Duinengordel Structuurvisie

Eindrapport

Structuurvisie Duinengordel Besturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, Maaseik en Bree en het Agentschap voor Natuur en Bos februari 2013

Inhoudsopgave 1. Inleiding

5

2. Voortraject van samenwerking en participatie

7

2.1 Statutair partnership: gegroeid vanuit terreinbeheer

7

2.2 Participatieve visievorming: brug naar de mensen

7

3. Gebiedsanalyse van de Duinengordel

5.2 Duinengordel als recreatief-toeristische troef

31

5.2.1 Inhoud van de pijler

31

5.2.2 Actielijnen

37

5.3 Lokale bevolking als schatbewaarder

41

5.3.1 Inhoud van de pijler

41

5.3.2 Actielijnen

41

11

5.4 Platform voor samenwerking

43

3.1 Landschapshistoriek

11

5.4.1 Inhoud van de pijler

43

3.2 Landschapsopbouw

13

5.4.2 Actielijnen

45

3.3 Natura 2000: instandhoudingsdoelstellingen

19

4. Missie

21

5. Vier strategische pijlers

23

5.1 Topgebied voor Europese natuur

23

5.1.1 Inhoud van de pijler

23

5.1.2 Actielijnen

26

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

3

fototekst

1 Inleiding Het gebied de Duinengordel is een unieke natuurkern

Het project Duinengordel is een gezamenlijk initiatief van

gelegen in het hart van de Limburgse Kempen. De land-

de gemeentebesturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglab-

duinen in dit gebied hebben een uitzonderlijk reliĂŤf door

beek, Maaseik en Bree en het Agentschap voor Natuur en

hun uitgestrektheid en hun hoogte. In de open relicten zijn

Bos, de grote, openbare eigenaren in het gebied. Samen

de specifieke natuurlijke landduinvegetaties nog aanwezig

werken zij aan een ambitieuze, eigendom overschrijdende

met de kenmerkende, zeldzame dier- en plantensoorten.

visie en een integrale aanpak voor 2000 ha toegankelijk en

Het boscomplex en het open landschap omheen deze

beleefbaar bos- en natuurgebied in samenhang met het

gouden natuurschat zijn uitgestrekt. Het geheel is groot

landbouwgebied eromheen. Essentieel voor de partners

genoeg om een ruime en veelzijdige beleving toe te laten

is het ontwikkelen van de Duinengordel als hefboom voor

die toch samengaat met de draagkracht van de hoge

lokaal ondernemerschap, de integratie in de toeristische

natuurwaarden. Bewoners uit de omliggende kernen

regio Limburgse Kempen en een sterkere waardering voor

en mensen van verderaf recreĂŤren hier vandaag, maar

dit uniek open ruimtegebied bij de lokale bevolking.

de rijkdom van het gebied geniet nog geen echt grote bekendheid.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

5

fototekst

2 Voortraject van samenwerking en participatie 2.1 Statutair partnership:

De partners werken in het gebied al geruime tijd samen

projectgebied en het uitwerken van een communicatie-

gegroeid vanuit terreinbeheer

met Toerisme Limburg en Regionaal Landschap Kempen

traject.

Sinds 2010 werken de partners Agentschap voor Natuur en

en Maasland rond het uitleggen en optimaal onderhouden

Bos (ANB) en de vier gemeentebesturen een geïntegreerde

van recreatieve routestructuren.

In april en mei 2011 werden betrokkenen in het projectgebied uitgenodigd om hun kennis en wensen aan te

visie uit voor het behoud en de verdere ontwikkeling van natuurwaarden, landschapswaarden en cultuurhistorische

In januari 2012 werd het partnership gehonoreerd door de

brengen in werkgroepen rond Recreatie en Toerisme,

waarden, duurzame houtproductie en de verdere uitbouw

Afdeling Ruimtelijke Planning van de Vlaamse Overheid

Natuur, Landschap en Erfgoed. Op deze vergaderingen

van een duurzaam pakket aan educatieve, recreatieve

met een subsidie voor een ruimtelijk strategisch project

werd de basisanalyse van het hele gebied voorgesteld.

en toeristische mogelijkheden binnen het eigendom

Duinengordel. Door een integrale aanpak willen de

Deze analyse werd met de werkgroep besproken en moge-

overschrijdende projectgebied van de Duinengordel.

projectindieners de hoge natuur- en landschapswaarden

lijke knelpunten en potenties konden aangehaald worden.

Hiervoor werd in 2011 het statutair partnership ‘Interlokale

maximaal veiligstellen en versterken en tegelijk de

In de Bijlagen zijn de verslagen van deze vergaderingen

vereniging Limburgse Duinen’ opgericht.

maatschappelijke diensten die door deze ruimte worden

opgenomen.

geleverd op vlak van landbouw, bosbouw, recreatie en Door een overkoepelende aanpak wil het partnership

toerisme optimaliseren en goed op elkaar afstemmen. Het

De bosgroepen Hoge Kempen en Noord-Limburg startten

schaalvoordelen en bijkomende kansen creëren met het

behoud en herstel van het unieke open ruimtecomplex

een werking voor de privéboseigenaars in de Duinen-

oog op een evenwichtige en gevarieerde functievervulling

kan zo samengaan met initiatieven gericht op maatschap-

gordel met een druk bijgewoonde infovergadering.

en de ontwikkeling van een groenpool waarvan de uitstra-

pelijke valorisatie en verankering.

In de daarop volgende maanden vond per thema tech-

ling het lokale niveau overstijgt. Het partnership wil zo komen tot een sterkere maatschappelijke verankering van

2.2 Participatieve visievorming:

de Duinengordel in de ruimste zin.

brug naar de mensen

nisch overleg plaats met specialisten.

In februari 2011 werd een studiebureau aangesteld voor Op regelmatige basis komen vertegenwoordigers van

de opmaak van de structuurvisie, het uitwerken van een

dit partnership en van de bosgroepen bijeen tijdens een

gezamenlijke toegankelijkheidsregeling voor het hele

stuurgroepoverleg.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

7

Wat gebiedskenners zeggen

Het beleid van de gemeenten om in het gebied geen private

ontwikkelingsmogelijkheden voor natuureducatie. Dit is een

Als bewoners die betrokken zijn bij het recreatieve gebruik, de

weekendverblijven te behouden voor de toekomst, wordt

plek waar je waardevolle zaken ook in het echt kunt laten zien.

natuureducatie, heemkunde of de toeristische ontwikkeling,

door de kenners gedragen. Al blijft dit voor een deel van de

vertellen over het projectgebied, dan geven ze de volgende

betrokken eigenaars nog een bittere pil.

Betrokken omwonenden noemen de hoogste toppen van de Oudsberg, het ven van de Ruiterskuilen en de oostelijke steil-

sterke punten en bezorgdheden aan (april - mei 2011).

Het bos- en natuurgebied voelt aan als een grote eenheid,

rand zeer aantrekkelijke plekken voor recreanten. Het zijn land-

De bossen zijn recreatief goed ontsloten voor diverse gebrui-

maar is heel divers: naaldbos – loofbos – heide – vennen

schappelijk nu al toplocaties. De Oudsberg en Ruiterskuilen

kers op de vele boswegen. Er zijn wel bezorgdheden over het

– landduinen – mee ingesloten landbouw én omliggend

zijn tegelijk zones met de hoogste ecologische waarde in de

wegennet: de staat van een aantal wegen na houtoogst laat

landbouwlandschap. Het aanvoelen als één eenheid ligt deels

Duinengordel. Dat levert een kruistabel van de ecologisch en

te wensen over en op eerder smalle wegen waar zowel ruiters,

aan de scherpe landschappelijke grens tussen het bos en de

recreatief uitzonderlijk waardevolle en behoorlijk waardevolle

wandelaars als fietsers komen, is er plaatselijk hinder door

landbouw. Deels ziet men daarin ook een gemiste kans om

gebieden (tabel 2.1).

sporenvorming en kan het druk zijn.

ecologisch en landschappelijk geleidelijker overgangen te maken, deels is het ook net kenmerkend. Het is een gebied

Landbouwers wijzen op de voordelen van afwisseling van

Met enige trots spreken de meesten over hét jeugdbivakgebied

dat meer rust uitstraalt en ook stiller is dan gemiddeld in het

landbouwgebruikspercelen met bos- en natuurpercelen in

van Vlaanderen. Een niet te verwaarlozen deel van de Vlaamse

Vlaamse buitengebied. Sporadisch geluid van de militaire

het boscomplex. Ze zijn bezorgd voor de ruimte-inname door

en zelfs Nederlandse jeugd komt hier op kamp en zo zijn de

vliegtuigen vormt de uitzondering en valt daardoor extra op.

bosuitbreiding en natuurontwikkeling.

De vennen op de Ruiterskuilen geven de indruk van een wat

Het gebied kent een rijke historie van landgebruik. Sporen

vergeten, verborgen schat, naast de gekende Oudsberg. De

en kenmerken vanuit de prehistorie en meerdere periodes

De betrokkenen zien duidelijke mogelijkheden voor een

natte natuurwaarden zijn minstens zo belangrijk als de droge in

uit de geschiedenis vragen hier om ontsloten en beleefbaar

versnellingsslag als toeristisch product binnen een product

de hogere duinen.

gemaakt te worden: reliëfelementen, wegenpatronen en kleine

speelbossen van de Duinengordel hun referentiebeeld van wat bos en natuur is.

landschapselementen, archeologische sites, plaatsnamen,

markt cyclus. De groei kan zitten in kleinschalige tot midden-

8

schalige verblijven en horeca: bed and breakfasts, boerderijva-

Kenners wijzen op de uitzonderlijke relictpopulaties van

kanties, kleinere hotels.

zeldzame diersoorten in het hele gebied en er zijn nog meer

recentere ontginningspatronen worden genoemd.

Op 10 juni 2011 groef minister Joke Schauvliege de schatten van de Duinengordel op uit het duinzand van de

Ecologisch uitzonderlijk

Recreatief uitzonderlijk

Recreatief behoorlijk

Oudsberg omgeving, ven Ruiterskuilen

Overige vennen

Oudsberg. Zo stelde zij het project Duinengordel aan de pers voor, samen met de burgemeesters, de provinciale gedeputeerde voor leefmilieu en de administrateur-

Ecologisch behoorlijk

Steilrand tussen Waterloos en Opitter, speelzones in de bossen, halfopen landschap Solterheide

Open plekken Ophovenderheide, overige bosgebieden: Donderslag, Ophovender heide, Gruitroderheide, Dorperheide, Solterheide

generaal van ANB. Tabel 2.1: Kruistabel recreatieve aantrekkingskracht en ecologische waarde

In oktober 2011 bracht een delegatie van de partners een werkbezoek aan Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen. Zij werden ontvangen door de gemeentebesturen, de natuurbeheerders en de vereniging van Duinboeren.

Na verder overleg met specialisten van verschillende thema’s werd het ontwerp van structuurvisie op punt gesteld en voorgelegd aan de werkgroepen rond Recreatie en Toerisme, Natuur, Landschap en Erfgoed en aan de landbouwers en de privéboseigenaars. Met hun input en opmerkingen werd de ontwerp visie herwerkt tot een definitief visiedocument.

Illustratie 2.1: Lancering partnership Duinengordel en schattenzoektocht met minister Joke Schauvliege

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

9

Overzicht duinen Overzicht duinen

Overzicht duinen

Legenda Projectgebied Provinciegrens Cluster vlakvormige elementen

Vlakvormige landschapselementen Landduinen Legenda Naaldbos Projectgebied Heide Provinciegrens

0

0

5.000

10.000 Meters

Cluster vlakvormige elementen 5.000

10.000

Meters Vlakvormige landschapselementen

Landduinen Naaldbos Heide

Illustratie 3.1: Situering van de Duinengordel ten opzichte van andere bos- en natuurcomplexen. De inzet toont de spreiding van landduinruggen in de Kempen en in aangrenzende zandgebieden van Nederlands Brabant en Limburg (bron: landschapskenmerkenkaart) 0

5.000

10.000 Meters

3 Gebiedsanalyse van de duinengordel In deze structuurvisie wordt expliciet getracht uit te gaan

In het westen van de Duinengordel komt een specifieke

werd duidelijk dat de Celtic fields hier doorlopen tot bij het

van de kenmerkende eigenheid van de Duinengordel. Om

vorm van het duinenreliĂŤf voor. Hier rust het grondwater

westelijke einde van de Duinengordel.

die te vatten wordt het gebied hier geanalyseerd op zijn

ondiep op kleilagen in het Kempens plateau. De wind blies

historische ontwikkeling, de ruimtelijke opbouw van het

laagtes uit tot op het grondwater en daarin ontstonden

De mensen hielden steeds meer vee en kapten het bos

landschap en de natuurwaarden.

grondwatervennen. Het zand ligt nog steeds in kleine

steeds intensiever, waarmee ze de bodemrijkdom gingen

duinruggen naast deze vennen.

aantasten. Grote oppervlakten uitgeputte grond vormden

In de Bijlagen is een uitgebreide Gebiedsinventarisatie toegevoegd.

een ideale ontwikkelingsbodem voor heidevegetaties, die In het warmere klimaat na de ijstijd nam een steeds

gedijen op de arme en weinig vruchtbare zandbodem en

dichter, gemengd loofbos het landschap in. De mens

in extreem open klimaat. Er groeide een landbouwsysteem

3.1 Landschapshistoriek

dook opnieuw op in het landschap. De tijdelijke kamp-

rond deze heide en zo ontstond een uniek West-Europees

Het huidige landschap van de Duinengordel ontstond

plaatsen van deze jagers verzamelaars lagen typisch op

cultuurlandschap. Het landbouwsysteem in de Kempen

door natuurlijke en menselijke ontwikkelingen in en na de

duinenruggen, waardoor het nu uitgelezen archeologische

was tot de 19de eeuw gebaseerd op het concentreren van

laatste ijstijd.

