Chiune Sugihara. Konsul, który ratował Żydów - Aleksander B. Skotnicki by Dystrybucja Książek

Historia to świadek czasów, światło prawdy, żywa pamięć, mistrzyni życia, zwiastunka przyszłości

Tytus Liwiusz (historyk Rzymu, ur. w Padwie w 64 r. p.n.e zmarł w 17 r. n.e.)

Aleksander B. Skotnicki

„Wystawię wizę każdemu z was, proszę cierpliwie czekać”. Nieznana historia o „japońskim Schindlerze” – konsulu Chiune Sugiharze, który w czasie II wojny światowej, od lipca do sierpnia 1940 roku wystawił w swojej placówce dyplomatycznej w Kownie ponad 2000 wiz życia. Uratowały one przed zagładą kilka tysięcy Żydów, polskich uchodźców. Za swoją bohaterską postawę Sugihara, jako jedyny Japończyk, został uhonorowany tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.

Aleksander B. Skotnicki

Stare samurajskie powiedzenie: Nawet myśliwy nie może zabić ptaka, który leci w jego stronę w poszukiwaniu schronienia. Kod honorowy Sugihary nauczony w jego szkole: 1. Nie bądź ciężarem dla innych 2. Opiekuj się potrzebującymi 3. Rób dużo dla innych i nie oczekuj niczego w zamian Dewiza życiowa Sugihary: Prawdziwemu chrześcijaństwu obcy jest nacjonalizm – dyplomata japoński, który po ślubie z rosyjską emigrantką w 1924 r. przechodzi na prawosławie przyjmując chrześcijańskie imię Sergiej.

Konsul, który ratował Żydów

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

Patronat medialny:

Cena 59,90 zł www.AromatSlowa.pl ISBN 978-83-65758-34-7

788365

758347

Konsul, który ratował Żydów

CHIUNE SUGIHARA

Aleksander B. Skotnicki

CHIUNE SUGIHARA KONSUL, KTÓRY RATOWAŁ ŻYDÓW

Żydowscy obywatele Krakowa uratowani z Holokaustu przez konsula japońskiego w Kownie

Wydawnictwo AROMAT SŁOWA Kraków 2021

Korekta: Maria Szarek Skład i łamanie: Aromat Słowa Projekt okładki: Magdalena Spyrka

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Autor składa podziękowanie Paulinie Najbar za udział w spotkaniach i podtrzymywaniu kontaktów z uratowanymi przez Sugiharę i ich potomkami oraz paniom Małgorzacie OstojaWilamowskiej i Hannie Nikodemowicz za pomoc w przygotowaniu tej monografii do druku. Copyright © by Aleksander B. Skotnicki Copyright © Aromat Słowa, Kraków 2021

ISBN 978-83-65758-34-7 AROMAT SŁOWA Sp. z o. o. ul. Z. Mysłakowskiego 9 30–136 Kraków www.aromatslowa.pl katalog@aromatslowa.pl Dystrybucja: Dystrybucja AA ul. Swoboda 4, 30–332 Kraków www.religijna.pl religijna@religijna.pl 4

Spis treści Wstęp

...........................................................................

I. Litwa w latach 1919-1939 ...................................... II. Wkroczenie Sowietów na Litwę 15 VI 1940 ........ III. Okupacja niemiecka Litwy 1941-1944 ................. IV. Jan Zwartendijk – konsul honorowy Holandii w Kownie ................................................................... V. Chiune (Sempo) Sugihara (1900-1986) – wicekonsul Japonii w Kownie 1939-1940 ............. a. Kalendarium życia ................................................. b. Cechy charakteru .................................................. c. Klaudia Apołłonowa – pierwsza żona Sugihary .... d. Yukiko Sugihara – druga żona Sugihary ................ VI. Współpraca z polskim wywiadem .......................... VII. Eric Saul – kurator wystawy w San Francisco ....... VIII. „Lista Sugihary” – kalendarium wydawanych wiz ... , IX. Relacje ocalałych zebrane przez Hillela Levine a ... X. Mieszkańcy Krakowa z wizami Sugihary ............ a. bracia Aleksandrowiczowie ................................. b. rodzina Steinów, Herzigów, Morgensternów ...... c. rodzina Feldblumów, Schwarzbartów i Kirschów ... d. rodzina Laxów ...................................................... e. rodzina Schorów i Franklów ................................ XI. Rodzina Liwerów z Będzina ................................ XII. Rodzina Weylandów z Łodzi ............................. XIII. Upamiętnienie konsula Sugihary i ambasadora RP w Tokio Tadeusza Romera ............

19 30 34

Epilog .............................................................................. Sugihara w filatelistyce światowej ............................. Alfabetyczna „Lista Sugihary” ......................................... Bibliografia .................................................................

