Cudowne ikony - Wiera Kulikowa (red.) by Dystrybucja Książek

tylko ze względu na ich wielką artystyczną i duchową wartość, ale przede wszystkim na związane z nimi nadzwyczajne, niewytłumaczalne zjawiska, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. mirotoczenia – wydzielania przez ikony cudownego oleju (miro), niejednokrotnie posiadającego uzdrawiające właściwości. Mamy tu przedstawioną historię ikonopisarstwa, najważniejsze rodzaje i techniki pisania ikon. Opisano też znaczenie symboli i atrybutów przedstawionych na ikonach, ich kolorystykę i symbolikę wykorzystanych barw, kanon ikonograﬁczny, najsłynniejsze szkoły pisania ikon i ich największych twórców. W książce znajdziemy przede wszystkim szczegółowe opisy najsłynniejszych cudownych ikon oraz związanych z nimi niezwykłych zjawisk – mirotoczenia, samoodnawiania się, upomnień, przepowiedni, uzdrowień. Dzieło wzbogacono też o słownik terminów technicznych dotyczących sztuki pisania ikon i ich historii.

Książka podejmuje wciąż mało znane w Polsce zagadnienie „płaczących ikon”, z języka rosyjskiego zwanych „mirotoczącymi”. To niezwykła problematyka, z pogranicza historii sztuki, ikonograﬁi i mistyki, związana z cudownym wydzielaniem wonnego oleju lub łez przez święte ikony, znana w historii duchowości zarówno wschodniej, jak i zachodniej. Publikacja stanowi niezwykle interesujący materiał omawiający to zjawisko oraz prezentujący najważniejsze dla kultury rosyjskiej ikony na przestrzeni wieków. Zawiera także cenne informacje na temat historii ikony, techniki jej przygotowania i najważniejszej ikonograﬁi, omawiając zagadnie-

CUDOWNE IKONY

Wspaniała monograﬁa przedstawiająca najsłynniejsze cudowne ikony – cudowne nie

CUDOWNE

„Mirotoczenie” – czyli pojawianie się na ikonie oleistej substancji – to zjawisko znane od bardzo dawna. Miro toczyły relikwie świętych oraz ikony, płaczące też niekiedy krwawymi łzami. Zdumiewać może również opisywany w tej książce cud samoczynnego odnawiania się ikon, kiedy pociemniałe oblicza świętych nagle rozjaśniają się, jakby artysta dopiero co ukończył swą pracę. Zadziwiający jest fakt, że w naszych czasach zjawisko „mirotoczenia” stało się niemal masowe. Ikony płaczą, wydzielają przyjemną woń i krwawią. Przypadków „mirotoczenia” jest dziś tak wiele, że przy Patriarchacie Moskiewskim powołano specjalną komisję zajmującą się badaniem owych cudownych znaków, i to z pomocą specjalistów z kręgu nauk ścisłych i przy wykorzystaniu najnowszych metod, którymi posługują się te nauki.

nie symboli, atrybutów, kolorystyki i kanonu przedstawień. Książka analizuje i prezentuje cenne przykłady najważniejszych rosyjskich szkół ikonograﬁcznych, gdzie powstawały ikony, począwszy od tradycji staroruskiej aż po czasy nowożytne. Publikacja stanowi prawdziwą kopalnię wiedzy na temat ikon rosyjskich, zarówno treściową, jak i ikonograﬁczną, niezwykłe interesującą dla polskiego czytelnika, żywo zainteresowanego tą tradycją malarską. Ks. prof. zw. dr hab. Andrzej Witko Instytut Historii Sztuki i Kultury Uniwersytet Papieski Jana Pawła II Krakowie

ISBN 978-83-65758-33-0

9 788365 758330 Cena: 159,00 w tym 5% VAT

Zgodnie z nauką Kościoła prawosławnego ikona jest widzialnym znakiem prawdy o Wcieleniu Syna Bożego. Przedstawia Go w ludzkiej postaci, akcentując w ten sposób fakt, że „Słowo stało się Ciałem i zamieszkało między nami”, a zgodnie z tradycją kościelną, pierwsza ikona Chrystusa pojawiła się już za Jego ziemskiego życia. Nie została ona namalowana ręką artysty, lecz powstała w cudowny sposób po zetknięciu się chusty z twarzą Zbawiciela. Nazwano ją Wizerunkiem Zbawiciela Nie Ręką Ludzką Uczynionym – Acheiropoietos – „ikoną ikon”. Tradycja kościelna głosi, że ikony Matki Bożej pojawiły się jeszcze w czasach Apostołów. Uważa się, że pierwszy portret Matki Bożej został namalowany przez świętego Łukasza Ewangelistę, towarzysza apostoła Pawła. Zgodnie z kanonem, ikona powinna ukazywać oblicze Boga lub człowieka zjednoczonego z Bogiem – przy pomocy ściśle ustalonych zasad.

IKONY

Cudowne

IKONY

CUDOWNE

IKONY PROŚCIE, A OTRZYMACIE

pod red. Wiery Kulikowej przekład: Aniela Czendlik

Aromat Słowa Kraków

Redakcja i korekta: Maria Szarek Skład i łamanie, projekt okładki: Anna Smak-Drewniak Zdjęcia: Jędrzej Majka: str. 7, 8, 9, 10, 11, 12, 16, 17, 18, 22, 24, 26, 28, 30, 44, 48, 49, 78, 82, 98, 114, 118, 120, 124, 125, 126, 131, 132, 133, 134, 148; ks. Zbigniew Pytel: str. 57-59; źródła internetowe

Copyright © for this edition by Aromat Słowa, Kraków 2021 Wydawca dołożył wszelkich starań, by dotrzeć zarówno do autorki opracowania oryginalnego, jak i do wydawcy oryginału. Niestety, okazało się to niemożliwe. W związku z tym prosimy właścicieli praw do dzieła o kontakt z wydawcą, celem dopełnienia wszelkich formalności.

