Polskie camino. Wielki przewodnik po Drogach św. Jakuba w Polsce

Droga św. Jakuba „Via Regia” • Małopolska Droga św. Jakuba • Camino Polaco/Droga Polska • Wielkopolska Droga św. Jakuba • Dolnośląska Droga św. Jakuba • Sudecka Droga św. Jakuba • Dobrzyńsko-Kujawska Droga św. Jakuba • Lubuska Droga św. Jakuba • Mazowiecka Droga św. Jakuba • Warszawska Droga św. Jakuba • Częstochowska Droga św. Jakuba • Jasnogórska Droga św. Jakuba • Lubelska Droga św. Jakuba

– miejsca związane z kultem św. Jakuba – od sanktuariów po kaplice i źródełka – zabytki i atrakcje na trasie i w pobliżu camino – ciekawostki historyczno-kulturowe – miejsca noclegowe typu albergue – schematyczne mapy tras – setki zdjęć

PAT R O N AT M E D I A L N Y:

ISBN 978-83-65758-47-7

ISBN 978-83-65758-47-7

9 788365 758477

Cena: 99,00 w tym 5% VAT

M o nik a K ar o lc z uk

– opis przebiegu głównych tras polskiego camino:

WIELKI PRZEWODNIK Polskie camino

Przewodnik ułatwia wybór odpowiedniej trasy bądź jej etapu pod względem możliwości kondycyjnych. Jest skierowany przede wszystkim do piechurów, zawiera też wskazówki dla rowerzystów.

po Drogach św. Jakuba w Polsce

Camino de Santiago – Droga św. Jakuba, która prowadzi do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła w Santiago de Compostela w Hiszpanii, biegnie przez wiele krajów, a łączy ją jeden symbol – muszla. W Polsce odtwarzanie Dróg św. Jakuba rozpoczęło się w 2004 r., na pierwszą oznakowaną muszlą trasę można było wyruszyć rok później. Dziś szlaki jakubowe liczą już łącznie 7000 km. Łączą w sobie wspólną dla całej Europy tradycję chrześcijańską i naszą narodową kulturę. Polskie camino. Wielki przewodnik po Drogach św. Jakuba w Polsce przybliża to szczególne bogactwo, ukryte zarówno w spektakularnych, znanych ze swej turystycznej atrakcyjności miejscach, jak i w mniej eksponowanych rejonach Polski.

Niekiedy są to wyjątkowe perły, które można odkryć właśnie dzięki wędrówce z jakubową muszlą. Zwłaszcza dłuższe trasy, prowadzące przez krainy o odrębnej historii i odmiennym krajobrazie, pozwalają dostrzec, jak obfite i różnorodne jest polskie dziedzictwo.

M o nik a K ar o lc z uk

Polskie camino

WIELKI PRZEWODNIK

po Drogach św. Jakuba w Polsce

Monika Karolczuk

Polskie camino

WIELKI PRZEWODNIK

po Drogach św. Jakuba w Polsce

Aromat Słowa Kraków 2023

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

Korekta: Mariola Chaberka, Maria Szarek Skład, łamanie i projekt okładki: Anna Smak-Drewniak

© Copyright by Aromat Słowa, Kraków 2023 ISBN 978-83-65758-47-7

Aromat Słowa Sp. z o.o. ul. Z. Mysłakowskiego 9 30-136 Kraków

SPIS TREŚCI Wstęp .................................................................................................................................................................................4 Wielkopolska Droga św. Jakuba .........................................................................................................................................8 Dolnośląska Droga św. Jakuba .........................................................................................................................................38 Sudecka Droga św. Jakuba ...............................................................................................................................................54 Droga św. Jakuba „Via Regia” cz. I Medyka – Kraków .............................................................................................................................................68 cz. II Kraków–Zgorzelec ..........................................................................................................................................126 Małopolska Droga św. Jakuba .......................................................................................................................................194 Lubelska Droga św. Jakuba ............................................................................................................................................237 Warszawska Droga św. Jakuba ......................................................................................................................................253 Częstochowska Droga św. Jakuba .................................................................................................................................291 Jasnogórska Droga św. Jakuba .......................................................................................................................................303 Mazowiecka Droga św. Jakuba ......................................................................................................................................309 Dobrzyńsko-Kujawska Droga św. Jakuba ......................................................................................................................325 Camino Polaco/ Droga Polska ........................................................................................................................................337 Lubuska Droga św. Jakuba .............................................................................................................................................401 Pozostałe Drogi św. Jakuba w Polsce ............................................................................................................................438 Indeks miejsc ..................................................................................................................................................................439 Bibliografia .....................................................................................................................................................................444 Źródła ilustracji ..............................................................................................................................................................445

WSTĘP NA SZLAKU Z DUCHEM CHRZEŚCIJAŃSKIEJ EUROPY Gdy wspomnienie liturgiczne św. Jakuba Apostoła Starszego – 25 lipca – przypada w niedzielę, obchodzony jest Rok Święty Jakubowy, nazywany Rokiem Kompostelańskim. Ostatni raz taka zbieżność nastąpiła w 2021 r., po jedenastu latach od poprzedniego Roku Świętego Jakubowego, kolejny jubileuszowy rok ku czci św. Jakuba Starszego będzie świętowany w 2027 r. Wizyta w takim roku u grobu pierwszego męczennika spośród apostołów w Santiago de Compostela albo w innych miejscach, w których znajdują się jego relikwie, przynosi osobom wierzącym szczególne przywileje Bożej łaski. Na wyprawę bezpośrednio z polskich stron do Santiago de Compostela porywają się nieliczni rodacy, ze względu na ogromną odległość od tego położonego niemal na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego miasta. Spora część polskich kaminowiczów wybiera Camino Frances (zaczynający się we francuskiej miejscowości Saint-Jean-Pied-de Port, biegnący w większości na terytorium Hiszpanii szlak o długości 750 km), Camino Portugues lub jeden z biegnących wyłącznie na terytorium Hiszpanii szlaków jakubowych, które pozwalają w parę tygodni dotrzeć pieszo do grobu Apostoła. Można jednak, i ta forma pielgrzymowania zyskuje coraz większą popularność, przejść poszczególne odcinki Drogi św. Jakuba w Polsce, bo niebagatelne, jeśli nie największe znaczenie ma na camino samo skupione na modlitwie i przemyśleniach wędrowanie. Drogę św. Jakuba w Polsce zaczęto odtwarzać na początku XXI w., a działaniu takiemu, obejmującemu całą zachodnią Europę, impuls dał Ojciec Święty Jan Paweł II podczas wizyty w Santiago de Compostela w 1982 r., głosząc w tzw. Akcie Europejskim: „Ja, Jan Paweł, syn polskiego narodu, który zawsze uważał się za naród europejski, syn narodu słowiańskiego wśród Latynów i łacińskiego pośród Słowian, z Santiago kieruję do ciebie, stara Europo, wołanie pełne miłości: Odnajdź siebie samą! Bądź sobą! Odkryj swoje początki. Tchnij życie w swoje korzenie…”. Jeszcze w tym samym roku Rada Europy uznała Drogę św. Jakuba za szlak kulturowy o wyjątkowym znaczeniu dla dziedzictwa kontynentu europejskiego i zachęcała do odtwarzania pielgrzymiego szlaku. W 1987 r. camino stało się pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym, w 1993 r. hiszpańskie odcinki Drogi św. Jakuba zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a wpis rozszerzono w 2015 r. o kolejne fragmenty jakubowego szlaku.

PIELGRZYMOWANIE DO GROBU ŚW. JAKUBA Tradycja pielgrzymowania do grobu św. Jakuba sięga IX w. W szczytowym okresie, w XIV stuleciu, do Santiago de Compostela docierało ponad milion pielgrzymów rocznie. Polacy nie stanowili wśród nich dużej grupy, gdyż odległość dzieląca ziemie polskie od „krańca świata” była największa spośród wszystkich katolickich wspólnot w Europie, jedynie z obecnej stolicy Estonii, Tallinna, pobożni pątnicy mieli jeszcze większy dystans do pokonania. Kraków i Warszawę, w zależności od wariantu Drogi, dzieli od Composteli 3700–3800 km, a dawniej byli przecież pielgrzymi, którzy wyruszali w jakubową trasę z progu własnego domu na ziemiach położonych jeszcze dalej na wschód, gdzie sięgały kiedyś rubieże polskiego państwa, za którymi ciągnęły się terytoria zdominowane przez prawosławie. Mowa o „końcu świata” miała zresztą dosłowne znaczenie w średniowiecznym uniwersum. Istniał bowiem zwyczaj, że pielgrzymi kończyli swoją wędrówkę wcale nie w Santiago de Compostela, a 35 km dalej, na przylądku Finisterre (z hiszp. koniec świata), gdzie palili swoje pielgrzymie odzienie, obmywali się w wodach oceanu i na znak nowego, oczyszczonego z grzechów życia zabierali ze sobą na pamiątkę dużą białą muszlę, jakich tam nie brakowało. Taka muszla stała się symbolem pielgrzymowania do Santiago także dlatego, że upamiętnia morską podróż ciała Apostoła do Hiszpanii. Zdobi ją charakterystyczny czerwony krzyż, przypominający stylizowany miecz lub sztylet.