39 48 48 57 64 70 78 85 101 105 125 127 149 163 188 195 219 229 248 259 263 275 305 5

Opracowanie to dedykuję: dwóm dyplomatom JANOWI ZWARTENDIJKOWI i CHIUNE SUGIHARZE, którzy swoimi decyzjami uratowali życie kilku tysiącom wojennych uciekinierów z Polski okupowanej przez dwóch agresorów oraz Matce mojej Mamy ANNIE SOKOŁOWSKIEJ, nauczycielce z Nowego Sącza, która uczyła na lekcjach polskiego i historii w miejscowym gimnazjum „miłości bliźniego”, i której to dewizie pozostała wierna w czasach pogardy ratując swoich żydowskich współbraci i uczniów za co zapłaciła najwyższą cenę – śmiercią w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück w lutym 1945 roku i Prof. JULIANOWI ALEKSANDROWICZOWI, który przekazywał nam, iż „więcej zyskujemy dając niż biorąc” oraz że „człowiek jest tyle wart, ile pomaga innym” oraz na ile zmienia otaczający świat, aby był lepszy, piękniejszy i zdrowszy, i którego śladami stąpałem w moim życiu zawodowym, naukowym i społecznym

Konsul Sugihara z żoną Yukiko w konsulacie w Kownie, 1940 r.

Wprowadzenie

Książka pt. „Chiune Sugihara. Konsul, który ratował Żydów” wpisuje się w cykl wydawnictw autorstwa prof. Aleksandra B. Skotnickiego poświęconych pamięci żydowskich rodzin przedwojennego Krakowa. Ich protoplaści przyczyniali się od wielu pokoleń do rozwoju społecznego, kulturowego i gospodarczego Krakowa. Między innymi wydaliśmy pozycje dokumentujące historię rodzin: Mosbergów (2007 r.), Aleksandrowiczów „od papieru”(2007 r.), Goldmanów (2009 r.), Müllerów (2010 r.), Allerhandów (2010 r.), Bosaków (2011 r.), Feldhornów (2011 r.), Lauterbachów (2011 r.), Schenirerów (2012 r.), Horowitzów i Rosnerów (2012 r.), Oresów (2012 r.), Meitlisów (2012 r.), Manorów (2016 r.), Sternów (2017 r.), Fristów (2018 r.) i innych. Również obszerne wcześniejsze monografie pt. „Społeczność żydowska w Polsce (2004 r.) oraz „Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie krakowskich Żydów” (2007 r.) – zawierały historie kilkudziesięciu innych rodzin. W obecnej książce prof. Skotnicki opisuje losy kolejnych krakowskich rodzin: Steinów, Feldblumów, Laxów, Franklów, oraz Aleksandrowiczów z ulicy Bernardyńskiej, których członkowie zostali uratowani z Holokaustu dzięki wizom japońskiego konsula w Kownie Chiune Sugihary. Wydawnictwo Aromat Słowa

Prof. Andrzej Chwalba Instytut Historii UJ

Profesor Aleksander B. Skotnicki od wielu już lat, z powodzeniem śledzi losy Żydów, głównie mieszkańców Krakowa, szczęśliwie uratowanych przez ludzi dobrej woli. „Chiune Sugihara. Konsul, który ratował Żydów” jest ostatnią i bardzo cenną pracą dokumentacyjną. Przypomina postać jednego z ratujących Żydów, japońskiego konsula w Kownie, który współdziałając z honorowym konsulem Holandii uratował kilka tysięcy Żydów, w tym krakowskich. Profesor Skotnicki udanie wkomponowuje tekst w kontekst historyczny, przypominając dzieje Litwy, Wilna i Kowna przez wieki. Prezentuje sylwetkę konsula, jego doświadczenie dyplomatyczne i osobowość, przypomina, że jego pierwszą żoną była Rosjanka z ziemiańskiej rodziny pochodzącej z Syberii. Autor dzieła nade wszystko koncentruje się na mechanizmach pomocy, na sposobie preparowania wiz, które ratowały życie. Podkreśla także współpracę konsula z polskim wywiadem wojskowym i polską konspiracją. Zasadniczą część pracy stanowi prezentacja żydowskich rodzin, ich losów przed i w czasie wojny, a także po wojnie. Książka dotyczy historii i pamięci. Dzieło profesora Skotnickiego posiada poważną wartość poznawczą ze względu na jej dokumentacyjny, a jednocześnie odkrywczy charakter. Jest pierwszym poważnym opracowaniem tego tak ważnego i mało znanego w Polsce tematu. Kraków, 12 XI 2020 r.

Dr hab. Stefan Gąsiorowski Instytut Judaistyki UJ

Prof. Aleksander B. Skotnicki, wybitny krakowski hematolog, transplantolog i wieloletni kierownik Kliniki i Katedry Hematologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, działacz społeczny i członek Polskiej Akademii Umiejętności jest wspaniałym popularyzatorem historii Krakowa i polskich Żydów. Przede wszystkim tych, którzy zostali uratowani z tzw. „Listy Schindlera”. Zagadnienia te opisał profesor Skotnicki w co najmniej czterdziestu pracach naukowych i popularnonaukowych, które znalazły uznanie wśród czytelników i były wielokrotnie nagradzane. Obecnie prof. Skotnicki przygotował w Wydawnictwie w Krakowie kolejną wartościową i interesującą książkę z tej tematyki pt. Chiune Sugihara konsul, który ratował Żydów. Żydowscy obywatele Krakowa uratowani z Holokaustu przez konsula japońskiego w Kownie. Dotyczy ona mało jeszcze nadal znanego w Polsce epizodu z dziejów drugiej wojny światowej, który odnosi się do tzw. „Listy Sugihary”. Znalazło się na niej ok. 6 tysięcy polskich Żydów, którzy dzięki działalności tego japońskiego dyplomaty zostali uratowani od pewnej śmierci; wśród nich wpisano na nią również ponad czterdziestu krakowskich Żydów i to głównie ich dramatycznym dziejom poświęcona jest ta książka. Prof. Skotnicki przy jej opracowaniu korzystał z wielu relacji ocalałych, które sam inicjował i dokumentował. Jego ważna praca przyczyni się na pewno do zachowania w pamięci tragicznych dziejów Żydów w okresie drugiej wojny światowej i heroicznych odruchów serca tak cennych w tych czasach pogardy. Kraków, 11 XI 2020 r.