ISBN 978-83-65758-33-0

AROMAT SŁOWA Sp. z o. o. ul. Z. Mysłakowskiego 9 30-136 Kraków www.aromatslowa.pl katalog@aromatslowa.pl

S ŁO W O W S T Ę P N E

„Mirotoczenie” – pojawienie się na ikonie oleistej substancji – to zjawisko znane od bardzo dawna. Miro toczyły relikwie świętych oraz ikony płaczące też niekiedy krwawymi łzami. Zdumiewać może również cud samoczynnego odnawiania się ikon, kiedy pociemniałe oblicza świętych nagle rozjaśniają się, jakby artysta dopiero co ukończył swą pracę. Co ciekawe, w przedrewolucyjnej Rosji podobnych przypadków było niewiele, ale wszystkie zostały skrupulatnie zbadane i opisane. W naszych czasach1 zjawisko „mirotoczenia” stało się natomiast niemal masowe. Ikony płaczą, wydzielają przyjemną woń i krwawią. Dzieje się to nie tylko w świątyniach czy klasztorach, lecz również w domach prywatnych i mieszkaniach. Miro toczą ikony Zbawiciela, Matki Bożej, świętego Mikołaja Cudotwórcy oraz wielu świętych męczenników. I to zarówno te stare, jak i nowe oraz ich reprodukcje czy kserokopie, a nawet pocztówki z wizerunkami świętych. Przypadków „mirotoczenia” jest dziś tak wiele, że przy Patriarchacie Moskiewskim powołano specjalną komisję zajmującą się badaniem owych cudownych znaków. Nie zawsze potwierdzona zostaje ich autentyczność. Często za „mirotoczenie” uchodzi samoczynne wydzielanie się z ikony substancji oleistej pochodzącej z użytych do jej napisania farb. Czasami powstaje ono z przyczyn naturalnych pod wpływem nadmiernej wilgotności powietrza, światła czy temperatury pomieszczenia. Zdarza się również, że fałszerze oferują podróbki cudownych ikon, przekonując o ich autentyczności. Mimo wszystko należy się zastanowić, dlaczego Pan Bóg daje nam dziś takie znaki? Większość wyznawców prawosławia uważa, że pojawiające się na ikonach miro to „płacz za dawną Rosją”, inni widzą w tym zjawisku zapowiedź nieszczęść i katastrof. Są też tacy, którzy sądzą, że święty olej z nieba oznacza Boże łaski spływające na ludzi, by ich pocieszyć i wzmocnić duchowo. Swój punkt widzenia wyrażają także teolodzy i duchowieństwo.

Książka została napisana w 2011 roku (przyp. red.).

Mirotoczenie nie jest jedynym i mającym największe znaczenie nadprzyrodzonym zjawiskiem w Kościołach wschodnich. Istnieje wiele ikon i obrazów, które nigdy nie spływały cudownym olejem, a jednak wsławiły się uzdrowieniami chorych bądź uchronieniem całych miast przed epidemią, kataklizmem czy działaniami wojennymi. Z dawien dawna w Rosji otacza się szczególną czcią takie ikony Matki Bożej, jak „Kazańska”, „Iwerska”, „Włodzimierska”, „Smoleńska”, „Ukój Mój Smutek”, „Poszukiwanie Zagubionych” czy „Radość Wszystkich Strapionych”. Włodzimierskiej Ikonie na przykład przypisuje się wybawienie Rusi od inwazji mongolskich chanów (Tamerlana w 1395, Ahmeda w 1480 i Mehmeda Gireja w 1521 roku). Przed tą ikoną modliły się oddziały ochotnicze wraz z Mininem i Pożarskim w przeddzień decydującego starcia z polskimi zaborcami w 1612 roku2. W 1812 roku, w święto Ikony Kazańskiej, obchodzone 22 października (st.)3, Francuzi doznali pierwszej poważnej porażki po swym wyjściu z Moskwy. Natomiast mieszkańcy Carskiego Sioła (obecnie miasto Puszkin w obwodzie leningradzkim) modlili się przed Ikoną Matki Bożej „Znak” podczas szalejącej w Rosji epidemii cholery i ta straszliwa choroba ich ominęła. O tych i wielu innych cudownych i toczących miro ikonach będzie mowa na kartach niniejszej książki. Czytelnicy będą mogli zapoznać się ze zjawiskiem „mirotoczenia” i zastanowić się nad przyczynami jego występowania. Nie można jednak wypowiadać się na ten temat bez znajomości samej istoty ikony i jej wielowiekowej historii.

Wasyl Szujski, car Rosji od 1606 roku, zawarł ze Szwedami sojusz wymierzony w Rzeczpospolitą, co stało się pretekstem dla Zygmunta III Wazy do rozpoczęcia wojny z Rosją w 1609 roku i oblężenia Smoleńska. Odsiecz rosyjsko-szwedzką rozbiły pod Kłuszynem (lipiec 1610 r.) wojska hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Dzięki rozgromieniu znacznie większej armii przez husarię i wzięciu do niewoli Szujskiego polsko-litewskie siły dotarły do Moskwy. Żółkiewski zawarł tam ugodę z magnaterią rosyjską, która obiecała Władysławowi (synowi Zygmunta III Wazy) tron carski pod warunkiem jego przejścia na prawosławie. Waza odrzucił propozycję, a Rosjanie wzniecili powstanie przeciwko Polakom (kupiec Minin je prowadził, na czele armii powstańczej stanął kniaź Dymitr Pożarski) i po oblężeniu trwającym dwa lata zdobyli Kreml obsadzony przez polską załogę (1612 r.). W Rosji lata 1605–1613 są nazywane wielką smutą (przyp. red.). 3

Daty w książce są podawane według kalendarza juliańskiego tzw. starego stylu (st.) stosowanego przez prawosławnych. Daty nieoznaczone tym skrótem odnoszą się do kalendarza gregoriańskiego (tzw. nowy styl) (przyp. red.).

