Historia Kościoła katolickiego w Polsce - Tomasz Frasik

Książka przedstawia dzieje Kościoła katolickiego w Polsce od jego początków do czasów współcze-

snych. To całościowa synteza obejmująca ponad tysiącletnią historię niewątpliwie najważniejszej instytucji w naszych dziejach. Kompendium to, wzbogacone licznymi ilustracjami, wypełnia lukę, jeżeli chodzi o treści przekazywane w szkolnych podręcznikach historii, w których historia Kościoła ukazywana jest często nazbyt marginalnie, z drugiej zaś jest publikacją popularną, pozbawioną hermetyczności opracowań czysto naukowych i niejednokrotnie niedostępnych dla wielu zainteresowanych tym tematem.

Autor opisuje najistotniejsze dla dziejów Kościoła w naszym kraju wydarzenia, omawiając je w sposób

szczegółowy. Całość przedstawiona jest w kluczu chronologiczno-tematycznym, a wszystkie poruszane tu zagadnienia wsparto licznymi odwołaniami do danych statystycznych, które mocno sytuują te fakty w konkretnej rzeczywistości czasu i miejsca. Książka ukazuje dzieje Polski w szerszej perspektywie, wzbogaconej o niezbywalny wpływ chrześcijaństwa na wydarzenia mające miejsce w historii naszej ojczyzny.

Z dzieła tego skorzystają zarówno ci, którzy chcą zapoznać się z dziejami Kościoła i chrześcijaństwa w naszej ojczyźnie, jak i bardziej zorientowani w poruszanej tu tematyce, którzy chcą pogłębić swoje wiadomości w tym zakresie, zaktualizować je w oparciu o nowsze publikacje i prace historyków zajmujących się historią Kościoła w Polsce i poznać głębiej wpływ, jaki na historię naszej ojczyzny miał Kościół, chrześcijańska kultura, nauka i sztuka.

Tomasz Frasik, ur. 1966, historyk, ukończył Instytut Historii UJ. Autor publikacji i artykułów histo-

Cena detaliczna

249,W tym 5% VAT

Okleina Historia 28.10.21.indd 1

Tomasz Frasik

rycznych w miesięczniku „Wychowawca”, Tygodniku młodzieży katolickiej „Droga” i kwartalniku „Śladami”.

�istoria �ościoła katolickiego w Polsce

Tomasz Frasik

�istoria �ościoła katolickiego w Polsce 29.10.2021 09:47

Historia Kościoła katolickiego w Polsce

Tomasz Frasik

Historia Kościoła katolickiego w Polsce

Konfesja św. Stanisława Biskupa w katedrze na Wawelu

Rozdział I

Kościół w średniowieczu

Początki chrześcijaństwa na ziemiach polskich Żywot świętego Metodego, zwany Legendą Panońską, wspomina o przymusowym chrzcie w latach osiemdziesiątych IX wieku władcy nad górną Wisłą, co niewątpliwie łączy się z podbiciem państwa Wiślan przez Państwo Wielkomorawskie. Tekst stwierdza: I miał też Metody dar proroczy i wiele spełniło się z jego przepowiedni, z których jedną tylko lub dwie przytoczymy. Pogański książę bardzo potężny, siedzący w Wiśle urągał chrześcijanom i szkody im wyrządzał. Posławszy więc do niego kazał mu powiedzieć: „Dobrze by było synu, abyś dał się ochrzcić dobrowolnie na swojej ziemi, bo inaczej będziesz wzięty w niewolę i zmuszony przyjąć chrzest na cudzej ziemi.

Wspomnisz moje słowa”. I tak też się stało. Jednak nie ma pewności, czy Kraków objęła działalność misyjna Cyryla i Metodego z terenu państwa wielkomorawskiego1.

Legenda Panońska wskazuje, że jeszcze przed przyjęciem chrztu w obrządku łacińskim penetracja chrześcijańskiej misji metodiańskiej na ziemiach polskich wydaje się niewątpliwa. Problem stanowi sprawa trwałości, zasięgu i ewentualnej organizacji hierarchicznej. W IX wieku Cyryl i Metody propagowali na Morawach model tzw. chrześcijaństwa metodiańskiego, który cechował się: 1. Własnym językiem liturgicznym w służbie Bożej, głoszeniu słowa Bożego i piśmiennictwie.

2. Własnym alfabetem słowiańskim, zwanym głagolicą.

3. Sferą kultyczną wzorowaną na obrzędowości zaczerpniętej z obrządku rzymskiego.

4. Całkowitym podporządkowaniem Rzymowi pod względem prawnym i dyscyplinarnym.

Należy z naciskiem podkreślić, że w tym przypadku nie mamy na myśli obrządku słowiańskiego lub metodiańskiego, ale wyłącznie słowiański język liturgiczny. Najstarszy zabytek liturgii słowiańskiej pochodzący z IX wieku – Mszał Kijowski, jest tłumaczeniem na język słowiański Sakramentarza Rzymskiego z przełomu VII i VIII wieku. Język, w jakim został napisany, zawiera cechy wyraźnie zachodniosłowiańskie i morawskie. Inne istotne źródło stanowi napisany w 900 roku list do papieża Jana IX biskupów bawarskich, kontestujących powołanie nowych diecezji na terenach podległych ich zwierzchnictwu.

Wspomniane diecezje powstały na ziemiach morawskich i panońskich, tworząc organizację hierarchiczną misji metodiańskiej. Na uwagę zasługuje także pochodzący z XIII wieku Katalog biskupów krakowskich wymieniający Prohora i Prokulfa, sugerując wyraźnie istnienie słowiańskiej diecezji w Krakowie. Należy wymienić fragment Kroniki Galla, informującej o dwóch metropoliach w Polsce w okresie panowania Bolesława Chrobrego, co poświadcza Rocznik kapituły krakowskiej. Źródła potwierdzają hipotezę wprowadzania liturgii słowiańskiej w Państwie Wiślan, ale nie istnieją jednak podstawy potwierdzające jej trwałość i rozwój, wpływające na formowanie relacji kościelnych, kulturalnych i politycznych na ziemiach polskich.

Wielce prawdopodobne, że chrześcijaństwo metodiańskie było związane z grupą okupujących wówczas te tereny Morawian i wraz z ich odejściem zniknęła również religia „najeźdźcy”2 .

Tezę taką prezentuje prof. M. Parczewski: Pierwsi chrześcijanie na północ od Karpat i Sudetów; wykład otwarty w Muzeum Archeologicznym w Krakowie 25.02.2016: http://bit.ly/1YnAktE (dostęp dnia 10.05.2016).

2

S. Szczur, Pierwsze wieki Kościoła krakowskiego, [w:] Kościół krakowski w tysiącleciu, s. 8, Kraków 2000; B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, KUL, Lublin 2001, s. 124–125.

1

9

52v-153r

+ ADD VIEW

English

Manuscript - Vat.slav.3



 

Klemensa, którego relikwie Cyryl i Metody sprowadzili do Rzymu i któremu oddawali szczególny szacunek 4. Jednak brak jest jednoznacznego potwierdzenia penetracji tej misji na naszych terenach.

Symptomatyczny jest brak śladów chrystianizacji z tego okresu zarówno w Krakowie i Małopolsce, która w znacznej części musiała być w zasięgu państwa Wiślan, a także Wielkich Moraw.

Wśród licznych zabytków ruchomych z drugiej połowy IX wieku, odkrytych na różnych stanowiskach badawczych, nie znaleziono   krzyża lub krzyżyka, jednoznacznie wskazujących na kult chrześcijański w środowisku słowiańskim. Wydaje się prawdopodobne, że na obszarze Małopolski prowadzili działalność misyjną uczniowie św. Metodego, którzy przecież wyprawiali się wówczas w znacznie dalsze regiony takie jak Ruś, Bułgaria czy Chorwacja.

Początki chrystianizacji Krakowa należy łączyć przede wszystkim z panowaniem czeskim.

Wpływ Kościoła Wielkomorawskiego, któremu nie można zaprzeczyć, stanowiłby w tym procesie tylko krótki epizod i nie pozostawił trwalszych śladów. Z panowaniem czeskim należy łączyć również utworzenie biskupstwa w Krakowie.

Nie wydaje się jednak, aby mogło ono wyprzedzić zorganizowanie w 973 roku biskupstw w Pradze i Ołomuńcu. Należy raczej łączyć początki biskupstwa krakowskiego w jedną całość z utworzeniem tych dwóch biskupstw. Nikłe ślady jego działalności nie mogą nikogo dziwić. Biskupstwo krakowskie, którego początki nacechowane były wieloma trudnościami, musiało mieć przerwy i załamania w swojej linii rozwojowej, ale tradycja po nim pozostała. Znalazła swoje odzwierciedlenie w zachowaniu imion biskupów Prohora i Prokulfa oraz dobrze poświadczonego Poppona, który objął biskupstwo krakowskie przed rokiem tysięcznym.

Niektóre wzmianki, co prawda późne: Rocznik Traski, Rocznik Małopolski, Rocznik Krasińskich, Rocznik Sędziwoja i niektóre katalogi biskupów krakowskich, datują powołanie Prohora  





LAST

Manuskrypt pisany głagolicą. Zbiory Biblioteki Watykańskiej 153v-154r

Istnienie na ziemiach polskich obrządku słowiańskiego stanowi chyba najbardziej dyskusyjny problem w literaturze historycznej. Barierę stwarza w tym przypadku bardzo skromna baza źródłowa. Omawiając niniejszą problematykę musimy opierać się na domysłach i bardzo uważać, aby nie ulec fantazji. Wspomniany Żywot Świętego Metodego stanowi niewątpliwie najważniejsze źródło badania wpływów metodiańskich w Polsce. Informuje ono, że Metody podczas akcji misyjnej na Morawach przekonywał władcę Wiślan do przyjęcia chrztu. Oferta spotkała się z odmową i książę Moraw pobił go i zmusił do przyjęcia chrztu na obcej ziemi. Państwo Morawskie zajęło państwo Wiślan, gdzie zainicjowało akcję chrystianizacyjną. Być może książę wielkomorawski postanowił dokonać podboju pod pretekstem odmowy przyjęcia chrztu. Aneksja państwa Wiślan odzwierciedlała istniejące wówczas tendencje rozwojowe.

Wczesne średniowiecze stanowi okres budowy rozległych państw. Najlepszym przykładem jest monarchia Karola Wielkiego, która jednak nie zachowała granic po śmierci swego twórcy3.

Zachowały się co prawda ślady działalności świętych Cyryla i Metodego. Starodawne brewiarze prowincji gnieźnieńskiej zawierają modlitwę do Apostołów Słowian. Inny dowód stanowią rozrzucone na Pogórzu Karpackim i w Krakowskiem liczne kościoły pod wezwaniem Świętego

154v-155r

155v-156r

156v-157r

157v-158r

158v-1r

1v-risguardia.p…

dorso

B. Gierlach, Początki chrześcijaństwa w Polsce, Iskry, Warszawa 1988, s. 41–45.

3

taglio.centrale

taglio.inferiore

taglio.superiore

piatto.posteri

W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XI wieku, Pallottinum, Poznań 1962, s. 97–98.

4

10

na biskupstwo krakowskie na rok 969 lub 970, a Prokulfa na rok 986.

Brak danych w starszej generacji roczników, w tym zwłaszcza w Roczniku kapitulnym krakowskim, osłabia bardzo ich zasadność, ale są one możliwe i wydają się nawet bardzo prawdopodobne.

Należy zwrócić ponadto uwagę na fakt, że katedra krakowska nosiła pierwotnie wezwanie św. Wacława. Źródłowo jest ono poświadczone w 1166 roku, ale nie ulega wątpliwości, że sięga czasów znacznie dawniejszych.

W tym miejscu nasuwa się pytanie, jakiego czasu dotyczy wezwanie Świętego Wacława, który jako święty cze- Cyryl i Metody, mal. Jan Matejko ski i patron kościołów katedralnych w obu założonych w 973 roku biskupstwach czeskich: praskim i ołomunieckim przystawałby również do katedry krakowskiej, jeżeli początki biskupstwa krakowskiego będziemy łączyć z panowaniem czeskim. Jeżeli były one późniejsze, to należy brać pod uwagę tzw. katedrę Chrobrego, która też mogła otrzymać to wezwanie.

Kronika biskupa Thietmara z Merseburga podaje, że biskupstwo krakowskie nie zostało utworzone wraz z nową prowincją kościelną gnieźnieńską w 1000 roku, ale podobnie jak diecezje wrocławska i kołobrzeska zostało jej podporządkowane. Thietmar jest źródłem zbyt poważnym, by mu w tym zakresie nie ufać. Jego przekaz oznacza przynajmniej, że nie wszystkie trzy biskupstwa zostały świeżo kreowane. Tradycja Kościoła krakowskiego, jak się zdaje, uzasadnia tę tezę Thietmara. Przejściowe panowanie czeskie na Śląsku i w Małopolsce przyjęła dzisiejsza historiografia.

Przynależność Polski południowej do Kościoła czeskiego potwierdza pochodzący z 1086

roku „dokument dla bis­kupstwa praskiego”, przedstawiający także powstanie państwa polskiego. Pomimo że jest to falsyfikat wystawiony w imieniu cesarza Henryka IV, zawiera fakty pozbawione wątpliwości. Z dokumentu wynika, że w obrębie diecezji praskiej sięgającej w kierunku wschodnim brzegów rzek Bugu i Styru znalazły się tereny plemienne Bobrzan, Dziadoszan, Ślężan i Trzebowian. Obejmowała ona w całości Śląsk i Małopolskę.