Taki wygląd krzyża św. Jakuba pochodzi od narzędzia, jakim zadano mu męczeńską śmierć.

Jak przed wiekami, tak i dziś wędrówka Drogą św. Jakuba jest inna niż wszystkie turystyczne wyprawy, różni się także od innych pielgrzymek. Nie jest wycieczką, której przyświeca myśl o przygodzie i przyjemnościach, ale peregrynacją, w której najważniejsze jest przeżycie duchowe, zmaganie z samym sobą, możliwość dogłębnego poznania siebie, ćwiczenie się w cierpliwości i wytrwałości, otwarcie na osoby spotkane na szlaku. Przytoczone w „Akcie Europejskim” w Santiago de Compostela wezwanie Jana Pawła II odnoszące 4

się do camino jako drogi do odkrywania, wydobywania i ożywiania chrześcijańskich korzeni Europy, istoty duchowej Starego Kontynentu, dla wielu staje się osobistym doświadczeniem ich własnego pielgrzymowania.

Takiego charakteru nie nabrały pielgrzymki do Rzymu i Jerozolimy, najświętszych miejsc chrześcijaństwa.

DLACZEGO WŁAŚNIE ŚW. JAKUB? Nadzwyczajny duchowy wymiar pielgrzymowania do Santiago de Compostela ma swoje umocowanie w życiu i legendzie św. Jakuba. Ten rybak znad Jeziora Galilejskiego był jednym z pierwszych ludzi powołanych przez Jezusa do grona Jego uczniów. Jego rodzicami byli Zebedeusz i Maria Salome, niekiedy uznawana za przyrodnią siostrę Maryi. Brat Jakuba, Jan, to apostoł-ewangelista, „umiłowany uczeń Jezusa”. Jakuba nazwano Starszym z racji jego starszeństwa wobec brata Jana lub drugiego z apostołów o imieniu Jakub, a Większym z tego powodu, że owego Jakuba Młodszego, Mniejszego przewyższał wzrostem. „Synami gromu” nazywał Jezus Jakuba i jego brata ze względu na gwałtowność ich charakterów, a samo imię Jakub oznacza w języku hebrajskim „niech Bóg strzeże”. Jakub miał szczególną pozycję w gronie uczniów Jezusa, był m.in. (wraz z Piotrem i Janem) świadkiem Przemienienia Chrystusa na górze Tabor. Po Zesłaniu Ducha Świętego został biskupem Jerozolimy, a potem miał wyruszyć ewangelizować najdalsze zakątki znanego ówcześnie świata. Swoją misję na terenie obecnej Hiszpanii, w Galicji, zamierzał porzucić, gdy nie widział efektów swego posłannictwa. Wówczas doszło do pierwszego objawienia Maryi w dziejach, i to w cielesnej, ziemskiej postaci, gdyż żyła Ona jeszcze wówczas w Jerozolimie. 2 stycznia 40 r. Matka Boża ukazała się Jakubowi przy murach Saragossy, przyniesiona przez anioły na kolumnie (hiszp. pilar). Poleciła mu wybudować przy tej kolumnie miejsce czci Jej Syna. Jakub spełnił prośbę Maryi i dzielnie kontynuował swą hiszpańską misję, kierując się na swych ewangelizacyjnych ścieżkach Drogą Mleczną. W końcu wrócił do Jerozolimy, gdzie w 43 lub 44 r. z rozkazu Heroda Agryppy został ścięty mieczem. Stał się tym samym pierwszym męczennikiem pośród apostołów. Tuż przed śmiercią, gdy ucałował kata, spowodował jego nawrócenie, co ów kat przypłacił również swoją głową.

Jeszcze więcej legend niż o życiu Jakuba narosło wokół niego po śmierci. Jego ciało w cudowny sposób miało dotrzeć do Hiszpanii, płynąc w łodzi bez wioseł. Zostało złożone na kamieniu, który przemienił się w sarkofag. Dzikie byki miały natrafić na łódź z ciałem Jakuba ukrytym w sarkofagu i zaciągnęły do zamku pogańskiej królowej, która po ujrzeniu tego cudu nawróciła się na chrześcijaństwo i pochowała ciało w swoim zamku. Inna, bardziej prawdopodobna wersja głosi, że szczątki Apostoła drogą morską przywieźli do Hiszpanii dwaj jego uczniowie, Teodor i Atanazy, i pochowali je w domu nawróconej na chrześcijaństwo poganki.

Na długie wieki pamięć o miejscu spoczynku Jakuba przepadła, a ożyła w IX w. w czasie walk z muzułmanami na Półwyspie Iberyjskim. Pelagiusz, który na miejsce swego pustelniczego odosobnienia wybrał zakątek, 5

w którym dziś znajduje się Santiago de Compostela, pewnego razu ujrzał deszcz spadających na pole gwiazd.

Powiadomił o tym zjawisku biskupa Irii Flavii, Teodomira. Ten zbadał opisane miejsce i odkrył stary, okazały sarkofag, ze znaków i napisów wnioskując, że jest to grób św. Jakuba. Gdy dowiedział się o tym król Alfons II Cnotliwy, w 830 r. kazał w tym miejscu (campus stellae – pole gwiazd) wznieść kościół ku czci św. Jakuba (po hiszp. Santiago). Inna legenda powiada o odkryciu grobowca Jakuba dzięki temu, że Apostoł wskazał je królowi Karolowi Wielkiemu we śnie. Pierwszy cud z udziałem Jakuba miał się wydarzyć w 844 r., gdy w trakcie legendarnej bitwy z muzułmanami pod Clavijo Apostoł ukazał się na białym rumaku i zagrzewając chrześcijan do walki, zmusił mahometan do ucieczki. Odtąd nosił w Hiszpanii przydomek Matamoros (Pogromca Maurów) i często przedstawiany był konno, w zbroi, z białą chorągwią z czerwonym krzyżem.

Na szlakach camino i w europejskich kościołach utrwalił się inny wizerunek Jakuba, związany z jego ewangelizacyjną misją. Odziany w pelerynę, z nieodłącznym kijem pielgrzymim i bukłakiem na wodę, ma zazwyczaj lekko uniesioną jedną nogę, co poczytywane jest za gest solidarności z pielgrzymami. Bardzo często na jego kapeluszu lub pelerynie widnieje muszla. Jest głównym patronem pielgrzymów, żywy był także jego kult jako patrona kapeluszników, żebraków, kawalerzystów, żołnierzy, kowali, aptekarzy, chorych na reumatyzm. Modlili się do niego rolnicy, aby od dnia św. Jakuba (25 lipca) panowała dobra pogoda, gdyż zaczynały się żniwa.

POLSKIE CAMINO Pielgrzymowanie z różnych zakątków Europy do grobu św. Jakuba Apostoła w hiszpańskiej Galicji rozpoczęło się w IX w., wkrótce po odnalezieniu jego grobu i wybudowaniu najpierw pierwszej, a potem pod koniec IX w. okazalszej bazyliki. W 1211 r. zakończyła się budowa katedry (już od 900 r. Santiago de Compostela było siedzibą biskupstwa). Wówczas był to częsty cel pielgrzymek z całej chrześcijańskiej, katolickiej Europy, na co wpływ miało uznanie w XII w. pielgrzymowania do grobu Apostoła Hiszpanii za równoważne pielgrzymkom do Ziemi Świętej i Rzymu. Od końca XIV w. na szlaku do Santiago de Compostela pojawili się pierwsi odnotowani w kronikach Polacy. Wśród znanych z imienia i nazwiska polskich pielgrzymów byli rycerz Andrzej Ciołek z Kabat (1404 r.), bracia Jerzy i Stanisław Radziwiłłowie (1579 r.), Jakub Sobieski, ojciec króla Jana III Sobieskiego (1611 r.). Wędrówka od progu własnego domu na „koniec świata” liczy dziś z różnych miejsc na ziemiach polskich od 3200 (z zachodniej granicy w rejonie Zgorzelca) do 4100 km (ze wschodnich krańców).

Charakterystyczne muszle oraz żółte strzałki kierujące ku Santiago de Compostela można dziś dostrzec w wielu miejscach w Polsce. To efekt odtworzenia szlaków jakubowych w naszym kraju. Zapoczątkowało go w wigilię wspomnienia św. Jakuba Starszego 24 lipca 2005 r. uroczyste otwarcie Drogi z Jakubowa koło Głogowa do Zgorzelca. Rok później został oznakowany odcinek Camino Polaco w północnej Polsce – z Olsztyna do Torunia. Rekonstrukcja szlaków jakubowych potoczyła się wartko. W 2015 r. Droga św. Jakuba ciągnąca się przez Polskę z zachodu na wschód, wzdłuż średniowiecznej Via Regia (Drogi Królewskiej), zyskała połączenie ze Lwowem. Odtworzone pątnicze szlaki jakubowe w Polsce łącznie liczą dziś prawie 7 tys. kilometrów i planowane jest przygotowanie kolejnych odcinków. Już w wielu zakątkach Polski da się wyjść na jakubowy szlak zgodnie z jego pierwotną ideą – z progu własnego domu.