Wicekonsul Sugihara w swoim biurze w Kownie, lipiec 1940 r.

Wstęp

Znaczenie wiz Sugihary dla historii Krakowa Wizy Sugihary uratowały nie tylko tysiące konkretnych ludzi (vide „Lista Sugihary”), ale również ocaliły od zapomnienia historie ich rodzin. Dzięki temu udało się odtworzyć zarówno kilka pokoleń ich protoplastów, jak i miejsca – miasta i miasteczka – skąd pochodzili. Za sprawą uratowanych możemy dziś lepiej poznać ich styl życia przed wojną, zwyczaje rodzinne, zaangażowanie w działalność miejscowej społeczności zgodnie z zawodem (prawnicy, lekarze, nauczyciele, artyści, dziennikarze, przemysłowcy i kupcy), a także sposoby spędzania wolnego czasu i urlopów (wyjazdy do Krynicy, w Tatry czy do Sopotu). Autor, który od wielu lat dociera do przedwojennych krakowian żydowskiego pochodzenia, mógł wzbogacić swoje zbiory i listę rodzin, których historie dane mu było zgłębiać i opracowywać w oparciu o osobiste relacje (od lat 90-tych XX wieku), dokumenty, uratowane zdjęcia rodzinne, publikacje, wydane drukiem wspomnienia. Stąd w obecnym opracowaniu, obok wyjątkowej historii ratowania polskich uciekinierów w Kownie, przedstawiono ich codzienne życie krakowskie. Tym samym ratujący konsul honorowy Holandii Jan Zwartendijk, wicekonsul Japonii Chiune Sugihara, konsul brytyjski w Kownie Preston, agenci polskiego wywiadu, konsul amerykański w Moskwie Reingardt, a wreszcie ambasador RP w Tokio Tadeusz Romer – przyczynili się do głębszego poznania miejsc pochodzenia uciekinierów w przedwojennej Polsce. Rodziny Aleksandrowiczów, Steinów, Franklów, Feldblumów czy Laxów – reprezentowały średnią klasę w większości 13

głęboko zasymilowanej społeczności żydowskiej, od wielu pokoleń budującej pomyślność Krakowa tak w sferze gospodarczej, społecznej, jak i intelektualnej i kulturowej. Drzewa genealogiczne

Opracowane i zamieszczone w tekście drzewa genealogiczne rodzin żydowskich miały na celu pokazanie, w jak barbarzyński sposób hitlerowcy realizowali zalecenia swego przywódcy w imię zbrodniczej ideologii. Unicestwiali nie tylko starców i kobiety, ale i małe dwu, trzyletnie dzieci dążąc, aby każda Osoba Ludzka posiadająca choć kroplę krwi żydowskiej nie przetrwała. Nawet wtedy, gdy po klęsce pod Stalingradem wiadomo było, że wojnę przegrają. Genealogie te niech będą z jednej strony hołdem dla wszystkich ofiar, aby nie pozostały zapomniane z imienia, nazwiska i miejsca zagłady, a z drugiej niech będą dowodem i argumentem przeciwko negującym zaistnienie Holokaustu i komór gazowych. A także niech będą przekazem dla obecnych władz politycznych i sądowych, że nie może być miejsca dla neofaszystowskich, skrajnie prawicowych i nacjonalistycznych organizacji w dzisiejszych demokratycznych społeczeństwach po tragedii, której doświadczył cały świat w czasie II wojny światowej. *** Pierwszy raz o Sugiharze dowiedziałem się 16 lat temu, w 2004 roku. Otóż 1 lipca tego roku dostałem pisany na maszynie list z Hajfy od przedwojennego krakowianina, dr. med. Ignacego Feldbluma. 14

Poniżej zacytuję jego treść: Wielce Szanowny Panie Profesorze, Wspólny nasz znajomy, rodem z Krakowa, a zamieszkały w Hajfie, pan dr Aleksander Allerhand, powróciwszy obecnie z Polski, wiele mi o Panu Profesorze i o Jego działalności opowiadał. Między innymi wspomniał on, że Pan interesuje się udziałem Żydów w walce z okupantami w Polsce na przestrzeni wieków. Pozwalam sobie dołączyć do niniejszego listu fotokopie z tygodnika „Przekrój”, w którym zamieściłem swego czasu wzmiankę i fotografię mego pradziada, błp. Maurycego Webera z Krakowa, który brał udział w Powstaniu Styczniowym 1863 r. Może ten unikalny fakt Pana zainteresuje. Z głębokim poważaniem Igo Feldblum Otóż dr Igo, ur. w Krakowie w 1927 r., był uczniem słynnego Gimnazjum Hebrajskiego i miał 12 lat, gdy wybuchła wojna. Jego ojciec Szymon Feldblum był znanym adwokatem krakowskim broniącym w sądach profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, arystokratów, ale i prostych ludzi (wówczas pro bono). Mając 8 lat mały Igo obserwował z balkonu na rogu ul. św. Jana i Rynku pogrzeb marszałka Piłsudskiego. Mieszkał razem z rodzicami i bratem Michałem (założycielem żydowskiego harcerstwa Hacofe) w pałacu barona Goetza Okocimskiego przy ul. św. Jana 3. Do dziś na pierwszym piętrze, w byłym pokoju Igo znajduje się okno z wybrzuszoną kratą, aby mały chłopiec mógł bezpiecznie zasiadać na framudze i spoglądać na Sukiennice na Rynku Głównym. We wrześniu 1939 r. Igo z rodzicami Szymonem i Różą (z domu Goldberger) przedostali się do Lwowa, skąd zimą tego roku dotarli do Wilna. Był to jedyny skrawek niepodległej 15

