Editie juni 2015
AkzoNobel kijkt naar nieuwe oplossingen
FrieslandCampina zet nieuwe standaard in duurzamere verpakkingen
A Voorplaat.indd 1
Hoe serieus nemen bedrijven duurzaam ondernemen en produceren?
Textielfabrieken kunnen verven met veel minder water en chemicaliĂŤn
19-06-15 14:26
Prestatiemanagement Prestatiemanagement
prestatiemanagement, meten, weten, skills, dashboard, tt samenwerking, best value, doen, targets, capaciteit, potentie, prestatiemanagement, meten , anagement, meten, azen Ruimte • Maarssen weten, skills, dashboard, d effect van Prestatiemanagement , dashboard, samenwerking, best value, doen, targets, capaciteit, potentie, g, best value, , Congres van NVDO Sectie SUTO en iMaintain
Woensdag 7 oktober • De Glazen Ruimte • Maarssen
DOMINO: het het versterkend effect van Prestatiemanagement DOMINO: versterkend effect van Prestatiemanagement Trends, Ontwikkelingen, Innovatie, Methoden en Benchmark Trends, Ontwikkelingen, Innovatie, Methoden en Benchmark PRESTATIEMANAGEMENT vertaalt de visie, missie
Prestatiemanagement vertaalt de visie, missie en strategie van een en strategie een asset, of organisatie project, asset,van team of project, organisatie naarteam succesfactoren en acties.
naar succesfactoren en acties. Sturen op die succes Sturen op die succesfactoren en constant monitoren van de effecten ervan,en kanhet metconstant behulp van uiteenlopende factoren monitoren van demethoden. effecten En net als
PROGRAMMA Op 7 oktober gaan sprekers en publiek op zoek naar het maximale 09.00 – 10.15 Business cases van iMaintain platformpartners effect van hun inspanningen rond prestatiemanagement in asset
management. 10.00
Ontvangst en registratie
Reserveer de datum en kijk regelmatig op
bij het Domino-effect is het het best als alle factoren en ervan, kan met behulp vanresultaat methoden. acties goed op elkaar aansluiten. Te dicht op elkaar verstoort het En net als bij het dominoeffect is het resultaat van die proces, en te ver uiteen zorgt voor een dood spoor. Hoe krijg je de
10.30 Welkom door de dagvoorzitters www.imaintain.info/prestatie 10.45
Analyse en resultaten van de NVDO SUTO Benchmark door TU Twente
elkaar aansluiten. Te dicht op elkaar verstoort het proces,
12.00
Netwerklunch
Initiatiefnemers:
methodenversterking het bestevan alsjealle factoren en acties goed op maximale inspanningen?
en te ver uiteen zorgt voor een dood Hoe krijgLotte je de Voorspoor. meer informatie: Sigterman 020 3122 792 Lotte@industrielinqs.nl 13.00 Het dominoeffect van outsourcing maximale versterking van je inspanningen?
ain
iMaintain prestatiemanagement, het congres van NVDO Sectie Suto en het iMaintain platform, onderzoekt de
lls
factoren voor een optimaal dominoeffect in asset
management. Waar staat de Nederlandse industrie en wat zijn de belangrijkste trends van vandaag?
13.45
Het dominoeffect van cultuur en bedrijfswaardes
14.30
Pauze
15.00
Interactieve sessie: Prestaties managen of passies managen?
EemsDeltavisie 2015 • Donderdag 18gestuurd september 15.50 Prestatie onderhoud, wie staat waar? Nijlicht Eemshaven DOELGROEP 16.20 Het benodigde dominoeffect voor innovatie R
nchmark
van een acties. e effecEn net als oren en ort het ijg je de
eser v Werkgevers en werknemers van onderhoudsintensieve in u eer w 17.00 Netwerkborrel age bedrijven en organisaties uit de (petro)chemie, voedings nda THEMA:utilities, Nieuwe Chemie in de Eemshaven middelenindustrie, papierindustrie, vastgoed, 18.30 Diner en avondprogramma defensie, infrastructuur, vervoer enpresentaties bouw. Met inspirerende over nieuwe chemische routes, Afsluiting Op 7maar oktober gaan sprekers en publiek zoek 21.30 naar het maximale Aanbieders vanook advies, resources en onderhoudsdiensten. nieuwe vormen van op samenwerken. Bovendien de tweede Vertegenwoordigers van onderwijs en opleidingsinstituten. editie van de Northern Enlightenmentz-verkiezing.
doen
effect van hun inspanningen rond prestatiemanagement in asset management. Doelgroep EemsDeltavisie congres Kijk voor meer informatie en het actuele programma op Reserveer de datum en kijk regelmatig op • Management in de procesindustrie • Management van de toeleverende industrie www.imaintain.info/prestatie • Consultants en onderzoekers Initiatiefnemers: Initiatiefnemers : • Beleidsmakers bij overheden
www.imaintain.info/prestatie
citeit, potentie,
Contentpartner:
Op de hoogte blijven? www.eemsdeltavisie.nl
Voor meer informatie: Lotte Sigterman 020 3122 792 Lotte@industrielinqs.nl
te Sigterman 020 3122 792 Lotte@industrielinqs.nl IMA5 advertenties.indd 46 150615 IMA_Prestatiemanagent 1_1.indd 20 A Voorplaat.indd 2 IMA6 Advertenties.indd 30 halve adv Congres NVDO.indd 2
19-05-15 16-06-15 13:57 19-06-15 16:41 14:26 17-06-15 13:15 27-03-15 07:45
Twintro
@DGeproduceerd: Compressor opent weg voor grootschalige productie groen gas http://www.duurzaamgeproduceerd.nl/20150617-compressor-opent-wegvoor-grootschalige-productie-groen-gas
Compressor opent weg voor grootschalige productie groen gas Groen gas wordt gemaakt door biogas geschikt te maken voor huishoudelijk gebruik. Groen gas wordt schoon geproduceerd, is hernieuwbaar en is daarmee de duurzame variant van aardgas. Het wordt bij voorkeur zo lokaal mogelijk ingevoed, waar de druk laag is en het groen gas direct door omliggende huishoudens en industrieĂŤn wordt afgenomen. In de zomer is de lokale vraag naar gas echter beperkt, terwijl de productie van groen gas continu hoog blijft. Door het gas dan te comprimeren naar hoge druk, kan het lokale overschot aan groen gas worden ingevoed in het landelijke gasnet. De lande-
JUNI 2015
B Twintro.indd 3
lijke vraag naar gas is wel het hele jaar door voldoende groot. Om dat te kunnen realiseren is dus een compressor nodig. Netwerkbedrijf Enexis, landelijk gasnetbeheerder Gasunie Transport Services en afvalverwerker Attero hebben daarom begin juni een overeenkomst getekend voor de start van een pilot: de Groen gas Booster. Deze compressor verbindt het regionale aanbod van groen gas met de landelijke vraag. De eerste Groen gas Booster komt te staan nabij de groengasproductielocatie van Attero in Wijster (Drenthe). De verwachting is dat hij voor het eerst in productie wordt genomen tegen het eind van 2016. 3
19-06-15 14:28
Column
Colofon nummer 2 - 2015 ISSN: 2214-7608
Uitgave van Industrielinqs pers en platform Veembroederhof 7, 1019 HD AMSTERDAM Hoofdredactie Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Liesbeth Schipper 020 3122 283 Medewerkers Dagmar Aarts, Miriam Rook, Harmen Weijer Lay-out De Opmaakredactie Cover Wim Raaijen
Made in Europe Innovatieve procestechnologie is niet alleen energiezuiniger maar vaak ook veiliger en nauwkeuriger, en levert producten op met een verbeterde kwaliteit. Soms zelfs hoogwaardigere producten met nieuwe eigenschappen. Nieuwe plastics bijvoorbeeld, die beter tegen hitte kunnen of minder snel scheuren vertonen. De afgelopen maanden heb ik op twee enorme industriebeurzen rondgelopen: de Hannover Messe en de Achema in Frankfurt. Ik heb er mooie innovaties gezien. Zo zijn ze in Duitsland al wat verder dan in Nederland om met overschotten van duurzame energie chemische producten te maken. Daarmee kan CO2 bijvoorbeeld zo maar van probleem in grondstof veranderen. Modulaire fabrieken, microreactoren, superzuinige robots en nog veel meer. Alles kan efficiënter, nauwkeuriger, veiliger, kortom beter! Veel van deze technologie heeft haar oorsprong in Europa. Maar voor toepassing geeft ons continent vaak minder thuis. Een typisch geval van remmende voorsprong. Nieuwe technologie wordt nu eenmaal meer toegepast op plaatsen met economische groei, daar waar het meeste wordt geïnvesteerd. De procesindustrie in Europa en zeker ook in Nederland is behoudend geworden, omdat ze al een halve eeuw van enorme investeringen achter de rug heeft. Veel investeringen zijn ook gedaan met een scope van dertig tot veertig jaar. Dus nu met nieuwe technologie aan de slag gaan, lijkt kapitaalvernietiging. Toch zal enige destructie nodig zijn... Want wat als de Europese procesindustrie niets doet? De grote, enorm efficiënte installaties houden het dan nog wel een poosje uit. Maar hoe dichter je bij het eindproduct komt, hoe belangrijker een verbeterde kwaliteit wordt en de mogelijkheid om producten met nieuwe eigenschappen te ontwikkelen. Als de Europese voedingsmiddelenindustrie, de fijnchemie en de farma niet als de wiedeweerga hun processen gaan verbeteren, blijven niet alleen de energiekosten hoog en de processen relatief onveilig, maar bovenal zullen op den duur de producten relatief inferieur worden. We hebben namelijk ook nieuwe technologie nodig om producten te verbeteren. Pas dan wordt wereldwijd ‘Made in China’ ingewisseld voor ‘Made in Europe’. Wim Raaijen
@reporter_wimraaijen
4
C Com_Col.indd 4
Advertentieverkoop Bart de Wilde, Cross Media 010 7420549 Traffic Breg Schoen Website www.duurzaamgeproduceerd.nl Twitter @DGeproduceerd Linkedin www.linkedin.com/groups/Duurzaam-Geproduceerd-4468707 Facebook www.facebook.com/DuurzaamGeproduceerd Missie Kennisplatform Duurzaam Geproduceerd Duurzaam Geproduceerd is hét onafhankelijke kennisplatform over duurzaamheid in de industrie. Het informeert en inspireert de professional door nieuws, visies van experts, interessante projecten, innovatieve producten en door het aanbieden van inspirerende evenementen. Tegelijkertijd is Duurzaam Geproduceerd een complementair en interessant netwerk van personen en bedrijven. Het kennisplatform heeft als missie de verduurzaming van de industrie te stimuleren door kennis en visie te delen. Tussen overheid en bedrijfsleven, tussen professionals en experts, tussen startups en multinationals. Met als doel: hoe verlagen deze bedrijven de footprint van hun producten, zowel in het eigen proces als in de keten? Duurzaam Geproduceerd is bedoeld voor mensen die werkzaam zijn bij bedrijven in voornamelijk de maakindustrie, die ook energie-intensief zijn. Partner of lid worden Professionals uit industrie met een duurzaamheidambitie of -traditie voelen zich thuis bij het platform Duurzaam Geproduceerd. Partners en leden van Duurzaam Geproduceerd horen bij een selectief, en snel groeiend netwerk van duurzame bedrijven in de industrie, technologie en overheid. Partners van Duurzaam geproduceerd adviseren de redactie over de koers en de actuele thema’s van het magazine en de internetsite, werken mee aan de opzet en uitrol van het Duurzaam Geproduceerd Congres, en zijn altijd welkom op de evenementen die bij ‘hun’ platform horen. Partners zijn met hun logo zichtbaar op alle uitingen van het Platform, zijn eventpartner van het jaarcongres en hebben toegang voor twee personen bij evenementen die horen bij Duurzaam Geproduceerd en het vakblad Utilities, waaronder Watervisie. Daarnaast krijgen zij een advertorial, een BIZZ56”film en meer. Als lid van Duurzaam Geproduceerd krijgt u voor twee personen toegang tot het Duurzaam Geproduceerd Congres én het Watervisie-congres. Bovendien ontvangt u een papieren en digitaal abonnement op het magazine Duurzaam Geproduceerd. Meer informatie vindt u op www.duurzaamgeproduceerd.nl bij ‘partner worden’ of kunt u contact opnemen met Anouk Bouwmeester, anouk@industrielinqs.nl of 020 3122 797.
JUNI 2015
19-06-15 14:29
Inhoud
10
Interview – AkzoNobel kijkt naar nieuwe oplossingen Al meer dan een decennium kondigen ze zich aan. Kleinere chemische fabrieken die op een keukentafel passen, veiliger zijn, nauwkeuriger en zelfs goedkoper kunnen produceren. Hoog tijd dat de belofte wordt ingelost, vindt AkzoNobel Industrial Chemicals Innovatiedirecteur Marco Waas: ‘We onderzoeken momenteel de mogelijkheid om kleinschalig chloor te maken met de Spinning Disc.’
10
14 Best Practice – Zuivelverpakking zet nieuwe standaard
Zuivelgigant FrieslandCampina zet een nieuwe standaard op het gebied van duurzamere verpakkingen. Voor de kartonnen pakken van Campina melk en karnemelk wordt sinds juni van dit jaar kunststof ingekocht die is gemaakt van hernieuwbare grondstoffen. Samen met verpakkingspartner Elopak voert de zuivelcoöperatie deze duurzamere verpakking in anderhalf jaar in.
20
23 24
Rondetafel - Serious business Hoe serieus is het voor bedrijven om duurzaam te ondernemen en te produceren? Dat is het centrale thema op het derde Duurzaam Geproduceerd Congres, dat eind november 2015 wordt gehouden. Voorafgaand aan het congres werd begin juni een rondetafelgesprek gehouden met deskundigen op het gebied van duurzaam produceren.
Actueel - Fabriek zet afval om in ammoniak In Antwerpen komt een fabriek te staan die niet recyclebaar industrieel afval zal omzetten in groene ammoniak en groen ureum. De Antwerpse havenautoriteiten zijn daarover concessie-onderhandelingen begonnen met het Saoedi-Arabische chemiebedrijf Energy Recovery Systems.
Best Practice – EColoRO verduurzaamt textielindustrie
30
14
20
De Nederlandse mkb-onderneming EColoRO heeft een methode gevonden om een al meer dan vijftig jaar oude technologie te kunnen opschalen. Met die technologie – electro-coagulatie – kunnen textielfabrieken duurzamer verven, met negentig procent minder water en veel minder chemicaliën. Bovendien is de technologie gemakkelijk inpasbaar in bestaande installaties.
Enlightenmentz - Sluitende business cases Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden voor een duurzame toekomst. Samen kunnen ze de groene industriële revolutie veroorzaken. Tijdens het congres Deltavisie 2015 pitchten drie ondernemers en instellingen hun ideeën in een kort en vlammend betoog.
23
En verder
3 Twintro 4 Commentaar 6 Offline 18 Opinie 28 Productnieuws 33 Partnernieuws
24 JUNI 2015
D Inhoud.indd 5
5
19-06-15 14:30
Offline
Biomassafabriek levert schonere brandstoffen op De BioValGroup gaat een semi-commerciële biomassafabriek bouwen in Amsterdam. In deze demonstratiefabriek worden biomassa reststromen omgezet in schonere brandstoffen voor de energiesector. Als bijproduct ontstaat een hoogwaardige kunstmest. Naar verwachting wordt de fabriek begin 2016 opgeleverd. De fabriek waardeert laagwaardige biomassa-reststromen op tot schone, uniforme energiepellets. In vergelijking tot houtpellets is het product schoner omdat het mineraalgehalte is geminimaliseerd. Bovendien kan het tegen een lagere kostprijs worden geproduceerd, stelt het bedrijf. ‘Hiermee is er potentie voor grootschalige toepassing in de energiesector, waar verontreinigingen in het verbrandingshout momenteel voor onderhoudsproblemen zorgen’, zegt George van Bommel, algemeen directeur van de BioValGroup. In het proces krijgt de biomassa een voorbehandeling waarbij de mineralen uit de biomassa worden verwijderd. Hiermee ontstaat enerzijds een vloeistof met mineralenconcentratie en anderzijds een clean biomass fiber. Deze fiber kan direct worden verwerkt tot een “witte pellet”. De fiber kan echter ook een vervolgstap krijgen, waarna er een “getorrificeerde/black pellet” ontstaat. Het getorrifieerde materiaal kan vervolgens nog verder worden bewerkt tot biochemicaliën. Hiernaar is al uitgebreid onderzoek gedaan en de BioValGroup verwacht er veel van.