vindplaatsen voor de Steentijden zijn. Vanaf 4.000 jaar voor

organisch materiaal van een grote oppervlakte woeste

onze tijdrekening, nam de invloed van de mens op het

grond op een kleine oppervlakte akkerland rond kleine

Het landschap is gevormd in het zand. In de laatste ijstijd

landschap snel toe en ontstond een cultuurlandschap met

gehuchten. Een van de belangrijkste mechanismen was

blies een constante noordenwind vanuit het droog-

aangepaste fauna en flora. In de Metaaltijden vanaf 1.500

het verzamelen van de mest van vee dat op de heide

gevallen Noordzeebekken een dikke laag zand over de

voor onze tijdrekening groeide de behoefte aan cultuur-

graasde, door de dieren in kralen te zetten. Ook werd vee

Kempen. Op het einde van die ijstijd draaide de wind naar

grond. In de vroege IJzertijd, deed een voor de streek type-

in potstallen gezet en gevoederd met hooi uit de beekval-

het westen, zoals vandaag nog. Die kneedde het dekzand

rend fenomeen zijn intrede, dat later ook weer verdween.

leien.

tot golven en blies ze op tot landduinen. Vaak liggen deze

De zogenaamde Celtic fields waren meerslagstelsels van

landduinen in langgerekte west-oost gerichte ruggen,

akkers met rechthoekige, bolle percelen. In Plockroy ligt

Hout was schaars, maar belangrijk als bouwhout, als

verspreid doorheen de Vlaamse en Nederlandse zand-

een complex dat met het blote oog zichtbaar is. Na onder-

geriefhout. Hout was natuurlijk ook brandstof, naast veen

streken (zie overzicht duinen in illustratie 3.1).

zoek van nauwkeurige luchtbeelden met een laserscanner

en turf uit beekvalleien en uit vennen. Op de Kruisberg

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

11

Het bos en de heide werd intensief gekapt, geplagd en

heidevlakte koos men vaak voor kaarsrechte lijnen tussen

gebrand. Na opeenvolgende jaren van droogte was het

de weinige vaste punten in het landschap. De Blauwe

op de landduinruggen dat de vegetatie het begaf. Het

Steen markeert het driedorpenpunt tussen Wijshagen,

zand kon hier opnieuw verstuiven, zoals het in de ijstijd

Gruitrode en Opglabbeek. De grenzen tussen Louwel,

had gedaan. Het is moeilijk die periodes te dateren, maar

Opoeteren en Gruitrode komen samen bij een oude

zeker tot in de 19e eeuw stoof het zand op vele plaatsen

oversteek over de Kattebeek, nabij het Zavelbos. Met de

in Vlaanderen en Nederland. Omdat de wind over de

industriële revolutie in het jonge België begon de overheid

heidevlaktes vrij spel had, kon dat danig uit de hand lopen.

plannen te maken om de woeste heidegronden op grote

Wegen, akkerland of zelfs gehuchten werden bedreigd.

schaal te bebossen met dennen. De afzet lag bij stuthout,

Eeuwenlang werd zand weggegraven en werden

eerst voor de Waalse mijnen en later voor de Limburgse.

houtwallen van eik aangeplant om het stuivend zand te

Vanuit de rechte gemeentegrenzen werd een vast raster-

vangen. Zo heeft een deel van de Oudsberg een myste-

patroon van ontginningswegen uitgezet met daartussen

zijn eikenhakhoutstoven te vinden die tot de grootste en

rieus reliëf van evenwijdige richels. Misschien is dat wel

grovedennenbestanden en later ook graslanden.

mooiste van de Lage Landen behoren. Ze vormden zich

ontstaan door ondergestoven bomenrijen, aangeplant

door het afhakken van de stammen en het weer uitlopen

door de bewoners van Louwel of Opoeteren.

Illustratie3.2: Oude stoven van Wintereikenhakhout nabij de Kruisberg

gordel aangegeven als ankerplaatsen en relictzones.

van scheuten. De scheuten werden ook begraasd door

12

In de Vlaamse landschapsatlas zijn delen van de Duinen-

schapen en de kronen vingen stuifzand dat zich steeds

De woeste gronden waren meestal in gemeenschappelijk

Relicten zijn elementen of zones waarin de waarden van

hoger opstapelde. Het resultaat zijn prachtige stam-

bezit van de dorpsgemeenschappen. Dat wordt vandaag

het traditionele landschap in zeker mate bewaard zijn

mengroepen die tot één boom behoren. Hakhout werd

bevestigd in plaatsnamen zoals Ophovenderheide,

gebleven en die getuigen van een specifieke ontwik-

zowel in houtkanten en houtwallen, als in bospercelen

Solterheide en Gruitroderheide. Soms was er wel privaat

kelingsgeschiedenis. Sommige relicten vormen complexen

toegepast. Die percelen werden houwen genoemd, zoals

initiatief voor ontginning, zoals op het verdwenen domein

van zeer verschillende aard die echter historisch en gene-

in De Houw bij Opoeteren.

de Donderslag in het westen van de Duinengordel. In

tisch samen horen en een ensemble vormen. Deze werden

de Franse tijd werd een kadaster opgezet en werden de

geselecteerd tot een aparte categorie die ankerplaats

gemeentegrenzen op het terrein afgebakend. Op de

genoemd wordt.

De hoge duin van de Oudsberg vormt een deel van de

3.2 Landschapsopbouw

wordt de Duinengordel omgeven door bosrijke beekval-

gelijknamige ankerplaats en is bovendien voorgedragen

Het bos- en natuurcomplex de Duinengordel is gelegen

leien: de Bosbeek ten zuiden, de Itterbeek ten noorden en

als kandidaat Werelderfgoed als onderdeel van het land-

in het noordoosten van de provincie Limburg, op de

de Abeek ten westen.

schap van de Hoge Kempen. Het referentiebeeld voor deze

gemeentegrenzen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek,

kandidatuur is het traditionele cultuurlandschap dat op

Maaseik en Bree. Het gebied is gelegen op het Kempens

Aan de hand van de illustratie op de volgende pagina

19e eeuwse kaarten te zien is en dat in de voorbije eeuw

plateau, een uitgestrekt hooggelegen zandgebied dat rust

wordt de ruimtelijke opbouw van het landschap rondom

gewijzigd werd door ontginning onder invloed van de

op dikke grindlagen. In het noordoosten van de Duinen-

en in het bos- en natuurcomplex de Duinengordel ontleed.

mijnen, de Duinengordel bestaat vandaag grotendeels

gordel gaat dit plateau abrupt over naar de lagere Maas-

uit dit ontginningslandschap. Er zijn echter nog talrijke

terrassen. Deze plek is buitengewoon markant omdat het

Gordel van landduinen

relicten aanwezig van het mooie natuur- en cultuurland-

plateau en de steilrand bebost zijn en het lagere gebied

Het zuidwestelijke kwart van het bos- en natuurcomplex

schap van stuifduinen, vennen en bosranden.

een open landbouwlandschap is. Aan de andere zijden

de Duinengordel omvat een acht kilometer lange strook of gordel van geaccidenteerd reliĂŤf dat ontstond door historische zandverstuivingen. De enorme lengte resul-

Ankerplaatsen

Relictzones

Duinengordel van Opglabbeek – Gruitrode

teerde ook in een uitzonderlijk hoog opgestoven duin aan

Vallei van de Bosbeek en De Houw

het uiteinde, de Oudsberg. Deze gordel omvat vandaag

Vallei van de Abeek (bovenloop) en straatdorp Plockroy

kleinere tot grote open plekken in het bos met open

Vallei van de Itterbeek en Eetsevelderbeek van Gruitrode tot Opitter

zandhellingen, heidevlaktes, halfopen jong bos, vennen

Paraboolduin Opglabbeek

en venoevers, eikenstoven en overgangen naar het omrin-

Vallei van de Itterbeek

gende bos van overwegend naaldbomen.

Vallei van de boven- en middenloop van de Abeek Groot Schietveld Vallei van de Bosbeek Communautaire Akker Neeroeteren

De grootste aaneengesloten open plekken met deze vegetaties liggen vandaag in het Vlaams natuurreservaat de Oudsberg. Andere omvangrijke relicten liggen in

Tabel 3.1: Ankerplaatsen en relictzones in de Duinengordel (Vlaamse Landschapsatlas)

Structuurvisie Duinengordel

het domeinbos Ophovenderheide: rond de vennen op

februari 2013

13

N

N







 

0

0

 

 Legenda Legenda



Illustratie3.3: Ruimtelijke opbouw van het landschap in en om de Duinengordel

0

0,5 0

1 0,5

1

2

2

3 km

3 km

Relicten Duinenlandschap Relicten Duinenlandschap Vennen Vennen Bossen Bossen Landbouwgebied Landbouwgebied Dorpskernen Dorpskernen Bedrijventerrein Bedrijventerrein

Donderslag, in halfopen heischrale graslanden en aan

Bovendien zijn relictpopulaties van veel en erg zeldzame

gesloten ervaren. Landbouwers houden hier mee dit afwis-

de eikenstoven van de Kruisberg. De kleinere en grotere

soorten aanwezig op de gradiĂŤnten van de Duinengordel,

selende landschap in stand.

open plekken omvatten vandaag om en bij de 200 ha. Ze

terwijl ze in veel voormalige stuifduingebieden elders,

hebben naast een zeer hoge natuurwaarde door landduin-

zoals op de Kalmthoutse heide, al verdwenen zijn. De

In het noordoosten valt de rand van de bosschil samen

vegetaties met bijhorende fauna en flora ook een grote

Limburgse militaire domeinen van Helchteren en Beverlo-

met de steilrand van het Kempens plateau. Hier liggen een

aantrekkingskracht op recreanten. Vooral de Oudsberg als

Leopoldsburg omvatten grote en waardevolle landduin-

aantal kleinere historische groeven van zand of grind. In

hoogste toegankelijke landduin in Vlaanderen trekt veel

landschappen, zij het niet toegankelijk en beleefbaar.

tegenstelling tot de Hoge Kempen en de Maasvallei zijn omvangrijke groeves in het gebied tot nu toe nog niet

recreanten.

Uitgestrekt boscomplex

aanwezig.

In Vlaanderen en Nederland liggen meerdere relicten van

Rondom de landduinenrelicten is een groot boscomplex

voormalige landduinenlandschappen. Maar vergeleken bij

gelegen. Deze bosschil omvat 1.800 ha domeinbossen en

Ook het bos herbergt bijzondere natuurwaarden. Het

hun enorme omvang in de 19de eeuw zijn het nu meestal

Vlaams natuurreservaat, gemeentebossen en privĂŠbossen.

gaat om natte zones met struwelen zoals in Dorperheide, om bermen met heiderelicten waaronder de zeldzame

heel bescheiden restanten, die ook steeds meer opgaan in het omringende dennenbos. De Duinengordel heeft met

Hier werden historisch uitgestrekte gemeentelijke heides

Rode dophei en Kruipbrem in de Gruitroderheide en om

de Hoge Veluwe de grote verscheidenheid aan nuances in

bebost met dennen in een kenmerkend rasterpatroon

ouder, goed ontwikkeld dennenbos met veel inheemse

het landschap met de bijhorende natuurtypes gemeen:

van ontginningspercelen. In de noordelijke helft van het

loofbomen, onder meer in de Gruitroderheide.

van nat tot droog, van lichtgolvend tot uitgesproken steil.

boscomplex, op de Ophovenderheide, de Dorperheide en

Maar een landduin met een hoogte van de Oudsberg

de Solterheide, zijn een heel aantal ontginningspercelen

Door het dichte net van boswegen en het beheer in de

is daar niet aanwezig. De Loonse en Drunense duinen

binnen het bos in landbouwgebruik. Een eeuw geleden

openbare domeinen is het bos behoorlijk goed ontsloten.

vallen dan weer op door hun enorme omvang, maar de

werden minerale meststoffen betaalbaar en konden

Omwonenden vinden hier vlot hun weg en er zijn

landschappelijke afwisseling met vennen en overgangen

ontginners heidegrond ook direct naar grasland of

toeristische routestructuren voor fietsers, wandelaars en

naar uitgesproken beekvalleien zoals bij de Oudsberg zijn

akkerland omzetten. Langs de doorgaande boswegen op

ruiters/menners, die doorlopen in de open ruimte en de

hier niet aanwezig.

de perceelsgrenzen kan de bezoeker nu een kenmerkende

bebouwing rondom.

landschappelijke compartimentering van open en

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

15

58076.361

11682.549

Zu

525335.868

Illustratie3.4: Actuele toeristische routestructuren in en om de Duinengordel

Opitter

54608.272

id

14712.965

640205.040

22742.762

Eetsevelderbeek

71959.108

15916.250

92506.921

-W ille

m

63816.225

184613.640

33374.956

20406.880

sv

37591.039

14222.799

aa

rt

30789.006

498511.859

46839.415 73618.826

133077.484

33317.994

10957.566

22439.036

6372.084

105301.471

12032.949

166621.553

53771.599

4375.051 28229.978

21985.980

6938.062

21336.373

Gruitrode

889618.702

11737.319

3841.204

220966.897

143923.109

We g

19609.842

228092.578

41502.945

479279.546

82471.971

74830.691

10547.955

naa

rO

poe

tere

n

17080.753

397612.976

42024.384

165235.767

48787.885

359889.922

96382.970

133836.802

332744.876

k

ee

49634.445

rb

Itte

304997.028

14797.178

6663.955

48188.284

14346.421

39116.143 0

Weg naar As

24661.433 319610.422

30089.295

132429.488

92571.573

Opoeteren 218824.322

125150.086

13986.857

47124.389

88084.751

481055.523

Weg naar Zw ar

Bo sb ee k

39815.937

50365.558

tberg

188052.844

5693.849

ek

Abe

Legenda Bos Ven

Opglabbeek

56465.036

145306.550

Men- en ruiterroutenetwerk

47873.521

Fietsroutenetwerk

53552.777

124111.861

Wandelroutegebied met lussen

245138.052

26970.818

1753.799 1939604.780

16610.437

22178.469

29751.685

59177.150

1681269.469

Open ruimte - landbouwlandschap

Bosbeek is de open ruimteschil veel kleinschaliger. Hier

puntennetwerk Kempen en Maasland en het ruiter- en

Omheen het boscomplex ligt een uitgestrekt land-

liggen kleinere landbouwpercelen in een dichter net van

menroutenetwerk beheerd door Toerisme Limburg. Verder

bouwlandschap dat open ruimtes tussen kleinere

kleine wegen, bomenrijen en verspreide bebouwing. Dit

zijn er semi-vaste mountainbikeroutes voor een aantal

blokken bos en kernen van bebouwing omvat. Deze

karakter is te vinden aan de noordzijde van Opglabbeek,

evenementen per jaar in het boscomplex.

open ruimte contrasteert landschappelijk scherp met de

Louwel en Opoeteren. In dit deel van de open ruimte is de

aaneengesloten bosrand van de Duinengordel. Maar de

nabijheid van de bebouwingsschil goed voelbaar. Dit land-

Er is een aanbod van horeca en verblijfsaccommodaties.

bezoeker kan op talrijke plaatsen doorheen deze visuele

schap loopt doorheen en over de Bosbeekvallei door naar

Een aantal locaties is al goed uitgebouwd, maar het alge-

grens bewegen over wandel-, fiets- en ruiterpaden. In dit

de Hoge Kempen.

mene beeld geeft de lage dichtheid ervan weer: enkele hotels, campings, maneges met verblijfsmogelijkheden

gebied liggen opvallend veel jeugdbivakplaatsen. Voor de jeugdgroepen vormen het bos en de open plekken van de

De aard van deze open ruimte biedt mogelijkheden voor

en kleinschalige verblijfsaccommodaties. Het aanbod van

Duinengordel het uitloopgebied en de sfeerbepaler.

een meervoudige rol voor de landbouw:

hoevetoerisme en vakantiewoningen is nog erg beperkt.

