SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209)
स्भत ृ ीप्रित्तत्तमथथ नाणी
(Commemorative Coins) डॉ. विजय अनंत कुऱकणी, सहयोगी प्राध्याऩक , एस.बी.कॉऱेज,शहाऩरू ,ठाणे.
Abstract प्रस्तािना : आधुननक बायतीम नाणककरेत स्भत ृ ीप्रिप्तत्तमथथ नाणमाॊना भशत्तलाचे स्थान आशे .बायतीम ळावनाने १९७३ ऩावून नाणक करेत ऩरयलतथन केरे. कभी भूल्म अवरेरी नाणी चरनात ननममभत अवन ू दशा रु.ककॊ ला त्तमाऩेषा अधधक भल् ू म अवरेरी नाणी ननममभत नवन ू त्तमाॊची ककम्भत अधधक शोती. १९७३ ऩावून वयकायने स्भत ृ ीप्रित्तत्तमथथ नाणी चरनात आणरी ती लेगलेगळ्मा भूल्ल्माॊची शोती. बायतीम इनतशावातीर भशनीम व्मक्ती आणण भशत्तलाच्मा घटना माॊच्मा स्भत ृ ी जागत ृ यशाव्मात, नलीन प्रऩढीरा गत इनतशावाफद्दर जाणील आणण आमबभान ननभाथण
शोऊन ताॊच्मात याष्ट्रीमत्तल
ननभाथण व्शाले मा शे तूने शी नाणी चरनात आणरेरी आशे त. बायतीम चरॊनातीर प्रलप्रलध स्भत ृ ीप्रित्तमथथ नाणमाॊची वॊक्षषप्तत भाहशती वदय रेखात आशे . उद्देश : चरनात आरेरी प्रलप्रलध स्भत ृ ीप्रिप्तत्तमथथ नाणी ल त्तमाॊचे स्लरूऩ वोदाशयण स्ऩष्ट्ट कयणे आणण नाणमाॊकडे फघणमाचा एक नलीन दृष्ट्टीकोन ननभाथण कयणे शा वादय रेखाचा उद्देळ आशे . संशोधन ऩद्धत : वदय रेख तमाय कयणमावाठी चरॊनातीर नाणमाॊचा ित्तत्तमष अभ्माव आणण अलरोकन आणण काशी उऩमुक्त वॊदबथग्रॊथ मा आधाये वदय रेख तमाय कयणमात आरेरा आशे . की िर्ड्स : १)नाणी २) स्भत ृ ीिीत्तमथथ नाणी 3) चरन 4) बायत वयकाय 5) इनतशाव ६)ऐनतशामवक घडाभोडी ७) ऐनतशामवक व्मक्तीये खा APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
Page 2202
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209)
प्रास्ताविक भारत नंतर स्िातंत्र्यप्राप्ती :सरकारने १५ ऑगस्ट १९५० ऩासून स्ितऩद्धती चऱन ची: वुरू केरी. एप्रिर १९५७ ऩावून दळभान िणारी वुरू केरी.१९७३ ऩावन ू स्भत ृ ीप्रि त्तमथथ नाणी चरनात काशी प्रलमळष्ट्ट उद्देळाने आणणमात आरी. स्भत ृ ीप्रित्तमथथ नाणी शी कल्ऩना िाचीन काऱाऩावून चारत आरेरी आशे . ई.ऩू.नतवय्मा ळतकात बायतालय आक्रभण केरेल्मा अरेक्झाॊडय माने बायतालयीर आऩल्मा प्रलजमाच्मा स्भत ृ ीिीत्तमथथ एक नाणे काढरेरे आशे अवे काशी तस भानतात तय शे नाणे अरेक्झाॊडय नॊतयच्मा ळावकाॊनी काढके अवे काशी तस भानतात. एकॊदयीत शे बायतातीर ऩहशरे स्भत ृ ीप्रित्तमथथ नाणे आशे . मानॊतय गुप्तत काऱात चॊद्रगुप्तत ऩहशरा ल त्तमाची ऩत्तनी कुभायदे ली माॊची िनतभा अवरेरे याजा-याणी छाऩ नाणे अवन ू शे नाणे वभद्र ु गप्तु त माने आऩल्मा आईलडडराॊच्मा स्भत ृ ीवाठी शे नाणे काढरे अवे काशी तस भानतात.मानॊतय भध्ममुगात भोशम्भद घोयी माचा वेनाऩनत फख्तीमाय णखरजी माने गौड ( फॊगार) िाॊतालय प्रलजम मभऱप्रलरा त्तमा लेऱी त्तमाने त्तमा स्भत ृ ीवाठी नाणे काढरे शोते. भुघर वम्राट जशाॊगीय माने आऩरे लडडर अकफय माॊच्मा स्भत ृ ीवाठी त्तमाॊची िनतभा अवरेरे नाणे काढरेरे आशे . अळा यीतीने स्भत ृ ी नाणमाॊची ऩयॊ ऩया ऩुढे आधुननक काऱातशी कामभ याहशरी आशे . आधनु नक भारतीय स्मत ृ ीवप्रत्तत्तयथ् नाणी: महनीय व्यक्ती अ.