Oliebedrijven willen CO2-uitstoot gezamenlijk aanpakken Zes grote Europese olie- en gasbedrijven pleiten voor een nieuw systeem voor de prijs op CO2-uitstoot. BG Group, BP, Eni, Shell, Statoil en Total schrijven dat in een brief aan regeringen over de hele wereld en de Verenigde Naties. Ze willen samen kijken hoe ze klimaatverandering met beleid kunnen tegengaan. Met dit gezamenlijke initiatief erkennen de bedrijven zowel de klimaatuitdaging als het belang van energie. ‘Onze industrie wordt geconfronteerd met een uitdaging’, schrijven de bedrijven. ‘We moeten aan een grotere vraag naar energie voldoen en de CO2-uitstoot verminderen. We zijn klaar om die uitdaging aan te gaan en we zijn bereid om onze rol te spelen.’ Volgens de olie- en gasbedrijven neemt een gezamenlijke regeling onzekerheden weg en worden bedrijven gestimuleerd om uitstoot van CO2 te verminderen. De bedrijven hopen dat regeringen tijdens een klimaatconferentie in Parijs in december afspraken gaan maken over de CO2-heffing. 6
E Offline.indd 6
Het belangrijkste doel van Duurzaam Geproduceerd is dat het industriële bedrijven verbindt
Kansen voor biobased economy in Noord Nederland De drie Noordelijke provincies in Nederland kunnen samen een grootschalige producent en leverancier worden van hernieuwbare grondstoffen voor de regionale productie van ‘groene’ chemicaliën, kunststoffen en veevoeder eiwit. Dit blijkt uit onderzoek van Wageningen UR, Greenlincs en de Rijksuniversiteit Groningen. De regio heeft verschillende kansen. Zo kunnen de relatief kleine chemieclusters in het gebied door de productie van biobased chemische bouwstenen en processen groeien. Ook kan er voldoende eiwit voor diervoeder worden geproduceerd, terwijl het mestprobleem wordt verkleind. Negen clusters met een specifieke grondstof- of productfocus, zoals focus op koolhydraten, eiwitten of cellulose, maar ook op biocomposieten, bioplastics en biobased chemie, zijn gedefinieerd. Voor ieder van deze clusters is een schatting gemaakt van potentiële omvang, benodigde investeringen en werkgelegenheid. De clusters hangen sterk met elkaar samen, omdat ze deels op elkaar voortbouwen. Het projectteam adviseert de regio vooral te investeren in een bioraffinagecluster: een fermentatieplant waar fermenteerbare suikers kunnen worden omgezet in chemische bouwstenen en een bioraffinageplant waar overige reststromen, zoals moeilijk omwerkbare suikers (zoals die uit lignocellulose) kunnen worden voorbehandeld en gescheiden. Een aansluiting van deze industrie op het bestaande polymeercluster in Emmen biedt zeer interessante kansen voor afzetmarkten van de fermenteerbare en andere suikers: hoogwaardige bioplastics.
JUNI 2015
19-06-15 14:32
Offline
Toeleveringsketen bepaalt groot deel footprint asfaltproducenten De uitstoot van schadelijke stoffen vindt bij asfaltproductie voor zeventig procent plaats in de toeleveringsketen, terwijl dertig procent wordt veroorzaakt door de asfaltcentrales zelf. Dat blijkt uit een analyse van een aantal asfaltcentrales, die het adviesbureau EcoChain in opdracht van RVO heeft uitgevoerd. EcoChain analyseert dit jaar in nauwe samenwerking met alle 38 Nederlandse asfaltcentrales hun footprint. Daarbij worden naast CO2-uitstoot nog eens 25 milieufactoren gemeten. Ook vinden vierhonderd procesanalyses plaats en wordt voor meer dan vierduizend producten van de asfaltcentrales een levenscyclusanalyse gemaakt. Jochem Mos, chief operations officer van EcoChain: ‘Inmiddels hebben we de complete duurzaamheidsanalyse van enkele asfaltcentrales afgerond en dat heeft nu al van vierhonderd asfaltproducten een LCA opgeleverd. Een dergelijke analyse laat nauwkeurig de totale milieubelasting van een product zien voor de periode dat dit in gebruik is.’ Rijkswaterstaat is een van de partijen die momenteel duurzaam inkoopt op basis van deze levenscyclusanalyses en ook drie grote Nederlandse gemeentes gingen daar recent mee van start. Mos: ‘Ons project effent de weg voor een uitgebreide en efficiënte opname van nieuwe product-LCA’s in de Nationale Milieu Database. Daarmee reiken de resultaten van onze analyse veel verder dan dit project, want deze database is de belangrijkste bron voor het berekenen van milieuprestaties in de bouw. De asfaltbedrijven krijgen nu de middelen in handen om hun producten nog sneller te verduurzamen.’
FrieslandCampina verbruikt voor het eerst in vier jaar meer energie Hoewel zuivelproducent FrieslandCampina naar eigen zeggen goede duurzame resultaten heeft behaald in 2014, is het energie- en waterverbruik wel toegenomen. Dat is voor het eerst sinds 2010. De reden is dat er relatief gezien meer energie-intensieve producten zijn geproduceerd ten opzichte van 2013. Ook het installeren, testen en opstarten van nieuwe installaties en innovaties in de productielocaties zorgden voor een toename. Dat blijkt uit het duurzaamheidsverslag van FrieslandCampina over 2014. Het zuivelbedrijf heeft dankzij de vorig jaar gehouden impactscans wel prima in de gaten waar de meeste besparingen mogelijk zijn. Zo is in Borculo een nieuwe productielocatie geopend waarbij gebruik wordt gemaakt van duurzame pyrolyse-olie. Ook investeert FrieslandCampina in een renovatie van de productielocatie Leeuwarden. Door het proces van het condenseren van melk te innoveren met nieuwe indampers, wordt veel energie bespaard. De energiebesparing wordt in de toekomst vergroot door deze innovatie breed uit te rollen op andere productielocaties. Het bedrijf heeft op andere duurzame vlakken wel progressie gemaakt. Zo verwacht het bedrijf in 2015 al volledig op duurzame stroom te kunnen draaien, vijf jaar eerder dan in de duurzaamheidsstrategie is gepland. In 2014 was 91 procent van de elektriciteit die de Nederlandse productielocaties gebruikten, duurzaam opgewekt in de vorm van zon, wind of biomassa. Het grootste deel daarvan is afkomstig van de leden-melkveehouders.
JUNI 2015
E Offline.indd 7
Geciteerd
‘De inzameling van oudpapier is van groot belang. Zo heeft 82 procent van het in Nederland gemaakte nieuwe papier en karton oudpapier als grondstof. Als de prijs van oudpapier te laag is, kan de inzameling ervan in gevaar komen. De opbrengstprijs is dan niet hoog genoeg meer om de kosten van inzameling te dekken.’ Eric Timmermans, directeur Informatiecentrum Papier en Karton.
‘Het energiezuinigste gebouw is niet per sé het beste gebouw om te wonen, te werken of onderwezen te worden. Denken vanuit de functies van het gebouw dient voorop te staan, met duurzaamheid als richtinggevend principe. En dat kan minstens zoveel energiebesparing opleveren.’ Rob Boerée, tot december 2014 directeur Nationale Programma’s bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl).
‘Goedkopere arbeid en hogere belasting op vervuiling kennen alleen maar winnaars. Het levert Europa tot 650.000 banen op en zorgt voor een aanzienlijke CO2-reductie.’ Marga Hoek, directeur van De Groene Zaak.
7
19-06-15 14:32
Offline
Canon en HP het eerlijkst over grondstoffen in hun apparaten
Innovaties in tapijt- en textielsector besparen energie
Elektronicaproducenten Canon en HP zijn het meest transparant over de grondstoffen die ze gebruiken in hun smartphones, tablets, laptops en game consoles. Dat blijkt uit de nieuwste update van de elektronica-ranglijst van Milieudefensie. Daarin wordt gekeken hoe open bedrijven zijn over de herkomst en het gebruik van grondstoffen. In oktober vorig jaar, bij de publicatie van de vorige ranglijst van Milieudefensie, stond HP nog met Apple en Sony bovenaan, terwijl Canon punten liet liggen omdat het nog geen commitment wilde geven voor verbetering van de tinwinning op Banka. Dat doet het bedrijf nu wel. Naast Canon en HP scoren ook Apple, Fairphone en Sony hoog in de update. Deze bedrijven zijn echter niet transparant over het totale gebruik van materialen of het totale landgebruik voor hun producten en scoren daarom net iets lager. Het Europees Parlement eiste onlangs dat het EU-systeem voor transparantie over de herkomst van conflictmetalen verplicht wordt voor bedrijven. Veel grondstoffen vallen echter niet onder dat nieuwe systeem. Zo ook kobalt, dat veel in elektronica wordt gebruikt en waarbij rond de winning nog veel mis gaat.Volgens Milieudefensie worden milieuregels geschonden en moeten mijnwerkers onder gevaarlijke omstandigheden werken.
De tapijt- en textielsector wil vooroplopen in de transitie naar een circulaire economie. Daarbij is niet alleen energiebesparing een belangrijk aandachtspunt. Ook nieuwe ontwikkelingen zoals stainless, smart en biobased textiles dragen bij aan efficiëntere productie én een beter milieu. Samen met bedrijven, kennisinstellingen en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland onderzoekt ondernemersorganisatie MODINT nieuwe trends en innovaties die energie besparen bij de productie van tapijt en textiel. Milieuconsultant Peter Koppert: ‘Stainless textiles hebben minder reiniging nodig en gaan langer mee. Dat scheelt aan het eind van de keten energie. Ook de ontwikkeling van biobased materialen is kansrijk. Zoals de nieuwe polymeer PLA op basis van melkzuur, die al wordt gebruikt voor tijdelijk tapijt op beurzen.’ Daarnaast zijn warmtevraagbeperkende maatregelen populair in de tapijt- en textielsector. Koppert. ‘Bij warmteprocessen is de energievraag immers het grootst. Ook verf- en droogprocessen zijn energie-intensief. Besparing kun je op verschillende manieren aanpakken. Door de warmtevraag te beperken of door voor een ander proces te kiezen, zoals behandeling met chemicaliën die effectief zijn bij lage temperatuur.’ Zo realiseerde Intercarpet met warmteoptimalisatie een energiebesparing van twintig procent op haar backingstraat, die de rug aanbrengt op tapijt. Door isolatie, het creëren van onderdruk om warmteverlies te voorkomen en optimalisatie van warmterecycling. ‘De backingstraat beslaat tachtig procent van ons totale energiegebruik’, vertelt quality process manager Harm Hiddink. ‘Dus we sparen niet alleen het milieu, maar ook onze portemonnee.’
Pyrolyse-fabriek verduurzaamt FrieslandCampina en AkzoNobel
De Empyro-fabriek die olie produceert uit houtresten is officieel geopend. Om de olie te maken past Empyro pyrolyse toe. Hierbij worden houtsnippers verhit in een omgeving zonder zuurstof. De techniek is ontwikkeld aan de Universiteit Twente en doorontwikkeld door BTG-BTL, het moederbedrijf van Empyro. De fabriek in Hengelo vroeg een investering van bijna twintig miljoen euro. Empyro levert olie aan FrieslandCampina dat daarmee jaarlijks tien miljoen kubieke meter minder aardgas gebruikt, waarmee een CO2-reductie van zestienduizend ton wordt bereikt. De stoom die bij het pyrolyseproces vrijkomt, gaat via een nieuw aangelegde leiding naar een andere industriële buurman: AkzoNobel. De stroom die er tijdens de productie nodig is, wekt Empyro zelf op met een stoomturbine. De techniek is in de afgelopen jaren doorontwikkeld door BTGBTL, het moederbedrijf van Empyro. Met de olie zijn meerdere toepassingen mogelijk. Zo kan het als basis dienen voor de productie van hoogwaardige chemicaliën en grondstoffen en op den duur brandstof voor auto’s. 8
E Offline.indd 8
Warmtenet halveert CO2-uitstoot Hengelose bedrijven Met het officieel in gebruik nemen van een nieuwe biomassa-installatie van het Warmtenet Hengelo kunnen de Hengelose bedrijven Eaton Industries en Galvano een CO2-reductie realiseren van vijftig procent. Warmtenet Hengelo voorziet de productievestiging van Eaton Industries van warmte door deze aan te sluiten op een moderne, houtgestookte installatie. Ook heeft Warmtenet Hengelo zonnepanelen geïnstalleerd voor het opwekken van duurzame elektriciteit. Als piek- en back-up-voorziening is gekozen voor een innovatieve HR+++ gasinstallatie om het gebruik van fossiele brandstof te beperken. Als er capaciteit over is, levert Warmtenet Hengelo duurzame warmte aan Galvano. Deze kan met name in de daluren bij Galvano worden ingezet voor ruimteverwarming en bij het productieproces. Voor Warmtenet Hengelo is het aansluiten van Eaton en Galvano een belangrijke stap om ook andere bedrijven op het bedrijventerrein Westermaat te kunnen verduurzamen.
JUNI 2015
19-06-15 14:32
Offline
Biogas van bedpo’s, servies en schorten Wageningen UR en ziekenhuis Rijnstate in Arnhem zien kansen voor de inzet van vergistbare biobased materialen in ziekenhuisartikelen. Na gebruik kunnen wegwerpartikelen zoals bedpo’s, serviesgoed, schorten en onderleggers gemaakt van biobased materialen worden vermalen en via het riool in een vergistingsunit worden verwerkt. Deze innovatie levert energie op, vermindert afvalstromen en verbetert de hygiëne en logistiek in het ziekenhuis. Wageningen UR Food & Biobased Research onderzocht welke biobased artikelen in aanmerking komen ter vervanging van huidige wegwerpartikelen. Omdat vergistbaarheid een belangrijke rol speelt bij de verwerking, is specifiek gekeken naar de mogelijkheden van vergistbare materialen. Van de afvalstroom die omgaat in Rijnstate kan volgens Food & Biobased Research zo’n 160.000 kilogram worden gemaakt van dit type materiaal. Deze afvalstroom levert na vergisting een hoeveelheid biogas op die overeenkomt met zevenhonderdduizend kilowattuur stroom.
Om dit mogelijk te maken zullen 51 shredders worden geïnstalleerd op verschillende plekken in het ziekenhuis, die wegwerpartikelen kunnen vermalen waarna het afval op een centraal punt kan vergisten tot biogas. Vanaf 2017 moet deze technologie gericht worden ingezet. Na ruim tien jaar is de investering terugverdiend.
DSM-fabriek in Emmen duurzamer na miljoeneninvestering DSM Engineering Plastics in Emmen heeft voor dertig miljoen euro aan milieu-investeringen afgerond. De belangrijkste investering is een afvanginstallatie die met afvalwater uit de fabriek de emissies van vluchtige organische stoffen in de lucht terugbrengt naar nagenoeg nul. Daardoor is het kunststoffenbedrijf klaar voor de toekomst. In 2009 werd DSM eigenaar van de fabriek voor de productie van hoogwaardige polyester kunststoffen in Emmen. Door te investeren en gebruik te maken van de nieuwste technologieën en modernste besturingssystemen zijn de productieprocessen steeds verder geoptimaliseerd en verduurzaamd. Het energieverbruik is daardoor met ruim dertig procent afgenomen en het waterverbruik is bijna gehalveerd. Met het in gebruik nemen van de afvanginstallatie zijn de emissies van vluchtige organische stoffen in de lucht teruggebracht naar nagenoeg nul. Bovendien hergebruikt de nieuwe installatie maar liefst tachtig procent van het water uit het productieproces.
Kinetische energie inzetten voor grootschalige energieopslag In de race voor een kosteneffectieve manier van duurzame energieopslag introduceert ECN een enorme ondergrondse zweeftreinbaan. Volgens ECN maakt deze baan het mogelijk om tien procent van de dagelijkse elektriciteitsbehoefte in Nederland op te slaan via kinetische energie. ‘Met deze Energy Train kunnen pieken en dalen in vraag en aanbod van winden zonne-energie worden opgevangen, tegen een tiende van de gebruikelijk kosten’, stelt ECN. Het revolutionaire concept kan de wereld van de energieopslag compleet veranderen. Het traject van de zweeftreinbaan heeft een straal van 2,5 kilometer. In perioden dat er te veel wind- of zonne-energie wordt opgewekt, wordt met die overtollige elektriciteit een zwevende MagLev-trein van pure massa in een vacuümtunnel in beweging gezet. De snelheid van de trein kan oplopen tot tweeduizend kilometer per uur. In perioden dat er te weinig duurzame energie wordt opgewekt, kan deze kinetische energie weer worden omgezet in elektriciteit en aan het net worden geleverd. Op deze manier kan er acht uur lang 2,5 gigawatt elektriciteit worden opgeslagen of 48 uur lang vierhonderd megawatt. En dat tegen een kostprijs die tien procent bedraagt van concurrerende technieken die momenteel worden ontwikkeld voor grootschalige energieopslag. ‘Wanneer we naar een groter percentage hernieuwbare energie uit wind of zon toe gaan,
JUNI 2015
E Offline.indd 9
dan wordt opslag belangrijk’, vertelt bedenker Wouter Engels van ECN. ‘Op deze manier kun je echt kolen- en gascentrales uit gaan zetten, want die heb je dan niet meer nodig.’ Het project is de afgelopen tijd ontwikkeld en op vertrouwelijke basis besproken met een aantal gerenommeerde bedrijven met relevante kennis. Zij hebben geen essentiële belemmeringen kunnen ontdekken vanuit een technisch of economisch perspectief en erkennen de enorme impact van het concept. De volgende stap is om het concept verder te ontwikkelen. ECN wil nu een consortium met onderzoeksinstituten, universiteiten en bedrijven vormen, waarin de technologie verder wordt ontwikkeld en het eerste ontwerp wordt gemaakt.