•

de ruimtelijke verscheidenheid van het landbouw-

Heel opvallend is de grote concentratie aan jeugdbivak-

landschap,

plaatsen rondom de Duinengordel. De Duinengordel

de verweving van de landbouwpercelen in het

is met stip hét jeugdbivakgebied van Vlaanderen. Het

boscomplex en

aanbod is ook heel erg verscheiden naar omvang, prijs en

de uitgebouwde recreatieve routes die dorpskernen,

uitrustingsniveau. Enkele jeugdbivaks liggen in of tegen

noorden op de Donderslag, de Ophovenderheide en

landbouwgebieden en het natuur- en boscomplex

het bos, maar de meeste liggen in het landbouwlandschap

de Solterheide, in het noordoosten tussen de steilrand

verbinden.

of in de bebouwing van de dorpskernen.

Opvallend is de verscheidenheid van schaal in dit landbouwlandschap. Er zijn delen met grootschalige percelen

•

waar weinige, maar wel erg lange bomenrijen, houtkanten en deels beboste beekvalleien lopen. Ze liggen in het

•

en de Zuid-Willemsvaart, en in het zuidwesten op de Grote Heide. De sfeer hier is die van de Noord Limburgse

De huidige toeristische infrastructuur wordt weergegeven

In de Bijlagen is in de Gebiedsanalyse een volledig over-

Kempen. Grote hoeves zijn prominent aanwezig en

in illustratie 3.4 en omvat gebiedsdekkende recreatieve

zicht van de recreatieve infrastructuur en het toeristische

bepalen mee de kwaliteiten van dit landschap. De route-

routestructuren: het wandelroutegebied met lussen

onthaal opgenomen.

structuren doorheen dit landbouwgebied zijn van hoge

Duinengordel gecoördineerd door het Regionaal

kwaliteit en bijzonder uitnodigend voor fietsers en ruiters.

Landschap Kempen en Maasland (RLKM), het fietsknoop-

Ten zuiden van de Duinengordel, op de flanken van de Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

17

Dorpskernen

Opoeteren en Opitter zijn allebei sites langs een diep

De toeristische routes steken op meerdere plaatsen door

Net zoals de open ruimte van het landbouwlandschap aan

ingesneden vallei in de plateaurand. Kenmerkend zijn

de bebouwing heen naar verder gelegen open ruimtege-

de binnenzijde visueel begrensd wordt door de bosrand,

de watermolens. De valleiflanken zijn prominent in het

bieden.

gaat de buitenzijde ervan over in de bebouwing. De

dorpsbeeld aanwezig tussen de bouwlinten door. Deze

bebouwing omvat vooral bewoning, maar ter hoogte van

kernen groeiden vanuit het Maasland in de beekvalleien.

Conclusie: kern met schillen

de Grote Heide is het bedrijventerrein landschappelijk

De kerk van Opitter is dan ook in Maaslandse bouwstijl

De opbouw van het landschap rond de Duinengordel kan

bepalend. De dorpskernen rondom de Duinengordel

opgetrokken.

helder beschreven worden door een kern met omhullende

vormen op veel plaatsen linten van bebouwing. Aan de

schillen. De eerste schil rondom de gouden kern van het

westkant nabij het militair domein van Helchteren, tussen

Het dorp Neerglabbeek ligt in het dalhoofd van de

landduinenlandschap omvat het grote boscomplex van

het bedrijventerrein van Opglabbeek en Plockroy is er

Baatsbeek en wordt aan twee zijden door de bosrand

de Duinengordel. Rond deze schil ligt een kenmerkend

vrijwel geen bebouwing en ook tussen Louwel en Opoe-

van de Duinengordel omvat. Deze mooie setting is goed

open landbouwlandschap. Omheen dit geheel ligt de

teren is er een open ruimte corridor.

zichtbaar van op de doorgaande weg. Gruitrode, ook in

bebouwing van meerdere dorpskernen. Deze opbouw

de glooiing van een beekvallei, heeft twee prominente

schematisch weergegeven in onderstaande illustratie 3.5.

De bebouwing van Opglabbeek is vandaag uitgestrekt. De

historische gebouwen, de commanderij en de kerk. De

De kleuren van deze illustratie komen overeen met die in

historische kern ligt op de rand van een laagte maar niet

recente woonwijk Venhoven raakt aan de bosrand van de

illustratie 3.3: Ruimtelijke opbouw van het landschap.

aan de Bosbeek. Ten oosten lag het gehucht Louwel en

Duinengordel.

ten westen Ophoven. Recenter ontstond de kern Nieuwe Kempen en het grote bedrijventerrein. Niet alleen langs-

Ophoven en Plockroy vormen kleinere linten in het open

heen de wegen naar Zwartberg, As, Opoeteren en Bree zijn

landbouwgebied. In Plockroy zijn de elementen van een

linten ontwikkeld, ook de tussenliggende kwadranten zijn

historisch boerderijgehucht nog in hun landschappelijke

bebouwd.

context te lezen: bol akkerland, boerderijen met opstrekkende percelen vanaf de weg, beemden in de naastgelegen Abeekvallei, beboste heidevelden.

Illustratie3.5 De Duinengordel schematisch ontleed in de kern met schillen

18

3.3 Natura 2000: instandhoudingsdoelstellingen

essentieel voor de dystrofe vennen (Europese habitatcode

de Duinengordel een uitzonderlijke lijst herbergt of in de

De gordel van landduinen in de Duinengordel ligt

3160) en de psammofiele heide (2310) . Daarnaast is het

toekomst kan herbergen, van diersoorten die typisch zijn

integraal in het Europees habitatrichtlijngebied

gebied is zeer belangrijk voor het duingrasland (2330),

voor de habitats of bovendien zelf Europees beschermd

Mangelbeek en heide- en vengebieden tussen

de droge heide (4030) en de vochtige heide (4010). In de

zijn. Topsoorten zijn onder meer gladde slang, heikikker,

Houthalen en Gruitrode (code BE2200030). Daarnaast

Bijlagen zijn deze Europese doelstellingen gedetailleerder

gevlekte witsnuitlibel, maanwaterjuffer, kommavlinder,

omvat dit habitatrichtlijngebied het grote militaire

omschreven.

heivlinder, zadelsprinkhaan en rugstreeppad.

evenwel apart aangeduid in de doelstellingen omwille

De doelen worden kwantitatief en kwalitatief uitgedrukt.

Het Europese Natura 2000 netwerk

van de uitzonderlijke kwaliteiten van het reliĂŤf en de

Per habitattype worden hectares genoemd die in de

Het Europees Natura 2000 netwerk bestaat uit duizenden

soortenrijkdom.

toekomst op de bos- en natuurterreinen een feit moeten

afzonderlijke habitat- en vogelrichtlijngebieden. Met

worden. Verder zijn er kwaliteitseisen aan het beheer en

name voor de vegetaties en de minder mobiele dieren

Actueel legt Vlaanderen instandhoudingsdoelen vast per

aan het landschap vanuit ecologische vereisten van zowel

die kenmerkend zijn voor de habitats is de connectiviteit

habitatrichtlijngebied. Elk gebied moet bijdragen volgens

vegetaties als van de bijhorende diersoorten. Het blijkt dat

tussen de gebieden heel erg belangrijk. Het is zelfs zo dat

1

domein van Helchteren. De Duinengordel wordt

zijn relatieve belang voor een bepaald natuurtype of

de habitatrichtlijngebieden vaak zelf ook nog eens uit

een bepaalde soort. De Duinengordel is in Vlaanderen

ruimtelijk gescheiden deelgebieden bestaan. Europa stelt daarom de verbinding van deze gebieden voorop.

1

Psammofiel betekent letterlijk zandminnend. Deze heide lijkt op de gewone

droge heide, maar groeit specifiek op landduingronden die net niet meer verstuiven. Deze gronden zijn nog armer dan de podzolen waar gewone droge heide (4030) op groeit. Ze zijn ook veel zeldzamer dan de droge heide.

Dystrofe vennen zijn heidevennen die vooral gevoed worden met regenwater en maar heel lokaal met grondwater. Het water is van nature zeer voedselarm en door humuszuren bruin gekleurd. In de randen kunnen veenmossen in slenken groeien.

Illustratie3.6: Heikikker

Structuurvisie Duinengordel

Illustratie3.7: Kommavlinder

februari 2013

19

In de versnipperde situatie van Vlaanderen en Nederland zijn er twee verbindingen die op de grove schaal van de Europese kaarten afleesbaar zijn: ten eerste de Kust en het grote rivierengebied en ten tweede een verbinding van Haspengouw doorheen de grote bos en heidegebieden van de Kempen op de grens tussen Vlaanderen en Nederland. De volgende habitatrichlijngebieden liggen op dit traject doorheen Limburg.

Habitatrichtlijngebied Antwerpse kempen

Lage Kempen

4884

Bovenloop van de Grote Nete met Zammelsbroek Langdonken en Goor

4307

Vallei- en brongebied van de Zwarte beek, Bolisserbeek en Dommel met heide

8306

Mangelbeek en heide- en vengebieden tussen Houthalen en Gruitrode

3768 573

Mechelse Heide en Vallei van de Ziepbeek

3741

Overgang Kempen-Haspengouw

689

Plateau van Caestert met hellingbossen en mergelgrotten

132

Sint Pietersberg en Jekerdal

211

Montagne Saint Pierre Haspengouw

ha

Valleigebied van de Kleine Nete met brongebieden, moerassen en heiden

Bosbeekvallei en aangrenzende bos- en heidegebieden te As-Opglabbeek-Maaseik

Hoge Kempen

opp

Basse vallĂŠe du Geer

241 584

Tabel 3.2: Habitatrichtlijngebieden op het traject doorheen Limburg

Illustraties3.8: Natuurverbinding op Europees niveau in het Natura 2000 netwerk

20

4 Missie De kennis uit het voortraject en de gebiedsanalyse laten

Zwaktes

een analyse van de sterktes, zwaktes, mogelijkheden en

•

bedreigingen zien van het projectgebied de Duinengordel.

• Sterktes •

Natuurwaarden van Europees belang met onder andere dystrofe vennen en psammofiele heide

• •

Unieke combinatie van bovenstaande aspecten voor Vlaanderen

•

•

Waardevolle erfgoedrelicten, waaronder kandidaat

Relictwaarden hoog, maar kwetsbaar voor verstoring

activiteiten en accommodatie, natuureducatieve

of tekort aan gespecialiseerd beheer (“vijf voor twaalf”

verenigingen, heemkringen en erfgoedorganisaties:

Voor de realisatie vele partners nodig, de nodige groei

Drunense duinen

enige afstand van de grotere verblijfsaccomodaties

•

Motivatie: mogelijke kritiek op de beheeringrepen,

Noodzaak van aanzienlijke financiering voor uitbouw

het project bij de bevolking aanvaardbaar maken is dé

van het project om resultaten te bereiken

uitdaging •

De omwonenden met mogelijk hun eigen ‘duin’ (met eigen invulling) in gedachte

Ontwikkeling parallel met het Vlaamse proces van de Europese instandhoudingdoelstellingen (IHD)

•

Inspirerende voorbeelden zoals de Loonse en

Bedreigingen

•

Enkele vaste toeristische waarden: recreatieve

inhoud, onderbouwing en verhaallijnen •

Vanuit toeristisch perspectief, ligging van gebied op

Rieten, Commanderij Gruitrode en watermolens •

•

Rationele landbouwteelten in het zandgebied, ver af van de ecologisch waardevolle vegetaties en fauna

Natuur- en landschapsherstel met parallelle •

Hoewel de Duinengordel uniek is, zijn er mogelijk

routes en ontvangstplaatsen zoals Orshof, Zavelbos,

ontwikkeling belevingswaarden (natuurbeleid

Pollismolen

vermaatschappelijken!)

toch nog grotere natuurgebieden, die nu al

Gebiedswaarden aanwezig om een eigen identiteit te

naamsbekendheid hebben. Geloofwaardige

ontwikkelen als toeristisch product

profilering nodig

Ruimtelijke opbouw van het gebied met natuurkern,

•

bosschil, omringend landbouwlandschap en dorpskernen

•

Enthousiasme bij vier gemeenten en ANB voor het gezamenlijk project

•

landschapsbeheer, toeristische ondernemers: horeca,

Mogelijkheden

Toegankelijk gebied

•

niet zonder enige waarde is

Werelderfgoed Oudsberg, naast Celtic fields, De •

•

in het project: landbouwers: agrotoerisme, natuur- en

van motivatie en vertrouwen •

Veelheid aan partners kunnen meegenomen worden

Verdwijnen van bos voor landduinherstel , bos dat zelf

voor bepaalde soorten) •

Ligging op een natuurverbinding van Europees formaat

•

Basis van projectorganisatie aanwezig

Structuurvisie Duinengordel

•

Centrale ligging tussen andere projecten van

•

Aanzienlijke investeringen in landduinherstel en

natuurtoerisme in Limburg

projectwerking, tegenover realisatie op wat langere

Potenties voor verschillende doelgroepen tegelijk

termijn van het eindbeeld van een aantrekkelijk

door de veelzijdigheid en omvang van het gebied

landschap en de ecologische ambitites

februari 2013

21

De partners willen met hun visie het beste halen uit een

Deze missie zal als motto het project de komende jaren

dienende taak tegenover de mensen in de dorpskernen

omvangrijke oppervlakte bos- en natuurdomein omsloten

begeleiden. Ze zal steunen op vier pijlers.