H I S TO R I A I K O N Y

Zgodnie z nauką Kościoła prawosławnego ikona jest widzialnym znakiem dogmatu o Wcieleniu Syna Bożego. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa wizerunki Chrystusa miały charakter alegoryczny. Przedstawiano Go jako dobrego pasterza, Orfeusza grającego na lirze, baranka, szczep winny czy rybę. Synod Trullański4, zwołany przez cesarza Justyniana II w Konstantynopolu na przełomie lat 691 i 692, w kanonie 82 określił i zdefiniował istotę ikony. Odtąd przestano ukazywać Chrystusa jako starotestamentalnego baranka, a zaczęto przedstawiać Go w ludzkiej postaci, akcentując w ten sposób fakt, że „Słowo stało się Ciałem i zamieszkało między nami”. Kanon ikonograficzny, ustalony w kanonie 82, pozwolił na stwierdzenie czy obraz jest ikoną, czy tylko wizerunkiem (portretem). Ikona powinna bowiem ukazywać oblicze Boga lub człowieka zjednoczonego z Bogiem przy pomocy ściśle ustalonych zasad graficznych. Forma artystyczna, techniki malarskie oraz tradycja kultu ikony sięgają późnej starożytności. W czasach ikonoklazmu (od VII

Chrystus, XVI w.

Inaczej Synod in Trullo (łac. pod kopułą) (przyp. red.).

Lwów, cerkiew Przemienienia Pańskiego

do pierwszej połowy IX wieku) zakazano kultu ikon, a nawet je niszczono. Po zwalczeniu tej herezji zaczęły kształtować się podstawowe style przedstawiania Chrystusa, Bogarodzicy i świętych. Wówczas powstały też główne schematy narracji religijnej oraz kanony ikonograficzne, które z niewielkimi zmianami obowiązywały przez kolejne stulecia. Dotyczyły one wielu świętych postaci, szczegółów ich ukazywania, kolorystyki ubiorów, atrybutów, rodzajów konstrukcji architektonicznych, umowności pejzażu itp.) Jako wzorce ikonopisarze wykorzystywali iluminacje i miniatury zamieszczone w rękopisach oraz specjalne „księgi wzorów”. W Rosji wzorowano się na sztuce bizantyjskiej, mającej jednolity i harmonijny charakter. Artyści tworzyli głównie na potrzeby kultu w kościołach (cerkwiach) i domach prywatnych. Pisali przede wszystkim ikony Chrystusa, Matki Bożej i świętych, choć czasem przedstawiali też uroczystości kościelne lub sceny z Pisma Świętego. Zgodnie z tradycją kościelną, pierwsza ikona Chrystusa pojawiła się za Jego ziemskiego życia. Nie została ona namalowana ręką artysty, lecz powstała w cudowny sposób po zetknięciu się chusty (ręcznika) z twarzą Zbawiciela. Nazwano ją Wizerunkiem Zbawiciela Nie Ręką Ludzką Uczynionym – Acheiropoietos oraz „ikoną ikon”. Apokryf z VI wieku mówi, że władca Edessy, Abgar, dotknięty trądem, wysłał do Chrystusa swego sługę z prośbą o przybycie do Edessy i uzdrowienie go lub przynajmniej o pozwolenie namalowania Jego portretu. Kiedy Jezus usłyszał tę prośbę, obmył twarz, przyłożył do niej ręcznik, a wówczas Jego oblicze odbiło się na tkaninie. Abgar, otrzymawszy nieuczyniony ludzką ręką obraz Chrystusa, spojrzał na niego i w tym momencie został uzdrowiony. Następnie cudowny wizerunek przymocowano do deski i umieszczono nad główną bramą Edessy. Gdy miasto było oblegane przez wrogów, cudowny wizerunek zamurowano w jego murze, aby nie stał się łupem zdobywców. Potem zaś o nim zapomniano. Został odkryty dopiero w VI wieku i od razu stał się najbardziej czczoną relikwią chrześcijańskiego Wschodu. W 944 roku nieuczyniony ludzką ręką wizerunek przeniesiono do Konstantynopola, gdzie ustanowiono na jego cześć święto przypadające 16 sierpnia. W 1204 roku, po zniszczeniu Konstantynopola przez krzyżowców, niezwykły obraz zniknął. Jedna z jego kopii jest do dziś czczona jako cudowna ikona i przechowywana w zakrystii katedry we francuskim mieście Laon.

Konstantynopol, Hagia Sophia

Chrystus, oprócz ikony Acheiropoietos, był przedstawiany na trzy sposoby: jako młody Emmanuel (Bóg z nami), Pantokrator (Władca Wszechświata) lub Sędzia zasiadający na tronie. Tylko takie Jego wizerunki umieszczano w świątyniach na ikonostasach – ścianach odgradzających miejsce ołtarzowe (prezbiterium) od nawy dla wiernych. Najliczniejsze i najróżnorodniejsze w swej stylistyce na terenie Bizancjum, a następnie w dawnej Rusi, były jednak ikony Przenajświętszej Dziewicy, głównej naszej Orędowniczki. Tradycja kościelna głosi, że ikony Matki Bożej pojawiły się jeszcze w czasach Apostołów. Uważa się, że pierwszy portret Matki Bożej został namalowany przez świętego Łukasza Ewangelistę, towarzysza apostoła Pawła. Wiadomo, że Łukasz był nie tylko dobrym lekarzem, lecz także utalentowanym malarzem. Zgodnie z legendą namalował na desce (podobno ze stołu Świętej Rodziny) wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem. Później stworzył jeszcze kolejne dwa jej portrety i pokazał je samej Matce Bożej. Podobizna Bogarodzicy na ikonach sięga czasów wczesnochrześcijańskich. Maryja zazwyczaj przedstawiana jest w ciemnowiśniowym płaszczu (maforionie), jaki w starożytności nosiły zamężne palestyńskie kobiety. Na ikonach maforion ozdabiano gwiazdami, a oblicze Niebiańskiej Królowej ukazywano niezmiennie według pewnego apokryfu: „ciemna, owalna twarz, włosy koloru dojrzałej pszenicy, szkarłatne usta, oczy o kształcie migdałów, a wszystko niezwykle delikatne”. W czasach Soborów Efeskiego i Chalcedońskiego, a więc w V wieku, zaczęły się kształtować typy ikon Bogarodzicy, które znamy do dziś. Są to cztery fundamentalne modele ikonograficzne Matki Bożej: 1. Tronująca (siedząca na tronie); 2. Oranta (z podniesionymi rękami w geście modlitwy i adoracji). Może występować sama lub z Dzieciątkiem. Wtedy Dzieciątko przedstawione jest w medalionie na łonie Matki. Taki wizerunek nosi nazwę „Znak”. 3. Hodegetria, czyli Wskazująca Drogę (gr. hodós – droga), prawą ręką wskazuje na Dzieciątko trzymane na lewej ręce;

Matka Boża Hodegetria, XV w.