Archeolodzy odkryli pozostałości budowli sakralnych z wczesnego średniowiecza na wzgórzu wawelskim. Jednak trudności natury badawczej nie pozwalają na precyzyjne określenie daty ich pochodzenia. Nie wiadomo, czy powstały w okresie czeskim, czy za pierwszych Piastów. Kraków pozostawał pod panowaniem czeskim. Z powyższych względów trudno ustalić co pozostało po rządach czeskich i stworzyło fundament dla utworzenia biskupstwa krakowskiego i krzewienia chrześcijaństwa. Mające poważne znaczenie w państwie piastowskim biskupstwo krakowskie znajdowało się na wawelskim wzgórzu, w bliskim sąsiedztwie władzy książęcej.

W Krakowie rezydował w okresie panowania Chrobrego jego syn Mieszko II z małżonką Rychezą. Prawdopodobnie wówczas powstał wtedy na wawelskim wzgórzu kościół Świętego Gereona, przypominający świątynie Świętego Michała w Hildesheimie i Świętego Pantaleona w Kolonii. Nasuwa się pośrednicząca rola królowej Rychezy. Analogie z architekturą kolońską wykazuje też rotunda wawelska pod wezwaniem Świętych Feliksa i Adaukta, datowana na przełom X i XI wieku. Wznoszone na wawelskim wzgórzu obiekty sakralne wzmacniały prestiż biskupów krakowskich.

11

Chrześcijaństwo na terenie Czech zainicjowali w 863 roku Cyryl i Metody.

Jednak nie dysponowało wówczas własnym biskupstwem i podlegało diecezji w Ratyzbonie. Najważniejszy ośrodek ówczesnego świata chrześcijańskiego stanowiło Królestwo Niemieckie, którym władała dynastia saska. W 955 roku Otton I Wielki zwyciężył pogańskich Węgrów niedaleko Augsburga. W 962 roku, po zajęciu Italii, koronował się na cesarza w Rzymie. Postawił sobie za cel podbój i chrystianizację zamieszkujących dorzecze Łaby plemion Obodrzyców, Serbów i Wieletów. W 948 roku powołał na Połabiu biskupstwa w Brennie i Hobolinie, a w 962 roku zainicjował organizację metropolii magdeburskiej, którą ukończył w 968 roku. Nowa archidiecezja miała prowadzić akcję misyjną na terenach słowiańskich.

Fundamenty monarchii dynastii Piastów powstawały w trzeciej i czwartej dekadzie X wieku, w północno-wschodniej Wielkopolsce, na terenie między rzekami Notecią, Wartą i Wełną. Organizatorem nowego państwa był ojciec Mieszka Siemomysł. Najważniejsze ośrodki administracyjne tworzyło kilka większych grodów, które wybudowano w Gnieźnie, Gieczu, Grzybowcu, Lednicy i Poznaniu. Piastowie rozpoczęli podbój, powiększając państwo o sąsiednie ziemie. Około 960 roku władzę przejął Mieszko I (960–992).

Największe niebezpieczeństwo groziło Piastom ze strony zamieszkujących tereny na północny zachód od Wielkopolski za Odrą plemion Wieletów i sprzymierzonego z nimi możnego saskiego Wichmana, który zbuntował się przeciw cesarzowi Ottonowi I. W 963 roku pokonali księcia Mieszka w dwóch bitwach. Wówczas margrabia Marchii Północnej Gero narzucił Polanom zwierzchnictwo cesarza. Trudna sytuacja skłoniła Mieszka do poszukiwania sojusznika przeciw Wieletom. Chcąc uratować monarchię Mieszko zaakceptował porozumienie z władcą czeskim Bolesławem I Srogim i małżeństwo z jego córką Dobrawą. Ponadto zdecydował się na przyjęcie chrztu i chrystianizację swych poddanych. W 965 roku zawarł związek małżeński z Dobrawą. Do państwa Mieszka przybyła za zgodą Ottona I misja chrześcijańska, pochodząca z biskupstwa ratyzbońskiego, należącego do Kościoła niemieckiego. Chrzest Mieszka i najbliższego otoczenia księcia odbył się prawdopodobnie na Wielkanoc 966 roku. Ceremonii mógł przewodniczyć

Rotunda św. św. Feliksa i Adaukta (pierwotnie Najświętszej Panny Marii) jest pierwszą budowlą przedromańską odkrytą na terenie wzgórza wawelskiego

Podobny zespół budowli nie znajduje się w innej stolicy biskupiej, położonej na ziemiach polskich5. W pierwszej dekadzie X wieku Węgrzy rozbili Państwo Wielkomorawskie. Po kilkudziesięciu latach Małopolskę i Śląsk przejął książę czeski Bolesław I Srogi. Wymienione tereny znalazły się wówczas w orbicie wpływów chrześcijaństwa czeskiego i biskupstwa w Ratyzbonie. Prace archeologiczne prowadzone na Wawelu wykazały istnienie pozostałości kilku budowli sakralnych, pochodzących z końca X wieku, wzniesionych prawdopodobnie za panowania Przemyślidów.

W latach czterdziestych X wieku monarchowie dynastii czeskich Przemyślidów podbili plemiona Wiślan i Lędzian w Małopolsce. Książę czeski Bolesław I Srogi w 950 roku uznał prymat cesarza Królestwa Niemieckiego Ottona I. S. Szczur, Pierwsze wieki Kościoła krakowskiego, [w:] Kościół krakowski…, dz. cyt., s. 14–17.

5

12

Jordan, który dwa lata później otrzymał nominację na biskupa z siedzibą w Poznaniu. Pierwsze biskupstwo miało charakter misyjny i obejmowało w całości państwo Mieszka. Nie uznawało zwierzchnictwa metropolii niemieckich, tylko Stolicy Apostolskiej, podkreślając samodzielność Mieszka I, który wspierał Jordana w procesie chrystianizacji ludności i zainicjował likwidację pogaństwa, niszcząc dotychczasowe obiekty kultu. Najważniejsze grody odwiedzali misjonarze, którzy około tygodnia nauczali zwołaną uprzednio ludność prawd wiary i zasad moralności chrześcijańskiej. Ceremonia chrztu często przybierała charakter masowy. Następnie neofici uczyli się najważniejszych modlitw. Akcja misyjna miała objąć wszystkich poddanych. Fundamenty materialne dla funkcjonowania Kościoła tworzył książę, który utrzymywał duchownych oraz wznosił i wyposażał kościoły w najważniejszych grodach państwa. Znaczącą rolę w przekonaniu Mieszka do przyjęcia chrześcijaństwa miała odegrać Dobrawa. Gall Anonim relacjonuje: „W końcu zażądał w małżeństwo jednej bardzo dobrej chrześcijanki z Czech, imieniem Dobrawa. Lecz ona odmówiła poślubienia go, jeśli nie zrzuci owego zdrożnego obyczaju i nie przyrzeknie zostać chrześcijaninem. Gdy zaś on na to przystał, że porzuci ów pogański zwyczaj i przyjmie sakramenta wiary chrześcijańskiej pani owa przybyła do Polski z wielkim orszakiem dostojników świeckich i duchownych, ale nie pierwej podzieliła z nim łoże małżeńskie, aż powoli a pilnie zaznajamiając się z obyczajem chrześcijańskim i prawami kościelnymi wyrzekł się błędów pogaństwa i przeszedł na łono matki – Kościoła”.

Ten idealny proces nawrócenia pod wpływem Dobrawy nieco zmienia swój obraz, gdy wczytamy się w księgę Thietmara, który wzmiankuje, że dzieło nawrócenia Mieszka mogło trwać nawet trzy lata zanim zakończyło się sukcesem: W czeskiej krainie pojął on za żonę szlachetną siostrę Bolesława II Starszego […]. Owa wyznawczyni Chrystusa, widząc swego małżonka pogrążonego w wielorakich błędach pogańskich, zastanawiała się usilnie nad tym, w jaki sposób mogłaby pozyskać go do swej wiary [..]. Pracowała nad nawróceniem swego małżonka i wysłuchał jej miłościwy Stwórca. Jego nieskończona łaska sprawiła, iż ten, który Go tak srogo prześladował, pokajał się i pozbył się na ustawiczne namowy swej ukochanej małżonki jadu przyrodzonego pogaństwa, chrztem

Dąbrówka, rysunek Jana Matejki

świętym zmywając plamę grzechu pierworodnego.

I natychmiast w ślad za głową i swoim umiłowanym władcą poszły ułomne dotąd członki spośród ludu i w szatę godową przyodziane w poczet synów Chrystusowych zostały zaliczone.

Mieszko otrzymał chrzest z rąk duchownych, towarzyszących księżnej Dobrawie. Rocznik Jordana, którego autorem jest najpewniej pierwszy biskup polski, wymienia dwa fakty: przyjazd Dobrawy w 965 roku oraz chrzest Mieszka w 966 roku. Ceremonia odbyła się prawdopodobnie w Ostrowie Lednickim. Chrzest Mieszka stanowił świadomą i przemyślaną decyzję oraz był w pełni dobrowolny. Źródła przedstawiają księżnę Dobrawę jako żonę misjonarkę. Cel polityczny sojuszu z czeskim księciem polegał na rozerwaniu sojuszu Wieletów z Czechami. Kronikarz Widukind przedstawiając wydarzenia w 967 roku określił Mieszka „przyjacielem cesarza”. Użycie takiego stwierdzenia wskazuje, że Mieszka łączyły z cesarstwem szczególne relacje i był uważany za chrześcijanina. Należy podkreślić, że chrzest w 966 roku oznaczał pośrednio powiązanie Polski z Kościołem niemieckim, ponieważ Czechy 13

Chrzest MieszkaI, współczesny fresk z Gniezna

nie dysponowały wówczas niezależną organizacją kościelną i podlegały diecezji w Ratyzbonie do 973 roku. Chrzest Mieszka wymagał przysłania do państwa Polan odpowiedniego rangą biskupa, którym był przybyły razem z Dobrawą Jordan.

Prowadził on akcję misyjną pod auspicjami biskupstwa w Ratyzbonie. Duchowni podczas chrystianizacji prawdopodobnie posługiwali się własnym językiem, pozostawiając po sobie wyraźny ślad, którym jest fakt, że z języka czeskiego pochodzi aż trzy czwarte polskiego słownictwa kościelnego6. Konieczność integracji wewnętrznej kraju i upodobnienia z innymi władcami państw sąsiednich stanowiły przesłanki decyzji władcy Polan do przyjęcia chrześcijaństwa. Uwzględniał on także inne czynniki. Poważny problem mógł stworzyć opór wewnętrzny i kultywowanie dawnych wierzeń. Przydatna mogła okazać się w tym przypadku dla Mieszka antyczna zasada bóg władcy silniejszego jest bogiem mocniejszym.

Prawdopodobnie dostrzegł tę prawidłowość, jednocząc plemiona słowiańskie. Mógł słusznie przypuszczać, że szerokie rzesze ludności uznają i zaakceptują nową wiarę i będą czciły silniejszego

boga. Niezmiernie istotną rolę odgrywało także ujednolicenie kultu. Chrześcijaństwo stanowiło w tym przypadku korzystne rozwiązanie. Przyjmując chrzest Mieszko uwzględniał także aspekty zewnętrzne. Zdawał sobie sprawę, że nawracanie siłą Słowian sprowadzało niekiedy zagładę, natomiast przyjęcie nowej wiary z rąk biskupów niemieckich spowoduje bezwzględne uzależnienie. Chcąc uniknąć powyższych scenariuszy postanowił przyjąć chrzest, zachowując swobodę polityczną. Sytuacja międzynarodowa udowodniła, że religia stanowi skuteczny oręż, a kultywowanie wiary przodków sprowadza nieuchronną zagładę na pogan. Zmagania Słowian połabskich z najazdem niemieckim odbiły się rezonansem na dworze piastowskim. Chrześcijaństwo jednoczyło – pomimo waśni wewnętrznych – całą Europę zachodnią przeciw poganom. W takich uwarunkowaniach powstała w umyśle Mieszka koncepcja nawiązania sojuszu z Czechami. Powyższy wybór opierał się na właściwej ocenie sytuacji. Nowe państwo piastowskie potrzebowało unifikacji i konsolidacji. Takiego rozwiązania nie mogli mu zaoferować Wieleci, tkwiący głęboko w dawnych strukturach plemiennych, które spowodowały zagładę ich państwa. Natomiast Czechy przejęły wzorce zachodnie, umocniły się i znalazły

J. Rajman, Kościół państwowy i prywatny ­X–XII wiek [w:] Dzieje Kościoła…, w Polsce. 1000 lat historii, red. A. Wiencka, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2008, s. 10–11.

6

14

w chrześcijaństwie element integrujący. Mieszko, dysponując szerszymi horyzontami politycznymi niż jego poprzednicy, prawdopodobnie dostrzegł wszystkie niedogodności dawnych wierzeń7.

Decyzja o sojuszu z Czechami przyniosła znaczne korzyści. Już w 967 roku wojska polskie i czeskie skutecznie odparły atak Wieletów i Wichmana, który zginął na polu bitwy. Ibrahim ibn Jakub informuje, że państwo Mieszka było najrozleglejszym krajem słowiańskim, które graniczyło na wschodzie z Rusią, na południu z Czechami, a na północy z Prusami. W 966 roku książę władał Wielkopolską, Mazowszem, Kujawami i środkową Polską. Po zwycięstwie nad Wieletami rozpoczął podbój Pomorza. 24 czerwca 972 roku brat Mieszka Czcibor pokonał pod Cedynią wojska margrabiego saskiej Marchii Wschodniej Hodona, który razem z grafem Zygfrydem z Walbeck – ojcem kronikarza Thietmara dostał się do polskiej niewoli. W następnym roku cesarz Otton I zażegnał konflikt, pozostawiając Pomorze Polakom. W 983 roku nastąpił wybuch wielkiego powstania Wieletów, którzy pozbyli się zwierzchnictwa cesarskiego, zniszczyli biskupstwa w Hobolinie i Brennie, powracając do pogaństwa. Powyższa sytuacja skłoniła Mieszka do zacieśnienia współpracy z cesarzem. W latach 985–986 wspomagał wojska saskie, prowadząc walki z Wieletami. Niektórzy badacze reprezentują stanowisko, że Mieszko zdobył Małopolskę już w 984 roku. Pozostali reprezentują pogląd, że nastąpiło to po wojnie z Czechami w 990 roku, kiedy przejął także Śląsk8. Wpływy chrześcijańskie przenikały na ziemie polskie drogą kontaktów handlowych, wypraw wojennych, a niewykluczone, że także w następstwie akcji misyjnej mnichów iroszkockich.