9
19-06-15 14:32
Interview
AkzoNobel kijkt naar nieuwe oplossingen
‘Dertig procent besparing in chemie mogelijk met doorbraaktechnologie’
10
O Interview.indd 10
JUNI 2015
19-06-15 14:39
Interview
Al meer dan een decennium kondigen ze zich aan. Kleinere chemische fabrieken die op een keukentafel passen, veiliger zijn, nauwkeuriger en zelfs goedkoper kunnen produceren. Hoog tijd dat de belofte wordt ingelost, vindt AkzoNobel Industrial Chemicals Innovatiedirecteur Marco Waas: ‘We onderzoeken momenteel de mogelijkheid om kleinschalig chloor te maken met de Spinning Disc.’ Op 18 september is hij een van de sprekers tijdens EemsDeltavisie. Wim Raaijen Bijna tien jaar geleden stelde professor Andrzej Stankiewicz van de TU Delft dat de chemische industrie haast middeleeuws te werk ging. Verschillende reactie- en mengprocessen waren in eeuwen nauwelijks veranderd. Misschien dat houten mengvaten waren vervangen door roestvrijstalen. En de installaties waren vooral omvangrijker geworden. Oké, automatisering had alles minder arbeidsintensief gemaakt. Maar echt grote doorbraken in chemische technologie waren er volgens hem niet geweest. Hij vond het daarom hoog tijd dat daar iets aan veranderde. Nieuwe technieken die kleinere decentrale installaties mogelijk maakten, dienden zich aan. Micro- en minireactoren bijvoorbeeld, die chemische productie beduidend veiliger, efficiënter, nauwkeuriger, schoner en misschien zelfs goedkoper moesten maken.
Conservatisme Ondanks het pleidooi van Stankiewicz en verschillende vooraanstaande collega-onderzoekers zijn tien jaar later in de Europese chemische industrie nog maar weinig innovatieve technologieën in de praktijk toegepast. De beloften van procesintensificatie moeten haast nog volledig worden ingelost. Waar dat aan ligt? Misschien dat verschillende technologieën hier en daar nog verder moeten rijpen, maar de belangrijkste vertragende factor lijkt het conservatisme van de industrie zelf. En misschien ook wel de fase waarin de chemie zich in Europa bevindt. In het verleden zijn al veel investeringen gedaan die zich in dertig jaar of meer terugverdienen en veel groei in de Europese chemie zit er ogenschijnlijk niet meer in. Er wordt weinig nieuw gebouwd en vervanging lijkt al gauw kapitaalvernietiging. Toch willen grote bedrijven als AkzoNobel en DSM daar verandering in brengen. ‘De huidige chemische industrie is bijzonder energie- en kapitaalintensief’, stelt Marco Waas directeur RD&I en Technologie van AkzoNobel Industrial Chemicals. ‘Vanuit onze maatschappelijke betrokkenheid en ook economische overwegingen wil AkzoNobel naar nieuwe oplossingen kijken.’ Hij benadrukt dat het binnen AkzoNobel Industrial Chemicals geen vrijblijvende zoektocht moet blijven, maar een strategie. ‘Waarbij we verder willen kijken, met een horizon van tien jaar. Bij veel nieuwe technologie gaat het in Nederland goed tot en met de pilotfase. Maar daarna stagneert het.’ Waas die na een carrière bij Unilever terecht kwam bij de Technische Universiteit Delft, heeft ook aan die kant meegemaakt hoe het veel technostarters vergaat. ‘In de Verenigde Staten en Canada kunnen die op veel durfkapitaal rekenen. Hier niet. Waar dat aan ligt? Cultuur? Ik weet het niet. Ik denk wel dat de overheid,
JUNI 2015
O Interview.indd 11
naast het bedrijfsleven, een belangrijke rol moet spelen om innovatieve productie-installaties over de onrendabele top heen te trekken.’
Ontwikkelaars En zoals gezegd, de wil is er bij bedrijven als AkzoNobel om met vernieuwende procestechnologie aan de slag te gaan. Speciaal daarvoor ontwikkelde het concern een nieuwe methodologie, op grond van een quickscan-methode die al bij DSM in gebruik is, om de geschiktheid van nieuwe technologieën te bepalen in specifieke situaties. ‘Elke technologie heeft zijn specifieke eigenschappen. Daarom is het goed om bij een nieuwe investering te kijken om welBiomassa ke reacties en omstandigheden het biedt interessante gaat en welke limiterende factoren mogelijkheden als er zijn. Op grond daarvan hebben grondstof voor de we een methodologie ontwikkeld chemie. Maar denk om te bepalen welke technologie het meest geschikt is.’ ook aan afvalstroDe Auto Innovation Methodology men. Daaruit kun(AIM) moet het traditionele innovanen we ook grondtieproces ietwat op zijn kop zetten. stoffen voor de Traditioneel beginnen innovaties in chemie halen.’ de procestechnologie bij ontwikkelaars in het laboratorium. Er is sprake van een technology push. AIM is er juist op gericht om beter naar de fundamentele drijvende krachten van een chemische reactie te kijken en ook de gebruikers, operationele mensen, intensief te betrekken. Bij een investeringsbehoefte worden ze door een nauwkeurig samengesteld programma geleid. Uiteindelijk wordt duidelijk welke technologie het beste aansluit bij het specifieke productieproces.
‘
Wijffels Op het vlak van procesintensificatie ziet Waas momenteel vier technologieën die volgens AkzoNobel kansrijk zijn. Waas: ‘Natuurlijk kan er elk moment één bijkomen of afvallen, maar deze vier zijn via de methode geïdentificeerd. Het is goed om er enige focus in aan te brengen.’ Zo ziet het chemiebedrijf interessante mogelijkheden in de Spinning Disc, een ontwikkeling van de Technische Universiteit Eindhoven, die momenteel verder wordt ontwikkeld door technostarter Flowid. Het bedrijfje heeft zich al aardig met deze technologie in de kijker gespeeld en prijzen in de wacht 11
19-06-15 14:39
Interview
gesleept, zoals de Herman Wijffels prijs en de Process Enlightenment of the Year 2013.
Chloor
men alle kennis af. Voor ons is het belangrijk om zo’n technologie op verschillende manieren toe te passen. En dan hebben we weinig aan een black box.’ Dat de technologie al wel in China is toegepast en niet hier, geeft maar weer eens aan dat nieuwe technologie haar weg het gemakkelijkste vind in groeiende economieën. ‘Inderdaad is dit een typisch voorbeeld van remmende voorsprong in Europa’, geeft Waas meteen toe.
In deze reactor worden grondstoffen op een zeer snel draaiende schijf ter grootte van een dvd gespoten, waarna ze snel met elkaar reageren. Door de kleine behuizing en de efficiënte reactie wordt energie effectiever overgebracht dan bij traditionele technologie. Bovendien is de reactor veiliger door een kleiner reac- Stapsgewijze verbeteringen tievolume. Het proces kan snel worden gestopt en er zijn nooit Een vierde innovatieve techniek, binnen AkzoNobel zelf verder ontwikkeld, is reactieve destillatie. Dit is een combinatie van grote hoeveelheden reagerende stoffen tegelijk in de reactor. De technologie biedt verschillende mogelijkheden voor che- reactie en destillatie in één kolom. Een extra voordeel hierbij is miebedrijven als AkzoNobel. Waas: ‘We onderzoeken, samen dat de reactiewarmte meteen wordt gebruikt voor verdamping, met de TU Eindhoven, momenteel zelfs de mogelijkheid om zodat geen warmtewisselaars nodig zijn. Reactieve destillatie chloor te maken met de Spinning Disc. In het najaar gaan we de is een mooi voorbeeld van procesintensificatie. Waar voorheen resultaten van het onderzoek op een conferentie presenteren, twee of meer apparaten nodig waren, volstaat nu één. Dit kan maar het ziet er veelbelovend uit. Ondanks dat het om een com- volgens verschillende bronnen voor besparingen zorgen op plexe reactie gaat. Zo moeten we een oplossing, denk aan een energie- en kapitaalkosten tussen twintig en tachtig procent. membraan, vinden om het onderling reactieve chloor en loog Intensificatie is volgens Waas een van de belangrijke opties om chemische processen te verbeteren. ‘Het is daarbij belangrijk dat van elkaar te scheiden.’ we ook vasthoudend zijn. Het probleem is dat Het zou zo maar een doorbraak kunnen worwanneer je bij een innovatief project vertraging den. Momenteel produceert AkzoNobel in oploopt, dat negatieve gevolgen kan hebben Rotterdam en Delfzijl chloor met de laatste voor toepassing van vernieuwende technologie technologie, electrolyzers. Deze technologie Ik denk dat in vervolgprojecten.’ is kapitaal- en energie-intensief en bereikt zijn we met radicale Het zegt volgens de innovatiedirecteur van Akgrens. Nieuwe energie- en kapitaalbesparende procesverbeterinzoNobel overigens niet dat alles moet worden processen zijn dus welkom, omdat ze ook megen nog wel twintig ingezet op doorbraaktechnologie. Er zijn ook teen significante kostenbesparingen met zich tot dertig procent nog genoeg stapsgewijze verbeteringen mogemeebrengen. Bovendien biedt de Spinning lijk in processen. Of door de juiste combinaties Disc ook de mogelijkheid voor decentrale proop energie- en/ te maken. Alles bij elkaar zijn er de komende ductie. Waas: ‘Ik sluit zeker niet uit dat we in de of kapitaalkosten tien jaar nog grote besparingen mogelijk in de toekomst voor een aantal klanten decentraal kunnen besparen.’ chemische industrie, ook voor AkzoNobel . ‘Ik en dus bij deze klanten op het terrein chloor denk dat we met radicale procesverbeteringen gaan produceren, naast de productie in onze nog wel twintig tot dertig procent op energiegrote industrieclusters.’ Het biedt in dat geval en/of kapitaalkosten kunnen besparen.’ mogelijkheden om transport te reduceren en de veiligheid verder te verbeteren. Taartpunt Overigens vindt Waas dat voor een techniek als de Spinning Disc ook eenvoudigere processen moeten worden En daarmee is de koek nog niet op. Juist over de bedrijfs- en gezocht. ‘Met chloorproductie hebben we meteen een lastig sectorgrenzen heen valt in volledige industriële ketens nog veel proces te pakken. Voor nieuwe technologieën kun je het vaak voordeel te halen. Met name in nieuwe combinaties van sectoren, rond bijvoorbeeld hernieuwbare grondstoffen. ‘Vooral de beter eerst in gemakkelijkere processen zoeken.’ De Spinning Disc is overigens nauw verwant aan de tweede samenwerking tussen agro en chemie kan nog veel verduurzatechnologische lijn, de microreactoren. Op dat vlak trekt Ak- ming opleveren. Biomassa, bijvoorbeeld suikerbieten en algen, zoNobel samen op met DSM. Het zijn chemische fabrieken die biedt interessante mogelijkheden als grondstof voor de chemie. op een keukentafel passen, of soms zelfs in een koekblik. De Maar denk ook aan afvalstromen. Daaruit kunnen we ook grondgrote uitdaging hier is om deze technologie voor grootschalige stoffen voor de chemie halen.’ Waas ziet verder kansen voor een nauwe samenwerking tussen volumes toe te passen. de chemie en de energiesector. Een jaar geleden was er veel Remmende voorsprong te doen over power to gas: met overschotten duurzame enerEen andere hoopgevende technologie is de Rotating Packed gie brandstof maken. Dat moest het helemaal worden. Waas Bed reactor. Georganiseerd door het ISPT (Institute for Sustai- ziet echter veel meer in power to products, het produceren van nable Process Technology) onderzoeken chemiebedrijven DSM, chemicaliën met overschotten duurzaam opgewekte energie. Huntsman en AkzoNobel de mogelijkheden van deze technolo- ‘Dat is veel hoogwaardiger en daardoor zijn de business cases gie die in eerste instantie in Europa is ontwikkeld. Waas: ‘In China meteen interessanter. Het bijzondere daaraan is dat we daar wordt de technologie al toegepast. We hebben ook onderzocht bij sommige chemische processen nu al aan kunnen beginnen. om een toepassing van de Chinezen te kopen, maar die scher- Bijvoorbeeld bij de chloorproductie. Electrolyzers hebben veel
‘
12
O Interview.indd 12
JUNI 2015
19-06-15 14:39
Interview
stroom nodig. AkzoNobel in Rotterdam of Delfzijl kunnen nu al de productie terugschakelen als er weinig duurzame energie wordt opgewekt.’ Bijvoorbeeld op windstille of zonarme dagen. En op piekmomenten kunnen ze op volle toeren produceren. Op die manier worden overschotten aan energie in principe opgeslagen in chemicaliën, chloor in dit geval. Waas: ‘Bij chloor is het direct mogelijk. Maar ik zie ook kansen bij andere processen
JUNI 2015
O Interview.indd 13
die we misschien daarop moeten voorbereiden. De productie van ammoniak bijvoorbeeld. We willen hierover graag met de energiesector praten om op deze manier het aanbod van duurzame energie en de vraag beter te balanceren.’ Bij innovaties in de keten is het volgens Waas belangrijk dat er gezamenlijk naar nieuwe ideeën wordt gekeken. ‘Eerst kijken of er een taart is en hoe groot die is, voordat iedereen al een eigen taartpunt claimt.’ b 13
19-06-15 14:39
Best Practice
FrieslandCampina stapt over op bioplastic in verpakking
Duurzaam zuivelpak zet nieuwe standaard Zuivelgigant FrieslandCampina zet een nieuwe standaard op het gebied van duurzamere verpakkingen. Voor de kartonnen pakken van Campina melk en karnemelk wordt sinds juni van dit jaar kunststof ingekocht, die is gemaakt van hernieuwbare grondstoffen. Samen met verpakkingspartner Elopak voert de zuivelcoöperatie deze duurzamere verpakking in anderhalf jaar in. Harmen Weijer
FrieslandCampina heeft zichzelf tot 2020 ambitieuze duurzaamheidsdoelen gesteld (zie kader). Het gaat niet alleen om verduurzaming in het eigen proces in de zuivelfabrieken, maar ook in de keten. Als coöperatie waar de melkveehouders de leden zijn, is het goed mogelijk diep in de keten te verduurzamen, vertelt Taco Kingma, manager Sustainable Business bij FrieslandCampina Branded Netherlands. ‘Er zijn goede afspraken gemaakt met de melkveehouders over het verduurzamen van hun bedrijven. Dan is het ook logisch dat wij in ons deel van de keten onze rol in verdere verduurzaming op ons nemen.’ Dat doet FrieslandCampina al in het proces, maar het bedrijf wil ook de verpakkingen steeds duurzamer maken. Kingma: ‘Daarbij richten we ons op de drankenkartons met verse zuivel, want dan slaan we direct een flinke slag. De helft van de Nederlandse dagverse zuivelmarkt bestaat namelijk uit zuivel in deze pakken. Dat is dus exclusief de houdbare pakken, want daarin zit nog een stukje aluminium om de houdbaarheid te waarborgen.’ We zijn 1 juni
‘
dit jaar begonnen en op 1 december 2016 zijn al onze dagverse drankenkartons hernieuwbaar.’