MB Eleusa, XIII w.,(

Matka Boża, XVI w.

Sobór Mądrości Bożej w Kijowie, Oranta

4. Eleusa, czyli Miłosierna, Czuła (gr. éleos – miłosierdzie), pochylająca głowę, aby przytulić policzek do policzka Syna. Wzorcami głównych typów ikonograficznych Bogarodzicy stały się najbardziej znane ikony z Konstantynopola, czczone przez chrześcijan jako cudowne. Ich nazwy pochodzą od nazw kościołów lub dzielnic bizantyjskiej stolicy: Blacherniotissa, Nikopea, Hodegetria, Chalkopratejska, Hagiosoritissa itp. W świątyni Blacherne, gdzie przechowywano relikwię maforionu Matki Bożej, znajdowało się kilka łaskami słynących ikon. Najsławniejsza była Oranta. Pośród świętości Konstantynopola wyróżnia się też Nikopea, ikona przedstawiająca Bogarodzicę trzymającą medalion z podobizną Dzieciątka Jezus. Jedną z głównych ikon bizantyjskich jest Hodegetria. Ukazuje ona Matkę Bożą trzymającą na ręku Dzieciątko Jezus. Jest ona wariantem ikonograficznego typu Eleusa. Najstarszym chrześcijańskim wzorcem ikonograficznym jest Oranta – postać ze wzniesionymi w modlitewnym geście rękami. Wizerunek wywodzący się z pogańskiej ikonografii pogrzebowej kojarzył się początkowo z obrazowaniem chrześcijańskich męczenników. Naukowcy uważają, że w pierwszych wiekach chrześcijaństwa Oranta symbolizowała duszę zmarłego, modlącego się za tych, którzy pozostali na ziemi. Typ Oranty szybko się rozprzestrzeniał i zaczął służyć Kościołowi jako wzorzec przedstawiania Matki Bożej. W pozie oranty Bogarodzica pojawiła się po raz pierwszy w scenie Wniebowstąpienia Chrystusa, a następnie w świątyniach w środkowej konsze absydy oraz na kopule nad prezbiterium jako wznosząca modlitwy do Chrystusa Pantokratora. Cudowny, mozaikowy obraz Matki Boskiej Oranty znajduje się w prezbiterium kaplicy Świętych Relikwii blacherneńskiej świątyni w Konstantynopolu. Tam też czczono Orantę z wizerunkiem Dzieciątka Jezus w medalionie na Jej piersi. Obrazy Bogarodzicy Oranty powstawały zarówno w Bizancjum, jak i w rosyjskich świątyniach, m.in. w soborze Bożej Mądrości w Kijowie (1037–1050). Wizerunek Oranty z Dzieciątkiem Jezus w medalionie zapoczątkował nowy typ ikonograficzny, który na Rusi otrzymał nazwę „Znak”. 11

Kijów, Sobór Mądrości Bożej

W sanktuarium maryjnym Chalkoprateia w Konstantynopolu, tak jak w Blacherne, gdzie przechowywano części ubioru Bogarodzicy i Jej pas, znajdowała się także otaczana powszechną czcią ikona Hagiosoritissa (od nazwy kaplicy Hagia Soros – Święty Relikwiarz). Ten typ ikony przedstawia Maryję (bez Dzieciątka) w modlitewnej pozie, w całej bądź w półpostaci i z lekko pochyloną głową. Obie dłonie Maryi uniesione są na wysokość piersi lub też jedna wzniesiona jest wyżej, druga zaś leży płasko na piersiach. Wariantem tej ikony jest Matka Boża Paraklesis (Prosząca), pojawiająca się w sztuce od XII wieku. Przedstawia ona Najświętszą Maryję Pannę z rozwiniętym zwojem w dłoni, zawierającym tekst prośby Matki do Syna o litość i miłosierdzie dla ludzi. Często nazywana jest też „Orędowniczką”. Dokładne kopie, a także swobodne warianty najsłynniejszych ikon z Konstantynopola, sporządzane w ciągu całego okresu istnienia Imperium Bizantyjskiego, rozpowszechniły się we wszystkich krajach prawosławnych. Otrzymały tam lokalne nazwy i mają własne historie związane z wieloma cudownymi wydarzeniami.