Polski, który jeszcze nie pozostawał pod okupacją Niemców i Rosjan, którzy dokonali czwartego rozbioru Polski. (Polską Wileńszczyznę Sowieci przekazali w październiku 1939 r. Litwie, pozostawiając tam 25 000 sowieckich żołnierzy, aby w niecały rok później, w czerwcu 1940 r. zająć całą Litwę, Łotwę, Estonię). Wcześniej, w 1936 r. starszy brat Igo Michał, po maturze w Gimnazjum Hebrajskim, wyjechał do Palestyny. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności w stolicy Litwy, Kownie znalazł się szlachetny dyplomata, wicekonsul Japonii Chiune Sugihara, który w porozumieniu z konsulem honorowym Holandii, Janem Zwartendijkiem, wystawiając wizy swoich krajów umożliwili całej trójce oraz siostrze ojca, Laurze z mężem, wyjechać do Moskwy. Stamtąd jak większość polsko-żydowskich uciekinierów mieli Koleją Transsyberyjską dojechać do Władywostoku, a dalej do Japonii. Udało im się jednak – uzyskując wizę wjazdową do Palestyny (ojciec był znanym działaczem syjonistycznym przed wojną), udać się pociągiem na południe do Odessy, a następnie przez Konstantynopol, Małą Azję i Syrię dotrzeć do Libanu. Z Bejrutu taksówką dojechali do Hajfy, gdzie czekał na nich starszy syn i brat Michał Feldblum. Igo skończył studia medyczne na uniwersytecie w Marsylii w latach 1947-1953. Pomocnym w urządzeniu się we Francji i pokryciu kosztów studiów był brat matki Igo, dr Leon Goldberger, któremu udało się z Polski przedostać do Rumunii, a później do Francji. Tamże służył jako oficer w Polskim Wojsku, a następnie w podziemiu francuskim. Po wojnie, w której był ranny, został mianowany Dyrektorem Polskiego Czerwonego Krzyża na południu Francji. Stąd Leon wraz ze swoją żoną Heleną, zaprosił młodego Igo z Palestyny do Marsylii, gdzie ten przez 7 lat zamieszkiwał i studiował dzięki ich gościnności.

Po powrocie do Izraela pracował jako lekarz w szpitalach i przychodniach oraz w szkołach w Hajfie i Tel Awiwie w latach 1956-1994. Był też lekarzem i wykładowcą Szkoły Rodzinnej w Hajfie w latach 1967-1995. Jako porucznik-lekarz w Armii Obronnej Izraela uczestniczył w kampanii synajskiej 1956 oraz w czasie wojny sześciodniowej 1967 r. Był tłumaczem słowników i prac naukowych w zakresie języka polskiego, hebrajskiego, francuskiego i angielskiego. Był odznaczony m.in. francuskimi Palmami Akademickimi. *** W moim domowym archiwum zachowało się kilkadziesiąt listów i e-maili od Igo Feldbluma, w których dyskutowaliśmy – niezależnie od cotygodniowych rozmów telefonicznych – aktualne wydarzenia społeczne, kulturalne i polityczne np. śmierć podziwianego przez niego Jana Pawła II, a także kwestie historyczne oraz problemy relacji polsko-żydowskich. Listy te czekają na opublikowanie, ukazując ich autora jako wybitnego intelektualistę, patriotę Polski i Izralea, wrażliwego człowieka, zawsze wdzięcznego wobec swoich i żony Ilany dobroczyńców. PS. Historię swojej rodziny Feldblumów, w tym uzyskanie w Kownie w lipcu 1940 r. ratujących wiz holenderskich i japońskich opisał dr Igo Feldblum w monografii wydanej w Hajfie w 2004 r. „Bo ja tak mało o nich wiem”. Dwa lata później, w 2006 r. wyszła w Krakowie książka pt. „Społeczność żydowska w Polsce” autorstwa A.B. Skotnickiego i Wł. Klimczaka. Rodzinie Feldblumów z Krakowa i historii uzyskania wiz Sugihary w Kownie został poświęcony jeden rozdział (str. 154-162). Znalazły się tam też zdjęcia Sugihary i jego syna Nobuki razem z Igo Feldblumem.

Już wtedy – w oparciu o relacje tego ostatniego – znalazła się informacja o innych krakowianach uratowanych z Holokaustu w podobny sposób. Byli to poza trójką Feldblumów, Laura Feldblum z mężem Leonem Kirschem, Ruth Lax z rodzicami, Helena i dr Adolf Schwarzbart oraz Berthold Weinsberg z synem Ryszardem.