Lichter
Die pakken hebben de laatste jaren al een flinke verandering ondergaan. Zo is de zuivelproducent vijf jaar geleden begonnen met de overstap naar FSC-gecertificeerd karton. ‘In anderhalf jaar tijd zijn al onze zuivelverpakkingen van FSC-karton gemaakt. En door verschillende innovaties zijn de pakken ook 22 procent lichter geworden dan veertig jaar geleden. De grens is overigens nu wel bereikt, want als we nog lichtere pakken willen, gaat de verpakking bol staan en is hij niet stevig genoeg
Duurzaam bij FrieslandCampina Duurzaamheid is een integraal onderdeel van de bedrijfsstrategie – route2020 - van FrieslandCampina, bestaande uit vier pijlers: voedingswaarde & gezondheid; ontwikkeling melkveehouderij in Azië en Afrika; efficiënte en duurzame productieketens; en duurzame melkveehouderij. Dat gaat door de hele keten heen. Zo stimuleert het bedrijf leden-melkveehouders vanaf dit jaar in de verduurzaming van hun bedrijfsvoering. Zij ontvangen een toeslag die afhankelijk is van hun duurzaamheidsscores op het gebied van diergezondheid, dierenwelzijn, biodiversiteit, milieu, klimaat en energie. Ook in het eigen proces kijkt het bedrijf naar duurzamere oplossingen. Zo is bij de bouw van de productielocatie van
14
V Campina.indd 14
FrieslandCampina Domo in Borculo gekozen voor energie uit biomassa. Met een nieuwe techniek voor verhitting zonder zuurstof (pyrolyse) wordt olie gewonnen uit duurzame biomassa met een zeer geringe CO2-uitstoot. FrieslandCampina richt zich op het inkopen van agrarische grondstoffen uit volledig duurzaam beheerde bronnen. In 2014 werd naast palmolie en sojaolie ook cacao voor honderd procent duurzaam ingekocht. Door het in gebruik nemen en testen van nieuwe installaties heeft het bedrijf vorig jaar voor het eerst sinds 2010 wel meer energie en water verbruikt dan het jaar daarvoor. Terwijl een besparing van twee procent het doel is, werd vorig jaar 5,2 procent meer verbruikt. Dat wil FrieslandCampina dit jaar aanpakken.
JUNI 2015
19-06-15 14:48
Best Practice
meer. Want het moet wel zijn primaire functies behouden, zoals bescherming, hygiëne en Duurzaamheidsmahoudbaarheid.’ nagers Taco Kingma De verduurzaming van de ver(FrieslandCampina pakkingen kan echter nog verBranded Netherlands) der, want hoewel een melkpak en Inge Eggermont voor het grootste deel uit karton bestaat, bestaat het ook (Elopak) hebben elkaar voor ongeveer twintig procent gevonden om kunststofuit kunststof. ‘Dan moet je fen in zuivelpakken van denken aan uiteraard de plashernieuwbare grondtic dop en sluiting. Maar ook stoffen te laten maken. wordt de binnenkant van de verpakking met een kunststof laagje verdicht; anders loopt de melk er zo tussenuit’, legt Kingma uit. FrieslandCampina ging ongeveer anderhalf jaar geleden in nauw overleg met een van de verpakkingsleveranciers van het zuivelconcern, namelijk Elopak uit Terneuzen. Ook Elopak heeft zijn duurzaamheidsdoelstellingen en wil die in de keten realiseren. ‘Wij zijn al jaren bezig de milieudruk van onze verpakkingen
JUNI 2015
V Campina.indd 15
te verlagen’, vertelt Inge Eggermont, manager Public Affairs & Environment bij Elopak. ‘Belangrijke innovaties op milieugebied zijn het gebruik van FSC-gecertificeerd karton afkomstig uit verantwoord beheerde bossen, en UV-flexo inkten in het drukproces. Daarbij worden minder oplosmiddelen gebruikt, wat beter is voor het milieu.’
Afgewerkt frituurvet Om de verpakkingen nog verder te kunnen verduurzamen, is Elopak gaan kijken naar het aandeel kunststof in drankenkartons. Eggermont: ‘Daarvoor zijn we om de tafel gaan zitten met één van onze kunststofleveranciers, chemieconcern Sabic. Sabic heeft gekozen voor tweede-generatie hernieuwbare polyetheen (PE) afkomstig uit biodiesel. Die biodiesel wordt geproduceerd uit organische reststromen, zoals afgewerkt frituurvet, die door een derde partij worden gecertificeerd. Eggermont: ‘De herkomst van het hernieuwbare PE wordt gecertificeerd door ISCC PLUS. Dat staat voor International Sustainability and Carbon Certification System, een wereldwijd certificeringsschema voor biomassa en biobrandstoffen.’ Sabic werkt met een mass balance systeem, een systeem waarbij er een gecertificeerde gegarandeerde verhouding is tussen de input in een proces en de output van het proces. ‘Voor elke 15
19-06-15 14:48
Best Practice
‘Mooie ketensamenwerking Marc Reijnders van het Kennisinstituut Duurzaam Verpakken en expert van het Duurzaam Geproduceerd platform vindt de case van FrieslandCampina een mooi voorbeeld van verduurzaming door ketensamenwerking. ‘Van grondstoffenleverancier tot consument. De formulering van deze mooie ambitie (door het woord ‘hernieuwbaar’) wekt wel mogelijk de indruk dat de grondstoffen van alle drankenkartons eind 2016 volledig zullen worden hergebruikt. Daarvoor is echter nog wel wat inzet met de verwerkers van de gebruikte verpakkingen nodig.’ FrieslandCampina gaat voor een volledige biobased verpakking en dus van hernieuwbare grondstoffen gemaakt. ‘Voor de volledige terugwinning van materialen uit deze drankenkartons is het leuk om nog even over het volgende “muurtje” heen te kijken. Wat gebeurt er met de drankenkartons na gebruik? Er wordt energie uit gewonnen als ze bij het restafval terechtkomen. Of de grondstoffen worden teruggewonnen voor hergebruik (en deels energie) zo goed als met de huidige technologie mogelijk is, bijvoorbeeld in de recyclingfabriek Niederauer Mühle in Duitsland voor drankenkartons.’ Het Kennisinstituut Duurzaam Verpakken heeft een onderzoek uitgevoerd rondom drankenkartons. ‘Naar aanleiding van dit onderzoek heeft de staatssecretaris van milieu besloten om in ieder geval drie jaar lang gemeenten de mogelijkheid te geven om drankenkartons in te zamelen. Daarna komt er een evaluatie.’ Reijnders meldt dat veel gemeenten, meer dan 210, zijn begonnen met de gescheiden inzameling van drankenkartons en dat nog meer gemeenten plannen hebben hier ook mee te beginnen (voor meer info: http://www.hedra.nl/gemeenten). ‘Daardoor wordt de keten pas echt gesloten. De hier besproken bio-kunststof heeft dezelfde chemische structuur en kan prima met de stromen van fossiele oorsprong worden verwerkt.’
ton gecertificeerde hernieuwbare PE dat in productie wordt genomen, kan een equivalente hoeveelheid van het eindproduct worden geclaimd als hernieuwbaar. Hierdoor is precies na te gaan hoeveel hernieuwbare brandstoffen zijn verwerkt naast de fossiele brandstoffen.’ In Nederland wordt de meeste biodiesel gebruikt als hernieuwbare brandstof, bijvoorbeeld in elektriciteitscentrales of aan de benzinepomp. ‘Maar je kunt er ook hoogwaardige kunststoffen van maken, die na hun levensduur opnieuw te gebruiken zijn’, zegt Kingma. ‘Dat de keuze snel wordt gemaakt om er biodiesel van te maken en deze te verbranden, heeft voor een groot deel te maken met de subsidie die op biodiesel wordt gegeven. Als die ook voor hoogwaardige producten beschikbaar komt, zou dat de transitie naar meer hernieuwbaar geproduceerde producten absoluut versnellen. Niet alleen in Nederland maar ook in Europa’, aldus de duurzaamheidsmanager van FrieslandCampina. 16
V Campina.indd 16
Geen exclusiviteit FrieslandCampina richt zich de komende tijd op het verduurzamen van de drankenkartons voor dagverse melk en karnemelk. ‘Dat is nog een hele klus, die het beste te vergelijken is met de overstap naar FSC-gecertificeerd karton en naar UTZ-gecertificeerde cacao’, zegt Kingma. ‘Voor die verduurzamingsstappen hebben we ongeveer anderhalf jaar uitgetrokken. We zijn 1 juni dit jaar begonnen en op 1 december 2016 zijn al onze dagverse drankenkartons hernieuwbaar.’ Of dan ook de rest volgt, is afhankelijk van of collega-bedrijven meegaan in de verduurzaming van verpakkingen. ‘Het is ons ernst met deze stap, maar het zou voor de sector als geheel goed zijn als zij ook meedoen. Dat vergroot de afzetmarkt voor partijen als Sabic en Elopak in de keten, Daarom hebben we bewust gekozen om geen exclusiviteit te claimen voor deze producten. Dit moet in de breedte groeien. Uiteindelijk willen we al onze verpakkingen hernieuwbaar hebben, maar daarover
JUNI 2015
19-06-15 14:48
Best Practice
‘
hebben we geen einddatum afgesproken.’ hebben gezet – FSC en UTZ – dat de consuElopak zit eveneens niet stil en heeft het menten dat waarderen. Ik geloof overigens Zweedse zuivelconcern Arla warm gemaakt dat verduurzaming pre-competitief werkt: Het is ons ernst voor hernieuwbare kunststoffen voor hun verals merk onderscheid je je niet met duurmet deze stap, maar pakkingen. Inge Eggermont van Elopak: ‘Het is zame verpakkingen alleen. Dat moet je ook het zou voor de sector dan nog maar een kleine stap naar Arla Nederniet willen, want het moet breed worden als geheel goed zijn land, die in ons land ook een productiefaciliteit gedragen. Merken onderscheiden zich op als zij ook meedoen.’ heeft. Daarnaast gaan we onze andere klanten productkwaliteit.’ proactief benaderen met deze hernieuwbare Na Nederland kunnen andere landen – binproducten. Want als de marktvraag verder toenen en buiten Europa - volgen, FrieslandCamneemt, dan is de kans niet alleen groter dat dit pina is namelijk actief in meer dan honderd product goedkoper wordt, maar dat deze ook landen. De overgang naar hernieuwbare steeds duurzamer wordt. Sabic zal namelijk bij een toenemen- kunststof is vooralsnog alleen voor Nederland, als thuismarkt de vraag meer hernieuwbare reststromen toevoegen aan het ook de grootste afzetmarkt. ‘Qua soorten verpakkingen sluiten kraakproces.’ ons omringende landen als België en Duitsland het beste aan, want in het Midden-Oosten verpakken we veel in blik. Naar ChiRetailsector na gaat veel poedermelk in blik en in Nigeria verpakken ze zuivel Een stap verder in de keten van FrieslandCampina is de retail- in sachets. We beginnen eerst in Nederland en zien in een later sector. Kingma: ‘De consument verwacht van de merken die ze stadium of Europese landen kunnen volgen. Hoe dan ook, ik kopen en de supermarkten waar ze kopen, dat ze duurzaam ben ervan overtuigd dat hernieuwbare verpakkingen de nieuwe bezig zijn. We weten van de eerdere duurzame stappen die we standaard wordt’, aldus Kingma. b
JUNI 2015
V Campina.indd 17
17
19-06-15 14:48
Opinie van Experts
Stelling:
We moeten water beschouwen als product in de circulaire economie Als de vraag naar veilig en schoon water in hetzelfde tempo blijft groeien als nu, overstijgt de vraag van de wereldbevolking in 2030 de beschikbaarheid met veertig procent. De belangrijkste reden voor watertekorten is onnodige verspilling. Soms is dit het gevolg van slecht functionerende marken, maar nog vaker van productieprocessen. Volgens het adviesbureau McKinsey raakt water tijdens het gebruik steeds meer vervuild. Het is dan ook de hoogste tijd om water te gaan beschouwen en te gebruiken als een product in de circulaire economie, zo schrijft het bureau in een nieuwe analyse. Wilt u reageren? Is water een product in Stuur een e-mail naar de circulaire economie, redactie@duurzaamgeproduceerd.nl dan moet het als zodanig worden behandeld. Water krijgt door verschillende behandelingen een meerwaarde. Wordt water gebruikt als grondstof, dan betekent dit dat water in een gesloten systeem van hergebruik moet belanden, waarin niets verloren gaat, zo stelt McKinsey. Wat vindt u? Wordt water beter gewaardeerd als circulair product of grondstof? Zijn er belemmeringen om dit niet te doen; zo ja, welke? En is het ook nodig volgens u?
Eens of oneens?
MICHEL SCHUURMAN Nederland en water. Het is een relatie met zowel haat als liefde. De laatste decennia voert de liefde de boventoon. We hebben met Deltawerken, ontpoldering en andere ingrepen het water steeds meer kunnen beheersen. En zijn in staat steeds meer waarde te creëren uit de waterstromen die door en onder ons land gaan. In een verre toekomst kunnen zeespiegelstijging en verdwijnende Alpengletsjers wellicht de haat weer doen oplaaien, maar vooralsnog hebben we een liefdevolle toekomst. In die zin zijn dus ook circulaire principes ten aanzien van Nederlands water zin- en waardevol, maar niet per se noodzakelijk. 18
F Opinie.indd 18
Het grootste deel van de Nederlandse waterconsumptie komt echter niet ten laste van ons eigen Nederlandse water. Het zit “opgesloten” in producten die wij ver- en gebruiken zoals bijvoorbeeld kleding. Dit wordt veelal gemaakt van materiaal zoals katoen. En dat komt uit landen waar waterschaarste wel een snel toenemend vraagstuk is, zoals Oezbekistan, de Verenigde Staten en India. Een spijkerbroek of blouse heeft al snel vele duizenden liters water gekost. Of bijvoorbeeld onze “Hollandse” bloemen. Deze worden in toenemende mate in Afrikaanse landen gekweekt, waarbij irrigatie leidt tot verlaging van de lokale waterspiegel. Juist in een regio waar verdroging een van de hoofdoorzaken is van conflicten. Dit kwam recent nog naar voren in een NY Times artikel over het conflict in Syrië. En veel van het afvalwater dat wij in bijvoorbeeld textielververijen en bloemkwekerijen creëren, is ook nog eens verontreinigd en daarmee onbruikbaar geworden. Het is dus van vitaal belang om watercycli veel beter te gaan managen. Ook in Nederland. Niet alleen vanwege (lokale) milieuvraagstukken, maar zeker ook om bij te dragen aan een stabiele en welvarende wereld. Dit klinkt grootst (dat is het ook) maar kan praktisch en klein worden als je kijkt naar het voorbeeld van de Coca-Cola fabriek in India. Die werd gedwongen om de deuren te sluiten, omdat zij het lokale waterpeil te veel verlaagde. Of – meer positief benaderd – de succesvolle stappen van het Nederlandse DyeCoo, dat disruptief innoveert in de textielverfindustrie en een oplossing levert die bijna geen water nodig heeft. Er is dus een absolute noodzaak om water circulair te benaderen. Hierbij dienen we wel onderscheid te maken tussen lokale en globale watervraagstukken en onze inspanning er voornamelijk op te richten om oplossingen te realiseren die er qua omvang en geografische locatie echt toe doen.
JUNI 2015
19-06-15 14:34
Opinie van Experts
Dit is niet zozeer een technisch vraagstuk als wel een organisatorisch vraagstuk. We zullen veel beter moeten organiseren dat producten zoals textiel in een echt circulair proces komen. En dit vervolgens opschalen. Hierbij dienen we geen water bij de wijn te doen. Michel Schuurman is senior programmamanager Planet MVO Nederland.
Productielocaties worden afgerekend op de besparingen die zij bereiken ten aanzien van bijvoorbeeld afval en energiegebruik, maar ook watergebruik.
ERIK TIMMERMANS Ik ben het eens met de stelling. Water wordt voor het maken van welhaast ieder product gebruikt. Zelfs voor het maken van één iPad schijnt al meer dan duizend liter water nodig te zijn. In de circulaire economie zal ook water nodig zijn. Hergebruik maar ook reductie van het gebruik van grondstoffen is essentieel voor een circulaire economie waaraan steeds meer mensen gaan deelnemen. Water speelt een belangrijke rol bij de productie van papier. Op het moment dat de pulp op de zeef van de papiermachine wordt gespoten, bestaat de pulp voornamelijk uit water. De verhouding is op dat moment 1 procent papiervezel tegenover 99 procent water. Water is niet alleen onderdeel van het papier zelf. Het functioneert ook als transportmiddel voor de vezels tijdens de productie. Simpel gezegd berust het maken van papier op het toevoegen van water aan vezels en het daarna weer verwijderen van water. Efficiënt en duurzaam watergebruik heeft de hoogste prioriteit van de papierindustrie. Na het gebruik voor productiedoeleinden wordt het gebruikte water gerecycled, oftewel opnieuw aangewend in het productieproces. En voordat het uiteindelijk wordt afgevoerd, wordt het water biologisch en mechanisch gereinigd. Gevolg is dat het voor de productie gebruikte water vaak schoner het milieu weer ingaat dan dat het in het productieproces werd gebracht. Daarnaast wordt het watergebruik zo sterk als mogelijk gereduceerd. Papier maken met minder water betekent minder droogtijd en dus energie- en kostenbesparing. De papier- en kartonindustrie stelt zichzelf continu nieuwe doelstellingen die moeten leiden tot reductie van het
JUNI 2015
F Opinie.indd 19
watergebruik bij de productie van papier en karton. In de afgelopen vijftien jaar heeft de papierindustrie het gebruik van water bijna gehalveerd. Erik Timmermans is directeur van Informatiecentrum Papier en Karton.