Technika pisania ikon Od czasów starożytnych w świecie chrześcijańskim najbardziej rozpowszechnione były ikony na desce wykonane temperą – naturalnym barwnikiem na bazie jajka kurzego jako substancji wiążącej. Dzieła tego typu przybyły wraz z chrześcijaństwem z Bizancjum do wielu krajów świata. Nawet kiedy już pojawiły się farby olejne czyniące obraz wodoodpornym i wyrazistym, tempera pozostawała nadal niezastąpiona w pisaniu ikon. Farba, w której skład wchodzi jajko, posiada wiele właściwości niezbędnych dla wykonania świętego wizerunku. Jest trwała, odporna na różnice temperatur i prawie nie ulega niszczącym działaniom czasu czy środowiska. Daje też niezwykłą wyrazistość odznaczającą się jednocześnie lekkością i przejrzystością. Pozwala ponadto na zachowanie równej, gładkiej powierzchni, co w tym przypadku jest bardzo ważne. Podczas pisania obrazów zarysowane płaszczyzny wypełniają się równomiernie odpowiednimi odcieniami barw, gdyż jednym z zadań ikonografa jest tworzenie harmonii przylegających do siebie kolorów. Bizantyjscy artyści do tworzenia świętych obrazów używali nie tylko drewna i tempery, lecz także innych materiałów. Powstawały ikony rzeźbione lub tłoczone, wykonane na marmurze, szlachetnych lub półszlachetnych kamieniach, metalu, kości słoniowej bądź ceramice. Powszechnie stosowano również technikę mozaiki z kolorowych kamieni lub szkła (smalty). W okresie postbizantyjskim pisano już tylko na zagruntowanym płótnie. Tego typu ikony, o niewielkich rozmiarach, były często dwustronne. Przed pisaniem ikony temperą należało odpowiednio przygotować deskę z suchego drewna (na Rusi była to najczęściej lipa lub sosna) po długim sezonowaniu. Na końcach lub na odwrotnej stronie wzmacniano ją szpongami – poziomymi listwami z twardego drewna wpuszczonymi w deskę. Na stronie czołowej, na środku, wycinano wgłębienie, tzw. kowczeg – arkę, nawiązując do Arki Przymierza, by podkreślić sakralny charakter ikony. W kowczegu umieszczano zasadniczy obraz, a na obrzeżach deski, czyli na polach ikony – niewielkich rozmiarów scenki z życia świętych postaci, tak zwane klejma. Przed przystąpieniem do pracy nad wizerunkiem całość lub część deski oklejano płótnem – pawołoką, a na nią nakładano kilka warstw gruntu – lewkasu (mieszanki kredy i kleju rybnego). Następnie lewkas po wyschnięciu szlifowano i wtedy wstępnie nanoszono szkic, czyli kontury postaci, jako przygotowanie do właściwego rysunku. Dopiero wówczas artysta mógł zacząć pisać ikonę, nakładając farby najpierw na tło, później na aureolę (czasem pokrytą złotem), a w końcu na szaty i zdobienia tła. Ostatnim etapem pracy było pisanie twarzy, odkrytych części dłoni i nóg oraz umieszczanie napisów (inicjałów Chrystusa, Matki Bożej, świętych czy nazw kompozycji tematycznych). Gdy powierzchnia ikony wyschła, nie pokrywano jej lakierem, lecz pokostem, co nadawało obrazowi głębię i wyrazistość. Taką samą technologię stosują również współcześni ikonopisarze. Zarówno w przeszłości, jak i obecnie artyści muszą stale przyswajać nowe techniki w oparciu o materiały, o których nie mówi się w starych podręcznikach ikonografii. Ikonopisarz nie może jednak łamać ustalonego kanonu i kolejności poszczególnych etapów budowania świętego wizerunku.

Ikonografia rosyjska Sztuka pisania ikon przywędrowała na ziemie ruskie z Bizancjum wraz z prawosławiem. Rosyjskie ikonopisarstwo z czasem zaczęło nabierać cech narodowych, lecz pod koniec XII i na początku XIII wieku tradycje bizantyjskie były nadal bardzo silne. Nie istniały jeszcze wówczas określone „szkoły” ikonograficzne, choć naukowcy rozróżniają ikony związane z konkretnymi miastami: Włodzimierzem, Jarosławiem, Nowogrodem itp. Z okresu przedmongolskiego przetrwało do naszych czasów niewiele dzieł malarstwa religijnego i nie wszystkie posiadają cechy charakterystyczne dla sztuki bizantyjskiej: złote i srebrne tła, surowe i majestatyczne oblicza świętych oraz ich zastygłe, monumentalne pozy. Najwięcej ikon, jakie zachowały się z dalekiej przeszłości, powstało w Nowogrodzie, który wprawdzie był we władaniu Złotej Ordy, jednak, płacąc okupantowi wysoką daninę, nie cierpiał pod jarzmem mongolsko-tatarskim tak jak inne grody. Dzięki temu zachowała się XII-wieczna ikona znana jako „Anioł Złotowłosy” (Archanioł Gabriel), na której, pomijając wyraźną umowność pochodzącego z Bizancjum pisma (rysunku), wyczuwa się uduchowienie i wewnętrzne piękno anioła. Na innej ikonie z tego okresu, zwanej „Zbawiciel nie ręką ludzką uczyniony” (ros. Spas Nierukotwornyj), Chrystus jest przedstawiony jako surowy, lecz sprawiedliwy sędzia rodzaju ludzkiego. Na przełomie XI i XII wieku szeroką popularność zyskał mnich ikonopisarz Alipiusz Pieczerski. Ludzie zachwycali się pracami tego wybitnie utalentowanego artysty. Środki pozyskane za swe dzieła dzielił na trzy części. Za jedną kupował farby, pędzle i inne materiały niezbędne do pracy, drugą rozdawał biednym, a trzecią ofiarował na pieczerski monaster. Artyści starali się, by ludzie jak najlepiej rozumieli ich dzieła. Nieprzypadkowo ikony i freski na ścianach świątyń nazywano Biblią dla niepiśmiennych (Biblia pauperum, łac. Biblia ubogich). Specjalne symbole i atrybuty przedstawionych postaci pomagały w czytaniu ikony jak książki.

Anioł Złotowłosy

Zbawiciel „nie ręką ludzką uczyniony” (gr. acheiropoietos)

Symbole i atrybuty ikony Ikony pełne są znaków, pod którymi kryją się treści religijne. Najbardziej znanym symbolem jest nimb (aureola) – znak świętości. Po raz pierwszy pojawił się w sztuce buddyjskiej, a dopiero później zaczął przenikać do ikonografii chrześcijańskiej. Po tym świetlistym kręgu rozpoznaje się Osoby Boskie: Boga Ojca i Syna Bożego oraz postacie świętych. Aureola Pana Zastępów najczęściej dodatkowo otoczona jest jeszcze gwiazdami, natomiast w nimbie Jezusa Chrystusa widoczny jest zarys krzyża. Chrześcijanie wierzą w Jedynego Boga w trzech Osobach: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Na ikonach Ducha Świętego symbolizuje gołębica. Najważniejszym symbolem chrześcijaństwa jest krzyż. W Kościele katolickim spotykamy czteroramienny

św. Prorok Eliasz, XVI w.