Utworzenie „Litwy Środkowej” na terenie Wileńszczyzny w październiku 1920 r. opracowanie mapy: Anna Radziwiłł i Wojciech Roszkowski

I. Litwa w latach 1919-1939 15 II 1919 – polskie siły zbrojne Frontu Litewsko-Białoruskiego dowodzone przez gen. Stanisława Szeptyckiego podjęły kontrofensywę przeciw oddziałom bolszewickim III 1919 – Polacy zajęli Pińsk 19 IV 1919 – Polacy wkroczyli do Wilna; Piłsudski wydaje odezwę „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego” – dając możliwość samookreślenia się politycznego tego obszaru 28 VII 1919 – Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zatwierdziła projekt rozgraniczenia Polski i Litwy wg linii Focha (Grodno-Wilno-Dyneburg); Wilno po stronie polskiej VI-VII-VIII-IX 1920 – wojna polsko-bolszewicka 20-26 IX 1920 – wojska polskie przełamały opór bolszewicki w bitwie nad Niemnem 12 X 1920 – rokowania pokojowe w Rydze 7 XI 1920 – w Suwałkach podpisano tymczasowe umowy wojskowe o linii demarkacyjnej pozostawiającej Wilno po stronie litewskiej, (traktat litewsko-bolszewicki) – Wilno miało przypaść Litwie. Ponieważ Litwini sprzeciwili się przeprowadzeniu plebiscytu Piłsudski polecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu (1865-1947), aby na czele swojej dywizji* – upozorowując bunt – wkroczył do Wilna. W X 1920 r. utwo* Dywizja Żeligowskiego – 4 Dywizja Strzelców tworzona od października 1918 r. (ok. 10 000 osób). W 1919 r. włączona do Wojska Polskiego jako 10 dywizja piechoty. Na jej czele (wielu żołnierzy pochodziło z Wileńszczyzny) 1 X 1920 r. gen. Żeligowski zajął Wilno i proklamował utworzenie „Litwy Środkowej”. 19

rzono Litwę Środkową – ok. 7 tys. km2 (13% Litwy) (Wilno i Wileńszczyzna) oraz specjalną Komisję Rządzącą Litwy Środkowej – zapowiedź przeprowadzenia plebiscytu na spornym terytorium (tzw. Litwa Kowieńska obejmująca 53 tys. km2 stanowiła 87% Państwa Litewskiego). 1922 – wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego – 64% ludności spornego terytorium wypowiedziało się za przynależnością Wilna i okolicy do Polski 1938 – Litwa pod naciskiem militarnym Polski nawiązała stosunki dyplomatyczne z naszym krajem i uznała status quo tj. zajęcie Wileńszczyzny przez Polskę w 1920 r. 22 III 1939 – Niemcy dokonały zbrojnej aneksji litewskiej Kłajpedy i jej regionu nad Bałtykiem 1 IX 1939 – Litwa – mimo nacisków Niemiec – zachowała neutralność w obliczu agresji Niemiec na Polskę 19 IX 1939 – zajęta przez wojska radzieckie 10 X 1939 – ZSRR wycofał się z Litwy, przekazując z zajętej Polski Wileńszczyznę (za cenę pozostawienia swego kontyngentu wojskowego – 25 000 czerwonoarmistów) Niepodległa i neutralna Litwa w okresie od 10 X 1939 do 15 VI 1940 – uchodziła za „Szwajcarię Europy”, tj. kraj nieokupowany przez III Rzeszę. Po IV rozbiorze Polski we wrześniu 1939 r. Wileńszczyzna pozostała małym skrawkiem niepodległej Polski, choć teraz w ramach Państwa Litewskiego. Na tym terenie, zamieszkałym głównie przez Polaków i Żydów, przez następne 8 miesięcy (do czasu aneksji Litwy przez ZSRR w czerwcu 1940 r.), uchodźcy żydowscy z Polski – ok. 25 000 – czuli się bezpiecznie. Wielu z nich pozostawiło w Polsce starych rodziców i wolało nie wyjeżdżać zbyt daleko i nie oddalać się od świata, który był im bliski. Była to „oaza wolności i demokracji” między III Rzeszą a Rosją sowiecką.

Kowno i Wilno – dwa miasta, do których dotarli polscy uchodźcy jesienią 1939 r.

16 VI 1940 – nastąpiła aneksja zbrojna państw bałtyckich w tym Litwy przez ZSRR (350 000 żołnierzy) 15 VII 1940 – ogłoszono referendum, na listach wyborczych znaleźli się głównie członkowie prosowieckiej litewskiej partii komunistycznej. Równocześnie aresztowano i wywieziono w głąb Rosji niezależnych liderów politycznych, społecznych i religijnych. 21 VII 1940 – nowy prosowiecki sejm litewski proklamował utworzenie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 3 VIII 1940 – Litwa formalnie została włączona w skład ZSRR jako republika związkowa 22 VI 1941 – Niemcy napadły na ZSRR – zajęcie 23 VI całej Litwy w 1. tyg. wojny – utworzono hitlerowski obszar okupacyjny tzw. Ostland – zginęło 60 tys. mieszkańców. Kolaboranci litewscy – szaulisi – udzielali pomocy władzom hitlerowskim. Na terytorium Litwy zamordowano 700 tys. mieszkańców i jeńców wojennych. Na przymusowe roboty do Niemiec wywieziono kilkadziesiąt tys. osób. Straty materialne – 17 mld rubli. Ruch oporu na terenie Litwy: wysadzono 364 pociągi (300 lokomotyw, 2000 wagonów), rozbito 18 garnizonów, zabito 10 000 Niemców. 1944 – „wyzwolenie” – zajęcie przez Armię Czerwoną: Wilno 13 VII 1944 Kowno 1 VIII 1944 Kłajpeda 28 I 1945