PETER REMCO VELLINGA Water is voor Akzo Nobel belangrijk in veel productieprocessen. In een groot aantal gevallen gaan we daar al duurzaam mee om. Zo komt bij de zoutproductie van Akzo Nobel in Delfzijl water vrij van hoogwaardige kwaliteit. Wij proberen dat intern maximaal te benutten, maar bieden het ook aan derden aan, op of buiten het ChemiePark Delfzijl. Momenteel leveren wij bijvoorbeeld water per pijpleiding aan chemiebedrijf FMC, ook in Delfzijl. Is water daarmee al een duurzaam asset geworden? Zo ver is het nog niet. Dat vraagt nog wel het nodige pushen, ook intern. Water wordt zeker in sommige delen van Nederland als vanzelfsprekend beschikbaar beschouwd. Maar in andere regio’s en landen waar Akzo Nobel productiesites heeft staan, is dat zeker niet het geval. Wij hebben dan ook doelstellingen verbonden aan reductie van waterverbruik als onderdeel van Akzo Nobel’s Operational Eco Efficiency Programma. Hierin worden productielocaties afgerekend op de besparingen die zij bereiken ten aanzien van bijvoorbeeld afval, energiegebruik, CO2-uitstoot, maar ook watergebruik. Op al onze sites, dus wereldwijd, wordt iedere drie jaar een watermanagementcheck gedaan, waarbij het lokale management de ‘sustainability’ van de watervraag bekijkt. Wat is het totale gebruik? Hoeveel water hebben wij kunnen besparen? Waar halen wij het water vandaan, is beschikbaarheid een (potentieel) probleem in de regio? Is het duurzaam gewonnen? Als de evaluatie aangeeft dat ons gebruik en de leveringsbron op lange termijn niet duurzaam zijn, stelt de locatie een plan op om de situatie te verbeteren. Dat houdt iedereen scherp ook op watergebied. Peter Remco Vellinga is manager Sustainability bij AkzoNobel Industrial Chemicals.
19
19-06-15 14:34
Rondetafel
Hoe serieus nemen bedrijven duurzaam produceren?
Serious business is meer dan serieuze ambitie Hoe serieus is het voor bedrijven om duurzaam te ondernemen en te produceren? Dat is het centrale thema op het derde Duurzaam Geproduceerd Congres, dat eind november 2015 wordt gehouden. Voorafgaand aan het congres werd begin juni een rondetafelgesprek gehouden met deskundigen op het gebied van duurzaam produceren. Rode draad was waar de drijvende kracht achter duurzamer ondernemen vandaan komt. Harmen Weijer
Er zijn steeds meer inspirerende voorbeelden van bedrijven die duurzaam ondernemen daadwerkelijk in praktijk brengen. Duurzaam Geproduceerd Magazine en Congres staan er bol van. Maar realisme is ook geboden, want de business case moet wel kloppen. Het verschil tussen deze twee werelden wordt steeds kleiner, en dan wordt ook duidelijker wie en wat de drijfveren zijn binnen bedrijven om duurzamer te ondernemen. Komt die drijfveer van de CEO, van klanten in de keten, dankzij nieuwe technologie, van de overheid via wetten en regels, of van consumenten? Daarover spraken experts en partners van het Duurzaam Geproduceerd platform tijdens een rondetafelgesprek. Hans Nieuwenhuys, directeur van Sweep Europoort, zet direct de toon: ‘We praten er in de procesindustrie, waar ik veel actief ben, veel over, maar we doen nog te weinig aan duurzamer ondernemen. En dat is wel waar we behoefte aan hebben: doeners!’ Dat kan beginnen bij een topman die de urgentie inziet van duurzaamheid, stelt Peter Remco Vellinga van AkzoNobel Industrial Chemicals. ‘Als een CEO zegt: “We gaan voor duurzaamHet zijn de heid”, dan is het doorgedrongen tot in de boardkleine, innovatieroom. Uiteraard wordt er wel gekeken naar een ve bedrijven die gezonde business case. Dus investeren in duurinnovaties bedenzame maatregelen tijdens onderhoudsstops. ken. Maar om ze Maar de urgentie is dan wel duidelijk.’ Jan Willem Slijkoord van TNO begrijpt wel marktrijp te krijgen, waarom bedrijven niet direct hun nek uitstehebben we grote ken. ‘Duurzame en energiebesparende maatrebedrijven als DSM gelen staan net als alle andere investeringen op en AkzoNobel hard een algeheel investeringslijstje en dan sneuvenodig.’a len maatregelen met een terugverdientijd van meer dan twee jaar nu eenmaal sneller.’ Dat wil niet zeggen dat bedrijven niet willen verduurzamen, maar ze willen het liefst gebruikmaken van proven technology. Slijkoord: ‘Want stel je voor dat een nieuwe technologie te kampen krijgt met kinderziekten. In grote bedrij-
‘
Duurzaam Geproduceerd congres - Serious Business Bedrijven die de komende tien jaar niets aan verduurzaming doen, hebben straks geen bestaansrecht meer. Dat was vorig jaar de strekking van een Tegenlicht-uitzending over clean tech. Bedrijven die dicht bij de consument staan, merken dat de markt steeds meer druk gaat leggen. Grote merken kiezen daarom vaker voor duurzamere routes. Tegelijkertijd merken
20
W Ronde Tafel.indd 20
bedrijven besparing van grondstoffen, energie en andere utilities vaak direct in de portemonnee. Duurzaamheid wordt meer en meer serious business. Tijdens de derde editie van het congres Duurzaam Geproduceerd op 19 november 2015 gaan we daarom op zoek naar voorbeelden van vruchtbare business cases. Thema van het congres is Serious Business.
JUNI 2015
19-06-15 14:50
Rondetafel
ven levert dat een schadepost op van miljoenen.’ Het is daarom, zoals Jeoffrey van den Berg van Spinid zegt, in sommige gevallen ‘een mix van rationele en emotionele argumenten, en dan maken bedrijven hun eigen balans op.’
CO2-prestatieladder Een mooi voorbeeld van hoe een – inmiddels – marktgedreven instrument tot verduurzaming leidt, is de CO2-prestatieladder. Deze door ProRail ingezette ladder geeft bedrijven een fictief gunningsvoordeel op aanbestedingen naarmate ze duurzamer zijn. Hoe hoger op de ladder en dus duurzamer, des te groter het voordeel is dat een bedrijf bij aanbestedingen heeft voor een gunning ten opzichte van andere bedrijven. ‘Het heeft zeker in de bouw en de infra-sector veel innovatie qua verduurzaming opgeleverd’, vertelt Gert Griffioen van Mourik, actief op het gebied van catalyst handling, industriële services en bouw. ‘Zoals op het gebied van asfaltproductie, waar nu met veel minder hoge temperaturen lage-energie-asfalt wordt geproduceerd. Dat scheelt nogal wat energie en CO2-uitstoot.’ Of het ook zou aanslaan in andere industriesectoren, daarover zijn de meningen onder de rondetafeldeelnemers nog verdeeld. Kan wetgeving de urgentie een handje op weg helpen? Van den Berg: ‘In principe zou de Wet Milieubeheer bedrijven al moeten aanzetten milieumaatregelen te nemen die zich binnen vijf
JUNI 2015
W Ronde Tafel.indd 21
jaar terugverdienen.’ Maar de praktijk is weerbarstiger, mede door gebrek aan handhaving. Op sommige vlakken, zoals op energiegebied, loopt Nederland achter, maar daarvoor is het STROOM-traject nu ook ingezet. Deze wetgevingsagenda van het ministerie van Economische Zaken geeft uitvoering aan het Energierapport 2011 en het Regeerakkoord Rutte II, en zal ook de uitkomsten van het Energieakkoord (SER) meenemen, voor zover die aanleiding geven tot aanpassingen in wetgeving.
Nieuwe technologie Geeft nieuwe technologie het benodigde duwtje in de rug voor bedrijven richting duurzamer produceren? Vellinga van AkzoNobel breekt een lans voor nieuwe technologie. ‘Om die duurzame stappen te kunnen zetten, is nieuwe technologie wel nodig. Zo zijn wij zeker geïnteresseerd in ontwikkelingen als procesintensificatie.’ Met nieuwe ontwikkelingen houdt Van den Berg van Spinid zich dagelijks bezig. ‘Het zijn de kleine, innovatieve bedrijven als de onze, die deze innovaties bedenken. Maar om ze marktrijp te krijgen, hebben wij grote bedrijven als DSM en AkzoNobel hard nodig. Want zij hebben het geld om de pilotplants te kunnen opschalen’, aldus Van den Berg. Dat die opschaling er komt, is een feit. Vraag is echter: hoe snel innoveert de maakindustrie in Nederland? En daarmee wordt 21
19-06-15 14:50
Rondetafel
ook de vraag beantwoord: hoe serieus nemen de bedrijven duurzamer produceren? ‘De urgentie is er niet als er geen markt is, in ieder geval niet in de basischemie’, vindt Vellinga. ‘De basischemie staat ook te ver af van de consumenten. Dus dan zijn er twee mogelijkheden: meer regelgeving en meer druk vanuit de keten.’ Die laatste route is meer marktgedreven en heeft vaak de voorkeur van bedrijven, onder andere vanwege het kunnen verdelen van de risico’s, maar ook vanwege de robuustheid. Mariska van Dalen van Tebodin: ‘Als je door de keten heen de vraag naar duurzamere producten creëert, dan helpt dat het beste om als maakindustrie te verduurzamen.’ Uiteindelijk kom je bij consumenten terecht: als zij laten blijken dat zij waarde hechten aan duurzamer geproduceerde producten, dan zetten producerende bedrijven wel degelijk stappen. Een goed voorbeeld is de kleding- en foodindustrie. Vooral die laatste sector, groot in Nederland, verduurzaamt zijn proces steeds meer. En omdat er in het proces genoeg aanknopingspunten zijn voor andere procesbedrijven, kunnen deze sectoren een lichtend voorbeeld zijn op het gebied van duurzaamheid. ‘Een mooi voorbeeld vind ik Unilever’, zegt Van Driel. ‘Geleid door een gedreven CEO als Paul Polman zet Unilever de trend in de keten.’
Voorbeelden Maar er zijn meer mooie voorbeelden, die zeker bij het grote publiek minder bekend zijn. Zo is Solvay voor de auto-indus22
W Ronde Tafel.indd 22
Deelnemers ronde tafel * Mariska van Dalen (Tebodin) * Wessel Sluis (Cofely West-Nederland) * Jan Willem Honing (Veolia) * Hans Nieuwenhuys (Sweep) * Jeoffrey van den Berg (Spinid) * Peter Remco Vellinga (AkzoNobel Industrial Chemicals) * Jan Willem Slijkoord (TNO) * Gert Griffioen (Mourik) * Coen van Driel (Kienbaum) * Frans Brüning (KH Engineering)
trie druk doende een motorblok te maken van plastics, vertelt Slijkoord. ‘Daardoor wordt de auto een stuk lichter dan bij gebruikelijke motorblokken. Auto’s kennen veel vervuiling in hun gebruikersfase, omdat ze veel brandstof gebruiken. Als je ze lichter weet te maken, verbruiken ze minder brandstof en stoten ze minder CO2 uit. Ook dat is duurzamer produceren.’ Die succesverhalen, bekend en onbekend, vragen erom te worden verteld, stellen alle deelnemers aan het eind van het rondetafelgesprek. Het Duurzaam Geproduceerd platform is zo’n uitlaatklep; ook andere media zouden moeten volgen. ‘Maar,’ zo besluit Nieuwenhuys, ‘laten we het niet bij praten alleen houden. Laten we ook vooral gewoon doen!’ b
JUNI 2015
19-06-15 14:50
Actueel
Fabriek zet afval om in groene ammoniak
FOTO: HAVEN VAN ANTWERPEN
In Antwerpen komt een fabriek te staan die niet recyclebaar industrieel afval zal omzetten in groene ammoniak en groen ureum. De Antwerpse havenautoriteiten zijn daarover exclusieve concessie-onderhandelingen begonnen met het Saoedi-Arabische chemiebedrijf Energy Recovery Systems. De nieuwe productie-eenheid is goed voor een investering van 3,7 miljard euro. Dagmar Aarts Het Saoedi-Arabische chemiebedrijf Energy Recovery Systems (ERS) wil een fabriek bouwen in Antwerpen, die niet recyclebaar industrieel afval omzet in nieuwe grondstoffen voor de chemische industrie. ERS is in 2012 in Saoedi-Arabië opgericht door de familie Al Issa. Het bedrijf is actief in afvalverwerking en -recuperatie en in de ontwikkeling van waste-to-chemicals-projecten. De fabriek die het chemiebedrijf in Antwerpen wil bouwen, behoort tot deze laatste soort. Er zal groene ammoniak en groen ureum worden geproduceerd.
Milieu
ureum ‘groen’ en duurzaam. Vanderreydt: ‘Onze milieu-impactevaluatie leert dat het ERS-concept in de afvalverwerkingshiërarchie beter scoort dan klassieke afvalverbranding met elektriciteitsproductie.’
Perfecte locatie
Volgens ERS betekent de primeur met waste-to-chemicals een reuzenstap in de circulaire economie. Niet-recyclebaar industrieel afval wordt een grondstof voor hoogwaardige, handelsklare chemische eindproducten. Een terrein aan het Delwaidedok in Antwerpen zou de uitgelezen locatie zijn voor de bouw van de nieuwe fabriek. ‘Midden in een chemisch De installatie cluster, gemakkelijk toegankelijk voor schepen, is een combinatie een goede spoor- en weginfrastructuur, een van een vergasbreed net van pijpleidingen voor distributie, singsinstallatie en hoogopgeleide werkkrachten en hoogwaardieen syntheseplant ge contractors’, aldus ERS.
‘
VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) heeft een milieutechnische evaluatie gedaan van de installatie die ERS wil gaan bouwen. Op de website van VITO vertelt Ive Vanderreydt van VITO dat de installatie een combinatie is van een vergassingsinstallatie en een chemische syntheseplant voor ammoniak en ureum. ‘Deze installaties worden aan elkaar voor ammoniak en Cijfers gekoppeld, waardoor het een gesloten systeem ureum. Als de fabriek draait, zal zij jaarlijks 3,5 miljoen vormt, zonder schoorsteen.’ ton afvalgrondstof verwerken tot 1,2 miljoen In de vergassingsinstallatie wordt niet-recycleton groene ureum (kunstmest) en 645.000 ton baar industrieel afval omgezet in synthesegas, een waardevol gas dat elementaire chemische bouwstenen be- groene ammoniak. Per dag zullen er minstens vier schepen binvat. Met die bouwstenen kunnen vervolgens chemische produc- nenkomen en per jaar zullen er 35 schepen vertrekken voor het ten worden gemaakt, zoals ammoniak en ureum voor de kunst- transport van afgewerkte groene ureum. De ammoniak gaat via een pijpleiding naar andere bedrijven van het Antwerpse chemeststoffenindustrie. Ammoniak is een grondstof voor de chemische industrie en is mische cluster. veel gevraagd in Antwerpen. Ureum is een meststof waarvan Als ERS de fabriek mag bouwen, is er drie jaar nodig voor de conde vraag wereldwijd toeneemt volgens ERS. Doordat de twee crete uitwerking van het dossier op het terrein en voor de nodige chemische producten van industrieel afval worden gemaakt en vergunningen. Daarna kan worden begonnen met de bouw van niet op basis van een fossiele grondstof, zijn deze ammoniak en de installatie. De verwachting is dat deze in 2020 klaar zal zijn. b
JUNI 2015
P Ureum.indd 23
23
19-06-15 14:41
Best Practice
Textielindustrie veel duurzamer dankzij Nederlands concept
‘Crux zit hem in het opschalen’ De Nederlandse mkb-onderneming EColoRO heeft een methode gevonden om een al meer dan vijftig jaar oude technologie te kunnen opschalen. Met die technologie – electro-coagulatie – kunnen textielfabrieken duurzamer verven, met negentig procent minder water en veel minder chemicaliën. Bovendien is de technologie gemakkelijk inpasbaar in bestaande installaties. Harmen Weijer
Textielfabrieken staan niet bekend om hun duurzame karakter, vooral vanwege het kleuren van textiel. Daarvoor wordt veel water verbruikt en worden ook tonnen aan chemicaliën ingezet. Het afvalwater wordt in het beste geval gezuiverd in een waterzuiveringsinstallatie, maar meestal wordt het volledig donkergekleurde spoelwater geloosd op het oppervlaktewater. En dat terwijl de oplossing nabij is: electro-coagulatie.