Wskazówki prakt yczne Nie brakuje przewodników po polskim camino opisujących bardzo detalicznie poszczególne Drogi, ale nie ma dotychczas publikacji (oprócz monografii naukowej), która pokazywałaby przebieg szlaku jakubowego w szerszym wymiarze. Przewodnik prezentuje główne, najchętniej uczęszczane szlaki, w tym dwa („Via Regia” i Camino Polaco), które umożliwiają wędrówkę od wschodnich granic Polski po zachodnie, skąd można udać się przez kolejne kraje Europy do Santiago de Compostela i na „kraniec świata” na przylądku Finisterre. Uwzględnia przebieg polskich szlaków jakubowych w takim stanie, w jakim są przygotowane na koniec 2023 r.

Podstawowym wyznacznikiem Drogi św. Jakuba są miejscowości, w których stoją średniowieczne kościoły pod wezwaniem Apostoła. To one były drogowskazami pątniczego wędrowania, przy nich pielgrzymi 6

mogli liczyć na nocleg, posiłek, opiekę. Przewodnik opisuje wszystkie takie miejsca, ale też inne związane z camino lub leżące w pobliżu jego trasy, szczególnie ciekawe pod względem historycznym, kulturowym, krajobrazwoym.

Przewodnik przede wszystkim pokazuje jak bardzo dziedzictwo jakubowych szlaków wpisało się w kulturę i historię terenów, po których wędrowali pielgrzymi. Pozwala poznać mniej znane zakątki kraju, przybliża zabytki, ciekawe obiekty, różnorodne elementy kulturowe i przyrodnicze, które są godne uwagi. Skupia się na tym, co dla współczesnej idei Drogi św. Jakuba ma kluczowe znaczenie – chrześcijańskie korzenie leżące u podstaw europejskiego dziedzictwa. Stanowi zarazem przegląd imponującego dorobku wielu osób i stowarzyszeń zaangażowanych w odtwarzanie Dróg św. Jakuba w Polsce.

Każda z polskich Dróg św. Jakuba ma swoją identyfikację wizualną, ze stylizowaną formą muszli, żółtej lub białej na niebieskim tle. Dla wszystkich wspólne są żółte strzałki, które wskazują kierunek – w Polsce są skierowane na zachód, bo tam jest grób Apostoła, dalekosiężny cel jakubowego pielgrzymowania.

W przewodniku zastosowano sposób zapisu nawiązujący do znaków na jakubowym szlaku: żółta strzałka pojawia się przy opisie poszczególnych fragmentów wędrówki, odpowiedni dla danej drogi symbol muszli został zastosowany przy obiektach związanych z kultem św. Jakuba. Oprócz tego na kolorowych tłach są zamieszczone ciekawostki, a także obszerniejsze informacje o miejscowościach, zabytkach, sanktuariach innych niż jakubowe, które zaburzałyby tok opisu wędrówki, a są niezbędne dla nakreślenia wspomnianej szerszej perspektywy, którą przewodnik ma ambicje pokazać.

Odległości podawane w nawiasach dotyczą każdego z etapów osobno (pierwsza pozycja) i sumarycznego przebytego już na danej Drodze dystansu (druga pozycja). Podano wyłącznie informacje o miejscach noclegowych działających na podobnych zasadach, co hiszpańskie albergue, czyli opartych na niewygórowanej opłacie-datku (donativo). Szeroki zakres możliwości noclegowych, na bieżąco aktualizowany, prezentuje strona www.camino.net.pl. Warto z niej także skorzystać jako ze źródła szczegółowych map z przebiegiem szlaku jakubowego na wszystkich zaprezentowanych w przewodniku Drogach. Równie dobra pod względem jakości map jest strona https://camino-europe.eu/de/eu/pl/jw-pl/, która zawiera także profi le hipsometryczne poszczególnych odcinków.

Zaproponowane na każdej z opisanych Dróg etapy bazują, choć nie zawsze, na tych wyszczególnionych w przewodnikach dotyczących konkretnych camino w Polsce, ale nie są żadnym obligatoryjnym wyznacznikiem wędrowania. Stanowią podpowiedź, jak zorganizować sobie przejście czy przejazd rowerem, bo i dla takich pielgrzymów camino jest przeznaczone.

Camino może być doskonałym sposobem na spędzenie udanych wakacji, łączących w sobie duchową refleksję, poznawanie różnych zakątków kraju i ruch na świeżym powietrzu. Z nadzieją, że przewodnik zachęci do wyruszenia w wędrówkę – pieszą lub rowerową – jakże inną niż typowe formy spędzania wolnego czasu – DOBREJ DROGI! ¡BUEN CAMINO!

7

LEGENDA:

kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła miejscowość graniczna etapu szlaku jakubowego

WIELKOPOLSKA DROGA ŚW. JAKUBA Mogilno – Głogów 282 km

Wielkopolska Droga św. Jakuba jest drugą w kolejności odtworzoną w Polsce trasą camino. W 2006 r. rozszerzyła ona możliwości wędrowania szlakiem jakubowym w Polsce – dołączyła, i to dosłownie, do przygotowanej rok wcześniej Drogi Dolnośląskiej. Droga Wielkopolska biegnie przez pierwsze polskie stolice (Gniezno i Poznań), pierwsze siedziby władców państwa piastowskiego (Ostrów Lednicki). Pierwszy fragment wielkopolskiego camino, od Mogilna po Gniezno i Ostrów Lednicki, pokrywa się z najstarszym w Polsce szlakiem dziedzictwa kulturowego, Szlakiem Piastowskim. Niemal zarania polskiej państwowości sięga pierwsza na szlaku świątynia poświęcona św. Jakubowi Większemu Apostołowi – fara w Mogilnie.

Potem kolejne kościoły poświęcone Apostołowi Hiszpanii znajdują się w Niechanowie, Murowanej Goślinie, dzielnicy Poznania – Głuszynie, Żabnie, Święciechowie, Konradowie. Figury patrona pielgrzymów, św. Rocha, można napotkać w Błociszewie, obraz w bazylice we Wschowie, a kościoły pod jego wezwaniem – w centrum Poznania (na osiedlu Św. Roch). Punktem stycznym Wielkopolskiej i Dolnośląskiej Drogi św. Jakuba jest kolegiata Wniebowzięcia NMP w Głogowie. Camino prowadzi także obok sanktuariów maryjnych – w Dąbrówce Kościelnej, Poznaniu (Matki Bożej w Cudy Wielmożnej) czy Osiecznej. Są tu też urokliwe drewniane kościółki, np. w Kicinie czy Wierzenicy. Oprócz zabytków sakralnych na trasie szczególną uwagę przykuwają piękne ratusze (w Poznaniu, Lesznie, Wschowie), drewniane wiatraki koźlaki, wiele zadbanych pałaców i dworów, w większości rezydencji prywatnych, nieudostępnianych zwiedzającym.

Wyjątkiem jest wspaniały pałac Raczyńskich w Rogalinie, oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, w pobliżu którego rozciągają się nadwarciańskie łęgi ze słynnymi dębami rogalińskimi. Rozległe widoki można podziwiać z wieży katedralnej w Gnieźnie, wież na Wale Wydartowskim i Dziewiczej Górze, a na terenie Puszczy Zielonka odwiedzić leśne arboretum.

Trasa biegnąca nizinnymi lub lekko pagórkowatymi terenami pojezierzy Gnieźnieńskiego, Poznańskiego i Leszczyńskiego oraz Pradoliny Głogowskiej jest w całości dostępna dla rowerzystów, którym warto polecić dodatkowę wycieczkę do Pobiedzisk, odległych od camino o kilkanaście kilometrów. Odwiedza stolicę Wielkopolski Poznań, duże miasta Gniezno, Leszno i Głogów, mniejsze – Wschowę, Mosinę, Murowaną Goślinę, Trzemeszno. Proponowane odcinki do przejścia w jeden dzień (łącznie 11) liczą od 18 km do 32 km.

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

OPACTWO POBENEDYKTYŃSKIE W MOGILNIE Kościół w obrębie klasztoru benedyktynów w Mogilnie nosi wezwanie św. Jana Ewangelisty – młodszego brata św. Jakuba Starszego. Klasztor założyli mnisi z Niemiec. Do niedawna sądzono, że jego fundatorem był książę Bolesław Szczodry w związku z wydaniem w 1065 r. dokumentu, w którym wymienione są dobra mające stanowić uposażenie opactwa.

Historycy udowodnili jednak, że dokument jest falsyfikatem, a z innych przesłanek wnoszą, że klasztor powstał nieco wcześniej, ok. 1050 r., dzięki staraniom Kazimierza Odnowiciela.

O setkach lat sprawowania Eucharys�i w Mogilnie wymownie świadczy wgłębienie w środkowej części płyty kamiennej ołtarzowej w krypcie wschodniej, powstałe od częstego używania. Kryptę zachodnią podtrzymuje zaś licząca już tysiąc lat kolumna nazywana „opat”. W tych pomieszczeniach można poczuć ducha pierwszych wieków chrześcijaństwa na ziemiach polskich. To nie wszystkie tak stare pamiątki – pośrodku wirydarza klasztornego znajduje się najstarsza zachowana studnia w Polsce, głębokości 8 m, wydrążona w XI w., ocembrowana otoczakami granitowymi.

Podziemia kościoła są udostępnione do zwiedzania, w krypcie środkowej przygotowano ekspozycję z makietą pierwotnej, romańskiej świątyni oraz niektórymi znaleziskami. Jest tu m.in. kopia akwamanili – naczynia liturgicznego na wodę – z XII w.