Siły zbrojne Litwy do 1939:

28 tys. żołnierzy (2000 oficerów, 6000 podoficerów) 3 dywizje piechoty 1 brygada kawalerii 6 okrętów straży celnej 1 okręt strażniczy ***

Historyczne losy Wileńszczyzny w XX wieku

Władze litewskie

II 1918 – 9 X 1920

Władze polskie

12 X 1922 – 16 IX 1939

Władze sowieckie

17 IX 1939 – 27 X 1939

Władze litewskie

28 X 1939 – 15 VI 1940

Władze sowieckie

16 VI 1940 – 23 VI 1941

Władze niemieckie

23 VI 1941 – VII 1944

Władze sowieckie

VII 1944 – 11 III 1990

Władze litewskie

11 III 1990 – 2020

Mapa podzielonej przez okupantów Polski z 1940 r. Zaznaczona jest Wileńszczyzna (ok. 7 000 km2) stanowiąca 13% Litwy. Była do czerwca 1940 r. ostatnim skrawkiem niepodległej Polski, choć wówczas w ramach państwa litewskiego. Tamże na przełomie 1939/1940 r. dotarło ok. 25 000 Żydów polskich z byłej Rzeczpospolitej – z tej liczby ok. 6 000 uratowały od Syberii lub później Holokaustu wizy Zwartendijka i Sugihary. 24

Unia polsko-litewska – związek Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego od XIV do XVIII w. (400 lat) 1385 – Akt w Krewie za Władysława Jagiełły potwierdzony: 1401 – w Wilnie i Radomiu 1413 – w Horodle 1434 – w Grodnie 1499 – w Wilnie 1569 – w Lublinie – Unia Lubelska za ostatniego Jagiellona – Zygmunta Augusta na 3 lata przed jego śmiercią. 1795 – III rozbiór Polski – Litwa na 120 lat częścią Imperium Rosyjskiego 1918 – niezależność Litwy po I wojnie światowej. 1920 (12 X) – powstanie „Litwy Środkowej” – formalnie niezależnego organizmu państwowego na terenie Wileńszczyzny, wąskiego pasma ziemi na granicy z Polską o powierzchni 7000 km2 (13% Republiki Litewskiej – mapa str. 18). Wg tajnego planu Piłsudskiego do Litwy Środkowej miano z czasem przyłączyć Litwę Zachodnią (tj. Żmudź i Suwalszczyznę) oraz Litwę Wschodnią (część Białorusi z Mińskiem). Miało powstać państwo o trzech kantonach (na wzór szwajcarski) z obowiązującymi językami: polskim, litewskim i białoruskim, z czasem sfederalizowane z Rzeczypospolitą Polską. Plan się nie powiódł. 25

Skupiska ludności żydowskiej na Litwie pod koniec 1939 r.

Niemcy przygotowując się do ataku na Polskę opanowali bez walki całą Czechosłowację otaczając nasz kraj od południa.

Republika Litewska (1923)

OBSZAR

56 000 km2

LUDNOŚĆ

2 025 000

Litwini

84%

1 700 000

Żydzi

160 000

Polacy

65 000

Rosjanie

2,5%

50 000

Niemcy

1,5%

30 000

Inni

1,0%

20 000

W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 370 000 obywateli Litwy, w tym ok. 270 000 Żydów

Republika Litewska a Wileńszczyzna Republika Litewska 65 000 km2 Ludność

Obszar 7 000 km2

26%

533 000

Litwini 84% 1 700 000

30 000

Polacy

65 000

60%

320 000

Żydzi

160 000

20%

108 000

2 025 000

Wileńszczyzna 13%

9 VII – 26 VIII 1940 r.

II. Wkroczenie Sowietów na Litwę 15 VI 1940 21 VII 1940 – Referendum 3 VIII – włączenie Litwy do ZSRR * Mieszkańcy Litwy mieli stać się obywatelami radzieckimi zamieszkałymi w ZSRR. * Mieli być reprezentowani przez Moskwę. * Sowieci pod koniec lipca 1940 nakazali zamknięcie biur zagranicznych przedstawicielstw w Kownie. * Akcje terroryzmu ze strony GPU, które weszło razem z Armią Czerwoną * Atak na siedzibę partii politycznych Polaków, białych Rosjan i Żydów * Skonfiskowano listy ich członków tuż przed wyborami i aresztowano wiele osób z tych list (w Wilnie 1500 osób, w innych rejonach 2000 – członkowie organizacji wojskowych, oficerowie - biali Rosjanie, socjaliści, Żydzi – bundyści, syjoniści) * Były premier Litwy Merkys i były minister spraw zagranicznych Rupischitz wraz z rodzinami zostali wywiezieni do Moskwy. * 1600 Polaków wywieziono do Uzbekistanu (do Samarkandy) * Każdego dnia setki Żydów tłoczyło się przed konsulatem z prośbą o wizy japońskie – nikt nie chciał zostać obywatelem radzieckim – 15 VI 1940 – Litwę zajęli Sowieci – obywatelstwo radzieckie uniemożliwiało wyjazd z Rosji sowieckiej.