Wskazywały władzy książęcej gotowe wzory organizacyjne i dostarczały wykwalifikowanych kadr administracyjnych dla dyplomacji, korespondencji i życia wewnętrznego. Przyjęcie chrześcijaństwa stwarzało perspektywy przenikania na ziemie polskie zdobyczy świata antycznego i średniowiecznego za pomocą sztuki pisania i czytania, która umożliwiała kontakt z rozwijającymi się ośrodkami kultury oświaty i sztuki na Zachodzie. Poważne znaczenie

Fragment miniatury z Bible moralisée, manuskryptu z XIII wieku

odegrały także motywy i czynniki polityczne.

Dogodny klimat dla recepcji Chrześcijaństwa w Polsce stwarzał sojusz z Czechami, potwierdzony małżeństwem Mieszka z Dobrawą, konflikt z Wieletami oraz koronacja Ottona Wielkiego na cesarza w 962 roku. Fundamentalną rolę spełniła inicjatywa księcia, który uzyskał poparcie księżnej Dobrawy, dworu oraz rycerstwa i możnych. Chrzest Mieszka I, jego najbliższego otoczenia i drużyny książęcej odbył się 14 kwietnia 966 roku, w Wielką Sobotę, prawdopodobnie w Poznaniu. Ceremonii przewodniczył przypuszczalnie późniejszy biskup Jordan. Chrześcijaństwo, ze swoją hierarchiczną strukturą, odegrało ważną rolę w unifikacji państwa. Przyjmując chrzest Mieszko wchodził do zachodnioeuropejskiej strefy religijnej i politycznej. Chrześcijański uniwersalizm umożliwił Piastom zacieranie plemiennych różnic i stworzenie więzi ogólnopaństwowych w granicach swego państwa. Chrześcijaństwo stanowiło najwyraźniejszy symptom wejścia Polski do kręgu świata zachodniego9.

Badania polskich historyków nie rozstrzygnęły definitywnie sprawy miejsca chrztu Mieszka I. Nieliczni przypuszczają, że ceremonia mogła odbyć się w Ratyzbonie – siedzibie tamtejszego biskupa Michała, którego jurysdykcji podlegały

B. Gierlach, Początki Chrześcijaństwa w Polsce, dz. cyt., s. 52–58.

8 K. Ożóg, Korona i Krzyż, Biały Kruk, Kraków 2012, s. 8–17.

7

M. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, PWN, Warszawa 2008, s. 44–46, 123.

9

15

Ruiny palatium i kaplicy na Ostrowie Lednickim

wówczas Czechy. Nie ulega jednak wątpliwości, że udzielił on poparcia grupie misjonarzy, która przybyła z Dobrawą w 965 roku do państwa Polan. Planowane małżeństwo Mieszka I i Dobrawy miało szeroki aspekt międzynarodowy i odbiło się także głośnym rezonansem na dworze cesarskim. Jednak żadne niemieckie źródło nie przynosi informacji o chrzcie polskiego księcia na terenie Cesarstwa. Zdecydowana większość polskich historyków uważa, że ceremonia chrztu Mieszka I odbyła się na terenie jednej z siedzib monarszych. Wymieniają oni najczęściej Poznań, Ostrów Lednicki i Gniezno.

Poznań odgrywał wtedy istotną rolę w monarchii piastowskiej. Na początku drugiej połowy X wieku, powstała tam okazała rezydencja monarsza, zawierająca palatium o wymiarach 27 × 12 m.

Obok, na wprost aneksu wejściowego leżała kaplica pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, wzniesiona identyczną techniką, co rezydencja i z takiego samego materiału. Zbudowana w formie krzyża łacińskiego przypomina świątynie kręgu karolińsko-ottońskiego. Niewielkie wymiary kaplicy świadczą, że korzystało z niej wąskie grono osób dworu książęcego. Archeolodzy odkryli tutaj ślady wyposażenia liturgicznego, kościane okładziny relikwiarza skrzyneczkowego i dwie gemmy służące ozdabianiu krzyży, kielichów i okładzin ksiąg liturgicznych. Kaplica i palatium poznańskie powstały prawdopodobnie na przybycie Dobrawy do państwa Polan. Niniejsza kaplica stanowi prawdopodobnie najstarszą świątynię chrześcijańską monarchii piastowskiej.

Pozycję Poznania, jako miejsca chrztu Polski, umacnia także fakt usytuowania tam siedziby utworzonego tam w 968 roku dla całego

Ostrów Lednicki, plany rekonstrukcji

państwa biskupstwa i wzniesienie okazałej katedry podczas pontyfikatu biskupa Ungera w latach 984–1002. Katedra poznańska pod wezwaniem Świętego Piotra stanowiła trójnawową bazylikę, posiadającą dwa regularne transepty i wieże na skrzyżowaniach. Uwzględniając apsydę miała 47,5 metra długości oraz 25 metrów szerokości.

Architektonicznym układem przypominała kościół klasztorny w Memleben, który ufundował w 979 roku cesarz Otton II. Na uwagę zasługuje także odnaleziony w grodzie na Ostrowie Lednickim – największej wyspie na jeziorze Lednica – kompleks rezydencjalny, który tworzyło palatium i kościół. Przetrwały do naszych czasów ruiny kościoła w postaci fragmentów murów. Archeolodzy odkryli ponadto pozostałości jednonawowej świątyni, zawierającej prostokątne prezbiterium. Palatium lednickie ma kształt prostokąta, liczącego 31 metrów długości i 14 metrów szerokości. Natomiast przylegająca świątynia posiadała wymiary 8,2 × 9,7.

16

Ostrów Lednicki

Prowadzone w latach osiemdziesiątych XX wieku badania ujawniły w budowli sakralnej dwa wapienne baseny, zinterpretowane jako baptysterium, które mogło być miejscem chrztu księcia i jego najbliższej świty10.

Recepcja nowej wiary i obyczajów postępowała powoli, ale nie była pozbawiona oporu ze strony pogan. Przebiegała spokojnie i dobrowolnie, jak w innych narodach słowiańskich – bez przymusu i rozlewu krwi. Proces chrystianizacji Polski odbywał się w porozumieniu i współdziałaniu z Rzymem. Przyjęcie nowej wiary sprzyjało zintegrowaniu społeczeństwa w państwie Mieszka, zapewniając recepcje zdobyczy kultury antycznej i średniowiecznej Zachodu. Język łaciński stanowił dogodny instrument porozumienia ze światem zachodnim i przenikania zdobyczy tamtejszej cywilizacji. Polska weszła w orbitę wpływów religijnych, kulturalnych i cywilizacyjnych Zachodu.

Podjęcie akcji misyjnej wymagało zgody Rzymu, wedle obowiązującej od kilku wieków zasady. Chrzest Polski odbył się w pierwszym roku pontyfikatu papieża Jana XIII (965–972), który nie był entuzjastą misji niemieckiej na Wschodzie. Ponadto nie uległ namowom cesarza Ottona Wielkiego i nie zgodził się na przyznanie powołanej w 968 roku metropolii w Magdeburgu zwierzchnictwa nad terenami słowiańskimi za

Odrą. Nie określił także granic wschodnich tej metropolii. Mieszko pozostawał w bliskich relacjach ze Stolicą Apostolską. W 973 roku wysłał papieżowi Benedyktowi VI kosmyk włosów swego syna Bolesława, prosząc o zapewnienie mu opieki. Zdecydowanie większą rolę odegrało powierzenie Polski protekcji Stolicy Apostolskiej podczas pontyfikatu papieża Jan XV (985–996), potwierdzone dokumentem Dagome Iudex. Trochę później podobna oblacja nastąpiła na Węgrzech, poprzedzając powołanie tamtejszej metropolii.

Po przyjęciu chrztu priorytetowe zadanie stanowiła rozbudowa organizacji kościelnej. Na pierwszy plan wysuwało się utworzenie metropolii, wymagające zgody Rzymu i najważniejszej siły politycznej w Europie – Cesarstwa. Decydującą rolę w tym zakresie odegrała postać biskupa praskiego Wojciecha, protegowanego dworów papieskiego i cesarskiego11.

J. Rajman, Kościół państwowy i prywatny X–XII wiek [w:] Dzieje Kościoła…, w Polsce. dz. cyt., s. 10–11; J. Kłoczowski, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Lublin 2010, s. 28–31; K. Ożóg, Korona…, dz. cyt., s. 17–18.

11

K. Ożóg, 966. Chrzest Polski, Biały Kruk, 2016, s. 102–107; B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 126–130.

10

17

Mieszko I, rysunek Jana Matejki

Polska pod protekcją Rzymu – Dagome iudex Penetracja chrześcijańska rozpoczęła się w Pol- żonę Odę oraz swych synów Mieszka i Lamberta, sce dość późno. Jeszcze przed połową X wieku którzy występują z imienia w dokumencie. Umiebadacze szacują wpływy czeskie na terenie Ma- rając 25 maja 992 roku Mieszko I przekazywał łopolski i Śląska, które leżały na terenie Czech. sukcesorom rozległe państwo utrzymujące dobre Początkowo wspomniane obszary znajdowały się relacje z papiestwem i cesarstwem. Ukształtowała pod opieką diecezji Ratyzbony i Passawy nad Du- się wtedy nazwa państwa i kraju „Polenia”, „Polonajem. W latach siedemdziesiątych X wieku Ma- nia”, a także mieszkańców – „Polani” oraz „Polełopolska podlegała diecezji w Ołomuńcu, a Śląsk ni”. Wydając Dagome iudex, Mieszko poddał swo– diecezji w Pradze. je państwo pod protekcję Stolicy Apostolskiej.

Szczególną rolę odegrał przyjęty w 966 roku Nastąpiło to w latach 990–92, kiedy zbiegło się pachrzest i utworzenie w 968 roku obejmującego nowanie Mieszka I i pontyfikat papieża Jana XV. obszar całego państwa i uznającego bezpośrednie zwierzchnictwo Rzymu, biskupstwa, któremu przewodniczył biskup Unger. Powstający na ziemiach polskich Kościół znalazł zaplecze w czeskim chrześcijaństwie, które rozwijało się w IX i X wieku w kręgu języka słowiańskiego i narastającego wpływu języka łacińskiego. Silny wpływ języka czeskiego na najstarszą terminologię chrześcijańską potwierdza dużą rolę Czech w procesie chrystianizacji Polski. Czechy wzorowały się na archidiecezji salzburskiej, która dysponowała długą tradycją misji słowiańskich i wniosła istotny wkład w budowaniu chrześcijańskiego słownika religijnego.

Diecezja w Ratyzbonie, której podlegały do 974 roku i diecezja passawska, Dokument Dagome iudex - oryginał powstały na dworze Mieszka I nie zachował się do naszych czasów. Odpis (z ok. 1087 r.) przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej obejmująca Morawy, także odegrały ważną rolę.

Czynności prawnej, którą ów akt potwier­ W połowie X wieku Małopolska i Śląsk podlegały wspomnianym diecezjom, które prowadzi- dzał, dokonał Mieszko, kiedy w graniły pierwsze misje chrześcijańskie na terenach, cach jego państwa znajdował się już Śląsk, gdzie wkrótce powstało państwo polskie14. Chcąc zajęty – jak wynika z innych źródeł – w 990 zacieśnić relacje monarchii piastowskiej z Rzymem roku. Zatem ramy chronologiczne tego aktu wyMieszko I u schyłku swego panowania dokonał znaczają lata 990–992. Istnieje także w tym akcie oblacji – czyli powierzenia całego państwa opiece świadectwo, że na wschodzie państwo Mieszka Stolicy Apostolskiej. Niniejszy fakt potwierdza za- graniczyło z Rusią, a stąd granica wiodła aż po chowany w formie krótkiego streszczenia sporzą- Kraków, a następnie aż do rzeki Odry. W każdzony w latach 1083–1087 dokument, rozpoczyna- dym razie, jeżeli Mieszko przejął wówczas Śląsk, jący się zwrotem Dagome iudex, którego autorem jak poświadczają w sposób niezależny od siebie jest kardynał Deusdedit. Słowo Dagome oznacza kronikarz Thietmar i Mnich sazawski, to trudno Mieszka I. Interpretacja i motywy opublikowania przyjąć, aby Kraków pozostawał dłużej enklawą dokumentu nasuwają wiele sugestii. czeską. 990 rok stanowi prawdopodobną datę Nie można wykluczyć, że książę zabiegał o po- włączenia Krakowa do państwa Piastów12. wołanie metropolii na terenie swego państwa.

Niewątpliwie zamierzał objąć protekcją Rzymu 12 J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, dz. cyt., s. 62, 76.

19

Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965, mal. Jan Matejko

Początki akcji misyjnej Piastów Władcy i ich otoczenie, dysponując siłą zbrojną, odgrywali dużą rolę w recepcji chrześcijaństwa w X i XI stuleciu. Występowały równolegle procesy państwowe i chrystianizacja. Władca, a nade wszystko koronowany król kierował akcją misyjną i tworzeniem organizacji Kościoła.