W XVI w. bryłę kościoła św. Jana Ewangelisty zmieniono na gotycką, ale w większości zachowano układ romańskiej bazyliki. Ostateczny wygląd świątynia zawdzięcza barokowej przebudowie. Znamiona tego stylu nadano przede wszystkim fasadzie i wnętrzu świątyni. Po przebudowie w XVII w. do kościoła trafiły dwa wizerunki maryjne, otoczone niegdyś wielką czcią. W ołtarzu głównym widnieje obraz Madonny z Dzieciątkiem w typie Matki Bożej Śnieżnej, dzieło warsztatu wielkopolskiego z początku XVII stulecia. Z drugiej połowy XVI w. pochodzi z kolei wizerunek Najświętszej Maryi Panny w ołtarzu bocznym.

10

Ś W.

J A K U B A

I. MOGILNO – TRZEMESZNO Wielkopolskie camino swój początek ma w Mogilnie (punkt początkowy), jednym z najstarszych i najznaczniejszych grodów u zarania polskiej państwowości. Najsłynniejszym zabytkiem tego miasta, położonego na Pojezierzu Gnieźnieńskim, jest opactwo pobenedyktyńskie, ufundowane w XI w. Niewiele mniej lat liczy fara, główna miejska świątynia, nosząca wezwanie św. Jakuba Większego Apostoła. Kościół stoi na południe od rynku, przy ul. Benedyktyńskiej 12. Ufundował go komes Zbyluta z Panigrodza, z możnego rodu Pałuków, którego protoplastą był starszy brat św.

Wojciecha, Sobiebór. W dzisiejszym, gotyckim kształcie świątynię konsekrowano w 1511 r. Z tego też roku pochodzi krucyfiks, uznawany za cudowny, znajdujący się w ołtarzu głównym. Innym równie starym elementem wyposażenia jest późnogotycka kropielnica. Na zewnętrznej ścianie prezbiterium znajduje się płaskorzeźba św. Jakuba z pątniczymi atrybutami – laską pielgrzymią i bukłakiem (napis pochodzący z 1936 r. oddaje ortografię, jak obowiązywała w okresie międzywojennym). Przy kościele stoi drewniana dzwonnica z XVIII w.

14 km

• • • CIEKAWOSTKA • • • Ks. Piotr Wawrzyniak w Mogilnie

Z kościołem farnym św. Jakuba w Mogilnie była związana bardzo ważna dla Wielkopolski postać. Proboszczem fary od 1898 r. był ksiądz Piotr Wawrzyniak. Ten niestrudzony patriota, nazywany „Polskim Królem”, jako drogę walki z germanizacją obrał wspieranie polskich przedsięwzięć gospodarczych, w tym celu zakładał banki spółdzielcze (budynek jednego z nich stoi do dziś w Mogilnie) i kółka rolnicze. Pogrzeb ks. Wawrzyniaka w Mogilnie w 1910 r. stanowił wielką manifestację patriotyczną. Jego mauzoleum można zobaczyć na miejscowym cmentarzu.

Na tym samym cmentarzu znajduje się grób Salomei Glemp, matki prymasa Józefa Glempa. Salomea przeniosła się z rodzeństwem Józefa do Mogilna w 1950 r., po śmierci swego męża. Właśnie w Mogilnie, przy wybudowanej w okresie międzywojennym Grocie Matki Bożej z Lourdes obok kościoła św. Jakuba, ks. Józef Glemp, odprawił w 1956 r. Mszę św. prymicyjną, o czym informuje tablica umieszczona w kościele w 50. rocznicę tego wydarzenia.

Kościół św. Jakuba Większego Apostoła w Mogilnie

Mogilno

Wieża widokowa w Wale Wydartowskim

Kościół św. Doroty w Dusznie

Od fary mogileńskiej pw. św. Jakuba Większego Apostoła droga prowadzi w lewo w ul. księdza. Piotra Wawrzyniaka, okrąża Jezioro Mogileńskie, aż do mostku, za którym skręca się w lewo i przechodzi obok pomnika ks. Wawrzyniaka, a po około kilometrze dociera do cmentarza parafialnego z grobami ks.

Wawrzyniaka i Salomei Glemp, matki prymasa. Następnie dochodzi do krzyża przydrożnego i kolejno dwóch przejazdów kolejowych. Za drugim, już w granicach wsi Stawiska (3 km), kieruje się w lewo polną drogą, za znakami szlaku czerwonego, nazwanego Szlakiem św. Wojciecha.

Od Stawisk do wsi Gozdawa (5 km) idzie się cały czas polną drogą ok.

1,5 km. W Gozdawie uwagę zwraca eklektyczny dwór z końca XIX w., otoczony parkiem, obecnie ośrodek hotelowo-rekreacyjny. Z Gozdawy do kolejnej na trasie wsi Izdby (7 km), leżącej na granicy województw kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego, idzie się 2 km nadal polną drogą. Na początku wsi zaczyna się droga asfaltowa, w pobliżu, na ogrodzeniu kapliczki z figurą Chrystusa znajduje się znak muszli św. Jakuba.

Warto nieco zboczyć z Drogi św. Jakuba (ok. 100 m) dla panoramy roztaczającej się z wieży widokowej na Wale Wydartowskim. Drewniana wieża wysokości 12 m została postawiona w 2004 r. (w 2012 r. odbudowana po

pożarze) na najwyższym wzniesieniu (167 m n.p.m.) Pojezierza Gnieźnieńskiego. Przy dobrej pogodzie widać z niej Mogilno, panoramę Gniezna, zarysy Inowrocławia, bazylikę w Licheniu, Strzelno (ze słynnymi romańskimi zabytkami – rotundą św. Prokopa oraz kościołem Św. Trójcy i NMP), Mysią Wieżę w Kruszwicy, a także kominy elektrowni w Koninie-Pątnowie.

Po powrocie z wieży na szlak jakubowy drogą szutrową dochodzi się do Duszna (10 km) z neogotyckim kościołem św. Doroty z 1865 r. Spod kościoła

–

Głogów

Burzliwe były dzieje klasztoru od czasu kasaty opactwa przez władze pruskie. Najpierw zabroniły one przyjmowania nowych zakonników, a w 1833 r. doszło do ostatecznej likwidacji klasztoru. W rozległych zabudowaniach ulokowały się szkoły katolickie i ewangelickie, potem był tu przytułek dla kobiet. W okresie II wojny Niemcy najpierw urządzili w klasztorze obóz dla jeńców angielskich, potem przetrzymywali w nim Żydówki, a od 1943 r. funkcjonował jako szpital dla żołnierzy niemieckich. Do 1994 r. dawny klasztor pozostawał w zarządzie państwa. Dziś stanowi zaplecze mieszkalne dla uczestników różnorodnych imprez organizowanych w ramach Europejskiego Centrum Spotkań „Wojciech-Adalbert”. Jego działalność została zainaugurowana 11 lipca 2000 r. Spotykają się tu grupy młodzieży z całego świata, odbywają się spotkania ekumeniczne. Datę otwarcia Centrum wybrano nieprzypadkowo – 11 lipca przypada wspomnienie św. Benedykta z Nursji, patrona Europy, a także Mogilna. Z tej okazji co roku organizowane są Dni Benedyktyńskie. Odprawiane są wówczas ku czci świętego Msze św. Od 2014 r. dawne benedyktyńskie opactwo jest klasztorem Kapucynów, a kościół św.

Jana Apostoła pełni funkcję kościoła parafialnego.

Opactwo pobenedyktyńskie w Mogilnie

11

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

Ś W.

J A K U B A

Bazylika Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Trzemesznie

w Dusznie w kilka minut dochodzi się do zabytkowej kuźni z 1856 r. w Wydartowie, widocznej z daleka za sprawą wysokiego komina z gniazdem bocianim. Dziś ten neogotycki budynek pełni funkcje magazynowe.

Z Wydartowa drogą polną szlak prowadzi do Folusza (14 km), w którym nad jeziorem Folusz znajdują się pozostałości folusza (urządzenia do produkcji sukna) napędzanego siłą wody. Z tej wsi dochodzi się po 2 km do Niewolna (16 km), skąd od skrzyżowania z główną szosą po kilometrze osiąga się dworzec kolejowy w Trzemesznie. Z dworca najkrótsza droga do centrum Trzemeszna prowadzi wspinającą się po schodkach ulicą Szymańskiego.

Trzemeszno (18 km), położone niedaleko Gniezna, między jeziorami Trzemeszeńskim i Popielewskim, obrosło wieloma legendami związanymi ze św. Wojciechem. Wedle tych przekazów biskup miał się tutaj zatrzymać się na dłużej w klasztorze benedyktynów (lub go założyć) przed swoją wyprawą misyjną do Prusów. W klasztorze w Trzemesznie miało też zostać złożone jego ciało po wykupieniu przez Bolesława Chrobrego z rąk Prusów, oczekując na uroczysty pochówek w katedrze w Gnieźnie. Pamiątką po tym jest żywa do dziś tradycja modlitwy w kościele w Trzemesznie nowo mianowanych arcybiskupów gnieźnieńskich, nim odbędą ingres do katedry w Gnieźnie.