rondom de Duinengordel. Dit schept bij de partners ook de verantwoordelijkheid om de keuzes en de

door een open ruimtegebied van landbouw temidden van de omringende dorpskernen. Ze willen dat doen

De eerste pijler is de ontwikkeling van de natuurkern met

beheermaatregelen in de Duinengordel voortdurend te

door een ruimtelijke taakverdeling tussen delen van het

het landduinenlandschap. Niet alleen ligt het midden

communiceren naar de omwonenden.

projectgebied (meer recreatie of meer natuurontwikkeling)

in de Duinengordel zoals blijkt uit het concept van kern

en een rolverdeling tussen de thematische actoren (van

en schillen. Dit natuur- en cultuurlandschap wordt ook

Zowel de oorsprong als de slagkracht om van het bos- en

terreinbeheer over educatie, ondernemerschap, beleid en

uitgespeeld als het centrale attractiepunt dat bepalend is

natuurcomplex en het omliggende landbouwlandschap

maatschappelijke betrokkenheid). Uit de combinatie van

voor de toeristische identiteit. Het natuur- en bosbeheer,

een coherent project te maken, komen voort uit de

sterktes en mogelijkheden in een aantal acties zullen quick

maar ook het ruimere landschapsbeheer wordt een

samenwerking van het partnership. Dit is de vierde,

wins gehaald worden.

kernopgave voor het project de komende jaren.

organisatorische pijler. Hij zal de sterke basis blijven vormen van het project. Het waarmaken van de eerste

Vanuit de vastgestelde kenmerken van het gebied de

Met de tweede pijler wordt de Duinengordel toeristisch

en tweede pijler zal niet kunnen zonder de inhoudelijke

Duinengordel, de uitdaging van ecologische ontwikkeling

sterker ontwikkeld op basis van zijn eigen aantrekkelijke

steun, het ondernemerschap en de financiĂŤle input van

en recreatieve kwaliteitsverbetering en de input vanuit

kenmerken. Van hieruit kan het project bruggen slaan

vele partners.

het voortraject met projectpartners, werkgroepen en

naar de belangrijke projectgebieden voor natuurtoerisme

specialisten komen de partners tot de volgende missie.

en landschapsbeleving in Limburg die rondom de

Hierna worden vier strategische pijlers met elk hun

Duinengordel liggen. De Duinengordel wordt in overleg

belangrijke actielijnen uiteengezet. Een apart document

De Duinengordel ontwikkelt een in Vlaanderen

maximaal geĂŻntegreerd in de promotie van de toeristische

vormt het actieplan met een timing om de visie voor de

uniek landduinenlandschap als hart van een

bestemming Limburg.

Duinengordel in de komende jaren handen en voeten te

Europees natuurnetwerk en als centrum voor

22

geven.

natuurgerichte recreatie en toerisme in Limburg,

De derde pijler en toetssteen van het project, vormt de

in symbiose met het omringende bos- en

mate waarin draagkracht wordt gevonden bij de lokale

landbouwlandschap en met de dorpskernen.

bevolking. De leden van het partnership hebben een

5 Vier strategische pijlers noordwesten en de Bosbeek in het zuidoosten en

Het project Duinengordel steunt op vier strategische

ontwikkeld worden van halfopen landschapsstructuren

pijlers.

gekoppeld aan het reliëf en gespreid over een lengte

•

Pijler 1: Duinengordel als topgebied voor Europese

van acht kilometer. In dit gebied is een diversiteit aan

Helchteren in het westen en die in de Hoge Kempen

natuur in het hart van een netwerk van grote

habitats aanwezig, allen op Europees niveau beschermd,

ten zuiden. De acht kilometer lange koppeling van

ecologische gebieden

gaande van psammofiele heide en open grasland op

halfopen vegetaties in de natuurkern binnen de

Pijler 2: Duinengordel als recreatief-toeristische troef

landduinen tot vochtige heide rondom vennen en bosjes

Duinengordel maakt dat deze verbinding niet alleen

voor Limburg

met stoven van zomereik of wintereik. De kenmerkende

voor bossoorten, maar ook voor minder mobiele

Pijler 3: Duinengordel met de lokale bevolking als

unieke diersoorten als gladde slang, boomleeuwerik,

soorten van bosranden en heidevegetaties van grote

schatbewaarder

heikikker, maanwaterjuffer, gevlekte witsnuitlibel zullen

betekenis zal kunnen zijn.

Pijler 4: Duinengordel als platform voor samenwerking

duurzaam aanwezig zijn en kunnen de verschillende

tussen vier gemeenten en ANB en voor initiatief van

landschapsstructuren bereiken. Voor de optimale

Daarmee kan de verbinding voor de soorten van

partners

ontwikkeling van topnatuurwaarden zal voor voldoende

open en schrale habitats ook echt gaan functioneren

oppervlakte per habitatvlek gezorgd worden, maar

in de Duinengordel. De Duinengordel zal daarmee

Elk van de vier strategische pijlers wordt inhoudelijk

vooral ook voor connectiviteit tussen de habitatvlekken.

een onmisbare schakel worden in de Europese

toegelicht en krijgt een aanzet tot belangrijke actielijnen

Het gebied de Duinengordel draagt deze ruimtelijke

natuurverbindingsstructuur van Natura 2000 van

voor de uitvoering.

mogelijkheden in zich. Bovendien is het uitgestrekte, lange

Haspengouw over de Hoge en Lage Kempen naar de bos-

kerngebied, goed ingebed in een bosgebied en omhuld

en heidegebieden langs de Belgisch-Nederlandse grens.

• • •

•

tussen de heidegebieden in het militair domein

5.1 Duinengordel als topgebied voor Europese

door een open ruimteschil.

natuur in het hart van een netwerk van grote

Dit benadrukt de functionele verwevenheid van het

ecologische gebieden

Schakel in een Europese natuurverbinding

kerngebied van de Duinengordel met zijn natuurlijke

Rondom het landduinenlandschap met de loofbosrand is

omgeving op regionale schaal. De verbinding verloopt

5.1.1 Inhoud van de pijler

een groot multifunctioneel bosgebied gelegen. Dit geheel

immers globaal van het zuiden naar het noorden.

Landduinenlandschap

zal een ecologisch functionele verbinding bouwen,

Dat maakt haar zeer belangrijk in het licht van

Centraal in de Duinengordel zal een landduinenlandschap

•

klimaatverandering. Ze stelt soorten van zuidelijke

Structuurvisie Duinengordel

tussen de beekvalleien van de Abeek in het

februari 2013

23

N

0

Legenda Legenda

Duinenlandschap Duinenlandschap

Centraal duinenlandschap

Centraal duinenlandschap Wintereikenstoven Wintereikenstoven Structuurrijke heide Structuurrijke heide Parelsnoer heischrale elementen Vennen

Parelsnoer heischrale elementen Vennen

Bossen Bossen Landbouwlandschap Dorpskernen

Illustratie5.1: Eindbeeld van het duinenlandschap in de Duinengordel

0

0,5

1 0

2 0,5

1

Dorpskernen Bedrijventerrein

3 km 2

Landbouwlandschap

3 km

Bedrijventerrein

klimaatgebieden in staat om noordwaarts te migreren.

bos- en natuurterreinen komt dat neer op 13,5%. Met

dat landschappelijk en ecologisch goed wil functioneren.

Zo wordt lokaal uitsterven vermeden en kunnen fauna en

de verspreide open plekken in de bosgebieden buiten

Dat kan deels door beperkte winderosie binnen open

flora zich op natuurlijke manier aanpassen.

de kernzone wordt globaal een 15% open plekken

plekken die het zand heel lokaal zal verplaatsen naar

nagestreefd voor de omliggende bossen. Daarmee

het noordoosten en deels ook naar het zuidwesten.

De verbinding doorheen de Duinengordel zal

neemt de visie de bovengrens van de wensen van de

Belangrijker is dat matige en gecontroleerde betreding

complementair werken aan de natuurverbinding over de

Criteria Duurzaam Bosbeheer in een bosdomein. Gezien

door recreanten het zand dynamisch kan houden en

Klaverberg ten zuidwesten van Opglabbeek. Deze omvat

de uitzonderlijke natuurwaarden en de ambitie om een

de noodzakelijke omstandigheden kan creĂŤren voor

ook open biotopen en bos, maar is veel minder goed

functionele ecologische verbinding op Europese schaal uit

specifieke fauna en flora van duingraslanden. De

gebufferd van verstorende ruimtelijke ontwikkelingen.

te bouwen, is dat voor de Duinengordel verantwoord.

open plekken moeten echter de kans krijgen om de pioniersstadia te doorlopen met onder andere algen,

Ambitieus eindbeeld

In volgende tabel wordt de verdeling van de oppervlakte

mossen, korstmossen, buntgras en zandzegge. Een

Het totale eindbeeld na een gefaseerde ontwikkeling, zal

van het eindbeeld per eigenaar weergegeven.

verscheidenheid aan kleine insecten houdt zich hier ook

een kleine vierhonderd hectare halfopen natuurtypen

Eigendom

Opp ha

op en onder het zand, zoals zandbijen en loopkevers. Een

omvatten. Deze vertaling heeft specifiek en enkel

ANB

280

voortdurende betreding op de hele kale oppervlakte zal

betrekking op de reeds bestaande natuur- en bosgebieden

PrivĂŠbos

57

dus vermeden moeten worden. In voorjaar en zomer zijn

binnen de Duinengordel. De bosbedekking in dit

Gem. Opglabbeek

35

rustzones voor de broedvogels van halfopen terreinen

landschap zal variĂŤren van heide onder een vrijwel

Gem. Maaseik

15

nodig.

gesloten kronendak tot open plekken met kaal zand. Dit

Gem. Meeuwen-Gruitrode

7

OCMW Opglabbeek

2

Totaal

396

houdt een verdubbeling in van de huidige oppervlakte halfopen natuur die in het gebied aanwezig is.

Tabel 5.1: Oppervlakte van het landduinenlandschap per eigenaar

Bosomvorming Rondom dit kernsnoer van Europese (half )open habitats zullen de bossen worden omgevormd naar structuurrijk eikenbos (zelf een Europees boshabitat 9190) dat via

De netto oppervlakte open plek, zonder kroonbedekking, in het kerngebied bedraagt dan ongeveer 264 ha (2/3de

Lokaal zullen kleine actieve zandverstuivingen worden

een golvende bosrand in het landduinenlandschap

van 396 ha). Op de totale oppervlakte van 1.950 ha

beoogd, als wezenlijk kenmerk van een landduinengebied,

overgaat. Landscaping met bomengroepen, open duin

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

25

en bosranden brengt de belevingswaarde op een nog

Kandidaat Werelderfgoed

5.1.2 Actielijnen

hoger niveau en dient de esthetische doelstellingen van de

Het landduinenlandschap omvat topnatuur, maar is

Integratie van het project Duinengordel in het lopende

Duinengordel.

tegelijk waardevol cultuurlandschap.

Vlaamse S-IHD proces In de loop van 2012 werden via een participatieproces

De versnelde omzetting van naaldbos (Corsicaanse den en

Het landschap van de Hoge Kempen werd voorlopig

de Europese doelstellingen per habitatrichtlijngebied

grove den) naar inheems loofbos op basis van zomereik,

genomineerd als kandidaat werelderfgoed op de UNESCO

vastgesteld. Vanuit het project werd in het bovenlokaal

betekent rondom het landduinlandschap een daling

lijst. Naast het heidelandschap, de naaldhoutbebossingen

overleg duidelijk het signaal gegeven dat de beheerders

van de houtproductiviteit. In het landduinenlandschap

en het bouwkundig erfgoed van de mijnindustrie worden

ambitieus willen zijn, met name op de hoge mate van

zal sterk ingezet worden op schrale, weinig of niet

ook stuifduingordels en met name de Oudsberg als

connectiviteit en samenhang van de habitats in de

productieve natuur en inheemse bostypes. Dit

erfgoedelementen van wereldbelang voorgedragen vanuit

Duinengordel. Door de oppervlaktedoelen mee op te

landduinenlandschap overschrijdt de grenzen tussen

de Hoge Kempen.

nemen, wordt het natuurherstel volledig ge誰ntegreerd in

bos- en natuurdomeinen in beheerplannen. In het kader

de globale bosoppervlaktebalans voor het gehele Vlaamse

van deze structuurvisie, kunnen de Criteria Duurzaam

Mede daarom zal in de Duinengordel een uniek en vooral

Bosbeheer en de Beheervisie voor openbare bossen

mooi natuur- en cultuurlandschap van stuifduinen, vennen

toegepast worden over de beheerplannen heen. Dat zal

en bosranden hersteld worden. Dat kan zich in zijn unieke

Na goedkeuring moeten de beheerders de structuurvisie

toelaten om op de betere bodems (lemig zand en licht

combinatie van landschapstypen meten met de andere

verder implementeren, zodat de concrete doelen

zandleem) in het noordoosten van het 2.000 ha grote

stuifduingebieden. Bij de natuurontwikkeling zullen

overgenomen kunnen worden in de uitgebreide

bosgebied sterker in te zetten op bostypes met een hogere

cultuurrelicten en sporen van het traditionele landgebruik

bosbeheerplannen of in herzieningen ervan.

houtproductie en houtopbrengst en daar meer, deels niet-

worden gewaardeerd en beleefbaar gemaakt, vooral in

inheems, naaldhout te behouden. Het eindresultaat is op

hun samenhang met de historische zandverstuivingen.

Natura2000 netwerk.

Opmaak/herziening bosbeheerplannen en integratie

termijn een betere allocatie van duurzame houtproductie

overkoepelende visie

binnen de Duinengordel. In de Bijlagen is dit concept

De beheerplannen van de verschillende boseigenaars

verder uitgewerkt .

in de Duinengordel zullen op elkaar afgestemd worden op basis van een overkoepelende gebiedsvisie over

26

de functieverdeling in de ruimte van topnatuur, houtproductie en toegankelijkheid. Dit levert voor de verschillende functies schaalvoordelen en schept het juridische kader voor de uitvoering van de maatregelen voor de natuurinrichting en het aangepaste bosbeheer.

Realisatie Duinenlandschap: werkwijze en fasering Het duinenlandschap zal gefaseerd ontwikkeld worden.