Przekształcenia X i XI stulecia w Polsce pozostają ściśle zintegrowane z państwem, które w 1025 roku przybrało formę monarchii chrześcijańskiej z koronowanym władcą Bolesławem I Chrobrym (992–1025).

Najwcześniej w połowie X wieku Małopolskę i Śląsk objęły swym zasięgiem diecezje ratyzbońska i passawska, kierujące pierwszymi misjami chrześcijańskimi, które wkrótce znalazły się w granicach powstającego państwa polskiego.

Centra akcji chrystianizacyjnej na ziemiach polskich stanowiły potężne grody, ośrodki władzy i drużyny wojskowej, jak Gniezno lub Poznań.

Klasztory grodowe istniały niewątpliwie i pełniły określone funkcje. Taki ośrodek miejski na ziemiach polskich wyróżniający się w pierwszym okresie znaczną liczbą świątyń stanowił Kraków.

Istnieje hipoteza, że władcy Polski naśladowali cesarzy niemieckich, a zwłaszcza Ottona III, który utworzył z Akwizgranu – siedziby Karola Wielkiego – miasto święte, wyjątkowo ważne dla Niemiec13.

Biskup Jordan i podlegli mu księża głosili słowo Boże organizując zbiorowe nauki i udzielając chrztu ludności osady. Na przełomie lat 996 i 997 biskup Wojciech ochrzcił w Gdańsku dużą rzeszę ludu14. Akcja udzielania chrztu ludności pogańskiej odbywała się według ustalonego wcześniej scenariusza. W określonym centrum administracyjnym książę lub jego namiestnik nakazywał zebranie się ludności w określonym dniu, czasie i miejscu w celu dokonania obrzędu. Wcześniej, chcąc uzyskać akceptację i życzliwość lokalnej starszyzny uzgadniali całe przedsięwzięcie. Następnie w ustalonym czasie ulegał zniszczeniu ośrodek miejscowego pogańskiego kultu. Duchowni katoliccy objaśniali zgromadzonym zasady nowej wiary. Najczęściej, że

Płyta biskupa Jordana w poznańskiej katedrze

względu na trudności językowe i skomplikowane pojęcia tylko starszyzna miejscowa mogła cokolwiek zrozumieć. Następnie odbywał się masowy chrzest ludności. Uwzględniając zasady moralności chrześcijańskiej prawdopodobnie chrzest otrzymywali osobno mężczyźni i osobno kobiety, natomiast kapłan pozostawał osłonięty. Obmycie wodą nie wzbudzało niepokoju ludności, ponieważ kult wody był u Słowian powszechny. Jednak niezrozumiałe gesty i słowa kapłanów, wymawiane podczas aktu chrztu, mogły wywoływać pewne zaniepokojenie, ponieważ przypisywano im w magii ogromne znaczenie. Neokatechumeni mogli uznawać je za czary. Burzenie pogańskich posągów i wycinanie świętych drzew mogło wywoływać największy sprzeciw przede wszystkim w większych ośrodkach. Nietknięte pozostały natomiast miejsca rodowe. Prawdopodobnie miejsce usuniętego posągu zajmował krzyż. Miejscowa ludność wznosiła wkrótce prowizoryczny kościół. Powstawały także budowle o charakterze bardziej trwałym.

Aneksja państwa Wiślan i Śląska przez Mieszka nie skomplikowała akcji misyjnej, mogła nawet rozszerzyć jej rozmach. Duchowni chrześcijańscy udzielali na tych terenach chrztu w okresie panowania czeskiego, a być może jeszcze wcześniej w obrządku słowiańskim.

J. Kłoczowski, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Lublin 2010, s. 20–22, 33–34.

14 J. Rajman, Kościół państwowy i prywatny X–XII wiek [w:] Dzieje Kościoła… w Polsce, dz. cyt., s. 30.

13

21

Centrum akcji chrystianizacyjnej stanowił gród i nowo wzniesiony kościół. Obejmowała ona w pierwszej kolejności górne warstwy społeczeństwa. Pierwsi prawdziwi chrześcijanie reprezentowali prawdopodobnie tę grupę. Pozostała ludność, zamieszkująca odległe strony, po dokonaniu ceremonii chrztu pozostawała najczęściej bez opieki duszpasterskiej ze względu na bardzo niską liczbę księży.

Być może niektórzy odwiedzali przynajmniej centra rodowe, odprawiali tam msze i chrzcili nowych katechumenów. Kościół nie posiadał jeszcze wówczas własnego majątku i pozostawał na utrzymaniu skarbu książęcego. Na prowincji środki utrzymania zapewniali miejscowi namiestnicy. Duchowni odgrywali fundamentalną rolę w krzewieniu i umacnianiu nowej wiary szczególnie na terenie grodów, oddziałując na najbliższe otoczenie. Dysponując umiejętnością czytania i pisania okazali się niezastąpieni w administracji państwa, wnosząc wkład w usprawnienie zarządzania krajem15. Najbliższe otoczenie Mieszka przyjęło prawdopodobnie chrzest razem z nim.

Innych możnych należało do tego nakłonić. Książę zwoływał okoliczną ludność, aby uczestniczyła w obrzędzie masowego chrztu, którego znaczenia i celu raczej nie rozumiała. Najważniejsze zadanie pierwszych lat stanowiła chrystianizacja możnych. Jak wspomina kronikarz Thietmar biskup Jordan: ciężką miał z nimi pracę, zanim niezmordowany w wysiłkach nakłonił ich słowem i czynem do uprawiania winnicy Pańskiej. Jest mało prawdopodobne, aby to środowisko sprzeciwiało się przyjęciu chrztu, ale niełatwo podporządkowywało się zaleceniom Kościoła w zakresie obyczajów. Dzieje innych, lepiej znanych misji pouczają, że Kościół ówczesny kładł nacisk w nowo ochrzczonych krajach na zachowywanie przepisanych postów oraz niedziel i świąt chrześcijańskich, przestrzeganie jednożeństwa, wreszcie odbywanie pokuty za ciężkie wykroczenia.

Wymagania te były uważane przez możnych słowiańskich za zbyt wielkie i Kościół napotykał na tym polu na silny opór. Postulaty dotyczące życia seksualnego odrzucali nawet sami książęta.

Na silny opór natrafiały również przepisy kościelne dotyczące postów. Według kronikarza ruskiego właśnie one skłoniły księcia kijowskiego

Włodzimierza do zerwania rozmów z Kościołem łacińskim i wyboru cerkwi greckiej, znacznie pod tym względem liberalniejszej. Wymagania dotyczące postów również nie budziły entuzjazmu; mało przekonywały wiernych, ponieważ nie były poparte żadną sankcją kościelną, a tylko pośmiertną. Państwo zostało zmuszone do wprowadzenia kar za naruszanie zakazów kościelnych.

Duchowni napotykali na trudności przy wprowadzaniu ograniczeń spożycia mięsa. Pierwsi biskupi mieli problemy z możnymi i przejście do zwykłej pracy misyjnej wśród ludu opóźniało się.

Współpraca państwa i Kościoła umacniała słaby jeszcze autorytet biskupów groźbą książęcego gniewu wspomagając akcję misyjną. Wprowadzone kary nie wszystkich możnych odstraszały20.

Należy wspomnieć, że okres Wielkiego Postu w Polsce uległ już na początku XI wieku wydłużeniu i rozpoczynał się w niedzielę, zwaną Siedemdziesiątnicą – czyli dwa i pół tygodnia przed Środą Popielcową i trwał dziewięć tygodni. Książę Bolesław Chrobry nakłaniał ludność do recepcji zasad życia chrześcijańskiego wprowadzając surowe prawodawstwo. Kronikarz Thietmar informuje: Jeżeli stwierdzono, że ktoś jadł po Siedemdziesiątnicy mięso, karano go surowo przez wyłamanie zębów. Prawo Boże, bowiem, świeżo w tym kraju wprowadzone, większej nabiera mocy przez taki przymus, niż przez post ustanowiony przez biskupów. Obowiązywały także surowe kary dla dopuszczających się cudzołóstwa. Usunięcie zwyczajów pogańskich z życia polskiego społeczeństwa stanowiło poważny problem, którego rozwiązanie wymagało długotrwałych zabiegów Kościoła i panującej dynastii, wykazującej w tej materii sporo aktywności i gorliwości16.

Dotychczasowy kult pogański jednoczył społeczność plemienną, którą ­integrowały wspólne obrzędy, tradycje i mity. Religia umacniała i pogłębiała więzy spajające małe plemię, ale odróżniała plemiona między sobą. Wierzenia wykazywały podobieństwa, ale każde słowiańskie plemię preferowało własne sanktuarium. Poszczególne rody uznawały za ważny kult przodków i duchów domowych, który nie rywalizował jednak ze wspólnym kultem plemiennym czy ponad plemiennym.

Przyjęcie nowej religii stwarzało dla Mieszka i jego poddanych pewną trudność. Zmiana

B. Gierlach, Początki Chrześcijaństwa w Polsce, dz. cyt., s. 60–62, 71; J. Dowiat, Chrzest Polski, Wiedza Powszechna, 1961, s. 74, 101–104.

15

16

22

K. Ożóg, Korona…, dz. cyt., s. 36.

Mieszko kruszy w swym państwie bałwany (posągi) pogańskie, grafika Jana Kazimierza Wilczyńskiego

wyznania oznaczała porzucenie dawnego obrazu świata oraz przyjęcie nowych przekonań, nowych form wyrażania wiary i nowego systemu wartości. Przyjmując chrzest poganin zaprzestawał kultu dotychczasowych bożków i akceptował wiarę w jedynego Boga. Chrześcijaństwo ingerowało głęboko w istotne sfery życiowe. Wprowadzało nowe formy pochówku. Zalecało w miejsce palenia zwłok chowanie zmarłych w ziemi.

Kościół propagował styl życia, zgodny zasadami Dekalogu, które nie zawsze odpowiadały dotychczasowym zwyczajom. Nakazywał posty i wpływał znacznie na formę małżeństwa. Oferował obietnicę raju za życie zgodne z ewangelią i wizję potępienia w razie łamania norm. Nowa wiara adaptowała się powoli. Pełna chrystianizacja nastąpiła w XIII wieku. Pierwiastki pogańskie zachowały się w formie folkloru do dnia dzisiejszego. Adaptacja chrześcijaństwa postępowała nierównomiernie w poszczególnych warstwach społecznych. Najszybciej nową wiarę przyjęła panująca dynastia. Mieszko I wzorem teścia księcia czeskiego Bolesława starał się wypełniać wszystkie normy chrześcijańskie. Recepcję ułatwiała żona chrześcijanka i otoczenie duchownych.

Już od urodzenia w środowisku chrześcijańskim wychowywał się syn Mieszka – Bolesław Chrobry. Propagował nową wiarę, budując kościoły,

organizując struktury kościelne i misje do pogan.

Natomiast księżna szwabska Matylda chwaliła Mieszka II za wspieranie Kościoła.

Organizacja arcybiskupstwa w Polsce stanowiła najbardziej wyraźny probierz zaangażowania władców w sprawy kościelne. Animowało rozwój nowej wiary oraz odegrało ogromną rolę polityczną. Wznoszenie nowych świątyń odzwierciedlało zaangażowanie władców w sprawy religijne17. Najważniejszy skutek przyjęcia chrześcijaństwa stanowiło stworzenie Kościoła – instytucji, która animowała całą sferę życia religijnego. Nowy kult zapoczątkował przemiany w życiu duchowym, społecznym, prawnym, gospodarczym i artystycznym. Wprowadzał zestaw pojęć, przedmiotów i wyobrażeń, który napotykał na opór rodzimej ludności, podobnie jak w innych krajach misyjnych18.

M. K. Barański, Dynastia Piastów…, dz. cyt., s. 123–124.

18 G. Labuda, Pierwsze wieki monarchii piastowskiej, Wyd. Nauka i Innowacje, Poznań 2012, s. 152.

17

23

Święty Wojciech i misja w Prusach Motywem wydania aktu Dagome iudex mogło być wyjednanie dla Polski statusu odrębnej prowincji kościelnej. Cel ten udało się osiągnąć Chrobremu, co stanowiło olbrzymie osiągnięcie, biorąc pod uwagę fakt, iż Czechy otrzymały włas-

wykształcenie i przygotowanie do piastowania wysokich stanowisk w hierarchii kościelnej. Następnie w 980 roku został wyświęcony na księdza w Pradze, gdzie pełnił funkcję kapelana miejscowego biskupa Dytmara.

W 982 roku otrzymał nominację na biskupstwo praskie, podległe metropolii niemieckiej w Moguncji. Inwestytury udzielił mu osobiście cesarz Otton II 3 czerwca 983 roku, wręczając pastorał podczas zjazdu książąt i biskupów w Weronie.

29 czerwca otrzymał sakrę biskupią z rąk arcybiskupa Moguncji Willigisa, któremu podlegała diecezja praska. Wojciech wiódł życie ascetyczne, przepełnione modlitwą. Chrześcijaństwo w Czechach nie zapuściło głębokich korzeni. Stanowczość, z jaką zwalczał wielożeństwo i małżeństwa między krewnymi, małżeństwa duchownych i handel niewolnikami przysporzyła mu wielu wrogów wśród ludu, możnych i kleru. Napotkał na trudności w budowie kościołów i egzekwowaniu dziesięciny. Wybuchł konflikt biskupa z wiernymi, których poparł książę czeski Bolesław II. Wojciech musiał uchodzić z Pragi i w 989 roku udał się do Rzymu, gdzie za zgodą papieża schronił się w opactwie Świętych Bonifacego i Aleksego na Awentynie. 17 kwietnia 990 roku w Wielki Czwartek przywdział habit mnicha. W 990 roku wybuchła wojna z Mieszkiem I. Czechy utraciły Małopolskę i Śląsk, podlegające dotąd diecezjom w Pradze i Ołomuńcu.