Badania archeologiczne nie potwierdziły jednak istnienia opactwa w X w. (być może istniało, ale przepadło bez śladu na skutek najazdu czeskiego księcia Brzetysława w 1038 r.). W dokumentach zachowały się przekazy, że klasztor powstał w XII w., za sprawą Bolesława Krzywoustego, który z Flandrii sprowadził kanoników regularnych laterańskich. Po pożarze romańskiej świątyni w 1360 r., wystawiono w tym miejscu gotycką. Dziś kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest budowlą barokową z zachowanymi fragmentami romańskimi i gotyckimi.

Pośrodku bazyliki znajduje się nagrobek opata Michała Kościeszy Kosmowskiego, który nie tylko postarał się o budowę okazałej barokowej świątyni, wzorowanej na weneckim kościele Santa Maria della Salute, konsekrowanej w 1791 r., ale i założył w Trzemesznie w 1776 r. polskie gimnazjum, które stało się kuźnią polskości w zaborze pruskim. „Akademia Trzemeszeńska”, która mieściła się w istniejącym do dziś budynku alumnatu z XVII w., została przez zaborcę zlikwidowana po powstaniu styczniowym, a w 1866 r. w jej miejsce otwarto szkołę międzywyznaniową (tradycję kontynuuje Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego). W 1836 r. klasztor uległ kasacie, kościół znalazł się pod opieką księży diecezjalnych; w 1969 r. świątyni został nadany tytuł bazyliki mniejszej.

Przy bazylice stykają się Droga Wielkopolska z Drogą Polską (Camino Polaco) biegnącą od granicy z Litwą przez Olsztyn (662 km).

Sklepienia bazyliki w Trzemesznie

12

Trzemeszno

II. TRZEMESZNO – GNIEZNO Od placu Kościeszy-Kosmowskiego przy bazylice w Trzemesznie (punkt początkowy/18 km) Wielkopolska Droga św. Jakuba biegnie ul. Mickiewicza, mija dawny szpital zbudowany przez opata Kosmowskiego w XVIII w., wieżę ciśnień z początku XX w. oraz park. Na rozwidleniu dróg oznakowanie szlaku jakubowego wskazuje kierunek na Miaty i Niechanowo. Do wsi Miaty (4 km/22 km) idzie się asfaltową drogą wśród pól, a po jej opuszczeniu zagłębia się w Lasy Królewskie, gdzie na polanie Krzyżówka (9 km/27 km) spotykały się dawniej uczęszczane trakty. Po 700 m dociera się do leśniczówki, przy której znajduje się leśny parking z miejscem do odpoczynku oraz przeciwpożarowa wieża obserwacyjna. Podążając cały czas leśną drogą, dochodzi się do miejsca o nazwie Huby (30 km), w którym stoi kapliczka i zaczyna się droga asfaltowa. Początkowo w leśnym otoczeniu, a później wśród pól dociera się do Nowej Wsi Niechanowskiej (32 km).

W centrum wsi jest przygotowane miejsce do odpoczynku dla pielgrzymów – wiata ze stołem i ławami. W tym miejscu Droga św. Jakuba odchodzi od szlaku czerwonego i po 4 km wędrówki, po drodze mijając wieś Marysin, doprowadza do Niechanowa (18 km/36 km).

Ta wieś gminna jest siedzibą parafii św. Jakuba Starszego. Oprócz zabytkowego kościoła stoi tu barokowo-klasycystyczny pałac Żółtowskich z 1784 r.

Kościół pw. św. Jakuba Starszego w Niechanowie ma wyjątkowy wygląd – jego korpus składa się z dwóch części: drewnianej i murowanej. Drewniana świątynia stanęła tu na przełomie XIII i XIV w. Kościół chylący się ku upadkowi po wojnie północnej został staraniem proboszcza Melchiora Kiełkowicza pieczołowicie odbudowany i konsekrowany w 1780 r. Do tej świątyni w 1906 r. z funduszy dziedzica Niechanowa, hr. Franciszka Żółtowskiego, dobudowano murowaną część nawy, a drewnianą wieżę z kaplicą w przyziemiu przeniesiono i postawiono po północnej stronie prezbiterium. Świątynia przykryta jest wysokim dachem dwuspadowym:

29 km

Kościół św. Jakuba Starszego w Niechanowie

w części drewnianej – gontem, w murowanej – dachówką. Murowaną część zaprojektował architekt i konserwator zabytków Hans Lutsch w stylu neobarokowym. W ścianę świątyni wmurowana jest tablica z nagrobka ks. Melchiora Kiełkowicza. Wewnątrz kościoła, w ołtarzu głównym widnieje obraz św. Jakuba, są tu także w dwóch relikwiarzach relikwie św. Maksyma przywiezione z Rzymu w 1668 r. Cennym elementem wyposażenia jest marmurowa figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej z 1868 r., wyrzeźbiona przez Tomasza Oskara Sosnowskiego we Włoszech i stamtąd przywieziona przez hr. Żółtowskiego. Wzrok przykuwa również chrzcielnica z 1693 r. z przedstawieniem

–

Gniezno

ogrodu rajskiego, z Adamem i Ewą, postacią Mojżesza i rzeźbą Chrystusa na krzyżu. Przed kościołem stoi mosiężna rzeźba muszli św. Jakuba oraz tablica informacyjna o Drodze św. Jakuba.

W połowie szlaku Jakubowego z Niechanowa do Goczałkowa (21 km/ 39 km) stoi żelazny krzyż. W samym Goczałkowie można odpocząć pod wiatą przygotowaną z myślą o pielgrzymach.

Dalej podążając drogą asfaltową, po 2 km przechodzącą w drogę gruntową, biegnącą pod koniec skrajem Lasu Miejskiego, dochodzi się do Gniezna.

W centrum 70-tysięcznego Gniezna (29 km/47 km), miasta o doniosłej roli w historii Polski, znajduje się archikatedralna Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia NMP, sanktuarium św. Wojciecha. Tu właśnie narodziły się zręby organizacji kościelnej na ziemiach polskich, tu zarazem polski książę stał się suwerennym władcą, niepodlegającym już zwierzchnictwu cesarza.

Zjazd gnieźnieński z udziałem O�ona III i Bolesława Chrobrego w 1000 r. odbył się w Gnieźnie z racji tego, że cesarz pragnął oddać cześć relikwiom swego przyjaciela, św. Wojciecha, pochodzącego z rodu Sławnikowiców biskupa praskiego, który zginął z rąk Prusów w czasie misji chrys�anizacyjnej w 997 r.

Za sprawą tych właśnie relikwii katedra w Gnieźnie jest najstarszym polskim sanktuarium. Po wykupieniu ciała męczennika Bolesław Chrobry pochował je uroczyście w Gnieźnie, w kościele, który został wybudowany w czasach Mieszka I. Podczas zjazdu gnieźnieńskiego

Pałac w Niechanowie

13

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

ZABYTKI GNIEZNA Oprócz katedry na Wzgórzu Lecha warto zwiedzić jeszcze jedną prastarą świątynię – kościół św. Jerzego, który prawdopodobnie istniał już w X w.

Jego romańska bryła pochodzi z XII w., przebudowy nadały jej barokowego ducha. Za nim ciągną się barokowe rezydencje kanoników i księży. Jedną z kanonii zajmuje Muzeum Archidiecezjalne, m.in. ze współczesnym relikwiarzem w kształcie ręki św. Wojciecha, gotyckimi rzeźbami i kolekcją barokowych portretów trumiennych.

W centrum Gniezna, do którego ze Wzgórza Lecha schodzi się ulicą Tumską, znajdują się trzy zabytkowe kościoły: fara pw. Św. Trójcy z pierwszej połowy XV w., franciszkański kościół Wniebowzięcia NMP i św. Antoniego z XIII w., ze słynącym łaskami obrazem Matki Bożej Pocieszenia, Pani Gniezna, koronowanym przez papieża Jana Pawła II w 1997 r. oraz grobem bł. Jolenty (siostra św. Kingi była ksienią istniejącego dawniej w Gnieźnie klasztoru klarysek), oraz dawny kościół bożogrobców pw. św. Jana Chrzciciela z XIV w.

W Parku Piastowskim nad jeziorem Jelonek znajduje się pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego, a na terenie Zespołu Szkół Ogólnokształcących przy ulicy Kostrzewskiego – Muzeum Początków Państwa Polskiego.

W jego zbiorach jest fragment muszli św. Jakuba znalezionej na Ostrowie

Pomnik Bolesława Chrobrego w Gnieźnie

14

Ś W.

J A K U B A

ustalono, że świątynia ta będzie katedrą nowo utworzonej metropolii gnieźnieńskiej, a jej patronem zostanie św. Wojciech, kanonizowany już w 999 r. przez papieża Sylwestra II. Pierwszym arcybiskupem został przyrodni brat męczennika, Radzim, który przebywając w zakonie benedyktyńskim przyjął imię Gaudenty. Dla rodzącego się państwa

i młodej organizacji kościelnej kult i relikwie pierwszego związanego z polskimi ziemiami świętego odegrały ogromną rolę.

Konfesja św. Wojciecha znajduje się w prezbiterium archikatedry gnieźnieńskiej. Z pierwszej świątyni, z czasów Mieszka I, zachowały się fragmenty mozaikowej posadzki. Ten właśnie kościół

Archikatedra Wniebowzięcia NMP w Gnieźnie

Lednickim przed II wojną światową.