* Poza konsulem japońskim w Kownie pozostał tylko jeden dyplomata konsul honorowy Holandii, Jan Zwartendijk, przedstawiciel firmy Philips, który sprzedawał radioodbiorniki i żarówki. * Pewien młody holenderski Żyd Nathan Gutwirth, studiował Talmud w słynnej uczelni jesziwy w Telse we wschodniej Litwie. Kiedy 10 V 1940 Holandię zajęli naziści podróż do domu stała się niemożliwa. Nathan przypomniał sobie, że Holandia nadal posiada kolonię na Karaibach w Curaçao (Holenderskie Indie Zachodnie). Trzeba było jednak mieć tranzytową wizę japońską, aby przejechać przez Rosję. * Dzięki temu pomysłowi wielu ludzi zostało uratowanych (do Curacao wizy nie były wymagane). * Konsulat japoński – wicekonsul Chiune Sugihara uznał wizy konsula holenderskiego za docelowe i zaczął wydawać japońskie wizy tranzytowe.

Współpraca Holandia Konsul honorowy w Kownie Jan Zwartendijk

Japonia wicekonsul w Kownie Chiune Sugihara

Wielka Brytania Konsul generalny Thomas Preston reprezentował interesy Rządu Emigracyjnego w Londynie; dla tych, którzy nie mieli paszportów (wielu uciekinierów) wystawiał Certyfikaty obywatelstwa polskiego, co umożliwiło następnie wbijanie wiz holenderskich i japońskich.

15 VI 1940 r. Sowieci zajęli Litwę, a dzień później Łotwę i Estonię. Na Zachodzie Niemcy opanowali: * * * * *

9 kwietnia 1940 r. – Danię, 10 czerwca 1940 r. – Norwegię, 15 maja 1940 r. – Holandię, 28 maja 1940 r. – Belgię, 5-22 czerwca 1940 r. – Francję.

Sowieci w ciągu miesiąca ogłosili wybory. Na listach wyborczych figurowali jedynie kandydaci Litewskiej Partii Komunistycznej (sfałszowane referendum). Partia ta uzyskała 99% głosów. Nocą parlament zwrócił się do radzieckiego rządu so przyłączenie Litwy do ZSRR. 15 lipca 1940 r. Litwa stała się czternastą republiką ZSRR.

> wg „The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations” Yad Vashem, Jerusalem, 2007 32

Ludność żydowska w krajach Europy przed 1939 r. KRAJ Polska Litwa Łotwa Węgry Rumunia Austria Czechosłowacja ZSRR Holandia Luksemburg Grecja Francja Niemcy Belgia Wielka Brytania Bułgaria Jugosławia Turcja Szwajcaria Estonia Dania Irlandia Szwecja Włochy Finlandia Hiszpania Norwegia Portugalia

% CAŁEJ LUDNOSCI 10,3 7,3 5,0 4,9 4,2 2,8 2,4 1,8 1,4 1,2 1,0 0,9 0,8 0,8 0,8 0,75 0,5 0,5 0,4 0,4 0,2 0,2 0,2 0,1 0,05 0,02 0,02 0,01

LICZBA CAŁKOWITA 3 325 168 91 401 757 185 357 3 020 112 3 77 330 525 65 385 49 70 80 18 4 7 5 7 42 1 4 1 1

000 000 000 000 000 000 000 000 000 500 000 000 000 700 000 000 000 000 000 500 800 000 800 000 800 000 700 000

III. Okupacja niemiecka Litwy 1941-1944 22 czerwca 1941 r. Niemcy wkraczają na Litwę. Mieszkało tam 260 tysięcy Żydów – z tego w Kownie 40 tysięcy, w Wilnie 55 tysięcy. Żydowskie getto w Kownie Podczas pierwszych sześciu tygodni niemieckiej okupacji w 1941 r. (lipiec, sierpień) hitlerowcy i litewska milicja aresztowali tysiące Żydów, umieszczając ich w starych fortach otaczających miasto. Zamordowano około 4 tysięcy osób, w tym wiele kobiet. Pozostałych Żydów SS zamknęło w Getcie Koweńskim pod koniec sierpnia 1941 r. We wrześniu rozstrzelano około 1 600 osób, w tym mężczyzn, kobiety i dzieci. Dnia 4 października zamordowano 1 800 osób, w tym 180 dzieci i noworodków, gdy Niemcy podpalili szpital w getcie. Dnia 28 października miała miejsce „Wielka Akcja”, podczas której rozstrzelano 9 200 osób niezdolnych do pracy, a pozostałych 17 tysięcy zagoniono do niewolniczej pracy. Pod koniec 1943 r. naziści rozpoczęli likwidowanie getta, wysyłając jego mieszkańców do obozów koncentracyjnych na terenie Polski i Niemiec. W marcu 1942 r. SS wyłapało 1 300 dzieci w wieku poniżej 12 lat z różnych miejsc ukrycia i natychmiast zamordowało. Żydowskie getto w Wilnie Przed wojną w Wilnie mieszkało 60 tysięcy Żydów, tj. 45% ludności. Wilno było ważnym ośrodkiem kultury żydowskiej – „Jerozolimą Litwy”. Latem w 1941 r. już trzy dni po zajęciu Wilna przez Niemców, komanda SS i litewscy kolaboranci wyciągnęli z domów 20 tysięcy Żydów i wywieźli do lasu w Ponarach1 i zastrzelili. We wrześniu 1941 r. pozostałych Żydów umieszczono w Get34