क्र.
१
२
भशनीम व्मक्ती
भशानत्तल
ननमभत्तत
नाणमाचे
लऴथ
भूल्ल्म ऩॊ.जलाशयरार
ऩहशरे
७५ ला
नेशरू
ऩॊतिधान
जन्भहदन
भ, गाॊधी
याष्ट्रप्रऩता
जन्भळताब्दी
१ रु.,५० ऩै.
१९६४
१०,१रु.५०,
१९६९
२०ऩै.
३
स्ल.इॊहदया गाॊधी
बायताच्मा ऩहशल्मा
__
१००,२०,५ रु॰ ल ५० ऩै.
भहशरा ऩॊतिधान APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
Page 2203
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209) ४
५
ऩॊ.जलाशयरार
ऩहशरे
नेशरू
ऩॊतिधान
डॉ.फी.आय.आॊफेड बायतीम कय
जन्भळताब्दी
१००,२०,५.
१९८९
ल १रु.
जन्भळताब्दी
१ रु.
१९९०
ऩॊतिधान
__
१ रु.
१९९२
बायताचे
__
१००,५०,१०
१९९६
घटनेचे मळल्ऩकाय
६
स्ल. याजील गाॊधी
७
वयदाय
लल्रबबाईऩटे र ऩोरादी
,२रु.
ऩुरुऴ
८
९
नेताजी
आझाद
वुबाऴचॊद्र फोव
हशॊद वेना
स्लाभी श्री
मोगी
अयप्रलॊद
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
जन्भळताब्दी
१००,५०,१०
१९९८
,२रु.
__
१००,५०,२
१९९८
रु.
www.srjis.com
Page 2204
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209)
१०
दे ळफॊधु धचत्ततयॊ जन दाव
स्लयाज्म
१००,५०,१०
१९९
ऩषाचे
,२,रु.
८
१०० १नन १
१९९
रु.
९
जनक ११
वॊत सानेश्लय
सानेश्लयीचे
__
ननभाथते
१२
छत्रऩती मळलाजी
हशॊदली
मळलयाज्मामबऴेका १००, ५०,२
१९९
भशायाज
स्लयाज्माचे
ची
रु.
९
३२५ लऴे
ननभाथते
१४
लधथभान भशालीय
जैन धभाथचे
२५०० ला
१०० आणण
२००
२४ले
जन्भहदन
५रु.
३
_________
१००,१०,१रु .
२००
५ रु.
२००
तीथंकय
१५
भशायाणा िताऩ
भशान दे ळबक्त
१६
बगतमवॊश
भशान
जन्भळताब्दी
क्राॊतीकायक
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
४
७
www.srjis.com
Page 2205
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209) १७
शोभी बाबा
बायतीम
जन्भळताब्दी
१० रु.
२००९
अणुऊजाथ मुगाचे जनक १८
डॉ. याजेंद्रिवाद
ऩहशरे
१२५ ली
बायतीम
जन्भळताब्दी
२००९
याष्ट्रऩती १९
भ. गाॊधी
याष्ट्रप्रऩता
२०१५
द.आकिकेतून
बायतात आगभन
२० २ रु.
वॊत तक ु ायाभ
अबॊग
-
२ रु.
लाणीचे जनक
२१
रोकभान्म हटऱक
बायतीम
१५० ली
अवॊतोऴाचे
जन्भळताब्दी
-
२००७
जनक
२२
२३
श्माभािवाद भक ु जी
जन्भ ळताब्दी
ऩॊ. भदनभोशन
१५० ली जमॊती
१००,५०,१०
२००१
ल २रु.
५ रु.