Industriële schaal Een Europees consortium onder leiding van EColoRO en het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT) heeft een project ingediend bij het Europese onderzoeksprogramma Horizon 2020. Het gaat om een project van 3,5 jaar om electro-coagulatie op volle industriële schaal on-site te demonstreren, eerst bij een textielfabriek in België en later bij een textielfabriek in Italië. Het principe van electro-coagulatie is gebaseerd op het oplossen van een anode (in dit geval ijzer) in een waterbad door er een elektrische stroom doorheen te laten lopen. ‘Het ijzer wordt als gevolg hiervan afgeven aan het water’, legt Eric van Sonsbeek, directeur van EColoRO, uit. ‘Dit ijzer reageert met de kleurstof. Daarbij ontstaan vlokvormige deeltjes die met de kleurstof gemakkelijk van het water te scheiden zijn.’ Er zijn voordelen volop, stelt Han Oude Groeniger, ook directeur van EColoRO. ‘Belangrijkste voordelen zijn dat de kleurstof relatief gemakkelijk te verwijderen is en dat er geen chemicaliën nodig zijn. In de traditionele afvalwaterbehandeling worden chemicaliën gebruikt waarbij chloor een reststof is. Er wordt daardoor in de textielindustrie veel ijzerchloride verbruikt om de kleur af te breken. Ik kom oorspronkelijk uit de chloorindustrie en ik weet hoeveel energie er nodig is om chloor te maken. En naderhand moet je ook nog het afvalproduct chloride afvoeren. Die hele, energie-intensieve route is bij electro-coagulatie niet nodig.’
Europees project Het EColoRO-concept is ingebracht als project in het kader van het Europese onderzoeksprogramma Horizon 2020. ‘De call hiervoor bestond uit twee stadia: allereerst werd er geselecteerd op het ingebrachte idee. Daar kwamen meer dan honderd inschrijvingen op binnen’, vertelt Andreas ten Cate, directeur International Business Development van ISPT, penvoerder in dit Horizon 2020-project. ‘Van die honderd werden er veertig uitgenodigd om een full proposal in te dienen. Daarvan zijn er elf gehonoreerd, waaronder dit project.’
24
Q BestPractice.indd 24
De Europese Unie neemt in dit project 3,7 miljoen euro voor haar rekening op een totaalbudget van 4,8 miljoen euro. De andere consortiumdeelnemers zijn een Belgische textielfabriek, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), het Tsjechische bedrijf Inotex, het Nederlandse bedrijf Morselt Borne en de Europese federatie van textielfabrikanten Euratex. De operationele en technische leiding is in handen van EColoRO en de algehele coördinatie is in handen van ISPT.
JUNI 2015
19-06-15 14:45
Best Practice
Geen afvalwaterafvoer
van het afvalwater. Het ging om een electro-coagulatie installaOok niet onbelangrijk: het water is met membranen (ultrafil- tie die tweehonderd kuub water per uur volledig moest reinigen tratie en/of omgekeerde osmose) volledig zuiver te maken, om daarna weer opnieuw gebruikt te kunnen worden. Vanwege waarna het opnieuw in het proces kan worden de strenge regels voor het gebruik van grondingebracht. Dat is weer belangrijk omdat de bewater in Egypte was er namelijk geen afvalwaschikbaarheid van vers water op heel veel plekterafvoer naar buiten toe ontworpen. Het is ons ken in de wereld een steeds groter probleem is uiteindelijk na negen maanden engineering We kennen geworden. Dat geldt niet alleen voor drinkwagelukt.’ het trucje, en nu ter maar ook voor proceswater in bijvoorbeeld De winst is opmerkelijk want textielfabrieken gaan we een stapje de textielindustrie die juist op die plekken gekunnen hun waterverbruik met negentig proverder door het concentreerd is. cent reduceren, het is relatief gemakkelijk inzodanig te stanHet oppervlaktewater is vaak niet geschikt voor pasbaar zonder de hele fabriek om te moeten de textielfabrieken, dus haalt men het uit de gooien, en de kosten voor de afvalwaterzuivedaardiseren dat het diepere ondergrond, weet Van Sonsbeek. ‘Dat ring zijn een stuk lager. ‘Dat laatste is belangrijk modulair opbouwzien we op dit moment in Turkije, waar we met omdat wij hebben meegemaakt dat textielbebaar is.’ een project op dit gebied bezig zijn. Daar is een drijven vanwege strenge regelgeving veel werk goed florerende textielindustrie, maar dat gaat hebben gemaakt van hun waterzuivering. Maar ten koste van het grondwater. Was het gronddaardoor zijn er bedrijven die zich uit de markt water twintig jaar geleden nog op veertig meter diepte te vin- hebben geprijsd, met als gevolg dat ze failliet gaan. Dan kun je den, nu moet je tot wel driehonderd meter de grond in om het nog zo’n mooie waterzuiveringsinstallatie hebben, maar uiteintegen te komen.’ delijk koop je er niets voor.’ Ook bij de eerste klus van EColoRO in Egypte werd het bedrijf geconfronteerd met het belang van waterhergebruik. Van Sons- Opschalen beek: ‘Wij werden ingeschakeld om bij een nieuwe spijkerbroe- Tot zover de belangrijkste voordelen, want als het makkelijk was kenfabriek in Egypte een oplossing te vinden voor het reinigen geweest, dan maakte iedere textielproducent op de hele wereld
‘
JUNI 2015
Q BestPractice.indd 25
25
19-06-15 14:45
productie
Hét onafhankelijke kennisplatform over duurzaamheid in de industrie Via het kwartaalmagazine en de website informeert en inspireert Duurzaam GeproDuceerD de professional door nieuws, visies van experts, interessante projecten, innovatieve producten en door het aanbieden van inspirerende evenementen.
footprint
processen
Lees het magazine en bezoek www.duurzaamgeproduceerd.nl voor nieuws, visies, projecten en producten. Wilt u adverteren in Duurzaam GeproDuceerD? Neem Media Nederland Neem contact contact op opmet metCross Jetvertising b.v. bart.dewilde@crossadvertising.nl arthur middendorp: arthur@jetvertising.nl Telefoon: (010) 742 05 49
Telefoon: (070) 399 00 00
Partners van Duurzaam Geproduceerd ondersteunen en faciliteren het platform. Elke partner levert continu kwaliteitsnieuws, visie, sprekers, project-, procesen productinformatie. We maken daarbij onderscheid tussen contentpartners (voor ondersteuning via expertise) en partners (ondersteuning en facilitering). Bedrijven kunnen naast partner ook lid worden.
BIZZ56'' De nieuwe standaard in webvertising Het kennisplatform Duurzaam Geproduceerd Presenteer uw bedrijf, innovatie of project volgens de nieuwe standaard in webvertising: BIZZ56”. Vertel uw verhaal in uw eigen creatieve film van 56 seconden en de boodschap komt aan! Het doordachte stramien van BIZZ56” zorgt ervoor dat u en de filmers zich kunnen concentreren op het communicatieve en creatieve deel van Partners uw boodschap. Bovenal zorgt BIZZ56” voor een snelle, complete en eigentijdse boodschap die de aandacht van uw doelgroep tot het einde vasthoudt. BIZZ56”-video’s zijn multi-inzetbaar: op uw website, via smartphones en tablets en op social media.
Als dit icoon bij een afbeelding staat, bekijk dan het bijbehorende filmpje door met uw smartphone of tablet de foto te scannen met de iLinqs app. U vindt de gratis iLinqs app in de appstore voor andriod en apple.
Contentpartners Verrijk uw teksten, advertenties en commerciële boodschappen met een BIZZ56” video en integreer tekst, beeld en online voor een Bedrijfsleden crossmediale boodschap.
BIZZ56”is een product van Movielinqs video & virals. iLinqs is een app van ®
flowid
Industrielinqs pers en platform
Wilt u meer weten over de mogelijkheden voor partners? Kijk dan op www.duurzaamgeproduceerd.nl of neem contact op met Anouk via Anouk@industrielinqs.nl of 020 3122 797 Meer weten? Neem contact opBouwmeester met Gijs Hoekstra (06 42 24 53 85) of movielinqs@industrielinqs.nl
_DGP_A5_partnerpagina.indd 2 Q BestPractice.indd 261 43 21_platform_dgp.indd Naamloos-5 1 _A5_liggend_bizz56.indd
03-06-14 13:12 19-06-15 14:45 03-06-14 15:57 30-03-15 22-10-14 16:58 09:25
tise)
06-14 13:12 6-14 15:57 3-15 0-14 16:58 09:25
Best Practice
gebruik van electro-coagulatie. De crux zit hem namelijk in het opschalen, vertelt Van Sonsbeek. ‘De meeste van dit soort electro-coagulatie installaties zijn niet zo groot, tot maximaal tien kuub water per uur. Ter vergelijking: in Egypte hebben we er dus eentje neergezet van tweehonderd kuub per uur.’ Om die opschaling te kunnen realiseren én te kunnen reproduceren, is veel ontwikkeling nodig, zegt Oude Groeniger. ‘Alle typische opschalingsproblemen in de chemische technologie komen hier voorbij.’ Het is uiteindelijk in Egypte gelukt, en dat schept kansen, zegt Van Sonsbeek. ‘We kennen dus het trucje, en nu gaan we een stapje verder door het zodanig te standaardiseren dat het modulair opbouwbaar is. Daardoor is het makkelijker meld. ‘Dat is ook niet verwonderlijk, want deze bedrijven lopen te transporteren over de hele wereld én is het verder opschaal- geen financieel risico, terwijl ze toch kunnen meeliften op dit baar voor grotere textielfabrieken. Dat doen we stap voor stap, duurzame project.’ omdat je nooit weet wat je bij opschaling precies tegenkomt.’ Die opschaling is echter wel nodig, want de textielfabrieken Andere waterstromen in bijvoorbeeld België zijn kleiner dan in bijvoorbeeld Turkije, Het houdt overigens niet op bij waterzuivering alleen. Dankzij China, India en ook Italië, het centrum in de Europese Unie op de inbreng van het Tsjechische bedrijf Inotex in het consortihet gebied van textielproductie. In het Europees consortium is um wordt gekeken hoe terugkerende waterstromen effectief opnieuw in het proces kunnen worden ingeeen Vlaams textielbedrijf gevraagd mee te doen bracht. Zo verspilt een fabriek nog minder waom on-site een electro-coagulatie installatie te ter en behaalt het meer winst in andere delen kunnen neerzetten. ‘Dit bedrijf heeft al een heel van het proces. Van Sonsbeek geeft een vooraantal mogelijkheden voor duurzame waterOp papier is beeld: ‘Bij het verven van textiel wordt eerst zuivering uitgeprobeerd, maar wil niet failliet electro-coagulatie een verfbad gebruikt en daarna een aantal wasgaan, en dus moet er een rendabele afvalwawel bekend in de baden, waarbij water wordt ingezet om de verf terzuivering komen’, zegt Van Sonsbeek. ‘Als procesindustrie, te verwijderen die niet goed hecht. Het eerste eerste plaatsen we een kleinschalige installatie maar in de praktijk wasbad wordt dus snel vervuild met verf. Het van twee kuub per uur, en van daaruit gaan we loont om daarvoor iets minder schoon water in opschalen naar vijftig kuub per uur. Dat zal naar is het nog niet zo te zetten, door te hergebruiken uit het proces. verwachting medio volgend jaar zijn.’ vaak toegepast, en Dat vraagt een aanpassing van de fabriek, maar al helemaal niet op Repliceren dat is het mooie van dit project: dat is mee gegrotere schaal.’ Deze demonstratieplant is de eerste stap van budgetteerd.’ het Europese project, dat uit twee stadia beInotex heeft daarmee als technische partij staat. De tweede stap is het repliceren van de in de textielindustrie ervaring en heeft pilot eerste proefinstallatie. Daarvoor gaat EColoRO naar Italië. Van plants daarvoor ter beschikking om dit eerst op kleine en later Sonsbeek: ‘In Italië willen we laten zien hoe de electro-coagu- op grotere schaal te testen. Het zou zo maar eens kunnen dat latie installatie op grote schaal werkt. We hebben gekozen voor deze winst groter is dan de winst op waterbesparing bij verven Prato in het Italiaanse Toscane, omdat hier de grootste textielin- alleen, zeker bij grote textielfabrieken, zo denkt Oude Groeniger. dustrie van de Europese Unie is gevestigd. Het gaat er ook nog eens om grote textielfabrieken. Daarnaast willen we laten zien Andere industriële sectoren Als opschaling mogelijk is, kan de stap niet zo groot zijn om dat het werkt in landen met andere wetgeving en klimaat.’ De partner in Italië is nog niet gevonden. ‘Dat laten we ook af- dit concept van electro-coagulatie en volledige waterrecycling hangen van de leereffecten in Vlaanderen’, zegt Oude Groeniger, toe te passen in andere industriële sectoren. ‘Op papier is elecbij wie zich inmiddels al wel enkele gegadigden hebben ge- tro-coagulatie wel bekend in de procesindustrie, maar in de praktijk is het nog niet zo vaak toegepast, en al helemaal niet op grotere schaal’, aldus Oude Groeniger. ‘Maar dit concept is ook toepasbaar in de papier- en olie-industrie, zoals we in de zogeheten crossmarket analyses zullen opnemen.’ De ervaringen zullen beschikbaar worden gesteld via ISPT. ‘Dan gaat het ook om de economische en duurzame aspecten’, zegt Andreas ten Cate, directeur International Business Development van ISPT. ‘Daarnaast hebben we rondom het project een netwerk opgezet, die de kennis kan verspreiden. Daarom zit ook de Europese textielfederatie Euratex bij dit project aan boord. En wij brengen deze technologie en de ervaringen ermee onder de aandacht van andere procesindustrie-sectoren.’ b
‘
JUNI 2015
Q BestPractice.indd 27
27
19-06-15 14:45
Productnieuws In deze rubriek staan producten die een bijdrage leveren aan duurzaam produceren. Heeft u zelf een product dat in deze rubriek past? Stuur een mail naar de redactie: redactie@duurzaamgeproduceerd.nl
Nieuw type elektromotor voor vliegtuigen
Siemens-onderzoekers hebben een nieuw type elektromotor ontwikkeld die met een gewicht van vijftig kilogram een continuvermogen van circa 260 kilowatt levert. Dat is vijf keer zoveel als vergelijkbare aandrijfsystemen. De motor is speciaal ontworpen voor vliegtuigen. Dankzij het ongekende specifieke vermogen kunnen nu ook grotere vliegtuigen met een startgewicht tot twee ton met elektrische aandrijving vliegen. Om de recordmotor te implementeren, onderzochten de Siemens-experts alle onderdelen van eerdere motoren en optimaliseerden ze deze tot hun technische limieten. Dankzij nieuwe simulatietechnieken en een geavanceerde lichtgewichtconstructie
werd een uniek specifiek vermogen behaald van vijf kilowatt per kilogram. De elektromotoren met een vergelijkbaar vermogen die in industriële toepassingen worden gebruikt, leveren minder dan één kilowatt per kilogram. Aandrijfsystemen die worden gebruikt in elektrische voertuigen leveren ongeveer twee kilowatt per kilogram. Aangezien de nieuwe motor zijn recordprestatie levert bij een rotatiesnelheid van slechts 2.500 toeren per minuut, kan hij propellers direct aandrijven, zonder dat een transmissie nodig is. Nog voor het einde van 2015 zijn testvluchten met de motor gepland. In een volgende fase gaan de Siemens-onderzoekers het vermogen verder opschroeven.
Biologische coating maakt zacht hout duurzaam Hout verduurzamen met een biologisch afbreekbare coating: met die innovatie heeft het bedrijf Foreco de Cross-over Innovation Challenge 2015 gewonnen. Het houtbedrijf won met het product Nobelwood, een alternatief voor hardhout dat door behandeling met een afbreekbare coating duurzaam wordt gemaakt. Het zachte naaldhout dat dankzij biopolymeren uit suikerrietafval verandert in een duurzame houtsoort, gedraagt zich wel net als tropisch hardhout qua vergrijzing. Nieuw gemonteerd heeft het de bekende diepbruine hardhoutkleur, maar in de tijd vergrijst het. Dat vinden ontwerpers en opdrachtgevers lastig. Daarom ontwikkelde Foreco samen met verfproducent DryWood en Lenferink Applicatietechniek een techniek die leidt tot het product NobelWood Equal Weathering. Het hout heeft van meet af aan de mooie uitstraling die het na verwering zal krijgen. Daarmee heeft het gebouw vanaf de eerste dag dezelfde
uitstraling. En dat is wat de toekomstige eigenaar graag wil. De vakjury prees Foreco voor de bijzondere samenwerking tussen een houtbedrijf en de agro-foodbranche. De biochemische coating voor de verduurzaming van het hout, is gemaakt van afval uit de agro-food branche. ‘Het was tot voor kort niet mogelijk om een afbreekbare coating te produceren en goed te verwerken. Door onze samenwerking met verschillende specialisten in de houtbewerkingsindustrie is ons dit gelukt’, aldus winnaar Klaas Jan Swager.