W pobliżu w oczy rzucają się XIX-wieczne ceglane zabudowania Dziekanki

– wielkiego szpitala psychiatrycznego, w obrębie którego znajduje się kościół bł. Michała Kozala.

Kościół Św. Trójcy w Gnieźnie

Trzemeszno

był świadkiem pierwszych na Wzgórzu Lecha koronacji: Bolesława Chrobrego i Mieszka II (obie w 1025 r.). Potem katedra i Gniezno przez lata nie mogły się podnieść po niszczycielskim najeździe Brzetysława. W murach kolejnych stawianych tu świątyń arcybiskupi gnieźnieńscy nałożyli królewską koronę na skronie Bolesława Szczodrego, Przemysława II i Wacława czeskiego.

Jako pierwszy, w 1320 r., odszedł od tej tradycji Władysław Łokietek, zapoczątkowując koronacje na Wawelu.

W 1331 r. katedrę zniszczyli Krzyżacy. Po kilkunastu latach odbudował ją, a raczej wzniósł na nowo – w postaci gotyckiej bazyliki, arcybiskup Jarosław Bogoria.

Katedra z 14 kaplicami swój ostateczny kształt uzyskała pod koniec XVI w., gdy ukończono wieże obrzeżające fasadę.

Już w następnym stuleciu przebudowano wnętrze bazyliki w stylu barokowym.

Po kolejnym z pożarów odbudowano ją w stylu klasycystycznym. W czasie II wojny światowej została mocno zniszczona. W wyniku powojennej rekonstrukcji przywrócono świątyni gotycki wygląd. Wśród kilkudziesięciu nagrobków arcybiskupów gnieźnieńskich wybitną wartość artystyczną przedstawia płyta nagrobna prymasa Zbigniewa Oleśnickiego z 1495 r., której twórcą był

Konfesja św. Wojciecha w archikatedrze gnieźnieńskiej

–

Gniezno

• • • CIEKAWOSTKA • • •

Drzwi Gnieźnieńskie

Wit Stwosz. Jednym z najsłynniejszych zabytków katedry są Drzwi Gnieźnieńskie, otwierające główne wejście do świątyni. Zaliczają się one do najznakomitszych dzieł romańskich w Europie, zostały wykonane z brązu ok. 1170 r.

Składają się z 18 płycin ukazujących sceny z życia i męczeńskiej śmierci św.

Wojciecha. Pod północną wieżą można zejść do podziemi, by zobaczyć fragmenty przedromańskich i romańskich poprzedniczek katedry. Kapitularz mieści część eksponatów z katedralnego skarbca, jednego z najbogatszych skarbców kościelnych w Polsce, obok Wawelu i Jasnej Góry. W bibliotece katedralnej znajduje się najstarszy zabytek języka polskiego – bulla papieża Innocentego II z 1136 r., w której zamieszczono ponad 400 polskich nazw miejscowości na ziemiach piastowskich.

Biblioteka posiada najstarszą z ksiąg na terenie Polski – Ewangeliarz św. Wojciecha z ok. 830 r. W przykatedralnej dzwonnicy wisi dzwon Wielki św. Wojciech o wadze 6,3 tony, przywieziony przez króla Władysława IV w 1621 r. z wyprawy do Moskwy. Zalicza się on do największych dzwonów w Polsce.

Podziemia i kapitularz można zwiedzać wyłącznie z przewodnikiem. Na wieży południowej, na wysokości 55 m, dostępny jest taras widokowy.

Dzieje relikwii św. Wojciecha W czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 r. Bolesław Chrobry ofiarował cesarzowi nadzwyczaj drogocenny w średniowiecznym chrześcijaństwie dar – ramię św. Wojciecha. O�on złożył część tej relikwii w Akwizgranie, a część powiózł do Rzymu i umieścił w ufundowanym przez siebie kościele. Główna część relikwii św. Wojciecha po kilkudziesięciu latach została z Gniezna zabrana – w czasie najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1038 r.; o znaczeniu Świętego najdobitniej świadczy to, że Brzetysław pochodził z wrogiego Sławnikowicom rodu Przemyślidów.

Książę złożył je w praskiej katedrze św. Wita, gdzie pozostają do dziś.

W 1127 r. odnaleziono w Gnieźnie relikwiarz z czaszką świętego, ale w 1923 r. został skradziony. Jednak co do relikwii głowy istniały wątpliwości, czy była autentyczna. Pięć lat po kradzieży na prośbę prymasa Augusta Hlonda przywieziono z Rzymu złożone tam relikwie ramienia Świętego. W czasie II wojny światowej zostały one ukryte w Inowrocławiu. Po szczęśliwym powrocie do katedry po wojnie, jeszcze raz zakłócono ich spokój. W nocy z 19 na 20 marca 1986 r., w czasie gdy w bazylice gnieźnieńskiej trwał remont, złodzieje zrabowali górną, wykonaną ze srebra płytę z sarkofagu Świętego i przetopili to bezcenne dzieło z 1662 r., wykonane przez gdańskiego złotnika Petera von den Rennena. Obecna trumna, w środku której znajduje się druga trumienka z drewna cedrowego, bezpośrednio skrywająca relikwie św. Wojciecha, została odtworzona na wzór tej zniszczonej. Konfesję św. Wojciecha zdobi baldachim podarowany przez Jana Pawła II, wzorowany na baldachimie nad grobem św. Piotra, pierwszego papieża, w Bazylice św. Piotra w Rzymie, będącej dziełem mistrza baroku Giovanniego Lorenza Berniniego.

15

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

OSTRÓW LEDNICKI Z Siemianowa warto zrobić wycieczkę nad rozciągające się tuż za wsią Jezioro Lednickie, z wyspą Ostrów Lednicki, ze śladami grodu, który stanowił jedno z centrów władzy w czasach tworzenia się państwa polskiego. Dzięki badaniom archeologicznym podjętym w XIX w. odkryto na Ostrowie Lednickim kamienne budowle przedromańskie: w południowej części grodu stało pala�um – książęca rezydencja z kaplicą zamkową, a w północnej części kościół, który był miejscem pochówku piastowskich dostojników i zapewne katedrą biskupstwa misyjnego. W kaplicy zamkowej pod koniec lat 80. XX w. odkopano dwa baseny chrzcielne, każdy o długości ok. 4,5 m i szerokości blisko 2 m.

Tak jak i reszta kamiennej zabudowy Ostrowa, powstały one w czasach Mieszka I i być może właśnie tutaj odbył się w 966 r. obrzęd chrztu księcia i ludzi z jego otoczenia. Odnaleziono też ślady drewnianych domostw osady oraz wysokiego wału drewnianoziemnego otaczającego gród. Kres świetności Ostrowa nastąpił wraz z najazdem czeskiego księcia Brzetysława w 1038 r. Zniszczone wtedy zostały również potężne mosty, po których przejeżdżał orszak cesarza O�ona III w drodze na zjazd gnieźnieński w 1000 r. W wodach jeziora odnaleziono ich pozostałości, a badanie drewna, z którego zostały zbudowane, pozwoliło ustalić, że konstrukcje powstały w latach 963–964.

Pozostałości kaplicy i pala�um na Ostrowie Lednickim

16

Ś W.

J A K U B A

III. GNIEZNO – SKRZETUSZEWO

24 km

Droga św. Jakuba prowadzi spod katedry w Gnieźnie (punkt początkowy/47 km) na północny zachód, ulicą Kanclerza Jana Łaskiego do skrzyżowania z drogą krajową nr 5, gdzie przekracza ją na wprost. Dalej wiedzie koło zabytkowego cmentarza, m.in. z grobami powstańców wielkopolskich, oraz stojącym w jego obrębie barokowym kościołem św. św. Piotra i Pawła z 1780 r., w którego krypcie są pochowani pomocniczy biskupi gnieźnieńscy, zmarli w ciągu ostatniego półwiecza. Potem szlak podąża główną, dość ruchliwą drogą przez graniczącą z Gnieznem wieś Piekary w stronę Braciszewa (6 km/53 km). Tutaj odbija w lewo w polną drogę (zarazem szlak rowerowy) do Rzegnowa (9 km/56 km).

W kolejnej wsi, Żydówko (12 km/ 59 km), zanim dojdzie się do skupiska domów, skręca się w polną drogę do Siemianowa (16 km/63 km), wsi, za którą rozciąga się Jezioro Lednickie

z wyspą Ostrów Lednicki – dla tej kolebki państwa polskiego i Muzeum Pierwszych Piastów w Dziekanowicach warto zrobić kilkugodzinną przerwę w wędrówce po camino.

Jezioro Lednickie jest jeziorem rynnowym, dla którego charakterystyczny jest mocno wydłużony kształt (efekt cofania się i topnienia lodowca). Droga

Kościół św. św. Piotra i Pawła w Gnieźnie

Jezioro Lednickie

Rzeźba Bolesława Chrobrego w Małym Skansenie

Kościół św. Katarzyny w Waliszewie

Widok na Mały Skansen z rekonstrukcji średniowiecznego mostu

Gniezno

Brama Trzeciego Tysiąclecia na Polach Lednickich

św. Jakuba okrąża jezioro od północy.