Bolesław II podjął zabiegi na dworze arcybiskupa mogunckiego o powrót Wojciecha do Pragi. Poselstwo do Rzymu zakończyło się powodzeniem. Papież Jan XV i synod rzymski zdecydowali o powrocie Wojciecha do Pragi pod warunkiem, że wierni „naprawią popełnione błędy i zadośćuczynią za występki” i będą słuchać biskupa.

Bolesław II zamierzał przy pomocy Wojciecha zachować przynajmniej zwierzchność biskupstwa praskiego nad Śląskiem oraz ołomunieckiego nad Krakowem. Wojciech powrócił do Pragi w 992 roku po Wielkanocy i rozpoczął organizację pierwszego w Czechach klasztoru Benedyktynów niedaleko stolicy. W 994 roku prowadził udaną akcję misyjną na Węgrzech. Jednak konflikt w diecezji praskiej spowodował, że na przełomie lat 994 i 995 udał się ponownie do Rzymu.

Ponadto wiosną 995 roku książę praski Bolesław II najechał gród rodowy w Libicach i zamordował

Męczeństwo świętego Wojciecha na stalorycie z połowy XIX wieku

ną metropolię dopiero w XIV wieku. Utworzenie archidiecezji w Polsce jest bezpośrednio związane ze śmiercią biskupa praskiego Wojciecha przyjaciela papieża Sylwestra II i cesarza Ottona III. Wojciech był jednym z siedmiu synów księcia Libic Sławnika, którego księstwo obejmowało dorzecze górnej Łaby i graniczyło ze Śląskiem i Morawami. Jego władcy, związani więzami rodzinnymi z dworem cesarskim, wiernie go popierali, starając się prowadzić niezależną politykę od książąt Pragi, którym formalnie podlegali. Wojciech ukończył sławną szkołę Otryka przy katedrze w Magdeburgu. Otrzymał tam gruntowne 24

Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiają sceny z życia, męczeńskiej śmierci i pośmiertnej legendy św. Wojciecha

pięciu braci Wojciecha. Najstarszy przedstawiciel rodu Sobiesław schronił się na dworze Chrobrego. Niniejsza tragedia wykluczyła powrót Wojciecha na biskupstwo w Pradze. Przybył do Polski, gdzie przyjął go gościnnie Chrobry, który udzielił mu pomocy w zorganizowaniu akcji misyjnej w Prusach. Wojciech wyruszył w kwietniu 997 roku przez Gdańsk w towarzystwie dwóch mnichów: przyrodniego brata Radzyma Gaudentego i Bogusza Benedykta19.

Bolesław Chrobry przydzielił im dla ochrony orszak zbrojny, który przez Pomorze Gdańskie odprowadził zakonników do granic Prus. Odtąd trzej zakonnicy byli zdani tylko na własne siły.

Już pierwsze zetknięcie z pogańskim ludem zakończyło się wypędzeniem misjonarzy. Wojciech śpiewający psalmy z psałterzem w ręku otrzymał cios wiosłem, który zwalił go na ziemię. Podobna sytuacja powtórzyła się w innym miejscu. Prusowie nakazali opuszczenie swoich ziem, a kiedy duchowni się ociągali, posypał się na nich grad kamieni. Jeden ugodził Wojciecha tak mocno, że znów upadł i pokaleczył się do krwi. Misjonarze uszli do lasu i na drugi dzień skierowali się ku polskiej granicy. Dotarli do polany, poświęconej miejscowemu kultowi pogańskiemu, gdzie Radzym odprawił Mszę Świętą. W tym miejscu cała trójka pozostała na noc. Następnego ranka, 23 kwietnia 997 roku zostali zbudzeni przez Prusów, którzy zamordowali Wojciecha ciosami włóczni. Napastnicy odcięli Wojciechowi głowę, a dwóch pozostałych zakonników puścili wolno. Śmierć męczeńska Wojciecha odbiła się głośnym rezonansem w całej chrześcijańskiej Europie, wywołując ogromne wrażenie. Papież niezwłocznie ogłosił 19

kanonizację Wojciecha, a cesarz Otto III wzniósł na jego cześć świątynie w Rzymie, Akwizgranie i w Pereum pod Rawenną.

Bolesław Chrobry wykupił ciało męczennika z rąk Prusów, jak głosi legenda – na wagę złota i polecił uroczyście pochować w Gnieźnie. Uzyskał poważne korzyści polityczne i prestiżowe.

Doczesne szczątki świętego spoczęły w katedrze gnieźnieńskiej, która dysponując tak cenną relikwią, mogła zabiegać o uzyskanie rangi pierwszej na ziemiach słowiańskich metropolii.

Męczeństwo Wojciecha spopularyzowało Polskę, jako ośrodek misji, wywołując powszechne uznanie moralnego prawa Polski do chrystianizacji krajów sąsiednich. Ponadto w oczach chrześcijańskiego świata Polska zdystansowała wówczas kraje niemieckie. Wyprawa Wojciecha kompromitowała niemieckie misje zbrojne, jako sposób propagowania religii i przyniosła Kościołowi w Polsce wielki splendor20. Uroczysta kanonizacja świętego Wojciecha nastąpiła w Rzymie późną jesienią 999 roku. Stolica Apostolska zdecydowała przy tej okazji o powołaniu w Polsce metropolii i kilku diecezji. Jednak realizacja przedsięwzięcia i ogłoszenie niezbędnych dokumentów uległy przesunięciu na następny rok, kiedy cesarz Otto III planował pielgrzymkę do grobu Świętego Wojciecha.

J. Dowiat, Chrzest…., dz. cyt., 118–126; M. Barański, Dynastia…, dz. cyt., s. 64–74; B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 130.

20

K. Ożóg, Korona i Krzyż…., dz. cyt., s. 17–23.

25

Miniatura z Ewangeliarza Ottona III z około 1000 roku przedstawia władcę jako cesarza rzymskiego

26

Zjazd i synod w Gnieźnie W końcu X wieku na terenie państwa piastowskiego funkcjonowały już trzy biskupstwa: misyjne w Polsce północnej, ołomunieckie obejmujące Kraków i Polskę południową oraz praskie, któremu podlegał Śląsk. Istniały wystarczające podstawy dla utworzenia nadrzędnej jednostki – arcybiskupstwa. Realizacja niniejszego celu wymagała przeprowadzenia kanonicznych i terytorialnych zmian dotychczasowej organizacji kościelnej. Zgody na powołanie nowego arcybiskupstwa mógł udzielić wyłącznie papież. Najważniejszy problem stanowiło jednak pozbawienie biskupów czeskich jurysdykcji nad Krakowem i Śląskiem, uzyskanie akceptacji tamtejszych ordynariuszy oraz ich zwierzchnika – metropolity mogunckiego. Niezbędnym warunkiem była interwencja cesarza i aprobata księcia czeskiego.

Konieczne było także zniesienie instytucji biskupa misyjnego oraz dokonanie podziału całego państwa piastowskiego na diecezje. W połowie 999 roku odbył się synod w Rzymie, gdzie zapadły pierwsze wiążące decyzje. Jeden z dokumentów cesarskich pochodzący z grudnia tego roku zawiera listę świadków, gdzie jest wymieniony Radzim – Gaudenty jako archiepiscopus sancti Adalberti † „arcybiskup św. Wojciecha”. Niniejsze źródło stanowi pierwszą zapowiedź utworzenia nowej instytucji. W celu realizacji przedsięwzięcia zdecydowano zorganizować osobny synod w Gnieźnie, gdzie przybył w charakterze zastępcy papieża kardynał oblacjonariusz Robert21. Otto III przybył do Gniezna w marcu 1000 roku. Podczas pielgrzymki do grobu męczennika miał miejsce Zjazd Gnieźnieński. Uczestniczyli w nim książę Bolesław Chrobry, legaci papiescy i cesarz. Zjazd w Gnieźnie przybrał formę synodu kościelnego i kongresu politycznego o daleko idących konsekwencjach.

Legaci papiescy przeprowadzili promulgację bulli papieskich, powołujących metropolię gnieźnieńską, którą tworzyły: archidiecezja gnieźnieńska, oraz diecezje krakowska, kołobrzeska i wrocławska. Natomiast sprzeciw biskupa Ungera sprawił, że diecezja poznańska zachowała swój dotychczasowy status. Granice metropolii gnieźnieńskiej razem z diecezją poznańską obejmowały całe ówczesne terytorium Polski. Archidiecezja

Sclavinia, Germania, Galia i Roma składają hołd Ottonowi III. Fragment Ewangeliarza Ottona III z ok. 1000 r.

gnieźnieńska zajmowała wschodnią część Wielkopolski, część Mazowsza i Kujawy. Diecezji krakowskiej przypadła Małopolska i Lubelszczyzna.

Diecezja poznańska otrzymała zachodnią Wielkopolskę i środkowy pas Polski z Kaliszem, Grójcem i Liwcem. Diecezja wrocławska obejmowała Śląsk, natomiast kołobrzeska – Pomorze. Nominację na pierwszego metropolitę gnieźnieńskiego otrzymał brat Świętego Wojciecha błogosławiony Radzim Gaudenty. Biskupem krakowskim został Poppon, wrocławskim – Jan, kołobrzeskim Reinbern, a biskupem poznańskim – Unger. Otto III określił polskiego księcia bratem i współpracownikiem cesarstwa oraz przyjacielem i towarzyszem ludu rzymskiego. Przekazał Chrobremu gwóźdź z krzyża Pana Jezusa i włócznię Świętego Maurycego.

Wszystkie źródła przedstawiające Zjazd Gnieźnieński informują o powołaniu nowego arcybiskupstwa, które leżało w kompetencji papieża, delimitacji diecezji oraz podległości biskupów zwierzchnictwu nowego metropolity. Przebieg synodu gnieźnieńskiego nakreśla szczegółowo kronikarz niemiecki, biskup merseburski Thietmar, opisując działania cesarza Ottona III: Następnie utworzył zaraz arcybiskupstwo zgodnie z prawem jak przypuszczam, lecz bez zgody wspomnianego tylko co biskupa, którego diecezja obejmowała cały ten kraj. Arcybiskupstwo to powierzył bratu wspomnianego męczennika

G. Labuda, Pierwsze wieki monarchii piastowskiej, Wyd. Nauka i Innowacje, Poznań 2012, s. 75–76; B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 130.

21

27

Jednym z podarków Ottona III dla Bolesława Chrobrego była Włócznia św. Maurycego, przechowywana do dziś w skarbcu katedry na Wawelu

Radzimowi i podporządkował mu, z wyjątkiem biskupa poznańskiego Ungera, następujących biskupów: kołobrzeskiego Rainberna, krakowskiego Poppona i wrocławskiego Jana. Na uwagę zasługuje fakt, że Thietmar nie wspomina o powołaniu nowych diecezji, ale wskazuje na podporządkowanie trzech biskupów jurysdykcji arcybiskupa gnieźnieńskiego. Potwierdza ponadto relacje zredagowanego w 1266 roku Katalogu biskupów krakowskich. Oba źródła wymieniają imię krakowskiego biskupa Poppona. Na uwagą zasługują także Roczniki hildesheimskie, informujące o rozgraniczeniu siedmiu diecezji, wyraźnie wskazując tylko na: gnieźnieńską, krakowską, poznańską, wrocławską i kołobrzeską. Źródła nie wymieniają dwóch pozostałych, ale najprawdopodobniej chodzi o diecezje w Pradze i Ołomuńcu.

Mieszko I przyłączył Małopolskę i Śląsk do państwa piastowskiego w końcowym okresie panowania.

Nie można definitywnie wykluczyć powołania diecezji w Krakowie i Wrocławiu przed rokiem 1000.

Obydwie diecezje podlegałyby wówczas zwierzchnictwu metropolii mogunckiej i nie zaistniałaby wówczas konieczność wytyczenia ich granic. Podczas zjazdu w Gnieźnie zostałyby wyłączone spod jurysdykcji metropolii mogunckiej za zgodą tamtejszego biskupa i następnie podporządkowane metropolicie gnieźnieńskiemu. Jednak żadne źródła nie potwierdzają takiego scenariusza. Natomiast w przypadku konsekracji trzech biskupów na synodzie gnieźnieńskim i przypisania im miejsc rezydencji, doszło do naruszenia sytuacji kościelnej w Polsce południowej. Biskupstwo praskie uległo pomniejszeniu o nowo utworzoną diecezję wrocławską, a morawskie o nową diecezję krakowską w Małopolsce.

Nastąpiło uszczuplenie terytorialne diecezji czeskich na rzecz polskich, a wytyczenie nowych granic siedmiu diecezji stało się koniecznością. Diecezje polskie po określeniu zasięgu terytorialnego uległy podporządkowaniu nowemu metropolicie.