św. Mikołaj, XVI w.

krzyż „łaciński” lub sześcioramienny (patriarchalny) z dodatkową belką u góry, na której przed kaźnią na Golgocie wypisano imię Chrystusa i tytuł Jego winy. W prawosławiu obecny jest krzyż ośmioramienny: do sześcioramiennego w jego dolnej części dołączona jest belka służąca jako podpórka dla nóg Ukrzyżowanego. Jeden koniec dolnej belki jest podniesiony. Wskazuje on na niebo, dokąd udał się Dobry Łotr, ukrzyżowany razem z Chrystusem, a drugi koniec – opuszczony – wskazuje na piekło, miejsce dla drugiego łotra, który nie wyraził skruchy. W sztuce chrześcijańskiej różnych okresów istniały też rozmaite symbole zastępujące wizerunki Chrystusa, do których jesteśmy dziś przyzwyczajeni. Najbardziej znany jest „Baranek Boży”, przywodzący na myśl ofiarę Chrystusa dla odkupienia grzechów ludzkości. Swe symbole posiadają także ewangeliści. Marek przedstawiany jest z lwem, Mateusz – z aniołem, Jan – z orłem, a Łukasz – z wołem. Tymi charakterystycznymi znakami zastępowano niekiedy również same postacie tych ewangelistów. Identyfikacji danej postaci, obok symboli, służą też atrybuty – przedmioty nawiązujące do życia danego świętego. 15

Archanioł Michał, XVI w.

Najczęściej trzyma on w rękach krzyż lub gałązkę palmową jako znak męczeństwa. Patrząc na taką ikonę wiemy, że stoi przed nami męczennik. Prorocy zwykle są ukazywani ze zwojami, na których wypisano cytaty z ich proroctw. Apostoła Piotra można zaś łatwo rozpoznać po trzymanych w ręku kluczach. Zgodnie z przekazem biblijnym Chrystus, zanim wstąpił do nieba, powierzył Swemu uczniowi klucze do Królestwa Niebieskiego. Święci z grona kapłanów i duchownych najczęściej trzymają w dłoniach Ewangelię. Aniołów, Bożych posłańców, nierzadko maluje się z pastorałem. Rozumienie języka ikon ułatwiają nam nie tylko symbole i atrybuty, lecz także rysy twarzy. Po nich wierni bez trudu odnajdują w świątyni konkretnego świętego. Na przykład św. Mikołaj Cudotwórca posiada wysokie czoło z głębokimi zakolami i niedużą, kędzierzawą brodę. Większość artystów nadawała obliczu tego świętego dobrotliwy, poczciwy wyraz. Natomiast prorok Eliasz, wręcz przeciwnie, posiada surową twarz, groźne spojrzenie, długie włosy i brodę.

Apostoł Piotr, XVI w.

Kolor i symbolika barw w ikonie Malując obraz, artysta czuje się zwykle trochę jak stwórca, kreator czegoś nowego, niezwykłego. Dla ikonopisarza natomiast jedynym Stwórcą jest Bóg. Sam wykonawca uważa się tylko za maleńką cząsteczkę wszechświata stworzonego przez Boga, rozumie, że pełni jedynie Jego wolę. Dlatego właśnie ikonopisarze, w odróżnieniu od świeckich malarzy, starali się w swej pracy używać wyłącznie naturalnych materiałów: minerałów i glinek, z których tworzono barwniki, stosując także żółtko jaja kurzego. Z różnego rodzaju gliny otrzymywano naturalne ochry – złociste i czerwone. Nazwy farb wiążą się z miejscem, skąd wydobyto surowiec. Jest więc ochra kałużska, kołomieńska, sjena, umbra itd. We współczesnym ikonopisarstwie nadal używa się barwników naturalnych. Na tło twarzy nanosi się naturalną sjenę, na maforion Bogarodzicy – sjenę paloną, na szatę Zbawiciela – różową lub czerwoną ochrę. Zgodnie z tradycją gama kolorystyczna ikony bazuje na naturalnych pigmentach. Kolory w ikonie mają też swoje symboliczne znaczenie. Według wzorców bizantyjskich biel oznacza świętość, niewinność i czystość. Dlatego właśnie Zbawiciel i aniołowie występują w białych szatach. W celu przekazania niebiańskiej światłości ikonopisarze bizantyjscy od XI do XV stulecia i XIV/XV-wieczni artyści rosyjscy „podświetlali” wizerunki Chrystusa, Bogarodzicy i świętych białymi farbami. Od przyodzianego w białe szaty Zbawiciela rozchodzą się zwykle złociste promienie – zgodnie z Ewangelią o Przemienieniu Pańskim na Górze Tabor. Złoty był ulubionym kolorem zarówno bizantyjskich, jak i staroruskich ikonopisarzy. Złocono aureole świętych, złote blaski przenikały szaty Chrystusa i Bogarodzicy. Również dzisiaj artyści często pokrywają tło żółtą ochrą symbolizującą złoto – Boże światło. Czerwień (cynober) to kolor ciepła, miłości, życia i energii – symbol Zmartwychwstania, zwycięstwa nad śmiercią, 17

Zstąpienie do otchłani XVII w.