Przed dotarciem do jego północnego krańca przechodzi się przez wieś Waliszewo (19 km/66 km) z drewnianym kościołem św. Katarzyny z 1759 r.

Po północno-zachodniej stronie jeziora, we wsi Imiołki mija się Pola Lednickie (22 km/69 km). To miejsce stało się znane za sprawą organizowanych od 1997 r. w pierwszą sobotę czerwca Lednickich Spotkań Młodych.

Była to inicjatywa poznańskich dominikanów, z o. Janem Górą na czele, z okazji pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w tysięczną rocznicę śmierci św.

Wojciecha. Do pierwszego spotkania doszło 3 czerwca 1997 r., gdy w Gnieźnie odbywał się „II zjazd gnieźnieński”,

jak nazwano spotkanie Ojca Świętego z prezydentami krajów Europy Środkowej i Wschodniej: Polski, Niemiec, Ukrainy, Litwy, Węgier, Czech i Słowacji.

W jubileuszowym 2000 roku na Polach Lednickich wzniesiono metalową Bramę Trzeciego Tysiąclecia w kształcie wielkiej ryby. W ostatnich latach spotykania gromadziły po ok. 100 tys. młodzieży. Drugim cyklicznie odbywającym się u stóp Bramy Tysiąclecia wydarzeniem jest Lednica Seniora, organizowana w pierwszą sobotę września.

Przy drodze z Imiołek, biegnącej wzdłuż Pól Lednickich i dochodzącej do Skrzetuszewa (24 km/71 km), stoi wiata do odpoczynku dla pielgrzymów i tablica z informacjami o Drodze św. Jakuba.

–

Skrzetuszewo

DZIEKANOWICE Skarby znalezione podczas trwających przez długie lata wykopalisk oraz te wydobyte z dna jeziora eksponowane są w Muzeum Pierwszych Piastów w Dziekanowicach. Z tej właśnie miejscowości, położonej na południowo-wschodnim krańcu Jeziora Lednickiego, od połowy kwietnia do końca października kursuje prom na Ostrów Lednicki. W skład Muzeum Pierwszych Piastów oprócz rezerwatu archeologicznego na Ostrowie Lednickim wchodzi też Skarbczyk, w którym znajduje się największa w Polsce kolekcja średniowiecznych militariów, oraz Mały Skansen, którego atrakcją są wiatraki, z najstarszym w Polsce koźlakiem (z 1585 r.). W Dziekanowicach istnieje też jeden z największych w Europie skansenów – w Wielkopolskim Parku Etnograficznym można zobaczyć ponad 50 drewnianych obiektów budownictwa ludowego, przeniesionych m.in. z okolic Gniezna, Chodzieży, Poznania i Leszna.

Skansen odtwarza wygląd XIX-wiecznej wsi wielkopolskiej, z kościołem (z XVIII w., przeniesionym z Wartkowic), dworem, oficynami, folwarkiem, młynem wodnym i „małą architekturą”: studniami, kapliczkami, figurami przydrożnymi, a także cmentarzem i przydomowymi ogródkami.

W Wielkopolskim Parku Etnograficznym w Dziekanowicach

17

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

PUSZCZA ZIELONKA Jedno z ulubionych miejsc weekendowego wypoczynku mieszkańców Poznania w 1993 r. zostało otoczone ochroną jako Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka. W jego obrębie dominują bory sosnowe przetykane są połaciami lasów mieszanych i liściastych, gdzieniegdzie połyskują jeziora polodowcowe. W położonej w głębi leśnego kompleksu wsi Zielonka (7 km na południowy wschód od Murowanej Gośliny) znajduje się arboretum Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. W dostępnym bezpłatnie dla zwiedzających rozległym arboretum, w którym rośnie 1100 gatunków drzew i krzewów, przygotowano dwie ścieżki dydaktyczne.

Staw w arboretum w Zielonce

Ś W.

J A K U B A

IV. SKRZETUSZEWO – MUROWANA GOŚLINA 28 km W Skrzetuszewie (punkt początkowy/71 km) szlak jakubowy za kapliczką maryjną opuszcza drogę asfaltową na rzecz polnej, którą dochodzi się do wsi Głębokie (1 km/72 km). Takimi bocznymi, przeważnie gruntowymi, miejscami także asfaltowymi drogami wśród pól dochodzi się do Sroczyna (6 km/77 km), a następnie Turostowa (10 km/81 km). Stamtąd szlak prowadzi niedaleko brzegów Jeziora Turostowskiego i dociera do Puszczy Zielonka, następnie skrajem lasu dochodzi do Dąbrówki Kościelnej (16 km/87 km), znanej z sanktuarium maryjnego. Przy wejściu do wsi stoi kapliczka z kopią tutejszego cudownego obrazu Pani Dąbrowieckiej oraz „głaz papieski” postawiony w kwietniu 2006 r. dla uczczenia pontyfikatu Jana Pawła II i z tej samej okazji posadzony tuż za nim „dąb papieski”.

Początek Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Dąbrówce Kościelnej wiąże się z legendą o otoczonym niezwykłym blaskiem wizerunku Maryi, zawieszonym w puszczy na dębie. Działo się to przypuszczalnie w XV w., przy czym wzmianki o cudownym obrazie w kościele dąbrowieckim pochodzą dopiero z XVII w. Spis wotów z 1710 r. podawał, że było ich kilka setek. Ten obraz

Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Dąbrówce Kościelnej

18

nie przetrwał jednak do naszych czasów – pierwszy spłonął w pożarze w 1774 r., a jego kopia padła pastwą płomieni w 1925 r. Po tym drugim pożarze przystąpiono do budowy kolejnej świątyni, murowanej, pw. Wniebowzięcia NMP (została ukończona po wojnie). Dzisiaj w ołtarzu głównym kościoła znajduje się wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem namalowany w 1956 r. przez Leonarda Torwirta na wzór Obrazu Jasnogórskiego – profesor z Torunia był twórcą kopii Czarnej Madonny wędrującej po Polsce w ramach obchodów milenijnych. Aktu koronacji koronami papieskimi dokonali prymas Stefan Wyszyński i arcybiskup poznański Antoni Baraniak w czerwcu 1969 r. Dwadzieścia lat później doszło do kradzieży koron, srebrnej sukienki i wotów. Rekoronacja z udziałem nuncjusza apostolskiego Józefa Kowalczyka odbyła się w 1994 r. Uroczystości odpustowe odbywają się w pierwszą sobotę i niedzielę po 8 września. Wówczas w procesji obnoszona jest pierwsza powojenna kopia Pani Dąbrowieckiej, namalowana przez Edmunda Szty�era, którą na co dzień można zobaczyć w kaplicy bocznej. Procesja dawniej zdążała do dębu, na którym zajaśniał obraz Najświętszej Panienki, ale drzewo zostało ścięte przez Niemców w czasie okupacji.

Hitlerowcy zamienili wówczas kościół najpierw w obóz dla jeńców sowieckich, a potem w magazyn; wtedy też przepadła prowadzona od stuleci Księga łask.

Szlak jakubowy (oraz trasa rowerowa) z Dąbrówki Kościelnej przez kilka kilometrów wiedzie leśnymi kompleksami Puszczy Zielonka. Przemierza kolejno wsie Głęboczek (21 km/92 km) i Boduszewo (25 km/96 km). Celem wędrówki jest miasteczko Murowana Goślina (28 km/99 km).

Skrzetuszewo – Murowana Goślina

W historii Murowanej Gośliny ważną rolę odegrał kościół św. Jakuba Większego Apostoła, który stanął na wzgórzu (w obrębie obecnego rynku – pl. Powstańców Wielkopolskich) prawdopodobnie już w XII w., co świadczyło o dużym znaczeniu tutejszej osady.

Przywileje miejskie otrzymała przed 1389 r. Było to miasto prywatne, nazywane Gośliną Kościelną, a następnie Murowaną Gośliną, co zawdzięczało murowanemu kościołowi, ponownie konsekrowanemu w 1605 r. W swej najwcześniejszej postaci goślińska fara miała postać wieży z granitowych ciosów (zachowały się w fasadzie zachodniej), do której w XV w. dobudowano ceglaną nawę. Ponowna konsekracja była nieodzowna po odebraniu świątyni z rąk innowierców – w XVI w., gdy właścicielami Gośliny byli sprzyjający reformacji Potuliccy, kościół został zamieniony w zbór braci czeskich. Śladem po tych czasach jest wmurowany we wschodnią ścianę świątyni nagrobek, z polskim napisem, zmarłej w 1575 r. wojewodziny kaliskiej Urszuli z Ostrorogów Lwowskich Potulickiej, który po odzyskaniu kościoła przez katolików został zakopany na cmentarzu. Ten ciekawy przykład sztuki renesansowej odkryto i umieszczono w obecnym miejscu w XIX w. Prezbiterium kościoła zostało dobudowane w latach 1724–1726 według projektu włoskiego architekta Pompea Ferrariego. W ołtarzu głównym znajdują się gotyckie rzeźby oraz XVII-wieczny obraz św. Jakuba okryty srebrną sukienką z XVIII w. Wizerunek

apostoła jest nietypowy – św. Jakub został przedstawiony w szatach biskupich, a nie jako pielgrzym. Obok wejścia do kościoła umieszczony jest głaz z tablicą poświęconą historii świątyni. W Murowanej Goślinie obchodzony jest odpust ku czci św. Jakuba, z organizowanym z tej okazji jarmarkiem. Zanim dotrze się do kościoła św. Jakuba na trasie szlaku jakubowego mija się inną świątynię – zbudowany pod koniec XVIII w. na planie rotundy dawny ewangelicki kościół Św.