Synod tak opisuje Gall Anonim: ponadto co się tyczy godności kościelnych, w takim zakresie, w jakim należy to do władztwa państwowego, to wszystko cesarz przekazuje Bolesławowi Chrobremu i jego następcom, zarówno w krajach już podbitych jak i tych, które w przyszłości zostaną podbite. Nałożenie diademu cesarskiego na głowę Bolesława Chrobrego stanowiło wyraźny symbol przekazania tych uprawnień, które zatwierdził następnie papież Sylwester II. Roczniki hildesheimskie informują, że metropolię gnieźnieńską utworzył na prośbę Chrobrego po uzyskaniu zgody papieża cesarz Otton III, który dokonał także delimitacji siedmiu diecezji. Bolesław Chrobry osiągnął na synodzie w Gnieźnie ogromny sukces, który uprawomocnił i potwierdził zmiany polityczne na 28

obszarze ziem polskich. Przyłączenie do polskiej organizacji kościelnej dwóch nowych uzyskanych kosztem Czech diecezji odegrało istotną rolę w integracji Małopolski i Śląska z państwem gnieźnieńskim. Granice struktur kościelnych miały zdecydowanie stabilniejszy charakter od zmian politycznych. Powołanie metropolii kościelnej i nowych diecezji stanowiło ogromnie korzystny czynnik z punktu widzenia interesów państwa. Synod Gnieźnieński odegrał ogromną rolę w kształtowaniu dziejów Kościoła polskiego. Organizacja kościelna w Polsce w formie metropolii powstała w następstwie postanowień synodalnych, które poprzedziły decyzje papieskie. W X wieku papież Jan X wydał rozporządzenie uprawniające władców do udzielania inwestytury biskupom na terenie własnego królestwa. Powyższą reKoronacja Bolesława Chrobrego przez Ottona III według Historii wszystkiego gułę, obowiązującą w okresie wczesnopia- świata Marcina Bielskiego z 1564 r. (oryg. m.in. w Bibliotece Jagiellońskiej) stowskim wprowadził synod gnieźnieński.

Monarcha posiadał decydujący wpływ na sprawy w Akwizgranie budowę świątyni pod wezwaKościoła. Uzyskał prawo mianowania biskupów niem Świętego Wojciecha.

Zjazd Gnieźnieński odegrał ogromną i wyjątwedle własnego uznania. Biskupi pełnili funkcję urzędników państwowych, wspomagających mo- kową rolę, tworząc fundamenty dla rozwoju Kościoła i kultury chrześcijańskiej w Polsce. Bolenarchę w sprawowaniu władzy22.

Nałożenie diademu Chrobremu przez Ottona sław Chrobry uzyskał zgodę nie tylko na zabiegi III oznaczało przypuszczalnie nadanie polskiemu o koronę królewską, ale także prawo udzielania księciu prawa do inwestytury biskupiej. W ten inwestytury na godności duchowne. Przekazał sposób Chrobry uzyskał niezależność kościelną ponadto cesarzowi relikwię ramienia Świętei możliwość utworzenia w pełni samodzielnego go Wojciecha, której największa część spoczęła Kościoła monarszego – państwowego. Natomiast w kościele Świętego Bartłomieja na Wyspie Tyw dalszej perspektywie gest cesarza otwierał mu browej w Rzymie23.

Młode państwo polskie powstałe wokół Gniedrogę do zabiegów o koronę królewską.

Kronikarz Thietmar informuje, że najważniej- zna około 940 roku, przyjmując chrzest wybraszy cel wizyty cesarza stanowiła modlitwa przy ło krąg zachodniej kultury łacińskiej w 966 roku grobie Świętego Wojciecha, a następnie odpra- i ostatecznie na Zjeździe Gnieźnieńskim 1000 wienie synodu, określanego w literaturze Zjaz- roku znalazło się na peryferiach rozwijającej się Europy, sąsiadując do XIV wieku z ludami podem Gnieźnieńskim.

Diecezja krakowska i wrocławska powstały gańskimi i Rusią Kijowską, gdzie umacniało swe na terenach, podlegających do 990 roku biskup- wpływy Bizancjum24.

Proces budowania niezależnej organizacji stwom praskiemu i ołomunieckiemu. Metropolita moguncki Willigis i biskup praski Thiegdag zgo- kościelnej trwał 34 lata, licząc od chrztu Mieszdzili się na zmiany organizacji kościelnej w Pol- ka I. Czechy, które wcześniej przyjęły chrześsce, zrzekając się jurysdykcji nad Małopolską cijaństwo, doczekały się metropolii dopiero i Śląskiem. Otton III już w 997 roku rozpoczął w XIV wieku.

S. Szczur, Pierwsze wieki Kościoła krakowskiego, [w:] Kościół krakowski w tysiącleciu. dz. cyt., s. 17–26; J. Dobosz, Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań 2002, s. 68.

22

23

24

29

K. Ożóg, Korona i Krzyż…, dz. cyt., 24–29.

J. Kłoczowski, Wspólnoty…. dz. cyt., s. 20.

Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie (archikatedra gnieźnieńska)

Początki organizacji kościelnej – od Mieszka I do Mieszka II Nie jest znany status pierwszego biskupstwa w państwie piastowskim. Przypuszczalnie nie miało ono charakteru misyjnego, jak zakładało wielu historyków. Historycy rozważali możliwość, że mogło posiadać status biskupstwa diecezjalnego, które nie było jednak podporządkowane władzy metropolity. Najbardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że pierwsze biskupstwo posiadało status biskupstwa egzymowanego. Oznacza to w praktyce, że pierwsi biskupi – Jordan i Unger podlegali bezpośrednio Stolicy Apostolskiej na podstawie papieskiego przywileju egzempcyjnego, który zakładał przeniesienie jurysdykcji pod inną władzę – w tym przypadku bezpośrednio papieską 25. W latach 968–1000 – czyli do zjazdu w Gnieźnie istniało na ziemiach państwa Mieszka biskupstwo, które nie obejmowało jednak Małopolski i Śląska.

Jordan i Unger rezydowali najprawdopodobniej w Poznaniu, gdzie wzniesiono najstarszą polską katedrę pod wezwaniem świętego Piotra, której pozostałości, zawierają także misy chrzcielne26.

Organizacja kościelna na ziemiach polskich powstawała według wzorów zaczerpniętych z Europy karolińskiej. Pierwszoplanową rolę spełniały metropolie i diecezje, a następnie klasztory, opactwa i parafie. W tym okresie dynamiczny rozwój cechował benedyktynów i kamedułów. Najważniejszym centrum benedyktyńskim był klasztor na Monte Cassino w Italii. Założycielem kamedułów był święty Romuald, zmarły w 1027 roku, a propagatorem reguły Piotr Damiani.

Na terenie Polski klasztory Benedyktynów powstały przed rokiem 1000 w Poznaniu, Łęczycy, Trzemesznie i Wiślicy, a w pierwszej połowie XI wieku – we Wrocławiu, Legnicy i Lubiążu.

Pierwsze opactwo Kamedułów utworzono przed 1000 rokiem w Międzyrzeczu Wielkopolskim.

Następne wzniesiono około 1002 roku w Kazimierzu niedaleko Poznania, gdzie zginęło Pięciu Braci Polaków. W tym czasie powstawały także pierwsze klasztory żeńskie. Informuje o tym Żywot Pięciu Braci: siostry Męczenników służyły Bogu w klasztorach wśród dziewic. Powyższą relację potwierdza Thietmar, który przekazuje, że jedna z córek Chrobrego była ksienią w klasztorze żeńskim. Przekazy źródłowe i badania archeologiczne potwierdzają istnienie kościołów w Polsce

Dariusz A. Sikorski, Kościół w Polsce za Mieszka I i B. Chrobrego, dz. cyt., s. 149–180.

26 J. Rajman, Kościół państwowy i prywatny X–XII wiek [w:] Dzieje Kościoła…, w Polsce…, dz. cyt., s. 15.

25

30

przed połową XI wieku na terenie Gniezna, Poznania, Krakowa, Przemyśla, Kruszwicy, Giecza, Kłodzka, Płocka, Cieszyna i Zawichostu. W X wieku diecezja poznańska miała 12 kościołów, a w XI – 73. Nie istniały wówczas ściśle wytyczone okręgi parafialne, ze względu na skromną sieć kościelną. Żywot Świętego Ottona Bamberskiego informuje o duszpasterstwie świątyń wczesnego średniowiecza, które obejmowało niedzielną Mszę Świętą, udzielanie sakramentów chrztu, spowiedzi i innych, chowanie zmarłych, zaopatrywanie chorych oraz błogosławieństwo matek po porodzie27.

W 1004 roku biskup poznański Unger i eremita Barnaba udali się do Rzymu, aby przedstawić świadectwo męczeństwa Pięciu Braci i prosić o ich kanonizację. Musieli jednak przerwać misję, gdyż zostali uwięzieni na terenie klasztoru w Magdeburgu, gdzie przebywali pod strażą. Barnaba wyszedł rychło na wolność, a Unger uległ presji i złożył obediencję metropolicie magdeburskiemu Taginowi28. Powyższy fakt potwierdza pochodzący z lat 1004–1012 falsyfikat magdeburski, który diecezję poznańską przedstawia jako sufraganię arcybiskupstwa w Magdeburgu.

Unger nie zdołał już wrócić do Polski. Zmarł 9 czerwca 1012 roku.

W Poznaniu powstała nawet katedra pod wezwaniem Świętego Piotra, którą odkryli archeolodzy29. Klasztory pełniły w X wieku szczególnie istotną rolę w kościele łacińskim i całym kręgu cywilizacyjnym. Ukształtowała się wówczas kultura monastyczna – pierwsza wielka europejska kultura elitarna, która powstała i przybrała wyraźnie ukształtowaną formę w okresie karolińskim. Pomimo rozkładu państwa karolińskiego, świat mnichów przetrwał. Natomiast ruchy reformatorskie w Cluny i opactwach nadreńskich stworzyły fundamenty dla głębokich przemian całego kręgu cywilizacyjnego związanego z Kościołem i chrześcijaństwem30.

Konfesja św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej

Upamiętnienie Pięciu Braci Męczenników w Międzyrzeczu

B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 130–132.

28 K. Ożóg, Korona…, dz. cyt., s. 37.

29 J. Rajman, Kościół państwowy i prywatny X–XII wiek, [w:] Dzieje Kościoła…, w Polsce, dz. cyt., s. 12–15.

30 J. Kłoczowski, Wspólnoty…, dz. cyt., s. 21.

27

31

Pięciu Braci Męczenników i Bruno z Kwerfurtu Zjazd w Gnieźnie zainspirował Bolesława Chro- eremu nie jest dokładnie znana i pozostaje sporbrego do wznoszenia okazałych świątyń i rozbu- na. Tradycja wskazuje na Bieniszewo przy Kazidowy struktur Kościoła w Polsce. Książę zapra- mierzu Biskupim. Jednak historycy reprezentują szał i sprowadzał duchownych z zagranicy. Chciał pogląd, że erem znajdował się w okolicach Mięprzenieść na polski grunt idee życia monastycz- dzyrzecza lub Kazimierza pod Szamotułami. Tak nego i kontynuować działalność misyjną na tere- powstał na ziemiach polskich pierwszy ośrodek nach pogańskich, graniczących z Polską. Zabie- życia monastycznego. gi Chrobrego poparł cesarz Otton III i wkrótce Członkami eremu wkrótce zostali Polacy, dwaj przyniosły one pozytywne rezultaty. Założyciel rodzeni bracia Izaak i Mateusz oraz Barnaba. PoKamedułów Święty Romuald, prowadzący tryb nadto wspólnocie usługiwał młody Krystyn. Zażycia pustelniczego w Pereum, niedaleko Rawen- konnicy prowadzili spokojne przygotowania do ny, skierował w 1001 roku do Polski dwóch eremi- akcji misyjnej, ucząc się słowiańskiego języka tów: Benedykta i Jana. Wiosną 1001 roku cesarz i przyswajając miejscowe obyczaje. odwiedził Romualda w Pereum i zalecił wysłanie W nocy z 10 na 11 listopada 1003 roku wspólzakonników do Polski. Żywot Świętego Romu- notę napadła grupa wieśniaków w celach rabunalda Piotra Damianiego informuje: Tymczasem, kowych. Eremici Benedykt, Izaak, Jan, Mateusz kiedy Romuald jeszcze mieszkał w Pereum, król i Krystyn zginęli śmiercią męczeńską. Ocalał Busclavus skierował tylko Barnaba, który do cesarza prośby, aby znajdował się w droprzysłano jemu mężów dze powrotnej z Rzyduchownych, którzy mu, gdzie załatwiał przywołaliby lud jego sprawy, dotyczące królestwa ku wierze. planowanej wyprawy Wkrótce cesarz przybymisyjnej.

Eremitów wa do Romualda i prosi pochował biskup pogo, aby odstąpił mu spoznański Unger. Wkrótśród swoich mnichów ce rozpoczął się kult (takich), którzy moglimęczenników. Barnaby z korzyścią być tam ba wyruszył ponownie wysłani.

Koncepcję do Rzymu, aby zawiawysłania zakonników domić o męczeństwie do Polski poparł przywspółbraci. W 1004 były w 998 roku do ereroku papież Jan ­X VIII mu Świętego Romualkanonizował Pięciu da Bruno z Kwerfurtu, Braci Męczenników. który animował akcję Król niemiecki Henmisyjną na terenach luryk II podczas wojdów pogańskich. ny z Chrobrym ocalił Benedykt pochodził erem i świętował tam z Benewentu, natodzień Legionu Tebańmiast Jan – z rodziny skiego. Fakt ten uznapatrycjuszy weneckich. no za cud za wstawienŚmierć Brunona z Kwerfurtu, fresk z opactwa na Świętym Krzyżu Cesarz Otton III ponictwem Świętych dziwiał Świętego RoMęczenników. Wkrótmualda i powierzył mu przeprowadzenie reformy ce Chrobry wzniósł niedaleko eremu bazylikę. klasztorów w Italii. Eremici przybyli do Polski Odnowioną wspólnotą kierował Barnaba, a najeszcze w 1001 roku i spotkali się z życzliwym stępnie opat Antoni. Erem działał kilkadziesiąt przyjęciem Bolesława Chrobrego, który zapew- lat. Uległ zniszczeniu w 1039 roku podczas najaznił im opiekę i materialne wsparcie. Lokalizacja du księcia czeskiego Brzetysława. Czesi wywieźli 32

wówczas relikwie Pięciu Braci Męczenników do Pragi. Bruno z Kwerfurtu nie zniechęcił się tragedią swych współbraci. Przybył na dwór Chrobrego dopiero w końcu 1005 roku, po zakończeniu konfliktu z Henrykiem, aby prowadzić misje na terenach pogańskich. Bruno pochodził z rodziny arystokratycznej. Ukończył szkołę katedralną w Magdeburgu, gdzie w 995 roku otrzymał funkcję kanonika. Przebywał na dworze Ottona III. Pełniąc obowiązki kapelana towarzyszył cesarzowi podczas wyprawy do Rzymu w latach 997–998. Następnie przystąpił do opactwa Świętych Bonifacego i Aleksego na Awentynie. W 999 roku złożył śluby zakonne.