a jednocześnie kolor krwi i ofiary Chrystusa. Na ikonach w czerwonych szatach przedstawiani są męczennicy. Purpura i szkarłat to barwy władcy, Boga, kolory królewskie; czerwone obuwie w Bizancjum mogły nosić tylko osoby koronowane. Kojarzą się też z Nowym Testamentem – okładki Ewangelii powlekano purpurową tkaniną. W ikonografii szkarłat jest również obecny na sukniach Matki Bożej – Królowej Niebios. Cynober jest farbą lekką, dającą jednocześnie głęboki odcień. Nie da się go zastąpić żadnym sztucznym pigmentem. To minerał zawierający siarczek rtęci, stąd należy obchodzić się z nim bardzo ostrożnie. W XIX wieku wynaleziono nietrujący czerwony kadm, jednak większość ikonopisarzy do dziś używa naturalnego cynobru. Maforion Matki Bożej pokrywany jest farbą otrzymywaną ze sproszkowanego półszlachetnego hematytu – tlenku żelaza, który w naturze ma kolor ciemnobrunatny, a po sproszkowaniu – czerwony. Taka też jest barwa płaszcza Przenajświętszej Dziewicy – dla upamiętnienia, że dała Swe ciało Chrystusowi. Dla mandorli Jezusa i Jego Matki używana jest farba ciemna, koloru nocnego nieba, pozyskiwana z wiwianitu, minerału z grupy fosforanów. Mandorla (z włoskiego migdał) to aureola w kształcie migdała, otaczająca postać Chrystusa w scenach Zmartwychwstania lub Sądu Ostatecznego, jak również Matkę Bożą w chwili Wniebowzięcia. Jest ciemna, gdyż jasne światło oślepia i człowiek przestaje widzieć. Kiedy Szawłowi (potem apostołowi Pawłowi) objawił się Chrystus, oślepił go tak mocny blask światła, że przez trzy dni był ociemniały. Mojżesz, rozmawiając z Bogiem, również nie mógł na Niego patrzeć, będąc oślepiony promieniującą od Pana jasnością. Ludziom nie jest dane oglądać Światło Światłości i poznać Najgłębszą Istotę Boga. Dlatego płaszcz Chrystusa i tunikę Matki Bożej przyjęto pisać ciemną farbą z odcieniem błękitu, co symbolizuje tajemnicę Bożego Wcielenia. Na Rusi farby o tonacji granatowej i błękitnej nazywano gołąbkami. Kolor niebieski (ros. gołuboj) to symbol Bożego pokoju, nieskończoności, nieba i wiecznego świata. Powszechnie uważany jest za kolor Matki Bożej, łączącej w sobie cechy ziemskie i niebiańskie. W dawnych czasach farby niebieskie były bardzo drogie, więc niekiedy zastępowano je zielonymi, posiadającymi ten sam sens. Farby zielone nazywano kiedyś prazielenią. W zamierzchłej przeszłości dla uzyskania tej barwy używano octanu miedzi, lecz przy zetknięciu z pokostem ikony farby szybko ciemniały. Dlatego też octan miedzi stopniowo wypierały inne zielone farby, na przykład węglan miedzi otrzymywany z malachitu. Zieleń to kolor natury, trawy, symbol młodości, działania Ducha Świętego, nadziei i wiecznego odnawiania. Zieloną farbą pokrywano płaszcz Jana Chrzciciela zapowiadającego przyjście Chrystusa i żywot wieczny. Oblicza świętych pisano żółtą lub pomarańczową farbą zwaną aurypigmentem (siarczek arsenu). Miała ona jednak właściwości promieniotwórcze i toksyczne. Jako że na ikonach nie mógł występować cień, twarze świętych pisano na ciemnym podkładzie, co dawało efekt rozświetlenia. Podkład ten, zwany sankirem, miał ciemny, ziemisty kolor. W Bizancjum sankir sporządzano z prazieleni, a na Rusi stosowano brąz jako farbę cieplejszą, łagodniejszą. Brąz to kolor ziemi, prochu, wszystkiego, co czasowe i przemijające. W ikonopisarstwie do uzyskania tej barwy używano mieszaniny umbry i ochry, która, zależnie od ilości zawartych w niej pigmentów, daje kolor oliwkowy lub brązowy. Kolorystyka staroruskich ikon pozwala naukowcom określić, w jakiej „szkole” ikonograficznej powstała dana ikona. Tak więc artyści nowogrodzcy lubili jasnoczerwony cynober, twerscy ikonopisarze woleli kolory niebieskie i turkusowe, a pskowscy pisali głównie w tonacji pomarańczowo-czerwonej i zielonej. Kolor na ikonach jest ściśle ustalony, to znaczy, że barwa musi być właściwa przedstawionym przedmiotom i postaciom. Artysta świecki maluje obiekty tak, jak je w danym momencie widzi (w zależności od pory dnia, własnego nastroju itp.). Ikonograf ukazuje rzeczy takimi, jakimi są w rzeczywistości biblijnej czy w uświęconych tradycją przekazach. Dlatego kolor w ikonografii, zwłaszcza staroruskiej, odgrywa dużą rolę. Dawni rosyjscy ikonopisarze nie mieszali farb, pisali czystymi kolorami, kładli je blisko siebie, osiągając pełną harmonię barw.