In fase 1 zal het streefbeeld van het Vlaams Natuurreservaat Oudsberg verder uitgevoerd worden door verwerving, inrichtingsbeheer van open plekken en bosomvorming. Een toegankelijkheidsregeling zal rond de natuurkernzones uitgelegd worden, met bebording en bewegwijzering, gedifferentieerde inrichting en onderhoud van boswegen en het lokaal laten vervagen van boswegen. Deze is toegelicht in de Bijlagen. Bosomvorming (toename inheems loofhout en controle exoten) wordt voortgezet in het boscomplex,

Illustratie 5.2: Samenhang van structuurvisie, S-IHD proces, beheerplannen en toegankelijkheidsregeling

maar zal een versnelling krijgen in de kernzone van het duinenlandschap en in een band van aangrenzende bossen. Hier zal op middellange termijn een strook van inheems loofbos gerealiseerd worden rondom de open en halfopen delen van het landduinenlandschap. In

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

27

delen van het boscomplex met rijkere bodems kan wel

gericht beheerd. Een Concept daarvoor wordt toegelicht in

wintereiken ruim vrijgezet en ze worden mee opgenomen

een aandeel naaldbos gericht beheerd worden voor een

de Bijlagen.

als uitbreiding van het beheer van de kernzones.

Op de Donderslagheide en de Grote Heide kan een

optimale houtproductie. Deze maatregelen lopen door in de volgende fasen. Daarnaast wordt in Ophovenderheide

In fase 4 zullen de gecreĂŤerde landschappelijke delen

netwerk van open plekken en brede, schrale boswegen

al gestart met het creĂŤren van meer openheid rondom

verbonden worden door heischrale corridors van

ontwikkeld worden, volgens de gekende werkwijze in

de vennen opdat in fase 2 de inrichtingswerken van de

wisselende breedte, maar minimaal 30 m en dit over

domein- en gemeentebossen. De bosranden aan de open

vennen van start kunnen.

een geschatte totale lengte van 3 km. Langsheen

compartimenten van landbouwgronden kunnen hierin

deze corridors worden oudere en jongere zomer- en

ingeschakeld worden.

In fase 2 zullen lokaal de meest recent verboste, heischrale

vanaf Vanaf fase 1

graslanden op de Ophovenderheide opengemaakt

Fase 4

worden. Gebaseerd op de studie van het INBO (Instituut voor natuur- en bosonderzoek) zullen een aantal werken in

Fase 5

en rondom de vennen uitgevoerd worden om de kwaliteit ervan te verbeteren. Conform de visie zullen uitgebreide bosbeheerplannen aangepast of opgemaakt worden voor de domeinbossen en de gemeentebossen.

In fase 3 zullen inrichtingsmaatregelen in de

Legenda

Ruiterskuilen een halfopen gebied van vennen, laagte

Duinenlandschap

en tussenliggende drogere duinen creĂŤren. In uitvoering

Centraal duinenlandschap

fase 2+3

van de beheerplannen worden heischrale parels en

Structuurrijke heide

duingraslanden op de Ophovenderheide en rond de

Parelsnoer heischrale elementen

Kruisberg opengemaakt. De grillige bosranden worden

Vennen

Illustratie 5.3: Fasering realisatie duinenlandschap

28

Wintereikenstoven

voor de landbouw rondom de Duinengordel te maken,

In fase 5 zullen faunaverbindingen worden gepland, ontworpen en uitgevoerd om de landschapsstructuren te

Natuur- en bosbeheer

zal in overleg met de landbouworganisaties en de

verbinden over belangrijke barrières:

Niet alleen de inrichtingswerken, maar ook het

gemeenten onderzocht worden. Dit kan beschouwd

•

van de Oudsberg met de corridors en kernzones van

gespecialiseerd onderhoudsbeheer op lange termijn

worden voor de verschillende landbouwlandschappen

de Ophovenderheide en de Ruiterskuilen, over de

zullen voorzien worden. ANB en de gemeenten schakelen

die voorkomen: het grote open landbouwlandschap en

N730 en

eigen mensen of aannemers in en zullen de mogelijkheid

het kleinschalige landbouwlandschap. Er wordt hierbij

van de Ruiterskuilen met het Schietveld van

aangrijpen om dergelijke werken ook uit te besteden aan

gewaakt over de landschappelijke kwaliteiten van de open

Helchteren en de Abeekvallei over de N76.

landbouwers uit de omgeving. Een goede partner daarin is

landschapscompartimenten.

•

De ecofaunapassages op deze verbinding moeten

het Ruraal Steunpunt.

Natuureducatie

functioneren voor zowel de soorten van natte als droge, schrale biotopen: amfibieën, reptielen en

Ruimtelijke optimalisatie van bossen met productieve

De Duinengordel zal de beste plaats in Vlaanderen

warmteminnende, weinig mobiele insecten. Beide

boomsoorten

worden om bezoekers hoogwaardige en grootschalige

ecofaunapassages zijn onderdeel van een concept voor de

Na een aanpassing van de uitgebreide bosbeheerplannen

landduinennatuur te laten ontdekken. De omvang en

landschappelijke inrichting rond de doorgaande wegen

zal een selectie van naaldbosbestanden op betere

verscheidenheid laten toe om het educatieve aanbod

doorheen de Duinengordel. Dit is uitgewerkt in de Bijlagen

gronden gemaakt worden. Hier zullen scenario’s

te variëren en combinaties te maken van het hoge

onder Concepten.

van verjongingsaanpak met grootte van kappingen,

landduin met de andere na te jagen schatten in de

combinaties van natuurlijke verjonging en aanplant van

Duinengordel: vennen, beekvalleien, loofbossen en

Het communicatietraject draait in fase 1 vooral rond het

gewenste boomsoorten worden uitgewerkt en toegepast.

graslanden. Natuurgidsen zullen tussen deze onderdelen

uitdragen van de visie, vanaf het begin van fase 2 worden

De mogelijkheden zullen onderzocht worden om de

als zandlopers optreden.

participatieve en educatieve activiteiten gebonden aan

houtkwaliteit hier verder te verhogen door maatregelen

de inrichtingsmaatregelen en de evaluatie van de eerste

als vroegtijdige selectie en snoei.

Met elke realisatie van een deel van het

resultaten, waarbij delen van de Oudsberg als referentie

Een andere manier om de houtproductie te optimaliseren

landduinlandschap zullen de habitats en de soorten ruim

dienen (zie pijler 3). De bewoners zien op deze manier het

is korte omloop houtteelt op landbouwgronden. De

en toegankelijk aan het publiek toegelicht worden. Dit is

landschap aangroeien.

mogelijkheid om korte omloophout tot een speerpunt

ook een belangrijk aandachtspunt onder de derde pijler.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

29

30

De groei van het landduinenlandschap de komende

Een verkennende workshop met ecologen, historische

5.2 Duinengordel als recreatief-toeristische troef

jaren levert een dynamisch beeld waarvoor mensen

geografen, sociaal-geografen, bodemonderzoekers en

voor Limburg

terugkomen. Dat laat dan weer toe een uitgebreidere

heemkundigen kan zeer inspirerend werken, zowel voor

boodschap over te brengen over de natuur van dit

de projectpartners als voor het veld van onderzoekers.

5.2.1 Inhoud van de pijler

Onderzoeken van de piste erfgoedlandschap

Toeristische attracties: routestructuren en

Het beleidsinstrumentarium rond erfgoed werd recent

belevingselementen

Opbouw kennis rond erfgoedwaarden

versterkt in Vlaanderen. De omzetting van de ankerplaats

Voor het verhogen van de belevingswaarde in het gebied

De Duinengordel tot nu toe geen toponderzoeksgebied

(een informatieve aanduiding in de landschapsatlas)

zelf zullen de ruiter- en menroutes geoptimaliseerd

geweest. Nochtans is in Vlaanderen en Nederland kennis

Duinengordel van Opglabbeek–Gruitrode naar een

worden in overleg met Toerisme Limburg met

aanwezig en zijn degelijke methodieken ontwikkeld om

erfgoedlandschap (een beleidsmatige aanduiding) zal

voldoende korte en lange lussen, een waadplaats en

de terreinkennis over het Kempense cultuurlandschap

onderzocht worden. Dit biedt immers ook mogelijkheden

een picknickplaats met paddock. Aanvullend zullen er

te verdiepen. Onderzoeksprojecten rond cultuurhistorie,

voor subsidiëring. Een eventuele uitbreiding tot aan

langs de ruiter- en menroutes en ook langs de fietsroutes

geomorfologie of ecologie leveren ook stof voor het

de ankerplaatsen ‘Vallei van de Abeek (bovenloop)

landschapsdoorkijken op de landduinen en de vennen in

verhaal van de Duinengordel en concreet materiaal voor

en straatdorp Plockroy’ en ‘Valleien van Itterbeek en

het natuurkerngebied gecreëerd worden. Langsheen de

publicaties. Zo kunnen ze de identiteitsontwikkeling van

Eetsevelderbeek van Gruitrode tot Opitter’ kan daarbij

routes worden belevingsvolle rust- en picknickplaatsen

de Duinengordel stimuleren. Een goede uitwisseling

overwogen worden.

ingericht, afgestemd op de diverse gebruikersgroepen en

landschap en ook culturele erfgoedaspecten aan bod te laten komen

gekoppeld aan landschapsbeelden, natuurwaarden en

tussen de experts en lokale kenners/beheerders is essentieel. De recente publicatie over de Donderslag laat

cultuurhistorische waarden.

zien dat er lokaal veel kundigheid aanwezig is.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

31

Voor wandelaars zijn drie wandelgebieden in de

van het gebied zijn op basis van afgesproken voorwaarden

aangepast worden. De Oudsberg daarentegen is van

Duinengordel gelegen (Donderslag, Oudsberg en

beschikbaar voor de oriëntatiesport. Ook voor geocaching

oudsher gekend en nu eenmaal top of the bill.

Solterheide). Deze gewaardeerde wandelroutes zijn recent

zullen zones worden aangeduid.

2. De belevingskwaliteiten van het duinenlandschap

aangepast door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland en de partners van de Duinengordel. Geënt op

Zonering door doordachte geleiding

zullen uitstralen naar de omliggende schillen van bos,

deze wandelroutes zullen voor kinderen speelweefsels

Zonering is een slim principe om een ecologisch en

landbouwlandschap, doorgaande wegen en dorpskernen.

ingericht worden nabij een uitgeruste parkeerplaats.

recreatief topgebied beleefbaar te maken voor gebruikers

Ook zal men in het bosgebied en zelfs aan de rand

Dit zijn eerder korte wandellussen met verspreide,

zonder de kwetsbare elementen te schaden en om het

voelen dat er daarbinnen iets unieks ligt. Doorkijken en

verrassende spelelementen. Bedoeling is de wandelingen

diverse aanbod voor verschillende gebruikersgroepen te

voorposten zullen als teasers werken voor wie op weg is

aantrekkelijk te maken voor kinderen zodat zij al spelend

stroomlijnen. De Duinengordel is uitgestrekt genoeg om

naar het kerngebied. De essentiële aspecten van water

het bos leren kennen, terwijl hun ouders of begeleiders

de toegankelijkheid te zoneren.

(vennen), zand en hellingen (duinen) kunnen plaatselijk intensiever beleefd worden door fietsers, ruiters/menners

toch van een boswandeling kunnen genieten. Een eerste speelweefsel zal ontwikkeld worden in de oostelijke helft

Voor de zonering in de Duinengordel worden twee

en spelende kinderen, zonder dat alle open plekken in de

van het speelbos ten zuidoosten van de Oudsberg. Later

uitgangspunten gehanteerd.

kern daarvoor moeten aangesproken worden.

zal het ook op andere plaatsen overwogen worden, zoals nabij Sentower Park en nabij Opitter.

1. Het ecologisch waardevolle landduinenlandschap zal vlot bereikbaar en beleefbaar zijn, met de nadruk op de

32

Er wordt een aangepast parcours voor mountainbike

gebruikersgroep wandelaars. Comfortabele en mooie

voorzien met reliëfrijke plaatsen.

wandelroutes zullen uitnodigen om doorheen deze

Voor de omwonenden zullen hondenzones aangeduid

kern geleid te worden. Zo zal deze zachte recreatievorm

worden, goed bereikbaar vanuit een instapplaats, maar

niet tot overbetreding leiden. De verwachting is dat

niet overlappend met andere routes of zones. Het ruime

dit principe vooral zal werken in het westelijk deel van

aanbod van speelbossen zal behouden blijven en een troef

de Duinengordel. De open plekken moeten hier nog

zijn voor de promotie van de talrijke jeugdbivaks. Delen

aangelegd worden en het boswegennet daarrond kan

Poorten, onthaalpunten en instapplaatsen Om van de Duinengordel een toeristische attractiepool te maken met een eigen identiteit moeten bezoekers comfortabel en hedendaags onthaald worden. De plaats waar ze het gebied binnenkomen en waar hun bezoek en hun beleving start, is erg belangrijk.

