii krakowskich i galicyjskich

ną architekturze na granicach

w kontekście jej związków z poli-

Żydów. Kuratorka wystaw: N o w y

II Rzeczypospolitej Polskiej. W polu

tyką i ideologią. Autor monografii

R a t u s z (8 czerwca–8 lipca

jej zainteresowań badawczych leżą

Ludwika Wojtyczki, krakowskiego

2006, Krzysztofory) i Ś w i a t

także architektura powojenna oraz

architekta i konserwatora zabytków

pr ze d katas tr ofą. Żydzi

szeroko pojęta popularyzacja sztu-

pierwszej połowy XX wieku (2003),

krakowscy w dwudzie-

ki. Pracuje w Międzynarodowym

a także szeregu artykułów i esejów

stoleciu międz y wojen-

Centrum Kultury w Krakowie jako

na temat architektury i urbanistyki

n y m (25 czerwca–28 października

kurator programów towarzyszących

XX wieku. Stały współpracownik

2007, Międzynarodowe Centrum

wystawom. Regularnie współpracuje

pisma „Autoportret”. Stypendysta

Kultury w Krakowie; wspólnie

z instytucjami kultury, między innymi

Fundacji Fulbrighta.

z Agnieszką Sabor i Katarzyną

z Małopolskim Instytutem Kultury.

Zimmerer). Autorka licznych publikacji, między innymi M i a s t o umar ł ych: Architektura publiczna Żydowsk iej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w l a t a c h 1 8 6 8 – 1 9 3 9 (Kraków 2005) i N i e z n a n y p o r t r e t K r a k o w a (Kraków 2010; wspólnie z Konradem Myślikiem).

356



Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Copyright @ by Studio wydawnicze DodoEditor 2013 Zdjęcia archiwalne udostępnione dzięki uprzejmości: Narodowego Archiwum Cyfrowego, Muzeum Miasta Krakowa i Muzeum Tatrzańskiego, archiwum M. Wolskiej, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie Delegatura w Tarnowie, Miejskiego Ośrodka Kultury w Chełmku Redakcja dołożyła wszelkich starań, by skontaktować się z dysponentami praw autorskich. Ewentualne niedopatrzenia zostaną niezwłocznie skorygowane. Recenzenci naukowi: Wojciech Bałus, Jacek Purchla, Józef Skrabski Redaktor naukowy serii „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej”: Andrzej Szczerski Redaktor naukowy tomu 1: Andrzej Szczerski Redaktorka: Magdalena Matyja-Pietrzyk Korektorka: Maria Kasza Koordynatorka projektu „Modernizmy”: Helena Postawka-Lech Autorzy i autorki tekstów: Barbara Bułdys, Aleksandra Idler, Agata Jabłońska, Rafał Ochęduszko, Helena Postawka-Lech, Anna Syska, Andrzej Szczerski, Michał Wiśniewski, Barbara Zbroja, (autorką tekstów podpisanych inicjałami HPL jest Helena Postawka-Lech) Autorzy zdjęć: Paweł Pomykalski, Ryszard Poniedziałek, Erg Samowzbudnik Projekt graficzny serii: Zuzanna Łazarewicz Projekt okładki: Zuzanna Łazarewicz, Ryszard Poniedziałek Skład i łamanie: DodoDesign Na okładce zdjęcie hotelu „Wiktor” w Żegiestowie, autorstwa Pawła Pomykalskiego Złożono krojami pism: Helios, dzięki uprzejmości wydawnictwa Recto verso oraz Memphis Pro Studio wydawnicze DodoEditor ul. Myśliwska 68, 30-682 Kraków Druk i oprawa: Drukarnia Now-How ul. Chełmońskiego 255, 31-348 Kraków ISBN: 978-83-62972-09-8 Książkę można nabyć w księgarni internetowej www.dodoeditor.pl




Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.