Geleiderail langs wegen van bermgras en aardappelresten gemaakt Een geleiderail voor langs de wegen is gemaakt van biobased materiaal en wordt sinds mei in de praktijk getest. Rijkswaterstaat en een MKB-consortium hebben op parkeerplaats de Westkop op de Grevelingendam een prototype biobased geleiderail van 25 meter geplaatst. Bij traditionele geleiderails wordt geloogd zink gebruikt en dat kan volgens 28
G productnieuws.indd 28
opdrachtgever Rijkswaterstaat duurzamer. De nieuwe geleiderail is niet gemaakt van staal en zink, maar van biobased producten gebaseerd op natuurlijke grondstoffen afkomstig van bermgras, vlasvezels en bio-kunststof dat is gemaakt van reststromen uit de aardappelverwerkende industrie. Voordat de biobased geleiderail dienst kan doen als geleiderail langs rijkswegen, moet deze voldoen aan diverse eisen. Daarom wordt hij gedurende 2015 en 2016 getest op onder andere weersinvloeden. Na de tests wordt de rail waar nodig aangepast en verbeterd.
JUNI 2015
19-06-15 14:36
Productnieuws
Biobased toevoeging maakt melkzuur-plastics sterker Een nieuwe biobased kunststof die veel sterker is dan traditioneel polymelkzuur (PLA): dat hebben enkele samenwerkende onderzoekspartners binnen het onderzoeksproject HIPLA weten te vinden. Dit PLA is hierdoor breder toepasbaar, bijvoorbeeld in hoogwaardige kunststof behuizingen voor laptops en tablets, aldus de onderzoekers. Wageningen Universiteit coördineerde het project High Impact Poly Lactic Acid. Uitgangspunt bij het onderzoek was de verbetering van het al commercieel beschikbare biobased plastic polymelkzuur, kortweg PLA. Dit bioplastic bestaat uit aan elkaar gekoppelde melkzuurmoleculen, polymeren, die suiker als basis hebben. Om PLA taaier te maken, bouw-
de het projectteam een natuurlijke, flexibele bouwsteen in het brosse plastic. Het resultaat is een bioplastic dat supersterk en daardoor breed toepasbaar is. Met het nieuwe basismateriaal heeft folieproducent AFP in Apeldoorn op pilotschaal een folie geproduceerd. Dit kan bijvoorbeeld worden toegepast als verpakkingsmateriaal dat niet kraakt, maar ook als foliecoating voor autodashboards en folies voor gebruik in kassen. HSV Technical Moulded Parts in Ede testte het materiaal al succesvol in een toepassing als printerpaneel. Voor massaproductie moet er echter nog wel een technische en kosten-optimaliserende slag worden gemaakt.
Energy Advisor helpt industrie energie besparen Door de verbruiksdoelstellingen en het energieverbruik beter te bewaken helpt een nieuw product van Emerson Process Management de procesindustrie zijn jaarlijkse energiekosten tot wel tien procent te verlagen. Aan de hand van deze real-time informatie over de energieprestaties door een site heen, kunnen fabrikanten met Energy Advisor inefficiënties opsporen en onregelmatigheden verhelpen. In energie-intensieve procesindustrieën zoals de chemische industrie, de mijnbouw en de metaalindustrie, bij de olie- en gas-
winning, in pulp- en papierfabrieken alsmede de raffinage, waar het energieverbruik vaak tot wel dertig tot vijftig procent van de exploitatiekosten uitmaakt, hebben dergelijke besparingen een belangrijke impact op het uiteindelijke bedrijfsresultaat.
Baggerslib krijgt tweede leven als waterkeringspaneel Wat doe je met de vele tonnen baggerslib die jaarlijks overal ter wereld boven water komen? Snel en zo goedkoop mogelijk afvoeren, is doorgaans het motto. Maar zou het ook mogelijk zijn dat slib op de locatie zelf te verwerken tot panelen die rottende beschoeiingen vervangen? Met dat idee ging het ingenieursbureau NETICS van ondernemersduo Eldert Besseling en Hugo Ekkelenkamp aan de slag. Het resultaat is het product Geowall. Het bureau beschikte al over technieken om baggerslib als basismateriaal voor bouwelementen te gebruiken, vertelt Besse-
JUNI 2015
G productnieuws.indd 29
ling: ‘Daarvoor moet je het slib ontwateren en dat was een tijdrovend karwei. Toen een kennis mij vertelde dat TNO over een technologie beschikt die dat proces aanzienlijk versnelt, hebben wij meteen contact opgenomen.’ TNO bood de technologie aan in het kader van Technologie zoekt Ondernemer, een programma waarin bedrijven kennis kunnen maken met kansrijke innovaties van TNO om ze verder te ontwikkelen tot marktrijpe producten. Ekkelenkamp: ‘Het idee was om zeoliet te gebruiken voor het drogen van slib. Zeoliet is daarvoor uitstekend geschikt, omdat er bij aanraking met water warmte vrijkomt die het vocht doet verdampen.’ Tijdens de haalbaarheidsstudie bleek dat zeoliet ook de structuur van de bouwelementen kan versterken. Zo ontstond Geowall, een paneel van baggerslib dat op de locatie zelf wordt geproduceerd met mobiele apparatuur. Geowall zit nu in de testfase: ‘De vooruitzichten zijn gunstig. We verwachten een kostenbesparing ten opzichte van andere soorten beschoeiing van zo’n dertig procent. Geowall heeft een levensduur die twee keer langer is en voor het drogen van het slib zijn geen grote terreinen nodig. Een ander voordeel is dat vervuild slib ter plekke wordt verwerkt, waardoor de wet- en regelgeving soepeler is.’ 29
19-06-15 14:36
Enlightenmentz
Sluitende business cases voor duurzame ideeën Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden voor een duurzame toekomst. Samen kunnen ze de groene industriële revolutie veroorzaken. Tijdens het congres Deltavisie 2015 pitchten drie ondernemers en instellingen hun ideeën in een kort en vlammend betoog. Dagmar Aarts/Liesbeth Schipper
TNO pitcht het project Biorizon. Wat is het? Het open-innovatie programma Biorizon ontwikkelt processen om biomassa om te zetten in aromaten. Daarbij zijn twee richtingen gekozen: aromaten uit lignine en aromaten uit suikers. ‘Wij onderzoeken bij TNO dat laatste, onder andere binnen het deelproject Waste2Aromatics’, vertelt Jan Harm Urbanus, scientific manager van Biorizon. ‘Gemeentelijke afvalstromen bevatten veel suikers. Wij hebben een proces ontwikkeld om die suikers om te zetten in furanen, en daarvan kunnen vervolgens aromaten worden gemaakt.’ In dit project zijn eerst de kenmerken van negen verschillende afvalstromen onderzocht en werd gekeken of die geschikt zijn
30
R Enligtenmentz.indd 30
voor omzetting in furanen. Inmiddels experimenteert TNO met drie veelbelovende afvalstromen, de eerste resultaten worden deze zomer verwacht. Wie zit er achter? Biorizon is een initiatief van TNO, VITO en Green Chemistry Campus, maar later zijn ook de krachten gebundeld met Wageningen UR Food & Biobased Research. Bij het deelproject Waste2Aromatics heeft de afvalbranche zich aangesloten: Attero, AEB Amsterdam, Orgaworld en de Nederlandse Vereniging van Afvalbedrijven (VVA). En voor de omzetting van furanen naar aromaten werkt Biorizon samen met Avantium.
JUNI 2015
19-06-15 14:47
Enlightenmentz
Wat doet het? Het proces zet, onder invloed van temperatuur en onder zure omstandigheden, huishoudelijk afval om in furanen. Urbanus: ‘Dat is op zich een bekend proces, maar hoe je dat gecontroleerd doet, is het geheim van de smid.’ TNO richt zich op een continu proces. ‘Potentieel kunnen we de technologie zo ontwikkelen dat we alle gemeentelijke afvalstromen in het proces kunnen mikken en steeds blijven monitoren welke temperatuur en zuurgraad nodig is, maar dat is nog toekomst. Nu onderzoeken we de optimale condities voor drie verschillende afvalstromen nog apart.’ Waarom is het een lichtend voorbeeld? Met het project willen de onderzoekers de CO2-footprint van
bestaande producten verkleinen, maar het mag niet méér kosten. Kortom, de business case van biobased producten moet kloppen. Dat lukt nog wel voor speciale producten, maar voor bijvoorbeeld bulkchemicaliën is dat lastiger. ‘Je redt het niet met gewone suikers als je aromaten wilt maken. Dat is veel te duur’, stelt Urbanus. De chemische industrie heeft dus goedkope stromen nodig: stro, hout of afval. ‘Afval wordt nu gebruikt voor het maken van energie, biogas of compost, maar deze branche wil er meer waarde uit halen. Die twee behoeftes brengt Biorizon bij elkaar in een sluitende business case. We geven het afval een hogere waarde en verlagen tegelijkertijd de footprint van de chemische industrie.’
Tebodin en Bilfinger helpen bedrijven energie te besparen. Wat is het? Tebodin en Bilfinger hebben een concept ontwikkeld waardoor ze klanten gegarandeerd energiebesparingen kunnen leveren en compleet kunnen ontzorgen. Wie zit er achter? Tebodin Netherlands en Bilfinger Efficiency GmbH. Wat doet het? Klanten van Tebodin|Bilfinger kunnen hun concurrentiekracht vergroten door hun energie-efficiëntie te verhogen. Om dit te
JUNI 2015
R Enligtenmentz.indd 31
bereiken start Tebodin|Bilfinger trajecten op van idee tot business case, implementatie, garantie van de beoogde energiebesparing en mogelijkheid tot externe financiering. Experts op het gebied van energie-, water- en grondstofgebruik zijn bij het hele traject betrokken. Energiebesparing levert volgens Tebodin|Bilfinger een blijvend effect op een verhoogde competitiviteit in de markt. Ingo Gatzen, director Engineering van Tebodin Netherlands: ‘Europa dreigt de concurrentiekracht met de lagelonenlanden te verliezen. Dat betekent dat wij hier efficiënter en innovatiever moeten worden. We hebben gezien dat die efficiency-slag en
31
19-06-15 14:47
Enlightenmentz
energiebesparing niet altijd zijn doorgevoerd bij bedrijven, omdat het niet de eerste prioriteit was voor klanten. Energiebesparing zorgt niet voor extra productie of voor een nieuw product, maar door onze aanpak te volgen, kan er direct geld worden bespaard.’ De oplossingen om energie te besparen zijn heel breed. Het kan zo simpel zijn als het aanbrengen van betere isolatie. Maar bedrijven kunnen ook worden geholpen met nieuwe technologieën, zoals het slim met warmte omgaan. Gatzen: ‘We hebben talloze energiestudies gedaan voor klanten waarbij wij tien tot vijftien procent op de energierekening van die klant hebben kunnen besparen.’ Het concept is volgens Gatzen interessant voor alle bedrijven waar de energierekening substantieel is. ‘Wij hebben ervaring
bij olie- en gasbedrijven en chemiebedrijven. En nu zijn we bezig bij een foodbedrijf.’ Waarom is het een lichtend voorbeeld? Het concept van Tebodin|Bilfinger is volgens Gatzen een lichtend voorbeeld omdat het door een groot team van experts, met één aanspreekpunt voor de klant, garanties voor energiebesparing af kan geven. ‘Wij zijn er zeker van dat als wij zeggen dat het kan, het ook echt kan. Wij ontzorgen klanten indien nodig in het gehele traject. Energiebesparing is een van de concrete voorbeelden waarop dit concept van toepassingen is, maar ook in water en grondstofgebruik zijn interessante kansen voor onze klanten te vinden.’
Dutch Sustainable Development pitcht Betaprocess
Wie zit er achter? Dutch Sustainable Development (DSD) is een internationaal opererende consultancy-organisatie gespecialiseerd in projecten op het gebied van duurzame landbouw, de voedingsmiddelenindustrie en de markt voor biobrandstoffen, en in concept en technologieontwikkeling. Wat doet het? Betaprocess is een technologie op basis van vacuüm-extrusie. Gepureerde biomassa wordt in een reactievat gebracht, waar cellen bij een temperatuur van zestig tot zeventig graden Celsius exploderen. Vezels, celwanden en celmembranen worden uiteen gereten waardoor bacteriën en enzymen direct toegang krijgen tot de suikers en overige inhoudsstoffen. Daarnaast treedt er een verandering op in de moleculaire structuur van diverse stoffen, waarbij andere stoffen vrijkomen. Dit bevordert en versnelt massale bacteriële activiteit, vergisting en de vorming van gas of ethanol. Het resultaat is een efficiënter productieproces dat meer biogas en ethanol oplevert en minder restproduct. Bij gasproductie levert Betaprocess de beste resultaten bij verwerking van organische biomassa met een vochtgehalte van boven de zeventig procent, zoals energiegewassen en restproducten uit de voedingsketen en van de voedselverwerkende industrie. Betaprocess is ook geschikt voor co-vergisting van bijvoorbeeld de verwerking van mest. 32
R Enligtenmentz.indd 32
FOTO: LIMIT FOTOGRAFIE
Wat is het? Betaprocess is een pre-procesinstallatie die eenvoudig in bestaande of nieuw te realiseren biogas of bio-ethanol productie-installaties kan worden geïntegreerd. Het proces breekt de in biomassa aanwezige macrostructuren in slechts een fractie van een seconde af. Het totale vergistingsproces gaat op deze manier veel sneller en efficiënter, wat resulteert in aanzienlijk hogere opbrengsten en een sterke verbetering van het rendement van de installatie. Naast voordelen bij de productie van biogas en bio-ethanol is de verwachting dat Betaprocess het op termijn mogelijk maakt tot een rendabele extractie van hoogwaardige bio-componenten te komen.
Bij de productie van bio-ethanol is Betaprocess vooralsnog succesvol bij verwerking van suikerbieten. Toepassingsmogelijkheden bij andere gewassen, zoals mais en tarwe en reststromen uit de voedselverwerkende industrie, zijn nog in onderzoek. ‘Voorlopige resultaten tonen aan dat vergelijkbare gunstige effecten realiseerbaar zijn’, zegt Hans van Klink, directeur/eigenaar van DSD. ‘Dit doet DSD in een demonstratieplant in het kader van het Era-net Bioenergy project CHEMBEET in samenwerking met Acrres – onderdeel van Wageningen UR – in Lelystad.’ Waarom is het een lichtend voorbeeld? Van Klink: ‘Met onze technologie en met onze kennis van de gehele keten zijn wij een ideale link tussen de agro- en de chemische industrie. De processingtechnologie die we hebben ontwikkeld, past volledig in de cradle-to-cradle-gedachte. We hebben geen reststoffen. Uit elk product en van elke zijstroom die wordt gecreëerd, wordt het optimale gehaald.’
JUNI 2015
19-06-15 14:47
Partnernieuws
Tebodin partner in realisatie biobased fabriek Tebodin, onderdeel van de Bilfinger Groep, levert engineeringservices voor een nieuwe fabriek die de BioValGroup gaat bouwen. Daarin worden laagwaardige biomassa-reststromen opgewaardeerd tot schone, uniforme energiepellets. De fabriek wordt gebouwd in Amsterdam en zal naar verwachting in 2016 in gebruik worden genomen. Tebodin, onderdeel van Bilfinger, begeleidt de BioValGroup bij de realisatie van het project. Het bedrijf ziet kansen voor de opschaling naar een volledige fabriek en is daarom als partner in het project gestapt. ‘Het partnerschap past in de groeistrategie van Tebodin in de biobased economy’, aldus Taco Boerstra, directeur Chemie van Tebodin.
Afval als duurzame grondstof voor chemie De vorig jaar ingezette samenwerking van zes bedrijven om in Nederland een fabriek te bouwen, die afval omzet in grondstoffen voor chemische productie, krijgt uitbreiding van nog eens
acht partners. De deelnemers, waaronder AkzoNobel, willen gebruik maken van de techniek van het Canadese bedrijf Enerkem om synthesegas, een grondstof voor producten als methanol en ammoniak, te maken uit huishoudelijk en restafval. Het publiek-private partnerschap gaat de mogelijkheden onderzoeken voor een eerste Europese fabriek op basis van deze technologie in Rotterdam of Delfzijl. De partners maken de uitkomsten van de studie later dit jaar bekend. De nieuwe commerciële partijen bij het initiatief zijn Van Gansewinkel (grondlegger van het Circularity Center), EEW Energy from Waste, BioMCN, Air Liquide, Veolia, Visser & Smit Hanab, Havenbedrijf Rotterdam en DNV GL. Ze sluiten aan bij oprichters AkzoNobel, Enerkem, de Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland (NOM), Groningen Seaports, Clean Tech Delta en de Zuid-Hollandse ontwikkelingsmaatschappij InnovationQuarter.