De onthaalpunten moeten een vlotte bereikbaarheid met auto en in de mate van het mogelijke openbaar vervoer, combineren met een gunstige ligging om te voet, per fiets of paard het groene landschap in te wandelen. De onthaalpunten zullen dan ook in de schillen van het landbouwlandschap en de dorpskernen komen. Deze ligging biedt ook de mogelijkheid om de routestructuren die vanuit het natuur- en boscomplex doorlopen naar het landbouwlandschap, de dorpskernen en de daarbuiten gelegen nabije groengebieden in de andere richting te gebruiken. Zo vormen deze onthaalpunten schakels en zijn ze meer dan louter functionele toegangen tot het bos- en natuurcomplex. De ligging nabij de bebouwing schept opportuniteiten voor toeristisch ondernemerschap, dat een hoofdonderdeel is van de tweede pijler. De ligging aan de rand van het bosgebied of daar net buiten, maakt een doordachte geleiding in de waardevolle natuurkern

Structuurvisie Duinengordel

Illustratie 5.4 : De Duinengordel centraal in de Limburgse cluster van toeristische groengebieden

februari 2013

33

mogelijk, wat tegemoet komt aan de genoemde

Vanuit de bovenstaande vereisten zullen talrijke

De verdere uitbouw zal complementair zijn aan

zoneringsprincipes.

toeristische onthaalpunten en lokale instapplaatsen

de bestaande campings, restaurants, cafés, hotels,

ontwikkeld worden rondom de Duinengordel. Twee

jeugdbivaks, maneges met overnachtingsmogelijkheid

De Duinengordel is een afwisselend én uitgestrekt

onthaalpunten worden als poort uitgebouwd: een ten

en kleinschalige accommodatie zoals kamers met ontbijt

gebied. Om bezoekers alle dimensies te laten ervaren

zuiden en een ten noorden van het projectgebied.

en gîtes. Er worden mogelijkheden gezocht in uitbreiding

én om hen meerdere keren terug te laten keren, wordt

van de bestaande ondernemingen en in de uitbouw van

een verscheidenheid van onthaalpunten gespreid over

Een poort wordt gedefinieerd als een locatie met horeca-

nieuwe ondernemingen, zeker als die nieuwe doelgroepen

het ganse gebied voorzien. Elk van deze zal een eigen

infrastructuur en met infopunt en bezoekersonthaal

aanspreken. Deze visie op het verblijfstoerisme

karakter kunnen ontwikkelen, telkens gebruik makend

(inclusief communicatie over nabij gelegen toerischtische

kan bijvoorbeeld zeer goed ingevuld worden door

van de nabijheid van de Duinengordel, maar ook van

groengebieden). Een poort heeft een uitstraling die

landbouwbedrijven die boerderijverblijven ontwikkelen.

markante elementen van de site zelf en de aanwezige

aansluit bij het verhaal van de Duinengordel en heeft

De partners ondersteunen deze initiatieven waar mogelijk

routestructuren voor specifieke doelgroepen. De ligging

potentiële uitbreidingsmogelijkheden.

procedureel en in het bijzonder planologisch.

de Duinengordel als een andere toeristische attractie

Het open landbouwlandschap en de omliggende

In de Limburgse Kempen zijn verschillende natuur- en

daarbuiten te ontsluiten, bijvoorbeeld de Maasvallei of de

dorpskernen zullen een zo ruim mogelijke rol krijgen

recreatiegebieden in volle ontwikkeling. Zo zijn er

Hoge Kempen.

in het onthaal, bij voorkeur met de hulp van privaat

Bosland in het noorden, De Wijers in Midden-Limburg,

ondernemerschap. Hier zal worden ingezet op de

Kempen-Broek in het noordoosten, De Maasvallei en De

Omdat de lokale bewoners vaak frequenter en ook

verdere uitbouw van verblijfsmogelijkheden en

Hoge Kempen centraal aan de oostzijde. De Duinengordel

voor kortere bezoeken in de Duinengordel komen,

horecagelegenheden, die in een vlotte relatie staan

ligt centraal in deze cluster van naburige toeristische

hebben zij behoefte aan kleinere instapplaatsen, die niet

met de poorten, onthaalpunten, instapplaatsen en de

groengebieden.

toeristisch gepromoot hoeven te worden (enkel parking

routestructuren. Die relatie omvat zowel fysieke nabijheid

met bebording). Die zijn dan voor hen aanvullend op de

of comfortabele verbindingen, maar is ook visueel

Vanuit zijn sterkte als toeristisch aantrekkelijk gebied

grotere onthaalplekken waar ze samen met de toeristische

aantrekkelijk met aandacht voor de landschappelijke

zal de Duinengordel inzetten op complementariteit

bezoeker gebruik van kunnen maken.

waarden tussen de rand van het bos- en natuurcomplex en

met deze naburige initiatieven en met deze initiatieven

van de onthaalpunten kan zich ook lenen om zowel

de horeca of de accommodatie.

34

een samenwerking aangaan. Dat betekent winst op twee vlakken: betere natuurontwikkeling en een sterker

P

N

Pollismolen

toeristisch product Limburg.

•

Commanderij Gruitrode

P

Bosland, dromen tussen bomen

Bosland is het grootste bos van Vlaanderen en legt in de positionering de nadruk op kinderen. Waar kinderen

P Orshof

koning zijn! Het project steunt op een samenwerking van gemeenten, ANB, Regionaal Landschap Lage Kempen P

P

Weg naar Opoeteren

‘t Eilandje

0

P

P De Bullenschool

Dorpermolen

P

P Plockroy

P

Kerkhof

P

Louwel

historiek van industriële ontwikkeling.

Legenda

Ophovenderheide

P

P

P

Instapplaats

P

Onthaalpunt

P

Poort Duinenlandschap

Zavelbos

Centraal duinenlandschap Wintereikenstoven

Sentower Park

Structuurrijke heide Parelsnoer heischrale elementen Vennen

Bossen Landbouwlandschap Dorpskernen

0

0,5

1

aanwezig met als bekendste de Lommelse Sahara. Die is een recent fenomeen en is verbonden met de lokale

P

Venhoven

en Toerisme Limburg. In dit gebied zijn ook landduinen

2

3 km

Bedrijventerrein

•

De Wijers, land van 1001 vijvers

Dit waterrijke gebied met 1175 vijvers in Midden-Limburg is de kraamkamer voor specifieke natuurwaarden als de roerdomp en de boomkikker. Het wordt ontsloten met knuppelpaden, vlonders, kijkwanden en kijkplatformen.

Ook hier steunt het project op een uitgebreide samenwerking van gemeenten, VLM, ANB, regionaal

Illustratie 5.5: Onthaalpunten en instapplaatsen rondom de duinengordel

landschap en met Toerisme Limburg als partner. De Wijers ligt vlakbij de toeristische klassiekers Bokrijk, Bolderberg, Herckenrode.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

35

De Duinengordel, landschap van goud, zal zich zelfstandig

of meer van de omliggende toeristische groengebieden,

Het Kempen-Broek is een uitgestrekt moerassig landschap

en volwaardig ontwikkelen en als een centrale spil kunnen

via de doorlopende routestructuren en via een goed

met bijzonder, watergebonden fauna. Het is uitgebreid

fungeren naast de andere spelers in deze cluster.

afgestemde promotie.

•

Kempen-Broek, GrensPark

ontsloten met recreatieve routes. Het ondersteunende samenwerkingsverband is hier grensoverschrijdend, met

Heel concreet werken de onthaalpunten rondom de

gemeenten, Natuurpunt, Natuurmonumenten, Regionaal

Duinengordel als schakel tussen de Duinengordel en een

Landschap Kempen en Maasland en anderen.

•

Rivierpark Maasvallei, grensverleggend

Het rivierlandschap van de Maasvallei is enig in zijn soort

Poorten en

Commanderij

Sentower

Zavelbos

Dorpermo-

De Bullen-

Orshof

Pollismolen

’t Eilandje

onthaalpun-

Gruitrode

Park

Opoeteren

len

school

Neerglab-

Opitter

Neeroeteren

Opoeteren

Meeuwen

beek

horeca

Horeca

horeca

horeca

horeca

ten

Opglabbeek

en is uitstekend beleefbaar door fietsroutes en wandelen struinpaden. Het project wordt vandaag getrokken

Ontvangst

door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland met talrijke partners. Het zal de komende jaren het

Recreanten

grensoverschrijdend karakter steeds meer benadrukken,

horeca

horeca

horeca

verblijf

verblijf

verblijf

fietsers

wandelaars

wandelaars

wandelaars

fietsers

fietsers

wandelaars

fietsers

ruiters

fieters

ruiters

fietsers

wandelaars

ruiters

fietsers

ruiters

Nationaal Park Hoge Kempen, natuur in al haar glorie

Het eerste nationaal park in Vlaanderen groeide rond een samenwerking van de openbare eigenaren van 5700 ha bos en heidegebied, vooral ANB en gemeenten. Het gebied heeft vijf toegangspoorten en werkt aan een zesde,

Kenmerken

valleisite,

duinen, bos,

duinen,

beekvallei,

beekvallei,

uitvalsbasis

beekvallei,

kanaal

site

gebouw,

heide,

bergen

jeugdbivaks

duinen,

bos en land-

steilrand

middenterras

cultuur

vennen

landbouw

bouw

Bosland

Hoge Kem-

Hoge Kem-

Hoge

Bosland

Kempenbroek

Maasvallei

nabije toeris-

pen

pen

Kempen

Kempenbroek

tische groen-

De Wijers

Schakel naar

gebieden

met daartussen uitgebreide recreatieve routestructuren.

De uitbouw en de promotie gebeuren hier door Regionaal Landschap Kempen en Maasland.

36

informatie

fietsers

met de groei van het dynamische rivierlandschap.

•

verblijf

Tabel 5.2: Kenmerken van de onthaalpunten

Maasvallei

5.2.2 Actielijnen

worden. Er wordt wel steeds eenduidig gecommuniceerd

historische site met kasteel en hoeve een goed uitgeruste

Opmaak toegankelijkheidsregeling

welke van deze ontvangstplekken aan de Duinengordel

parking met horeca, verblijf en fietsverhuur ontwikkeld

Het geheel van recreatieve routes, parkeerplaatsen,

verbonden zijn omdat er een verwachtingspatroon van de

kunnen worden. Deze omgeving heeft ook een dicht

speelzones en speelweefsels, bivakzones, hondenzones

bezoeker aan vasthangt.

ruiter- en menroutenetwerk. Daarmee bezit het dorp van Gruitrode alles om de toeristische spil van de gemeente te

en uitrusting zoals rust- en picknickplaatsen wordt aangegeven in een overkoepelende

Onthaalpunten en twee poorten

worden. Dit is een uitgelezen plaats om culturele thema’s

toegankelijkheidsregeling voor de hele Duinengordel. Ook

Voor elke poort en onthaalpunt zal een traject uitgetekend

in een prachtig kader te plaatsen en dus ook de culturele

de toegankelijkheid van de gewone boswegen voor de

worden met:

aspecten van de Duinengordel. Op deze site kan de

lokale recreanten wordt hierin geregeld.

•

een indicatief ontwikkelingsscenario,

landschapshistorische samenhang van dorpen en woeste

•

de doelgroep, aangeboden producten en diensten,

gronden, paden en grenzen in de Duinengordel beleefbaar

•

de inbreng van de betrokken partners: ondernemers,

worden gemaakt voor toeristen én lokale bezoekers.

overheden en verenigingen en

Hoewel de exacte timing niet gekend is, ligt bij deze locatie

de vereiste procedurestappen, bv. planologie,

een duidelijke prioriteit.

De toegankelijkheidsregeling wordt uitgewerkt en wordt opgenomen in de Bijlagen van deze structuurvisie.

•

eigendom.

Uitbouw poorten, onthaalpunten en instapplaatsen

•

De onthaalinfrastructuur van de Duinengordel zal zich

Poort - Sentower Park

in de komende tijd ontwikkelen. Het gaat om specifieke

De twee vooropgestelde poorten en zes vooropgestelde

De poort Sentower Park zal zich net ten zuiden van het

locaties die elk hun eigen ondersteuning vereisen

onthaalpunten worden volgens de huidige inzichten

uitgestrekte duinenlandschap bevinden. Vanuit deze

vanuit het partnership en andere partners (pijler 4). Als

getypeerd door de volgende kenmerken. Het overzicht

locatie liggen de opnieuw opgengemaakte landduinen

werkhypothese worden in deze structuurvisie twee

toont de nagestreefde verscheidenheid.

van Ophovenderheide en ook de vennen op wandelafstand. Via een veilige oversteek over de N730 zullen bezoe-

poorten, zes onthaalpunten en zes lokale instapplaatsen •

en kan veranderen, maar wordt bij voorkeur niet korter.

De Commanderij te Gruitrode is aan de noordelijke rand

ten oosten van deze weg. De poort is goed aangesloten op

Op langere termijn kan een onthaalpunt ook evolueren

van het boscomplex gelegen op een sprekende landschap-

verschillende wandel- en fietsroutes in de buurt. De bezoe-

naar een poort of een instapplaats kan een onthaalpunt

pelijke locatie nabij het dorp van Gruitrode. Hier zal op de

kersfaciliteiten omvatten een ruimte parking, een fietscafé

Structuurvisie Duinengordel

Poort - Commanderij Gruitrode

kers kunnen aanlopen naar het wandelgebied Oudsberg

voorgesteld (Illustratie 5.5). Deze lijst is niet definitief

februari 2013

37

•

zelf. Op de site zal de recreant alle nodige informatie over

Het onthaalpunt Orshof is vandaag al comfortabel en goed

kan de bezoeker omhoog naar de Oudsberg of naar de

de Duinengordel vinden. De Poort Sentower Park zal zich

uitgerust (horeca, verblijf, parking) voor wandelaars, fiet-

Hoge Kempen of verder omlaag naar de Maasvallei. Dit

richten op de bezoekers die het duinenlandschap actief wil

sers en ruiters die het bosgebied willen beleven. De locatie

onthaalpunt zal zich richten op wandelaars en fietsers. Er

beleven. In de directe nabijheid wordt een parcours voor

is rustig gelegen, maar toch vlakbij het dorp van Neerglab-

is nog geen timing gekend voor de beschikbaarheid van

mountainbike-initatie ingericht. De eerste fase van het

beek. De ligging in het landbouwlandschap, maar vlakbij

deze locatie.

project Sentower Park wordt tegen eind 2013 geopend. In

de rand van het boscomplex maakt het een uitgelezen

een tweede fase is de bouw van een hotel gepland.

plek voor toeristische verblijven van enkele dagen. Voor

•

elk van de gebruikersgroepen zijn afwisselende lussen te

Dit onthaalpunt in een voormalig wijkschooltje, ligt langs

maken doorheen het bos- en natuurcomplex, maar ook

het fietroutenetwerk en heeft nu al een fietscafé met

Het onthaalpunt Zavelbos omvat nu al een compleet

doorheen het noordelijke open landbouwlandschap tot

terras. Dat is wel maar beperkt open, maar trekt nu al

recreatiecentrum met parking, horeca en verblijfsmoge-

aan Kempenbroek of over de steilrand heen naar de Maas-

behoorlijke bezoekersaantallen. Ze ligt in het landbouw-

lijkheden. Voor de verdere uitbouw als onthaalpunt kan

vallei. Nabij dit onthaalpunt wordt langs een ruiterroute

gebied van Bullen Gestel, maar heeft zicht op de rand van

gesteund worden op het aanwezige ondernemerschap.

een waadplaats voor paarden aangelegd. Voor de verdere

het militair domein aan de Kolisbergen en het Broekven,

Het onthaalpunt Zavelbos is dicht bij het natuurreservaat

uitbouw van de capaciteit en uitstraling van deze poort

De vallei van de Bullenbeek is een belangrijke ecologische

de Oudsberg gelegen en de heuvels worden goed

kan gesteund worden op bestaand ondernemerschap

verbindingszone tussen de Donderslagse heide en de

•

Zavelbos

Orshof

De Bullenschool

Abeekvallei. In de omgeving werd de recreatieve infra-

ontsloten door paden vanuit Zavelbos. In het oosten van Dorpermolen Opoeteren

structuur recent al uitgebouwd met een ruiterpicknick

het natuurreservaat zal een speelweefsel uitgezet worden.