Spis treści Słowo wstępne ...............................................................................................................................................................................................................................................5 Historia ikony ...............................................................................................................................................................................................................................................7 Technika pisania ikon ...........................................................................................................................................................................................................................13 Ikonografia rosyjska ..............................................................................................................................................................................................................................14 Symbole i atrybuty ikony .....................................................................................................................................................................................................................15 Kolor i symbolika barw w ikonie ..........................................................................................................................................................................................................17 Kanon ikonograficzny ..........................................................................................................................................................................................................................20 Staroruskie szkoły ikonograficzne .........................................................................................................................................................................................................22 Ikona nowogrodzka ..............................................................................................................................................................................................................................24 Teofan Grek .........................................................................................................................................................................................................................................27 Andriej Rublow ....................................................................................................................................................................................................................................27 Dionizy ................................................................................................................................................................................................................................................30 Ikonografia XVI wieku. Szkoła moskiewska ..........................................................................................................................................................................................31 Ikonografia XVII wieku. Szkoła stroganowska ......................................................................................................................................................................................34 Ikonografia nowożytna .........................................................................................................................................................................................................................37 MIROTOCZĄCE IKONY .........................................................................................................................................................................................................................39 Mirotoczenie ........................................................................................................................................................................................................................................41 Historia mirotoczenia ....................................................................................................................................................................................................................42 Błogosławione miro i łzy smutku: mirotoczenie w rozumieniu ludzi wierzących ............................................................................................................................43 Teologiczna interpretacja mirotoczenia zgodnie z nauczaniem Kościołów wschodnich ...................................................................................................................45 Poglądy naukowe ..........................................................................................................................................................................................................................48 Prawdziwe i rzekome mirotoczenie ................................................................................................................................................................................................50 Mirotocząc ikony ........................................................................................................................................................................................................................................53 Ikona Matki Bożej „Niegasnąca Łampada” ....................................................................................................................................................................................54 Ikona Matki Bożej „Władająca” .....................................................................................................................................................................................................55 Ikona Matki Bożej Zranionej ........................................................................................................................................................................................................56 Częstochowska Ikona Matki Bożej ................................................................................................................................................................................................57 Iwerska Ikona Matki Bożej ............................................................................................................................................................................................................60 Cypryjska Ikona Matki Bożej ........................................................................................................................................................................................................63 Pachromska Ikona Matki Bożej .....................................................................................................................................................................................................64 Ikona Matki Bożej „Nieoczekiwana Radość” .................................................................................................................................................................................65 Rumuńska Ikona Matki Bożej Płaczącej ........................................................................................................................................................................................66 Tychwińska Atoska Ikona Matki Bożej ..........................................................................................................................................................................................67 Czernihowsko-Ilińska Ikona Matki Bożej ......................................................................................................................................................................................68 Prażewska Ikona Matki Bożej ........................................................................................................................................................................................................69 Kazańska Kapłunowska Ikona Matki Bożej ...................................................................................................................................................................................70 Kazańska Kargopolska Ikona Matki Bożej .....................................................................................................................................................................................72 Kazańska Wysoczynowska Ikona Matki Bożej ...............................................................................................................................................................................73 Ikona Matki Bożej Pięknej Miłości ................................................................................................................................................................................................75 Miroska Ikona Matki Bożej ...........................................................................................................................................................................................................76 Smoleńska Ikona Matki Bożej .......................................................................................................................................................................................................77 Nowogrodzka Ikona Matki Bożej „Znak” ......................................................................................................................................................................................79 Ikona Matki Bożej „Wstawienniczka za grzesznych” ......................................................................................................................................................................81 Pimenowska Ikona Matki Bożej ....................................................................................................................................................................................................83 Bałykińska Ikona Matki Bożej .......................................................................................................................................................................................................84 Mirotocząca Ikona Zwiastowania NMP z Ustiuga .........................................................................................................................................................................85 Orańska Włodzimierska Ikona Matki Bożej ..................................................................................................................................................................................86 Ikona Matki Bożej „Tocząca Olej” .................................................................................................................................................................................................88 Mirotoczące ikony w wiosce Derżawino ........................................................................................................................................................................................89 Toczące miro i spływające krwią Ikony w cerkwi Opieki Matki Bożej (Pokrowa) w Dzierżyńsku ...................................................................................................90 Mirotocząca Ikona świętego cara męczennika Mikołaja II ..............................................................................................................................................................92 CUDOWNE IKONY ..................................................................................................................................................................................................................................93 Cuda, upomnienia i zapowiedz .............................................................................................................................................................................................................95 Jelecka Czernihowska Ikona Matki Bożej .............................................................................................................................................................................................97 Carewokokszajska Ikona Matki Bożej ...................................................................................................................................................................................................99 Żyrowicka Ikona Matki Bożej 100 Ikona Matki Bożej „Makariewska Hodegetria” ...................................................................................................................................................................................102 Ikona Matki Bożej „Szybko Spełniająca Prośby” .................................................................................................................................................................................104 Jugska Ikona Matki Bożej ...................................................................................................................................................................................................................106 Tołgska Ikona Matki Bożej .................................................................................................................................................................................................................108 Ikona Matki Bożej „Ukój Mój Smutek” ..............................................................................................................................................................................................109 Ikona Matki Bożej „Poszukiwanie Zagubionych” ................................................................................................................................................................................111 Fiodorowska Ikona Matki Bożej .........................................................................................................................................................................................................113 Kazańska Ikona Matki Bożej ..............................................................................................................................................................................................................116 Carskosielska Ikona Matki Bożej „Znak” ............................................................................................................................................................................................119 Ostrobramska Ikona Matki Bożej .......................................................................................................................................................................................................123 Trójręka Ikona Matki Bożej ................................................................................................................................................................................................................127 Tychwińska Ikona Matki Bożej ...........................................................................................................................................................................................................129 Poczajowska Ikona Matki Bożej ..........................................................................................................................................................................................................131 Kałuska Ikona Matki Bożej ................................................................................................................................................................................................................135 Isakowska Poszechońska Ikona Matki Bożej .......................................................................................................................................................................................137 Rzymska (Lidzka) Ikona Matki Bożej .................................................................................................................................................................................................138 Włodzimierska Ikona Matki Bożej .....................................................................................................................................................................................................141 CUDOWNE SAMOODNAWIANIE IKON ...........................................................................................................................................................................................146 Kaspierowska Ikona Matki Bożej ........................................................................................................................................................................................................147 Ikona Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych” w kaplicy koło huty szkła w Petersburgu ..........................................................................................................149 Ikona Matki Bożej z Ozieranek ..........................................................................................................................................................................................................151 Ikona Matki Bożej „Pocieszycielka Strapionych” .................................................................................................................................................................................152 Kursko-Korzenna Ikona Matki Bożej „Znak” .....................................................................................................................................................................................154 Zakończenie ..............................................................................................................................................................................................................................................157 Słownik niektórych terminów występujących w książce .............................................................................................................................................................................158

CUDOWNE IKONY

Wspaniała monograﬁa przedstawiająca najsłynniejsze cudowne ikony – cudowne nie

CUDOWNE

ISBN 978-83-65758-33-0

9 788365 758330 Cena: 159,00 w tym 5% VAT

IKONY