cie nr 1 – zdolnych do pracy, i Getcie nr 2 – dla tzw. nieprodukcyjnych Żydów. W październiku 1941 r. naziści poddali eksterminacji 11 tysięcy Żydów z Getta nr 2. W listopadzie z Getta nr 1 zabito tysiące Żydów. Do grudnia 1941 r. zginęło 40 tysięcy. Pozostałych 20 tysięcy Niemcy używali jako darmowej siły roboczej, aż do likwidacji getta w 1943 r. Wówczas nadających się jeszcze do pracy wysłano do obozów pracy, pozostałych do obozów eksterminacji. Tylko około 2-3 tysięcy przeżyło niemiecką okupację.

Las w Ponarach k. Wilna. Tu w lipcu i sierpniu 1941 r. Niemcy zamordowali 13 000 Żydów 1

Ponary – Miejsce straceń około 10 km od Wilna, na trasie wiodącej do Grodna. W latach radzieckiej okupacji Litwy 1940-1941, w lasach wokół Ponar wykopano rowy, w których planowano zainstalowanie zbiorników paliwa. Po wkroczeniu Niemców przeprowadzano tam zbiorowe egzekucje Żydów z Wilna i okolic oraz radzieckich jeńców wojennych. Ofiary doprowadzano piechotą albo trakcją samochodową lub kolejową. W egzekucjach brali udział SS-mani, niemiecka policja i formacje litewskich kolaborantów. Akcja masowego rozstrzeliwania Żydów rozpoczęła się na przełomie czerwca i lipca 1941 r. i trwała do lipca 1944 r. Liczba zamordowanych w Ponarach szacowana jest na 70 do 100 000 (w większości Żydów). 35

Losy ludności żydowskiej w okupowanej przez Niemców Litwie w latach 1941-1944 – kalendarium –

22 czerwca 1941 – początek „operacji Barbarossa”, ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki, łamiącego pakt o nieagresji między Niemcami i ZSRS z 1939 r. Grupy specjalne SS na terenach szybko zajętych przez wojsko rozpoczęły mordowanie Żydów, często z pomocą lokalnych kolaborantów. 24 czerwca 1941 – Wehrmacht zajął Kowno – stolicę Litwy, a teraz Litewskiej Republiki Radzieckiej – do końca lipca 1941 zginie ok. 10 000 Żydów 26 czerwca 1941 – setki Żydów z Kowna zostało rozstrzelanych w ufortyfikowanym Forcie Dziewiątym na obrzeżach miasta 28-29 czerwca 1941 – litewska policja i zwolnieni z więzień kryminaliści dokonali na ulicach Kowna masakry setek Żydów 1 lipca 1941 – setki Żydów zostało zabitych w miejscowości Plunge na Litwie 4 lipca 1941 – w Wilnie zabito 54 Żydów, a w Siódmym Forcie litewska milicja zamordowała na rozkaz Niemców 460 Żydów (w tym 47 kobiet) 5 lipca 1941 – komando specjalne zastrzeliło w Wilnie 32 Żydów 6 lipca 1941 – w Siódmym Forcie zamordowano 2 000 Żydów 7 lipca 1941 – w Mariampolu zabito 32 Żydów 8 lipca 1941 – nakazano wszystkim Żydom w krajach bałtyckich nosić opaski z gwiazdą Dawida. Rozpoczęły się rozstrzeliwania Żydów w Ponarach 25-26 lipca 1941 – w Kownie dokonano antyżydowskiego pogromu – zginęło 3 800 Żydów 2 sierpnia 1941 – 80 pijanych Niemców zamordowało 4 000 Żydów w Ponarach 36

310

Wydawnictwa Stradomskiego Centrum Dialogu w Krakowie autorstwa Prof. Aleksandra B. Skotnickiego

311

312

313

314

315

316

317

Opracowanie to wydano dla uczczenia Roku Sugihary ogłoszonego w 2020 roku przez Parlament Republiki Litewskiej. Decyzja ta wiązała się ze 120. rocznicą urodzin Chiune Sugihary – konsula Japonii na Litwie w latach 1939-1940 – który wystawiając tranzytowe wizy japońskie, przyczynił się do uratowania życia kilku tysięcy Żydów, w większości polskich uciekinierów z okupowanego kraju.

Autor składa podziękowanie za liczne rady i sugestie wybitnym autorytetom w dziedzinie stosunków polsko-japońskich: prof. Ewie Pałasz-Rutkowskiej (UW), doc. Oldze Barbasiewicz (UJ) oraz byłemu ambasadorowi RP w Tokio – Henrykowi Lipszycowi.

318

319

Historia to świadek czasów, światło prawdy, żywa pamięć, mistrzyni życia, zwiastunka przyszłości

Tytus Liwiusz (historyk Rzymu, ur. w Padwie w 64 r. p.n.e zmarł w 17 r. n.e.)

Aleksander B. Skotnicki

Konsul, który ratował Żydów

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

Patronat medialny:

Cena 59,90 zł www.AromatSlowa.pl ISBN 978-83-65758-34-7

788365

758347

Konsul, który ratował Żydów