भारलीम
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
Page 2206
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209) भारतीय इनतहासातीऱ महत्तिऩूण् घटनांच्या स्मत ृ ीवप्रत्तत्तयथ् काढऱेऱी नाणी: बायतीम इनतशावात काशी भशत्तलऩूणथ गटाॊना घडरेल्मा आशे त. अळा घटनाॊच्मा स्भत ृ ी जागलून त्तमा वाभान्म जनतेऩमंत ऩोशचाव्मात त्तमातून याष्ट्रीमत्तलाचा वॊदेळ जाला मा वाठी अळी नाणी चरनात आणरेरी आशे त.त्तमाची काशी ठऱक उदाशयणे ऩढ ु ीर िभाणे आशे त. अन.ु क्र.
भशत्तलाच्मा घटना
लऴथ
१)
स्लातॊत्र्माची २५ लऴे
१९७२
२)
छोडो बायत आॊदोरन ऩन्नाव लऴे
१९९३
३)
स्लातॊत्र्माची ५० लऴे
१९९७
४)
१८५७ च याष्ट्रीम उठाल १५० लऴे
२००७
५)
दाॊडी मात्रा ७५ लऴे
२००५
६)
काभा गाटा भारू िकयण १०० लऴे
२०१५ .
७)
एमळमाड
१९८२
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
िनतभा
Page 2207
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209) ८)
बायतीम रयझलथ फॉक
१९८५
९)
स्टे ट फॉक ऑप इॊडडमा १०० लऴे
२००६
१०)
इन्कभ टॅ क्व १५० लऴे
२०१०
११)
नागयी प्रलभान वेला १०० लऴे
२०११
१२)
बायतीम वॊवदे ची ६० लऴे
२०१२
१३)
बायतीम ये ल्ले १५० लऴे
२००३
१४)
वलोच न्मामारम ५० लऴे
२०००
१५)
वेल्मर ु य जेर ऩोटथ ब्रेमय
१९९७
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
Page 2208
SRJIS / Vijay Anant Kulkarni / (2202 -2209) अळा रयतीने बायतीम ळावनाने १९७३ ऩावून प्रलप्रलध स्भत ृ ी प्रित्तमथथ नाणी काढरेरी आशे त. मातीर ऩाच रु. ल त्तमा ऩेषा कभी भूल्म अवणायी नाणी चरनात आशे त भात्र अधीक भूल्म अवरेरी नाणी चरनात नाशीत. शी नाणी नाणे वॊग्राशकाॊवाठी फनलरी जातात.त्तमाॊना िूप नाणी अवे म्शणतात. मा नाणमाॊचे जे वेट केरे जातात त्तमाॊना अऩरयचरीत वेट तवेच िप ू वेट अवेशी वॊफोधरे जाते. ननष्कर््: बायत वयकायने आत्तताऩमंत काढरेल्मा स्भत ृ ीप्रित्तमथथ काढरेल्मा नाणमाॊची शी ठऱक उदायशयणे आशे त. कभी भल् ू म अवणायी शी नाणी(१,२,५रु.ल ५० ऩैवे) अधधकाधधक जनतेच्मा शाती याहशल्माने गतइनतशावारा उजाऱा मभऱून इनतशावातीर भशानीम, कतत्तुथ ललान व्मक्ती आणण भशत्तलाच्मा घडाभोडी माॊच्मा स्भत ृ ी वदै ल तेलत याशतीर आणण नाणी चरनात आणणमाचा उद्देळ वाध्म शोत आशे शे मा रेखाद्लाये स्ऩष्ट्ट केरेरे आशे . नाणमाॊकडे फघणमाचा एक नलीन दृष्ट्टीकोन ननभाथण कयणे शा वदय रेखाचा उद्देळ वाध्म शोईर. संदभ् ग्रंथ सूची: १) गुप्तता ऩयभेश्लयीरार, इॊडडमन्व कोईन्व,नली हदल्री १९९६. २) झा अमभतेश्लय, बायतीम मवकके एक ऐनतशामवक ऩरयचम,आम.आम.आय.एन.एव.ऩफ.२०१३, ३) भोईन दाननळ, कौईन्व ऑप हदल्री वरतनत,नामळक. ४) ढलऱीकय भधुकय, बायतीम नाणक करा, कोंटीनेणटर ऩब्ब्रकेळन,ऩुणे,२०१४, ५) www.coinindia.com 6) Commemorative coin.com 7) Author’s private Coins Collections
APRIL-MAY, 2015. VOL. II/IX
www.srjis.com
Page 2209