Basf komt met biogebaseerde grondstof voor plastic vezels Schoenzolen, wielen van inline skates en auto-onderdelen kunnen sinds kort worden gemaakt van een biogebaseerde grondstof van BASF. ‘Onze bio-based PolyTHF 1000 (polytetrahydrofuraan) is identiek in kwaliteit met de petrochemische producten’, stelt Andrej Brejc, directeur hernieuwbare producten van de Intermediates divisie van BASF. PolyTHF is afgeleid van 1,4 butaandiol (BDO), dat BASF heeft geproduceerd onder licentie van Genomatica. BASF is een toonaangevende leverancier van PolyTHF. Het wordt voornamelijk gebruikt om elastische vezels te produceren voor een grote verscheidenheid van textiel, zoals ondergoed, boven-
JUNI 2015
H Partnernieuws.indd 33
kleding, sportkleding en badkleding. PolyTHF 1000 wordt hoofdzakelijk toegepast als chemische bouwsteen voor thermoplastisch polyurethaan. Deze plastics worden gebruikt bij de productie van onderdelen van skischoenen en schaatsen, schoenzolen en instrumentenpanelen in auto’s, maar ook om slangen, films en kabelmantels te maken. Andere toepassingen zijn gegoten elastomeren, die worden gebruikt voor de productie van wielen voor skateboards en inline skates. 33
19-06-15 14:38
Expertpanel Het kennisplatform Duurzaam Geproduceerd heeft als missie de verduurzaming van de industrie te stimuleren door kennis en visie te delen. Tussen overheid en bedrijfsleven, tussen professionals en experts, tussen startups en multinationals. Met als doel: bedrijven helpen de footprint van hun producten te verkleinen, zowel in het eigen proces als in de keten. Het Expertpanel is in het leven geroepen om experts uit bedrijfsleven, kennisinstituten en overheden hun visie op en ervaring met verduurzaming bij bedrijven te laten delen met lezers.
Alexandra
Henk Akse
Peter Remco Vellinga
van Huffelen
directeur Traxxys /
manager sustainability
algemeen directeur
PIN NL
AkzoNobel
Annemarie van Doorn
Jan Willem Slijkoord
Rob BoerĂŠe
directeur Dutch Green
senior business
directeur Nationale
Building Council
development manager
Programma's RVO
GVB Amsterdam
chemicals TNO
Ben Beckmann
Jeoffrey van den Berg
Rob van Hattum
directeur Prokonpack/
managing director
inhoudelijk directeur
Optiledge
Flowid
NEMO
Erik Timmermans
Lenneke Kok
Robert Kirschbaum
directeur Informa-
adviseur cursussen
vice-president
tiecentrum Papier en
Life Sciences, Chemie
Open Innovation DSM
Karton
en Materialen Hogeschool Utrecht
Erik van Engelen
Marc Reijnders
Sible SchĂśne
directeur UNETO-VNI
projectleider Energie-
programma-directeur
transitie in papier-
SKAO / HIER
industrie
Klimaatbureau
Gijsbert Korevaar
Marga Hoek
Xander van Mechelen
programma-directeur
directeur De Groene
directeur Groen Gas
Industrial Ecology TU
Zaak
Nederland
Delft
Hannie Stappers
Mariska van Dalen
director public affairs
senior adviseur
Rockwool
sustainability Tebodin Nederland
Hein van Tuijl
Michel Schuurman
operational manager
senior programmama-
EPEA
nager Planet MVO Nederland
34
Platform.indd 34
JUNI 2015
19-06-15 14:42
Het kennisplatform
Het kennisplatform Duurzaam Geproduceerd biedt naast dit magazine een jaarcongres, website en ronde-tafelgesprekken. De hierbij betrokken partners ondersteunen en faciliteren het platform. Zij leveren kwaliteitsnieuws, visie, sprekers en project-, proces- en productinformatie. Het kennisplatform bevat zowel contentpartners (voor ondersteuning via expertise) als partners (ondersteuning en facilitering). Bedrijven kunnen naast partner ook lid worden.
Partners
Contentpartners
Bedrijfsleden
速
flowid
Meer weten over de mogelijkheden voor u? Kijk op www.duurzaamgeproduceerd.nl of neem contact op met Anouk Bouwmeester via Anouk@industrielinqs.nl of 020 3122 797
Platform.indd 35
19-06-15 14:42
Datum: 18|09|2015 Locatie: Nijlicht|Eemshaven
Thema: Nieuwe chemie in de EemsDelta PROGRAMMA 10.00 ontvangst 10.30 aanvang - opening dagvoorzitters Cas König (ESD SIC) en Wim Raaijen (Petrochem) - feedbackinterview over vorderingen in de EemsDelta - Keynote Marco Waas, Akzo Nobel - Energy Savers, Cas König op bezoek bij Eward Hofstede (Avebe)
13.00 middagprogramma - keynote over investeringsklimaat - pitches finalisten Northern Enlightenmentz 14.15 pauze 14.45 visies en inspiratie - power to products - biogrondstoffen - synergievoordelen in industriële ketens - uitreiking Northern Enlightenmentz
12.00 lunch 16.00 borrel
www.eemsdeltavisie.nl Platform.indd 36 IMA6 Advertenties.indd 20 150615 iLinqs_Eemsdeltavisie OK.indd 20
19-06-15 13:14 14:42 17-06-15 16-06-15 14:41
AGENDA
Energie&SmartTechnology April 2015 & 2016 | Amsterdam
Beyond Data Event
Official Host City Of Eindhoven
ALL THE LEADING EUROPEAN OPEN DATA PROJECTS ON STAGE!
On the 14th and 15th of April, KSF-Eurocities workmeeting in Eindhoven
EUROPEAN EVENT
PARKTHEATER EINDHOVEN
APRIL 16, 2015
BEST PRACTICES FROM: Manchester, Eindhoven, Vienna, Cologne, Rotterdam, Dordrecht, Amsterdam, Gent, Oostende, Helsinki
> www.beyonddataevent.com Mary-Ann Schreurs
Rik van der Linden
Mark Vermeer
Alderman City of Eindhoven
Alderman City of Dordrecht
CIO City of Rotterdam
Tony Lockett
Arjen El Fassed
Norman Jacknis
Holly Lubbock
Karl Filip Coenegrachts
Deputy Head Regional & Urban Policy Communication Unit, European Commission
Director Open State Foundation
Senior Fellow Intelligent Community Forum
Designer The Times and the Sunday Times
Chief Strategy Officer, City Of Gent
www.beyonddataevent.com
April 2015 & 2016
21 E N 22 A PR I L 2015 | VA N D E R VA LK H OTE L V E E N E N DA A L
Nationaal
Windenergie
Nationaal Windenergie Congres
Congres
Vorig jaar bezocht door meer dan 200 vakgenoten!
Hét nationale platform waar alle stakeholders in de windenergie sector elkaar ontmoeten en ervaringen uitwisselen
21 april 2015
Ed Nijpels Borgingscommissie Energieakkoord
> www.euroforum.nl/windenergie
22 april 2015
Wind op Land
Frank Coenen Belwind Bligh Bank Off shore Wind Farm
Wind op Zee
Maarten Bouwhuis
Rense van Dijk
André Jurjus
Windunie
Netbeheer Nederland
TKI Wind op Zee
BNR Nieuwsradio
Prof. dr. ir. Gijs van Kuik
Rob van der Hage
Matthias Haag
Reinier van den Berg
TenneT TSO
Ernst van Zuijlen
Gemini Windpark
Weerpresentator
DUWIND
Aantrekkelijk aanbod
Mediapartners:
voor overheden en windcorporaties!
i.s.m.
www.euroforum.nl/windenergie
Start 21 mei 2015
3-DAAGSE OPLEIDING | DONDERDAG 21 MEI, 28 MEI EN 11 JUNI 2015 | MEETING PLAZA UTRECHT
3 of 4 juni gratis toegang tot het Smart City congres Amsterdam Arena
TOEPASSINGEN VAN OPEN DATA
Opleiding Toepassingen Open Data
bij het slimmer inrichten van uw regio
> www.smart-circle.org/opendata 2-5 June 2015 – Amsterdam ArenA
Sneak preview program
The European annual event where all stakeholders meet, inspire and create!
Smart City Event > www.smart-cityevent.com
Official host
WWW.SMARTCITYEVENT.COM
2-5 juni 2015 | Amsterdam
Binnen 3 dagen weet u: Hoe u kosten bespaart door het beter inrichten van de open data omgeving, zodat mensen en manuren anders en efficiënt ingezet kunnen worden Hoe u bewust met data en gegevens in uw organisatie kunt omgaan Hoe u met veranderingen aan de slag kunt gaan? Waar moet u rekening mee houden? Hoe richt u uw organisatie zo in dat u toekomstige data aanvragen makkelijk, snel en efficiënt kunt verwerken Hoor van experts van gemeenten en provinciën hoe u projecten succesvol aanpakt Hoe u per 18 juli 2015 de Wet Richtlijn Hergebruik data het beste kunt toepassen
Last year over & 30 countries s ipant 500 partic
Keynote speakers:
Your chairmen:
Learn all about the successful projects from: Amsterdam • Dublin • Florence • The Hague • Copenhagen • Genoa • Vienna • Hamburg • Lyon • Sant Cugat del Vallès • Groningen • Rotterdam • Utrecht • Talinn • Antwerp • Berlin • São Paulo
Miguel Arias Cañete Euro Commissioner for Climate Action and Energy, European Commission
Anna Lisa Boni Secretary General, Eurocities
Peter White
COO, World Business Council for Sustainable Development
Carlo Ratti
Director, MIT Senseable City Lab
Thomas Rau
Ger Baron
Director, RAU Architects and Turntoo
Chief Technology Officer, City of Amsterdam
Maarten Bouwhuis Journalist, BNR Radio
(with reservation)
Start 16 juni 2015
NIEUW! > 6-DAAGSE OPLEIDING 16, 25 juni en 8, 15, 22 en 29 september 2015 >> BCN Utrecht (Daltonlaan) Locatie module 3 >> Accenture Locatie module 5 >> Schneider Electric
SMART & SUSTAINABLE CITY >>
Opleiding Smart & Sustainable City
Word voorloper binnen uw regio of organisatie op het gebied van Smart & Sustainable City
Nu al geïnspireerd worden door de docenten van deze opleiding? Lees de interviews en blogs op www.euroforum.nl/smartcity
Beleidsgericht: van ontwikkeling tot beheer!
> www.euroforum.nl/smartcity
MODULE 1 & 2 > Kennis en inzichten in Smart & Sustainable Cities MODULE 3 > Data (smart, open, big) als fundament van Smart & Sustainable City MODULE 4 > Smart Mobility MODULE 5 > Smart Energy & Buildings MODULE 6 > Smart & Sustainable Environment & Public Space
www.euroforum.nl/smartcity
Official host City of Eindhoven
SNEAK PREVIEW PROGRAM!
24 & 25 juni 2015
24th and 25th of June, City of Eindhoven
EUROPEAN CITIES ON STAGE:
Smart City Lighting Event
The future of light, it’s up to you!
Keynote Speakers
> www.smartcitylightingevent.com
Bekijk het totaalaanbod op
www.smart-circle.org/events
Toulouse, Eindhoven, Heerenveen, Gent, Mechelen, Copenhagen, Malaga
SMART city LIGHTING EVENT 2015
www.smartcitylightingevent.com
Kees van der Klauw
Jöran Linder
Flemming Madsen
Norman Bardsley
Gustavo Avilés
Senior Vice President Philips Research
Founder Social Light Movement
Director Project Danish Outdoor Lab (DOLL)
President Bardsley Consulting
Leading Mexican Lighting Designer, General Director
Lighteam
Hear all leading examples with Smart City Lighting Projects from around the world!
AGENDA
Energie&SmartTechnology Start najaar 2015
3-daagse
5, 12 en 18 maart 2015
opleiding
Meeting Plaza Utrecht
INZICHT IN NANOTECHNOLOGIE
Opleiding Nanotechnologie
BINNEN 3 DAGEN INZICHT IN DE KANSEN EN TOEPASBAARHEID VOOR UW ORGANISATIE!
Inclusief
concrete praktijkcases en online leeromgeving!
Speciaal bestemd voor een ieder die op zoek is naar de kansen die nanotechnologie kunnen bieden
> www.euroforum.nl/nanotechnologie
het bewerken van materialen op zeer kleine schaal
Doelstelling van de opleiding
Nederland investeert veel op het gebied van nanotechnologie. Op wetenschappelijk gebied is het kennisniveau al erg hoog. De internationale positie die Nederland inneemt, biedt kansen voor het bedrijfsleven. Mogelijk ook kansen voor uw organisatie? Krijg een beter inzicht in de wereld van nanotechnologie en de diverse toepassingsgebieden
De opleiding geeft u inzicht in de mogelijkheden om met nanotechnologie aan de gang te gaan. Hierbij is aandacht voor alle aspecten waar u mee te maken kunt hebben: wet- en regelgeving, risicoanalyse, maatschappelijke aspecten, toepassings-mogelijkheden en technische mogelijkheden.
van nanotechnologie, door u nu aan te melden voor de 3-daagse opleiding Inzicht in Nanotechnologie.
Aan het einde van de cursus heeft u een goed beeld wat nanotechnologie inhoudt en welke kansen het biedt voor uw organisatie. De toepassingsmogelijkheden voor nanotechnologie zijn divers. De belangrijkste daarvan worden specifiek uitgelicht tijdens deze cursus.
impact op zeer grote schaal De impact die nanotechnologie al heeft op de samenleving zal in de komende jaren alleen maar toenemen. Dit in verschillende toepassingsgebieden. Denk bijvoorbeeld aan toepassingen in energie, zonnecellen, materialen, medische toepassingen, voedsel, sensors en electronica.
i.s.m.
WWW.EUROFORUM.NL/NANOTECHNOLOGIE
29
29 september 2015
SEPTEMBER
2015 AMSTERDAM
Internet of Things > www.smart-circle.org/internetofthings Start 8 september 2015
5-daagse opleiding 8, 15, 22, 29 september en 6 oktober 2015 > BCN Utrecht
Energiemanagement
Doorgrond de complexe energiemarkt en vertaal deze kennis naar uw eigen toekomstbestendige energiestrategie
Energie management Doorgrond de
complexe energiemarkt en vertaal deze kennis naar uw eigen toekomstbestendige
energiestrategie
> www.euroforum.nl/energiemanagement
Uniek:
i.s.m. partners:
Dé topexperts uit Nederland in 1 opleiding Binnen 5 dagen een compleet overzicht De gevolgen van de laatste trends en ontwikkelingen
www.euroforum.nl/energiemanagement
3-DAAGSE BASISOPLEIDING + 4 KEUZEMODULES
Start 17 september 2015
17 & 24 september, 1, 8 & 15 oktober en 5 & 12 november 2015
Docenten gemiddeld beoordeeld met een 8!
BCN Utrecht
Opleiding Duurzame Energieprojecten
VERKORTE OPLEIDING
Duurzame Energieprojecten Krijg volledig inzicht in het succesvol opzetten van duurzame energieprojecten BASISOPLEIDING MODULE 1:
Duurzame Energie: de markt, de technologie en het beleid Van marktontwikkelingen tot technische mogelijkheden en het raamwerk van beleid en subsidies
MODULE 6:
Business Case & Projectfinanciering De zakelijke rechtvaardiging van uw project: het creëren van waarde in uw duurzame energieproject en genereren van financieel rendement 3-daagse basisopleiding (Module 1, 6 & 7)
> www.euroforum.nl/duurzameprojecten
2.499,-*
Losse keuzemodule (Module 2, 3, 4, 5)
799,-
Voordelig totaalpakket
4.499,-*
MODULE 7:
Gedragsbeïnvloeding, overview en de toekomst Hoe krijgt u uw stakeholders mee en hoe gaat u om met weerstand? Prognose: 100% duurzaam? Is een volledige energietransitie mogelijk?
KEUZEMODULES MODULE 2: MODULE 3: MODULE 4: MODULE 5:
Inclusief gratis entreebewijs voor het Smart City Event 2015 t.w.v. € 599,-*
Warmte & energiebesparing Zonne-energie Windenergie Bio-energie
www.euroforum.nl/duurzameprojecten
i.s.m.
5 november 2015
8E JAARCONGRES | 5 NOVEMBER 2015
Nationaal Warmte Congres
HET NATIONALE
WARMTE CONGRES
> www.euroforum.nl/warmtecongres Congres
21 januari 2016
Circulaire Economie event
IRCULAIRE ECONOMIE Innovatie in duurzaamheid Innovatie in business
> www.euroforum.nl/www.circulareconomyevent.org WWW.CIRCULARECONOMYEVENT.ORG
Bekijk het totaalaanbod op
www.smart-circle.org/events