•

Ook doet het ruiter -en menroutenetwerk dit onthaalpunt

De Dorpermolen omvat een historische watermolen in de

plaats en een vlonder. Het onthaalpunt kan een stimulans

aan op de route naar de Hoge Kempen, waardoor het een

dorpskern met potenties om hier nabij een goed uitge-

zijn voor de ontwikkeling van hoevetoerisme in het aanlig-

ideale startplaats is voor ruiters en menners.

ruste parking met horeca te ontwikkelen, waarbij de stad

gende landbouwlandschap.

ook andere functies kan voorzien met meerwaarde voor

38

het dorp. Vanuit dit onthaalpunt, laag in de Bosbeekvallei,

en een restaurant gekoppeld aan het hippisch centrum

Lokale instapplaatsen

•

Het onthaalpunt te Opitter ontvangt de bezoeker voor

De Duinengordel zal verder ontsloten worden via

Aan de zuidkant van de woonwijk, tegen de Ophovender-

de Duinengordel en voor het wandelgebied Itterdal van

kleinere instapplaatsen. Dit zijn overwegend bestaande

heide zal een kleine parking worden voorzien. In de nabij-

het Kempenbroek. Deze noordelijke punt van de Duinen-

parkings die al regelmatig gebruikt worden door de lokale

heid kan een hondenzone aangelegd worden, zodat deze

gordel heeft een uitgesproken reliëf, dat wandelaars,

bevolking en voor hen extra mogelijkheden bieden,

plek ideaal is voor een ommetje. Vanaf deze parking wordt

ruiters en fietsers toegang geeft tot het afwisselende

complementair aan de poorten en onthaalpunten. Deze

het landduinenlandschap op de Ophovenderheide vlot

bosgebied van de Solterheide. Het onthaalpunt omvat

instapplaatsen zijn gemaakt op maat van de omwonenden

toegankelijk voor wandelaars van Meeuwen-Gruitrode.

parking en horeca in de Pollismolen. De omgeving biedt

en hun activiteiten (ommetje met hond, joggen, korte

goede mogelijkheden voor de verdere uitbouw van

fietstocht). Een beperkt aantal autostaanplaatsen en een

•

verblijfsaccommodatie.

fietsstalbalk, aangevuld met enige signalisatie volstaan. Als

Ook deze parking zal het landschap van duinen en

werkplan worden zes instapplaatsen vooropgesteld.

vennen vlot bereikbaar maken voor voor wandelaars van

•

•

Pollismolen

Parking aan Venhoven

Parking Ophovenderheide

Meeuwen-Gruitrode. Ze ligt diep in het bosgebied zodat

‘t Eilandje Parking Kerkhof Opglabbeek

van hieruit de natuurliefhebber rondom mogelijkheden

Het Eilandje is een aantrekkelijke toeristische plek aan

•

de Zuid-Willemsvaart in Neeroeteren met horeca en een

Deze uitgeruste en gekende parking zal voor de omwo-

kleine camping. Hier komt een grote stroom fietsers

nenden gepromoot worden voor korte wandelingen

voorbij en er is uitzicht op de recreatieboten op het kanaal.

met de hond of als uitvalsbasis om het duinengebied te

•

Deze locatie ligt op een uitgesproken groene plek in het

bewandelen. Ze ligt aan de overzijde van de weg naar

Deze kleine parking ligt ver van de doorgaande wegen.

meer verstedelijkte gebied tussen de steilrand en de Maas.

Bree ten opzichte van de parking Sentower Park en zal

Ze maakt de Oudsberg voor lokale bewoners goed bereik-

Dit is een scharnierpunt voor mobiele recreanten, vooral

daardoor eerder rustig zijn. De routes in het wandelgebied

baar.

fietsers, tussen de Duinengordel, Kempenbroek, Maasvallei

Oudsberg zijn van hieruit vlot bereikbaar. Een hondenzone

en de Hoge Kempen. Dit is de uitgelezen plek om de

wordt in het bos niet ver van de parking voorzien.

voor wandellussen heeft.

Parking Louwel

landschappelijke samenhang van de ruime omgeving educatief te duiden.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

39

•

Parking Weg naar Opoeteren

Voor de bewoners van Neerglabbeek en Opoeteren zal

voor andere services zoals fietsverhuur en uitgebreide informatieverstrekking.

hier centraal langs de dreef in het bos een kleine parking voorzien worden, met vlak daarbij een hondenzone.

Productontwikkeling De Duinengordel zal ingezet kunnen worden als toeristisch

•

Plockroy

product in het promotiebeleid van Toerisme Limburg voor

Deze instapplaats zal nabij het uitgestrekte vennengebied

de Limburgse Kempen (bijvoorbeeld in een campagne als

liggen en zich richten op de natuurliefhebber die een wat

‘het goede buitenleven’ ). Er wordt doelgericht gewerkt

langere wandeling wil ondernemen. Ook fiets- en ruiter-

aan de ontwikkeling van unieke recreatieve producten. De

en menroutes komen hierlangs. Vanuit het onthaalpunt

bivakzones voor avonturiers, speelweefsels voor kinderen

is ook bezoek mogelijk aan het relictlandschap van het

en de begeleide recreatieve mountainbike zijn de eerste

straatgehucht Plockroy, de sporen van Celtic fields en het

mogelijkheden.

natuurgebied in de Abeekvallei.

De toeristische positionering van de Duinengordel zal ook Integreren van en inspelen op bestaande verblijfs-

sterk ondersteund kunnen worden door producten met

accommodaties

een lokale oorsprong. Niet alleen voedingsproducten met

De bestaande verblijfsaccommodaties zullen nog meer

een streekeigen tint kunnen hieraan bijdragen, maar ook

worden gekoppeld aan de verschillende toeristische

educatieve concepten die mensen dicht bij hun streek

netwerken en aan de onthaalpunten. Belangrijk is de

brengen, vergaderlocaties en kleinschalige verblijven,

planologische verankering van deze verblijfsaccom-

bijvoorbeeld op een hoeve, zijn producten met zulke

modaties en het faciliteren van de ontwikkeling van

uitstraling.

bijkomende capaciteit om uit te groeien tot een omvang die een duurzame kwalitatieve uitbating mogelijk maken.

Deze iets grotere accommodaties hebben ook draagkracht

40

Illustratie 5.6: Label rond streekproducten van de Duinboeren (Nederland)

5.3 Duinengordel met de lokale bevolking

ring van natuurinrichtingswerken uitvoerig toegelicht,

Landbouwers als schatbewaarders van het open land-

als schatbewaarder

zowel in het licht van ecologie als landschap. De bewoners

schap rondom

zien op deze manier het landschap aangroeien, volgens

Landbouwers zullen niet enkel betrokken worden als

een plan waarvan zij vóór elke ingreep op de hoogte zijn.

lokale bewoner bij de ontwikkeling van het kerngebied

5.3.1 Inhoud van de pijler

van Europese natuur, maar ze zijn bovendien ook

De voornaamste bezoeker van de Duinengordel is de lokale bevolking. Zij vormen de rode draad doorheen het

Individuele bewoners, verenigingen, scholen of jeugdbe-

beheerder van het omliggende landbouwlandschap.

project en hebben meer mogelijkheden voor beleving in

wegingen kunnen peter of meter worden van een herken-

De typerende kleinschalige en grootschalige landbouw

het gebied dan de toeristische bezoeker. De toeristische

baar deelgebiedje in de natuurkernzone. Ze genieten mee

dragen in belangrijke mate bij tot de uitstraling van de

uitstraling van het duinenlandschap creëert een gevoel

of werken mee aan elke stap en aan de voorbereiding van

Duinengordel waardoor de landbouw een belangrijke

van fierheid bij hen. Deze fierheid is een katalysator voor

de volgende stap. Een belangrijke insteek van de Duinen-

partner wordt in het ontwikkelen van de Duinengordel als

lokaal ondernemerschap en gemeenschaps- en vereni-

gordel moet de beleving van landschappelijke schoonheid

toeristisch aantrekkelijk gebied.

gingsleven in de omliggende dorpskernen.

zijn, die bijvoorbeeld tot uiting kan komen in fotografie.

Dit peter of meterschap zal naast de natuurontwikkeling

Zoals in de gebiedsanalyse uiteengezet omvat de

Voor de landbouwers vormt het landbouwlandschap de

ook de recreatieve uitbouw omvatten. Bewoners kunnen

landschappelijk opbouw een schil met landbouwland-

woonplek, maar ook de bedrijfsomgeving. Ze krijgen een

worden uitgenodigd zich te ontfermen over delen van de

schap. Dit landschap heeft twee functies: enerzijds is de

bijzondere rol als schatbewaarders van het landschap rond

routestructuren. Ze signaleren dan of er onderhoud moet

zuidelijke zone eerder een gradiënt tussen bewoning

de Duinengordel.

gebeuren aan de paden, bebording of infrastructuur.

en natuurgebied, via kleinschalige, niet altijd intensieve landbouw. Ten noorden van de Duinengordel is de land-

5.3.2 Actielijnen

Bij de stappen in het communicatietraject voor de bewo-

bouw eerder grootschalig, intensief. Voor beide situaties

Betrekken van bewoners en privéboseigenaren

ners worden de communicatiekanalen van de bosgroepen

wordt landbouw als een structurerend element gezien en

Het communicatietraject bij de ontwikkeling van het kern-

Hoge Kempen en Noordoost-Limburg stelselmatig en

in de toekomst behouden. Voornamelijk is vertuining een

gebied van Europese natuur betrekt de bewoners bij de

tijdig aangesproken. De privéboseigenaars in de Duinen-

probleem voor de kleinschalige landbouwzone. Behoud

uitvoering van de deelfasen. De reden en de noodzaak van

gordel zijn niet allemaal lokale bewoners, maar wel in erg

van kleinschalig, gevarieerd landbouwgebruik is echter

de deelfases worden op voorhand, tijdens en na de uitvoe-

hoge mate betrokken.

noodzakelijk voor behoud van de eigenschappen van dit gebied.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

41

Inhoudelijk betekent de voorliggende visie de mogelijk-

en het minimaliseren van de knelpunten met het oog

activiteiten ontwikkeld en wordt informatie ontsloten

heid om landbouw op het vlak van doelstellingen vrijwillig

op het duurzame beheer van het gebied. De versterking

over zowel de bestaande waarden in de Duinengordel

te laten verbreden: zowel op het erf (verblijfsrecreatie,

van de inschakeling van de landbouwers in het beheer

als over de waarden in ontwikkeling. Dit gebeurt zo veel

educatie, onthaal) als op de teelbare percelen (landbouw

van de open ruimte is een evidente optie. Het is evenwel

mogelijk in samenwerking met de lokale natuurgidsen en

met verbrede doelstelling), en zowel op het vlak van

van wezenlijk belang dat wanneer bijkomende taken

heemkundigen. Een zeer uitdagende, maar waardevolle

natuur- als erfgoedbeheer.

toegewezen worden aan de landbouwsector, deze op een

doelgroep zijn de jeugdbewegingen en de jeugdgroepen

economisch verantwoorde manier vergoed worden.

in de bivaks.

denkproces omvat, net als de rest van deze structuurvisie,

Daartoe zal er werk gemaakt worden van een aangepast

Communicatie

dat ingezet moet worden:

en gebiedsgericht ruimtelijke beleid dat een economische

De identiteit van de Duinengordel en het achterliggende

•

Ruimte voor landbouw: structureren, behouden,

diversificatie en verbreding in het landbouwgebied moge-

project zal in gespecialiseerde vakbladen en tijdschriftka-

gestructureerd (groot- vs. kleinschalig) volgens de

lijk maakt in functie van toeristisch-recreatieve activiteiten.

ternen rond zowel vrijetijdsbesteding als natuureducatie

lokale, specifieke kenmerken;

Vanuit vakorganisaties en overheden zullen initiatieven

weerkerend uitgedragen worden. Hiervoor zijn de eigen

Mogelijkheid om te verbreden op het erf: ideeën zijn

van landbouwers rond educatie of landschaps- of natuur-

recreatieve en culturele producten belangrijk met origi-

ter beschikking, in Vlaanderen als erbuiten;

beheer ondersteund worden.

nele, innovatieve, maar ook trendvolgende insteken.

ideeën en ondersteunende programma’s kunnen als

Inhoudelijk betrokken verenigingen

Het project Duinengordel organiseert zelf evenementen

basis dienen voor initiatieven op vrijwillige basis door

Natuurgidsen, heemkundigen en sportlui zullen elk vanuit

-met pers- rond belangrijke projectstappen en is goed

de lokale landbouwers.

hun specialisaties gevraagd worden om bezoekers van het

geïntegreerd in evenementen van partners als horecaon-

gebied georganiseerd te begeleiden. Vanuit het project

dernemers, Toerisme Limburg en het Regionaal Landschap.

De samenwerking tussen de landbouwers enerzijds en

Duinengordel worden hun verenigingen actief benaderd

Die evenementen zijn regionaal gericht, maar moeten in

de andere gebruikers van de met de landbouw samen-

met voorstellen en bijhorende informatie en ondersteu-

de eerste plaats ook uitnodigend zijn voor de lokale bewo-

hangende open ruimte anderzijds, biedt een goede

ning. Voor de bestaande initiatieven rond natuur- en

ners. Bij voorkeur zullen bewoners betrokken worden bij

garantie voor de realisatie van de veelvuldige potenties

landschapseducatie in Limburg, worden gebiedsspecifieke

de inhoud of de organisatie van de evenementen. Daarbij

Belangrijk is dat deze visie op de rol van landbouwers een

• •

42

Mogelijkheid om te verbreding in teelten: beschikbare

moeten de verschillende dorpskernen rondom de Duinen-

kingslijnen zullen versterkt worden met specialisten van

gordel en hun verenigingen aan bod kunnen komen.

externe partners (zie verder).

•

Toerisme Limburg is een marketingorganisatie die bestemmingspromotie voert. Zij is verantwoordelijk voor het ruiter- en menroutenetwerk in

De visie zal gelanceerd worden in een verbredingsactie

De nauwe samenwerking tussen de verschillende partners,

Noord-Limburg en voor de communicatie van het

die zal informeren en enthousiasmeren en een pers event

zowel wat kennis als procedures betreft, zet de partners

fietsknooppuntennetwerk. Een uitgebreide rol bij de

begin 2013. Het ontwerp van een integrale toegankelijk-

op één lijn zodat de visie en het gehele project op een

heidsregeling zal in het voorjaar van 2013 voorgelegd

eenduidige manier kan uitgedragen worden.

uitbouw van het project zal overlegd worden.