Pozostając pod wpływem Świętego Romualda udał się do Pereum. Pozostał tam kilka lat.

21 sierpnia 1004 roku otrzymał sakrę biskupa misyjnego. Bruno reprezentował pogląd, że po śmierci Wojciecha i Pięciu Braci Męczenników misje prowadzone z Polski zaowocują rozwojem chrześcijaństwa. Pogląd ten podzielał Bolesław Chrobry, który pomagał organizować wyprawy misyjne Brunona na Ruś, Węgry oraz na terenach Prusów, Jaćwingów i Pieczyngów. Eremita rozwinął akcję chrystianizacyjną także na terenie Szwecji, wysyłając tam misjonarzy i biskupa o nieznanym imieniu. Opowiedział się po stronie polityki Bolesława Chrobrego w liście pochodzącym z przełomu 1008 i 1009 roku do króla niemieckiego Henryka II, którego namawiał do współpracy z polskim księciem w prowadzeniu akcji misyjnej na terenach pogańskich. Bruno rozwinął w Polsce także działalność literacką, pisząc utwory hagiograficzne: Żywot Świętego Wojciecha i Żywot Pięciu Braci Męczenników, który stanowi wiarygodne źródło na temat dziejów pierwszego eremu w Polsce31. Napisał w tym drugim dziele o pierwszych polskich zakonnikach Izaaku i Mateuszu następujące zdanie: podobnie jak w ziemi latyńskiej wyrosło pokolenie szlachetnych ojców zakonnych, tak w pięknym podobieństwie ziemi słowiańskiej wyrosła ta ich dwójka. Bruno informuje ponadto, że siostry tych dwóch braci służyły Bogu w klasztorze w gronie dziewic. Powyższe stwierdzenie stanowi pierwszą wzmiankę na temat istnienia na ziemiach polskich klasztoru wspólnoty żeńskiej i początkach ruchu zakonnego kobiet. Niestety nie podaje wiadomości o jego lokalizacji.

Henryk II na średniowiecznej miniaturze

Na początku 1009 roku Bruno z 18 misjonarzami wyruszył na akcję misyjną do Prusów i Jaćwingów. Zdołał ochrzcić wodza plemiennego Nethimera i jego 300 współplemieńców. 9 marca wszyscy uczestnicy wyprawy zginęli z rąk wrogów wspomnianego wodza. Bolesław Chrobry wykupił w październiku zwłoki Brunona i pozostałych męczenników i godnie pochował, najprawdopodobniej w katedrze gnieźnieńskiej.

Bruno wkrótce został uznany za świętego32.

Mieszko II – syn Chrobrego utworzył klasztor przy granicy z Prusami. Powyższą tezę potwierdzają badania archeologiczne tamtejszego grodziska. Opactwo stanowiło niewątpliwie ośrodek akcji misyjnej na terenach pruskich. Historycy twierdzą, że mnisi benedyktyńscy zamieszkiwali siedziby biskupie i monarsze. Piastowie przejęli ideologię misyjną, nakazującą prowadzenie chrystianizacji nie tylko własnych poddanych, ale też sąsiednich ludów pogańskich. Inspirację w tym kierunku stworzyły męczeństwo Świętego Wojciecha i powołanie metropolii w Gnieźnie33.

32 31

K. Ożóg, Korona…, dz. cyt., s. 31–34.

33

33

J. Kłoczowski, Wspólnoty…, dz. cyt., s. 42–44.

K. Ożóg, Korona…, dz. cyt., s. 34–36.

Rozwój polskiego duchowieństwa Niewiele jednak wiadomo na temat ówczesnych hierarchów polskiego Kościoła. Radzim Gaudenty – pierwszy arcybiskup gnieźnieński aktywnie uczestniczył w procesie kanonizacji Świętego Wojciecha i powołaniu metropolii w Polsce. Następnie znalazł się w nieznanym bliżej konflikcie z wiernymi, którego konsekwencją była pierwsza kościelna ekskomunika rzucona na kraj. Późniejsze źródła informują, że kolejni metropolici Hipolit i Bossuta-Bożęta poważnie i znacząco zaangażowali się w rozbudowę sieci parafialnej.

Kronikarz Thietmar informuje o gorliwości religijnej biskupa Kołobrzegu Reinberna: Niszczył i palił świątynie pogańskie z posągami bożków i oczyścił morze, zamieszkałe przez złe duchy, wrzuciwszy w nie cztery kamienie pomazane świętym olejem i skropiwszy je wodą święconą. Na chwałę Wszechmocnego zaszczepił on na bezpłodnym drzewie latorośl winną, to znaczy wyhodował pośród nieokrzesanego ludu krzew świętego Słowa Bożego.

Biskup Reinbern uchodził za pobożnego i głębokiego ascetę. Z polecenia Bolesława Chrobrego wyruszył z misją dyplomatyczną do Kijowa, gdzie uwięził go książę Włodzimierz Wielki.

Reinbern zmarł około 1018 roku. Unger – biskup poznański pochodził z klasztoru Benedyktynów w Memleben, gdzie w latach 982–1012 pełnił funkcję opata. Początkowo nie zaakceptował przyznania praw metropolitalnych Gnieznu. Unger przewodniczył uroczystościom pogrzebowym zamordowanych 12 listopada 1003 roku zakonników w Międzyrzeczu. Ocalałą misję przekazał w zarząd podległemu kapłanowi.

Przewodniczył w 1004 roku misji w sprawie korony królewskiej dla Chrobrego. Podczas drogi Niemcy zatrzymali go i uwięzili w kapitule magdeburskiej, gdzie zmarł 9 kwietnia 1012 roku. Skąpe są źródła na temat kleru diecezjalnego. Informacji dostarcza list księżnej Matyldy do Mieszka II stwierdzający, że ilość księży była wystarczająca dla akcji misyjnej w Polsce i za granicą. Należy to jednak potraktować z dużym dystansem i raczej przypisać szacunkowi księżnej do Mieszka II (1025–1034), gdyż w rzeczywistości władca nie był w stanie prowadzić stałej chrystianizacji na terenie swojego kraju, co zaowocowało po jego śmierci reakcją pogańską.

Nasuwa się zatem przypuszczenie, że napływ

Arcybiskup gnieźnieński Marcin

księży był znaczny. Dotychczasowa praktyka misyjna wskazuje jednak, że liczba duchownych zakonnych była znacznie większa niż diecezjalnych. Życie wewnętrzne Kościoła w Polsce kształtowało początkowo duchowieństwo, pochodzące ze środowisk benedyktyńskich, południowoniemieckich i włoskich, pozostające pod wpływem reformistycznych nurtów Lotaryngii i Cluny. Pierwsi polscy święci wywodzili się z kleru zakonnego i hierarchicznego. Kanonizowani męczennicy Benedykt, Mateusz, Izaak, Jan i Krystyn, a także dwaj pustelnicy Benedykt Stosław i Andrzej Świerad byli zakonnikami.

Wyniesieni na ołtarze Wojciech, jego brat Radzim Gaudenty i biskup Bruno z Kwerfurtu byli benedyktynami i reprezentowali duchowieństwo hierarchiczne.

Początki chrześcijaństwa przyniosły pierwszy okres świętych polskich. Dziesięciu przedstawicieli stanu duchownego stanowi znaczącą liczbę. Podobna tendencja wystąpiła dopiero w XIII i XIV wieku.

Hierarchię duchowną w Polsce X i XI wieku tworzyli początkowo wyłącznie cudzoziemcy.

Eremici z Międzyrzecza po opanowaniu języka polskiego szybko przystosowali się do potrzeb działalności misyjnej w Polsce. Cudzoziemcem 34

Opactwo Benedyktynów w Tyńcu

był pierwszy biskup poznański Jordan. Z zagranicy pochodzili także powołani w 999 roku biskupi Krakowa, Wrocławia i Kołobrzegu. Godność pierwszego metropolity gnieźnieńskiego objął Czech, którego część rodziny osiadła w Polsce. Jednak trzeci z kolei metropolita gnieźnieński Stefan Bossuta-Bożęta był Pola­k iem. W gronie hierarchów kościelnych pierwszoplanową rolę odegrali Święty Wojciech i Święty Bruno z Kwerfurtu. Obaj ponieśli śmierć męczeńską.

Wojciech pełnił funkcje zakonnika, misjonarza, biskupa i miecznika. Cieszył się kultem w Polsce, Czechach, Niemczech, Włoszech i na Węgrzech.

Reforma kalendarza liturgicznego zaliczyła Wojciecha i Świętego Stanisława do najważniejszych patronów Polski. Święty Bruno był bliskim krewnym cesarza. Kontynuował misję Świętego Wojciecha. Papież Sylwester II mianował go arcybiskupem pogan. Około 1005–1006 roku przybył do Polski. Niewykluczone, że pełnił godność metropolity misyjnego. Prowadził misje w północno-wschodnich rejonach Polski, na Rusi Kijowskiej, na Węgrzech oraz w Szwecji i wśród Pieczyngów.

Był bliskim współpracownikiem Chrobrego, którego miłował jak duszę swoją. Bruno jest autorem Żywota Świętego Wojciecha i Żywota Pięciu Braci Męczenników, które są cennymi źródłami

historii Polski34. Zasady życia pustelniczego, które zaszczepili eremici Świętego Romualda, przyjęły się także w innych częściach kraju. W okresie panowania Chrobrego prowadził działalność w miejscowości Tropie nad Dunajcem, określanej w XIV wieku Świętym Świeradem, znany polski pustelnik Święty Andrzej Świerad. Życie pustelnika opisał około 1070 roku jeden z biskupów węgierskich. Eremita często się modlił i ciężko pracował przy wyrębie lasu. Podczas Wielkiego Postu spożywał wyłącznie orzechy. Powstrzymywał się od snu i opasywał ciało łańcuchem. Reguła Świętego Benedykta nie zawierała tych dwóch ostatnich cech ascetycznych, które wskazują na wpływy bizantyjskie. Łańcuch spowodował zakażenie, a w następnie śmierć pustelnika około 1020 roku. Relikwie eremity spoczywają na terenie katedry w Nitrze. Żywot Świętego Andrzeja Świerada wspomina o uczniach pustelnika, a tradycja sądecka wymienia imiona: Justa, Judoka i Urbana35.

B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 2, dz. cyt., s. 135-137.

35 J. Rajman, Kościół państwowy i ­prywatny X–XII wiek [w:] Dzieje Kościoła…, w Polsce, dz. cyt., s. 27.

34

35

Spis treści Rozdział I. Kościół w średniowieczu Początki chrześcijaństwa na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Polska pod protekcją Rzymu – Dagome iudex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Początki akcji misyjnej Piastów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Święty Wojciech i misja w Prusach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Zjazd i synod w Gnieźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Początki organizacji kościelnej – od Mieszka I do Mieszka II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Pięciu Braci Męczenników i Bruno z Kwerfurtu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Rozwój polskiego duchowieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Chrystianizacja ludności zamieszkującej ziemie Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Recepcja nowej wiary i zalążki organizacji kościelnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Reakcja pogańska i najazd Brzetysława . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Odbudowa organizacji kościelnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Pierwsze fundacje benedyktyńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Budownictwo sakralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Powstanie i organizacja parafii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Początki własności kościelnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Pierwsze zabytki kultury pisanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Wierzenia i obyczaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Kościół doby Bolesława II Śmiałego (1058–1079) i papieża Grzegorza VII . . . . . . . . . . . . . . . 66 Bolesław Śmiały i sprawa biskupa Świętego Stanisława . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Kościół za panowania Władysława Hermana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Reorganizacja struktur metropolii gnieźnieńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Chrystianizacja Pomorza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Struktura organizacyjna diecezji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Episkopat, duchowieństwo i zakony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Kapituły i kanonicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Wiara elit a wiara prostego ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Polska i Stolica Apostolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Wzmocnienie statusu Kościoła polskiego – legacje i legaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Recepcja reformy gregoriańskiej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Pierwsze elekcje kapitulne biskupów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Inwestytura biskupów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Zmagania o niezależność Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Recepcja decyzji papieskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Przywilej sądowy – privilegium fori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Sobór Laterański IV i Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Recepcja postanowień soboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