•

Privéboseigenaren in samenwerking met de Bosgroepen: zoneringen in de visie met een heldere

worden aan de privéboseigenaars, landbouwers en de Samenwerking met externe partners

taakstelling in het natuurkerngebied of in de omrin-

De Duinengordel zal een platform vormen voor initiatief

gende bosschil. De opname van de bosgroepen in de

5.4 Duinengordel als platform voor samenwerking

van ondernemende partners die aanwezig zijn in de open

projectstructuur zal overlegd worden;

tussen vier gemeenten en ANB en voor initiatief

ruimte en de dorpskernen rondom het natuur- en bosge-

van partners

bied. Door het schaalniveau van vier gemeentebesturen en

raden, landbouwadministratie ADLO: landbouwers

ANB, vormt de Duinengordel een geschikte basis voor het

worden uitgenodigd tot ondernemerschap bij het

aantrekken van nieuwe partners.

onthaal van bezoekers en met name hoeve- en

bewoners.

5.4.1 Inhoud van de pijler

•

Samenwerking tussen projectpartners

Landbouworganisaties, gemeentelijke landbouw-

ruitertoerisme en jeugdbivaks. Het uitbesteden van

Bij elke partner in het partnership zal er een goede interne

Talrijke partners, afkomstig uit zeer uiteenlopende

beheerwerken in het bosgebied of bij landschaps-

afstemming zijn over de visie en het projectverloop, maar

domeinen, zijn al aanwezig of zullen verder betrokken

beheer zal worden onderzocht (Limburgs Steunpunt

ook tussen de verschillende partners onderling zal door-

worden:

Rurale Ontwikkeling). Een uitgebreide rol van verte-

lopend overlegd worden. Daarnaast zal een competen-

•

Regionaal Landschap Kempen en Maasland: zij zijn

genwoordigers van de landbouw bij de uitbouw van

tienetwerk ontwikkeld worden tussen de projectpartners.

momenteel verantwoordelijk voor het wandelrou-

het project zal overlegd worden.

Per specialisme zal van elke projectpartner iemand in een

tegebied met lussen en een verdere inbreng bij de

lopende overlegstructuur zitten, bijvoorbeeld rond natuur-

uitbouw van het project zal overlegd worden.

beheer, rond toerisme, rond planologie. Deze samenwer-

Structuurvisie Duinengordel

•

Agentschap Onroerend erfgoed: waardering van de schat aan cultuurhistorie (archeologie en landschapsstructuren);

februari 2013

43

fototekst

•

•

•

Natuurpunt: Natuurpartner in de omliggende natuur-

Een ondernemersforum rond verblijfsrecreatie, onthaal

van de verschillende partners onderling, de afstemming

gebieden die ecologisch verbonden worden met de

en horeca zal een katalysator zijn voor de verdere ontwik-

tussen de partners en de externe partners en ondernemers

Duinengordel: o.a. Abeek, Bosbeek en Kempenbroek.

keling van het onthaal van bezoekers. Op initiatief van

en een stapsgewijze uitvoering van de structuurvisie en

Bivakeigenaren: onderlinge afstemming met binding

natuurgidsen zullen natuureducatieprojecten uitgewerkt

het bijhorende communicatietraject. De Actietabel bij

aan de identiteit van de Duinengordel. Een overleg-

worden rond het landduinen- en vennenlandschap

deze structuurvisie vormt de basis voor de taakstelling van

platform met bivakeigenaren, de provinciale Jeugd-

en op initiatief van lokale heemkundigen zullen docu-

het projectbureau.

dienst Limburg, CJT en de projectpartners zal worden

mentatie van cultuurhistorie en verhaallijnen bij elkaar

onderhouden.

gebrachtzocht worden. Verder zullen een aantal specifieke

Door vier gemeenten in het partnerschip is een project-

Het Provinciebestuur kan een belangrijke bijdrage

recreatieve producten ontwikkeld worden, waaronder het

coördinator aangesteld voor het ruimtelijk strategische

leveren voor toerisme en natuur in het project. Het

speelweefsel voor kinderen.

project Duinengordel. Het gaat om een voltijdse betrekking, gestart in september 2012, binnen negen maanden

project Duinengordel geeft ook uitvoering aan het provinciaal beleid van Grote Landschappelijke

5.4.2 Actielijnen

na de ontvangst van de ministeriële goedkeuring van

Eenheden.

Projectstructuur van projectpartners

het strategisch open ruimte project (24 januari 2012).

Zoals in de statuten van het statutair partnership opge-

Deze coördinator zal ondermeer het projectbureau mee

Initiatief en ondernemerschap

nomen zal het beheer van het project worden toever-

vormgeven.

Door de gemeenschappelijke identiteit en positionering

trouwd aan het beheerscomité dat bestaat uit twee leden

van de Duinengordel wordt het lokale en regionale

van de gemeenteraad en/of het college van Burgemeester

De partners van het project Duinengordel zullen in de

ondernemerschap aangewakkerd rond onder meer

en Schepenen van elke deelnemende gemeente, één

projectwerking een gezamenlijk werkingsbudget inrichten

natuurtoerisme, streekproducten en landbouwverbreding.

ambtenaar van elke deelnemende gemeente en drie leden

voor lopende zaken. De beslissingbevoegdheid over dit

Dit biedt mogelijkheden voor de verdere uitbouw van

van het Agentschap voor Natuur en Bos.

werkingsbudget wordt vereenvoudigd. Voor reguliere budgetten van gezamenlijke initiatieven zoals die rond

lokale campings, horeca, verblijfsaccommodaties en geïntegreerde landschapszorg.

Het secretariaat zal verzorgd worden door het projectbu-

communicatie, participatie en productontwikkeling zal

reau. Hierin zetelen eveneens de verschillende statutaire

een af te spreken verdeelsleutel gehanteerd worden.

partners. De taak van dit projectbureau is de coördinatie

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

45

Partners betrekken en ondersteunen

Overheid en landbouw-, middenstands-, milieu- en cultu-

verwerven van externe subsidiemogelijkheden voor de

•

rele organisaties.

verschillende pijlers. Het hoge ambitieniveau en participa-

Verder ondersteunen en vernieuwen van Leader of

tieve proces versterken bovendien de naambekendheid

het vervolg daarop in PDPO III. Dit moet rechtstreeks

• •

Het project Duinengordel geeft uitvoering aan het provin-

rond de Duinengordel.

ciaal beleid van Grote Landschappelijke Eenheden. Daarbij

Procedurele taakstelling: RUP zonevreemde logies en

zijn volgende punten van belang:

De subsidie voor het strategisch open ruimte project werd

horecaverblijven

•

goedgekeurd.

Naar integratie is dit beleid ook complementair aan

Voor de natuur- en landschapsontwikkeling

het ruimtelijk strategisch project Duinengordel.

Aanvullend op de huidige budgetten voor het beheer van

Het project zal ook een trekkerspositie vervullen,

gemeentebossen, domeinbossen en Vlaams natuurreser-

projectgebied

omdat net in deze pijler het ondersteunen van lokaal

vaat, liggen voor de natuurontwikkeling in de kernzone

Bijkomende ruiterlussen in overleg met de toeris-

initiatief en ondernemerschap vervat zit. Het project

mogelijkheden voor aanvullende financiering bij het Euro-

tische ondernemers, ruiters en Toerisme Limburg,

Duinengordel kan zorgen voor de afstemming op

pese LIFE+ Nature fonds, bij projectmatige fondsen voor

promotie door de nieuwe ruiter- en menroutekaart

bovenlokaal niveau.

de taakstelling van ANB voor de instandhoudingsdoelen

•

Bevestiging en onderzoek van een verdere uitbouw van de taakstelling RLKM en Toerisme Limburg in het

•

Naar omvang is verbreding naar de omliggende landbouwschil essentieel, zoals aangegeven in 3.2.

Beheertaken in bossen en landschap ook uitbesteden aan Ruraal Steunpunt

•

•

in Natura 2000, bij de Provincie Limburg (subsidiëring van

Toerisme Limburg begin 2013 •

Organiseren ondernemersforum

Het project Duinengordel integreert zich maximaal in

biodiversteitsprojecten) en bij PDPO (Leader Kempen en

•

Deelname en ondersteuning forum bivakeigenaars

de toeristische promotie gecoördineerd door Toerisme

Maasland maatregel 1: Actieve natuur- en landschapszorg

met CJT en Jeugddienst Limburg

Limburg. Zo draagt het bij aan de promotie van Limburg of

en ontsluiting). Gebiedsontwikkelaars voor wiens initia-

van de Kempen als bestemming.

tieven elders natuurwaarden onvermijdbaar en onherstelbaar moeten wijken, kunnen mogelijk natuurontwikkeling

De oprichting van een stuurgroep kan onderzocht

46

van het project.

ten goede komen aan ondernemende landbouwers

worden als manier om andere overheden en sectoren te

Cofinanciering en subsidiemogelijkheden

in de Duinengordel meefinancieren om de stand still te

betrekken. Hierin kunnen vertegenwoordigers zetelen van

De structuurvisie vormt samen met het partnership van

behouden.

de bosgroepen, Provincie, Regionaal Landschap, Vlaamse

de vier gemeenten en ANB een sterke basis voor het

In de aanvraagdossiers voor financiering kunnen in de

Recente ontwikkelingen maakten het Europese Interreg

Voor de toeristische infrastructuur

verschillende fasen van de natuurontwikkeling in de kern-

fonds moeilijker bereikbaar, maar de specifieke thematiek

De huidige samenwerking met Toerisme Limburg en

zone deelprojecten afgelijnd worden, zoals:

van landduinen deelt de Duinengordel met andere zand-

RLKM houdt een vorm van medefinanciering in, voor

•

een natuurherstelproject rond de vennen in Ruiters-

gebieden in Vlaanderen, Nederland en Duitsland. Een part-

deelaspecten van het onderhoud en de promotie van

kuilen (ANB, LIFE)

nerschap met nationaal park Loonse en Drunense Duinen

routestructuren met bijhorende streekaccommodatie.

een schraal graslandherstel op de Ophovenderheide

of de Maasduinen is inhoudelijk alvast zeer relevant.

•

De uitbouw van toeristische infrastructuur voor de Duinen-

(ANB, LIFE) •

Faunaverbindingen onder of over verkeersinfrastruc-

De omzetting van een of meer ankerplaatsen in een

gordel valt binnen de vier sporen van Leader Kempen en

tuur (AWV, Provincie)

erfgoedlandschap kan de inrichting en het beheer van

Maasland (PDPO). Naast maatregel 1: actieve natuur- en

erfgoed, waaronder de landschapsstructuren en de

landschapszorg en ontsluiting liggen in de structuurvisie

ontsluiting, subsidieerbaar maken.

kansen voor projecten onder maatregel 4: Stimuleren

Dergelijke dossiers hebben baat bij het betrekken van

van duurzaam toerisme. Leader Kempen en Maasland

meerdere partners (terreinbeherende verenigingen, defensie) en meerdere gebieden met gelijkaardige beheer-

Zowel in de gemeentebossen als in de domeinbossen en

geeft de voorkeur aan hefboomprojecten met een econo-

thema’s (landduinherstel, venherstel of doelsoorten als

het Vlaams natuurreservaat kan een meerjarige balans

mische finaliteit en een innovatief karakter. Zeker voor

gladde slang).

tussen houtinkomsten, subsidies voor de ecologische

landbouwbedrijven die willen verbreden door toeristen en

functievervulling (gemeenten) en beheerkosten (mogelijk

recreanten op te vangen, zoekt het project Duinengordel

Specifiek voor de communicatie rond natuurwaarden en

exclusief personeelskost) gemaakt worden. Dit levert op

mee naar mogelijkheden, in het kader van haar pijlers 2

natuurbeheer zijn er bestaande educatieve structuren

korte termijn een meer helder beeld op van de verhoogde

en 3.

(Likona, Provincie Limburg, Vormingplus) met een eigen

houtinkomsten door de gemiddeld gestegen (naald)hout-

(co)financiering op vlak van personeel of projecten. Verder

prijzen en de kosten door de hogere ecologische en sociale

De gerichtheid op speelmogelijkheden en educatie voor

is het Europese LIFE+ Information and Communication

uitdagingen. Op veel langere termijn kan het concept

jeugd en jeugdgroepen van de Duinengordel biedt moge-

fonds, speciaal voor educatie rond Europese natuur-

om het zekere aandeel productief naaldbos op de betere

lijkheden voor projectondersteuning en subsidie vanuit

waarden.

bodems te concentreren, een hogere houtproductie en

het Vlaamse jeugdwerk.

opbrengst leveren voor de gemeenten en ANB.

Structuurvisie Duinengordel

februari 2013

47

De gecombineerde rol van boswegen voor zowel recreanten als bos- en natuurbeheer is belangrijk in de Duinengordel. Limburgse gemeenten of hun autonome gemeentebedrijven kunnen beroep doen op de Provinciale investeringssubsidie bosexploitatiewegen, zowel voor de (her)aanleg als voor flankerende maatregelen als bebording of afsluitingen.

Voor de projectwerking De projectwerking van de Duinengordel zelf (vier gemeenten en ANB) kan nu ondersteund worden door de subsidie voor het goedgekeurde ruimtelijk strategische project door de Vlaamse Overheid.

Een andere mogelijkheid is een projectondersteuning door Limburg Sterk Merk (LSM), met als voorbeeld de ondersteuning van investeringskosten voor het project Bosland. Net als voor Interreg is samenwerking in een grensoverschrijdende context voor LSM een belangrijk element.

48

Campus Mechelen SchaliĂŤnhoevedreef 20 D 2800 Mechelen +32 15 405656 info@mechelen.royalhaskoning.com www.royalhaskoning.com Besturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, Maaseik en Bree

telefoon e-mail internet opdrachtgever

en het Agentschap voor Natuur en Bos 819882

nummer

Eindrapport

status

februari 2013

datum

Liesbet Van den Schoor, Guy Geudens

naam

Collegiale toets Bart Vercoutere februari 2013

naam datum

Vrijgegeven door: Marieke Gruwez februari 2013

naam datum