751

Recepcja prawa kanonicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Spór Gniezna z Magdeburgiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Duchowieństwo i duszpasterstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Zakony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Akcje misyjne w Prusach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Kościół w procesie jednoczenia państwa w XIII i XIV wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Kościół i kolonizacja niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Metropolia i diecezje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Synody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Diecezja krakowska w okresie rozbicia dzielnicowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Zakony i klasztory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Diecezja krakowska w procesie jednoczenia państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Arcybiskup Świnka kontra biskup Muskata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Wzrost znaczenia diecezji krakowskiej w zjednoczonym państwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Kościół w zjednoczonym państwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Episkopat i duchowieństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Zakony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Rozwój szkolnictwa kościelnego od XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Akademia Krakowska 1364 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Sytuacja Kościoła w Polsce w XIV wieku. Metropolia i diecezje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Synody w XIV wieku i legacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Aktywność misyjna – misje na Rusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Początki inkwizycji. Sekty religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Chrystianizacja Litwy i Żmudzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Polityka Jadwigi i Jagiełły wobec Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Świadczenia Kościoła wobec państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Bulla Bonifacego IX Eximiae devotionis – odnowienie Akademii Krakowskiej . . . . . . . . . . . . 173 Kościół polski a schizma zachodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Polska na soborze w Konstancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Konflikt polsko–krzyżacki na soborze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Sprawa Falkenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Kościół wobec konfliktu z zakonem krzyżackim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Relacje ze Stolicą Apostolską na tle sprawy husyckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Sobór w Bazylei a kwestie polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Kościół w okresie regencji biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego (1423–1455) . . . . . . 197 Polityka Jagiellonów wobec Kościoła. Od Kazimierza IV do Aleksandra Jagiellończyka . . . . . . 200 W obliczu wojny trzynastoletniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Wybuch wojny i próby mediacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Episkopat wobec konfliktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Wojna popia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Episkopat w XIV i XV wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Zakony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Organizacja kościelna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Sytuacja duchowieństwa świeckiego oraz zakonnego. Kapituły, kolegiaty i synody . . . . . . . . . 227 Husytyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Próby unii z Kościołem na Rusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Architektura i sztuka sakralna gotyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Kościół w Polsce na przełomie XV i XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Recepcja idei humanizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Episkopat Polski przed XVIII soborem powszechnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

752

Rozdział II . Kościół w epoce nowożytnej Kościół polski za Zygmunta Starego i królowej Bony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Sobór Laterański V (1512–1517) Powszechny a sprawa polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Kościół katolicki a reformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Jan Łaski – biskup i mąż stanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Dyplomacja i koncepcje polityczne Łaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Wybitni przedstawiciele episkopatu doby odrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Kościół w konflikcie polsko-krzyżackim 1519–1525 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Konflikty między Kościołem a szlachtą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Duchowieństwo i idee humanizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Diecezje i parafie na początku XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Życie religijne wiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Polska na soborze w Trydencie (1545–1563) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Panowanie Zygmunta Augusta (1548–1572) i reforma trydencka w Kościele polskim . . . . . . . 276 Akcja odnowy Kościoła w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Archidiecezja gnieźnieńska w XVI stuleciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Recepcja uchwał soboru w Trydencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Synod prowincjonalny w 1589 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Dylematy reformy trydenckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Episkopat po Soborze Trydenckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Kościół po soborze w Trydencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Nuncjatura apostolska w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Rozwój teologii i działalności duszpasterskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Rozkwit życia zakonnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Pobożność i życie religijne wiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Sakralna architektura renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Kościół wobec wyboru pierwszych królów elekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Prymas Stanisław Karnkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Tradycja tolerancji religijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Konfederacja warszawska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Kościół doby Wazów (1587–1668) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Kościół w Polsce podczas reakcji antyprotestanckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Rozwój organizacyjny Kościoła w Polsce w XVI i XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Powstanie i dzieje unii brzeskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Relacje międzywyznaniowe w Rzeczypospolitej. Colloquium charitativum . . . . . . . . . . . . . 329 Kościół polski wobec konfliktów zbrojnych XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Wojna ze Szwecją 1655–1660 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Kościół wobec wojen z Turcją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Próby zachowania autonomii Kościoła w Polsce wobec przemian władzy elekcyjnej . . . . . . . . 340 Spory o kompetencje między prymasem a nuncjaturą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Problem opactw – Kościół a prawo stanowione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Episkopat i duchowieństwo w XVII i XVIII stuleciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Rozwój zgromadzeń zakonnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Duszpasterstwo i życie religijne wiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Relacje wyznaniowe i następstwa wojen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Latynizacja i unicki synod w Zamościu 1720 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Architektura i sztuka sakralna baroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Kościół w kulturze oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Idee oświecenia w Kościele polskim. Bractwa Miłosierdzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

753

Kościół w okresie stanisławowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konfederacja barska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Polityka i struktury kościelne w II połowie XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Archidiecezja gnieźnieńska przed upadkiem Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Struktura Kościoła w Polsce przedrozbiorowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Episkopat okresu oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Duchowieństwo okresu oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół i Konstytucja 3 maja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Próba ratowania Rzeczypospolitej. Kościół a powstanie kościuszkowskie . . . . . . . . . . . . . .

368 370 373 376 379 384 387 388 390

Rozdział III. Kościół w okresie niewoli narodowej Stolica Apostolska wobec upadku Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Sytuacja Kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Organizacja diecezjalna na ziemiach anektowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Episkopat w zaborze rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Duchowieństwo i zakony w zaborze rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Kościół unicki w zaborze rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Kościół katolicki na Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Kościół w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Metropolia gnieźnieńska tuż po rozbiorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Episkopat w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Duchowieństwo i zakony w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Kościół katolicki w zaborze austriackim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Struktura terytorialna Kościoła w zaborze austriackim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Episkopat i duchowieństwo zaboru austriackiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Namiastka autonomii – Kościół w Księstwie Warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Episkopat i duchowieństwo Księstwa Warszawskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 Kościół w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Reorganizacja terytorialna diecezji w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 Episkopat i duchowieństwo Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Zakony w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Życie religijne – Kościół i wierni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Kościół katolicki w Cesarstwie Rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 Kościół katolicki pod zaborem pruskim po Kongresie Wiedeńskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Kościół katolicki pod zaborem austriackim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Diecezja krakowska po Kongresie Wiedeńskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Kościół wobec powstania listopadowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Duchowieństwo zaboru pruskiego w powstaniu listopadowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Polityka represji po powstaniu listopadowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Ruch spiskowy w Królestwie. Ksiądz Piotr Ściegienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Metropolita Marcin Dunin – sprawa małżeństw mieszanych pod zaborem pruskim . . . . . . . . 480 Duchowieństwo w powstaniu poznańskim – Liga Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Prymas Przyłuski – obrońca polskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Powstanie krakowskie, rabacja chłopska i represje w zaborze austriackim . . . . . . . . . . . . . . 491 Rok 1848 w Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Odrodzenie religijne społeczeństwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Odrodzenie religijne na ziemiach anektowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500

754

Odrodzenie religijne na Śląsku i w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502 Odrodzenie religijne na terenie zaboru austriackiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Sytuacja Kościoła w okresie przed wybuchem powstania styczniowego . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Zygmunt Szczęsny Feliński arcybiskupem warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 Duchowieństwo katolickie w powstaniu styczniowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Polityka represji i prześladowań w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Represje i próby rusyfikacji na ziemiach anektowanych przez Rosję . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Ruch zakonny ojca Honorata Koźmińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Dzieje i likwidacja unii na terenie Podlasia i Chełmszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Kościół pod zaborem rosyjskim w latach 1878–1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Episkopat i duchowieństwo Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533 Życie zakonne i religijne w Królestwie Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Episkopat i duchowieństwo na terenach anektowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Kościół w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Kulturkampf w walce z Kościołem i polskością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Sprawa metropolity Ledóchowskiego. Polityka Prus względem duchowieństwa . . . . . . . . . . 544 Archidiecezja pod rządami Floriana Stablewskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Sytuacja Kościoła na Pomorzu i Warmii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552 Kościół katolicki w czasach autonomii galicyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553 Episkopat i duchowieństwo Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Rozwój życia zakonnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Echa Soboru Watykańskiego I w Kościele polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 Kwestia społeczna i Kościół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Rozkwit nauk teologiczno-historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 Bilans likwidacji zakonów – stan na terenie trzech zaborów w 1914 roku . . . . . . . . . . . . . . . 572

Rozdział IV. Kościół podczas I wojny światowej i w okresie międzywojennym Kościół wobec odrodzenia państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół w odrodzonej Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prymas Polski czy Prymas Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kwestie administracyjno-terytorialne Kościoła w odrodzonej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . .

Episkopat i wspólnoty w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozwój zgromadzeń zakonnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Działalność Kościoła w niepodległej Polsce. Wzrost świadomości religijnej Polaków . . . . . . . .

Działalność charytatywna Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Akcja Katolicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Duchowe wsparcie polskiej emigracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

579 587 589 590 593 596 597 598 599 601

Rozdział V. Kościół podczas II wojny światowej W obliczu wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Represje niemieckie w Kraju Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 Represje w Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614

755

Kościół na terenie Generalnego Gubernatorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618 Represje na terenach pod okupacją słowacką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Polityka represji okupanta niemieckiego wobec duchowieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Diecezje wschodnie pod okupacją sowiecką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Kościół na Wileńszczyźnie pod okupacją litewską, sowiecką i niemiecką . . . . . . . . . . . . . . . 631 Kresy wschodnie pod drugą okupacją sowiecką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 Episkopat w okresie okupacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640 Pomoc Kościoła dla Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641 Zbrodnie UPA na duchowieństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643 Kościół w okupowanej Polsce a Stolica Apostolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 Kościół wśród żołnierzy – kampania wrześniowa i Front Zachodni . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Pomoc Kościoła dla Podziemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654 Duchowieństwo w Powstaniu Warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 Księża na froncie wschodnim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665

Rozdział VI. Kościół w Polsce w okresie komunizmu Odbudowa struktur kościelnych po wojnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zerwanie konkordatu i zaostrzenie kursu władz wobec Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół unicki na Kresach pod okupacją sowiecką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół wśród Żołnierzy Niezłomnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół pod przewodnictwem prymasa Wyszyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Duchowni w łagrach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wzmożenie polityki represji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aresztowanie Prymasa Wyszyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Likwidacja małych seminariów w województwie krakowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Akcja X2 – deportacje zakonnic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sytuacja Kościoła po 1956 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Obchody Milenium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Relacje państwo – Kościół po obchodach milenijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Polak na czele Kościoła Powszechnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kościół wobec stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podsumowanie dziejów Kościoła okresu komunizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

671 675 680 681 683 686 687 692 695 697 702 707 712 715 719 728

Rozdział VII. Kościół w obliczu wyzwań okresu postkomunizmu Hierarchia kościelna w procesie kontrolowanego rozpadu komunizmu . . . . . . . . . . . . . . . . 735 Wizyty Jana Pawła II w wolnej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 737 Kościół w Polsce w obliczu najnowszych wyzwań współczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741 Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749

756

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

Opracowanie graficzne: Agnieszka Siekierżycka Projekt okładki i obwoluty: Bogusław Płoskonka, Gereon Sp. z o.o.

Korekta: Małgorzata Chojnacka, Monika Karolczuk, Maria Szarek Na okładce i pierwszej stronie obwoluty wykorzystano fragment obrazu Jana Matejki „Kazanie Skargi”.

Na drugiej stronie obwoluty przedstawiono cały obraz „Kazanie Skargi”.

Dzieło pochodzi ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie i jest darem hr. Jana Tomasza Zamoyskiego. Źródła zdjęć: ks. Zbigniew Pytel, Jędrzej Majka, Muzeum Narodowe w Krakowie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, polona.pl, Ośrodek KARTA, shutterstock.com, wikimedia commons

© Copyright by Wydawnictwo AA, Kraków 2021 ISBN 978-83-7864-391-3

Wydawnictwo AA s.c.

30-332 Kraków, ul. Swoboda 4 tel.: 12 292 04 42 e-mail: klub@religijna.pl www.religijna.pl

Książka przedstawia dzieje Kościoła katolickiego w Polsce od jego początków do czasów współcze-

snych. To całościowa synteza obejmująca ponad tysiącletnią historię niewątpliwie najważniejszej instytucji w naszych dziejach. Kompendium to, wzbogacone licznymi ilustracjami, wypełnia lukę, jeżeli chodzi o treści przekazywane w szkolnych podręcznikach historii, w których historia Kościoła ukazywana jest często nazbyt marginalnie, z drugiej zaś jest publikacją popularną, pozbawioną hermetyczności opracowań czysto naukowych i niejednokrotnie niedostępnych dla wielu zainteresowanych tym tematem.

Autor opisuje najistotniejsze dla dziejów Kościoła w naszym kraju wydarzenia, omawiając je w sposób

szczegółowy. Całość przedstawiona jest w kluczu chronologiczno-tematycznym, a wszystkie poruszane tu zagadnienia wsparto licznymi odwołaniami do danych statystycznych, które mocno sytuują te fakty w konkretnej rzeczywistości czasu i miejsca. Książka ukazuje dzieje Polski w szerszej perspektywie, wzbogaconej o niezbywalny wpływ chrześcijaństwa na wydarzenia mające miejsce w historii naszej ojczyzny.

Z dzieła tego skorzystają zarówno ci, którzy chcą zapoznać się z dziejami Kościoła i chrześcijaństwa w naszej ojczyźnie, jak i bardziej zorientowani w poruszanej tu tematyce, którzy chcą pogłębić swoje wiadomości w tym zakresie, zaktualizować je w oparciu o nowsze publikacje i prace historyków zajmujących się historią Kościoła w Polsce i poznać głębiej wpływ, jaki na historię naszej ojczyzny miał Kościół, chrześcijańska kultura, nauka i sztuka.

Tomasz Frasik, ur. 1966, historyk, ukończył Instytut Historii UJ. Autor publikacji i artykułów histo-

Cena detaliczna

249,W tym 5% VAT

Okleina Historia 28.10.21.indd 1

Tomasz Frasik

rycznych w miesięczniku „Wychowawca”, Tygodniku młodzieży katolickiej „Droga” i kwartalniku „Śladami”.

�istoria �ościoła katolickiego w Polsce

Tomasz Frasik

�istoria �ościoła katolickiego w Polsce 29.10.2021 09:47