Ducha. W tym obecnie filialnym kościele parafii św. Jakuba pozostawiono charakterystyczną dla sakralnej architektury protestanckiej ambonę ołtarzową (zwykle likwidowaną), ten górujący nad ołtarzem element przysłonięto kopią obrazu Matki Bożej Częstochowskiej.

Kościół św. Michała Archanioła

Rynek w Poznaniu w parku miniatur

Kościół św. Jakuba Większego Apostoła w Murowanej Goślinie

POBIEDZISKA Puszcza Zielonka najbardziej na wschód sięga granic miasta Pobiedziska – ze względu na sporą odległość od Wielkopolskiej Drogi św. Jakuba (z najbliższej na trasie Dąbrówki Kościelnej jest to 19 km) takie odbicie z camino możliwe jest dla pielgrzymów-rowerzystów. A warto zajrzeć do tego miasteczka ze względu na park miniatur i jedną z najstarszych świątyń Wielkopolski – wczesnogotycki kościół św. Michała Archanioła z przełomu XIII i XIV w., Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej Pani Pobiedzisk. Pomimo licznych przebudów w jego ceglanych murach do dziś przetrwały setki dziur – wywiercono je w średniowieczu tzw. świdrem ogniowym podczas obrzędów Wielkiej Soboty. Obok fary stoi drewniana dzwonnica z XIX w. oraz dom, w którym jako wikariusz mieszkał bł. Michał Kozal, biskup włocławski zamordowany przez Niemców w obozie Dachau. W ołtarzu bocznym kościoła znajduje się XVI-wieczny cudowny obraz Pani Pobiedzisk, przeniesiony w XIX w. z nieistniejącego już kościółka Objawień NMP, postawionego, jak głosiła tradycja, w miejscu ukazania się Maryi na krzewie głogu w XIII stuleciu. Początki kultu Najświętszej Panny w Pobiedziskach są jeszcze starsze, wiążą się z księciem Kazimierzem Odnowicielem, któremu w 1034 r. miała się objawić Maryja prowadząca chrześcijańskie hufce, zachęcając go do walki o rodowe dziedzictwo. Parę lat później Kazimierz faktycznie uporał się z wrogami i w 1048 r. założył Pobiedziska jako miejsce zwycięstwa („pobiedy”) nad zbuntowanym namiestnikiem Mazowsza Masławem.

Park miniatur powstał w 950-lecie założenia Pobiedzisk, w 1998 r., na zachodnim skraju miasta. Jeden z pierwszych parków miniatur w Polsce ma lokalny koloryt – prezentuje budowle Szlaku Piastowskiego i Wielkopolski. Wśród ponad 100 budowli odtworzonych w skali 1:20 i usytuowanych względem siebie tak jak położone są w rzeczywistości., znajdują się m.in. zagroda z Biskupina, katedra w Gnieźnie, Mysia Wieża, Stary Rynek z ratuszem poznańskim, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu i pałac Raczyńskich w Rogalinie.

19

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

Ś W.

J A K U B A

V. MUROWANA GOŚLINA – KOBYLNICA Spod kościoła św. Jakuba w Murowanej Goślinie (punkt początkowy/99 km) camino biegnie na południe, w stronę Poznania – ulicą Poznańską.

Po przekroczeniu ruchliwej drogi wojewódzkiej zmierza w stronę lasu. Na jego skraju, przy torach kolejowych znajduje się głaz z tablicą upamiętniającą zamordowanych w tym miejscu przez Niemców 18 września i 8 listopada 1939 r. dziewięciu Polaków, mieszkańców Murowanej Gośliny – przedstawicieli władz miasta i społeczników. Od tego miejsca szlak prowadzi przez środek lasu lub jego skrajem, dochodzi do drogi asfaltowej i wsi Bolechowo (7 km/106 km), miejsca produkcji autobusów „Solaris”, kursujących w komunikacji zbiorowej po miastach Polski i Europy. Wieś należała w średniowieczu do dóbr klasztornych sióstr cysterek w sąsiednich Owińskach.

24 km

kościołem parafialnym (funkcję tę odebrano kościołowi św. Mikołaja z XVI w.).

Po umieszczeniu w 1965 r. w świątyni w bocznym ołtarzu przywiezionej z Fa�my figury Matki Bożej Fa�mskiej ustanowiono tu lokalne Sanktuarium Matki Bożej Fa�mskiej. W Owińskach warto zobaczyć także renesansowy kościół św. Mikołaja z 1574 r. i klasycystyczny pałac rodu von Treskow z początku XIX w.

Po opuszczeniu Owińsk drogą kierującą na Annowo, za znakami szlaKościół św. Mikołaja w Owińskach ku niebieskiego, niedługi odcinek idzie się lasem, mijając siedzibę leśnictwa w 1835 r., trzy lata później władze pru- Annowo. Ze szlaku niebieskiego reskie w jego zabudowaniach umieściły zygnuje się przy znaku wskazującym szpital psychiatryczny, powiększony w latach 60. XIX w. o obszerny budynek niedaleko stacji kolejowej.

W pierwszych miesiącach II wojny światowej Niemcy, w ramach akcji T4 mającej na celu likwidację osób chorych psychicznie, wymordowali wszystkich 1100 pacjentów szpitala, większość rozstrzeliwując w lesie koło Obornik, a 400 zagazowując w Forcie VII w Poznaniu (było to pierwsze użycie gazu do uśmiercenia ludności cywilnej w czasie II wojny światowej). Po wojnie w klasztorze mieścił się zakład wychowawczy dla młodzieży, a od 1952 r. do chwili obecnej ośrodek dla dzieci niewidomych, przy którym w 2012 r. założono pierwszy w Europie Park Orientacji Przestrzennej. Park jest ogólnodostępPocysterski kościół św. Jana Chrzciciela w Owińskach ny, podobnie jak założone przy ośrodku Muzeum Tyflologiczne, prezentujące Na tym odcinku Wielkopolskiej Droprzedmioty związane z kulturą i edukagi św. Jakuba szczególne piętno historia cją niewidomych. W 1849 r. pocysterodcisnęła na miejscowości Owińska Wieża obserwacyjna na Dziewiczej Górze ski kościół św. Jana Chrzciciela został (9 km/108 km). W 1247 r. książęta Przemysł I i Bolesław Pobożny ufundowali tu klasztor, do którego wkrótce sprowadzili cysterki z podwrocławskiej Trzebnicy.

Obecny kształt kościoła św. Jana Chrzciciela i zabudowań dawnego klasztoru pochodzi z XVIII w. Ich projektantem był włoski architekt Pompeo Ferrari, a wnętrze świątyni udekorowali freskami dwaj artyści w habitach franciszkańskich – Adam Swach i Walenty Żebrowski. Po II rozbiorze Polski w 1792 r., gdy Owińska znalazły się pod pruskim panowaniem, cysterki zostały pozbawione dóbr, które sprzedano berlińskiemu bankierowi Zygmuntowi O�onowi von Treskow. Do kasaty klasztoru doszło Pałac w Owińskach 20

Murowana Goślina – Kobylnica

dojście na Dziewiczą Górę. Dziewicza Góra (15 km/114 km) jest najwyższym wzniesieniem Parku Krajobrazowego Puszczy Zielonki, drugim pod względem wysokości w okolicach Poznania, ma 145 m n.p.m. wysokości. Na jej szczycie w 2005 r. stanęła wieża obserwacyjna z żelbetonu służąca do ochrony przeciwpożarowej (w związku z pożarem w 1992 r., który strawił 250 ha kompleksu leśnego). Na wieży 30 m ponad ziemią przygotowano dostępny dla turystów taras widokowy, z którego można podziwiać panoramę Poznania.

W pobliżu wieży znajduje się ośrodek edukacji przyrodniczej miejscowego nadleśnictwa.

Kościół Wszystkich Świętych w Kicinie

ale poeta nigdy tu nie był, zarządzał parafią poprzez wikariuszy (Kicin wchodził w skład dóbr tej kapituły). Nowy kościół ufundował dawny proboszcz Kicina, biskup poznański Józef Tadeusz Kierski i konsekrował w 1752 r. W czasie II wojny światowej Niemcy na terenie zabudowań parafialnych założyli obóz pracy przymusowej dla Żydów, funkcjonujący w latach 1941–1943, życie straciło tu 76 więźniów, reszta została wywieziona do KL Auschwitz. W 2017 r. na wzgórzu kościelnym odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary obozu w Kicinie.

Od kościoła w Kicinie idzie się w stronę Wierzenicy (22 km/121 km).

Ta wieś, podobnie jak Kicin istniała już w XIII w. W 1842 r. zamieszkał tu filozof August Cieszkowski, który w swoim dworze gościł poetę Zygmunta Krasińskiego. Dwór Cieszkowskich zachował się do naszych czasów, pełni funkcje

Z Dziewiczej Góry szlak jakubowy kieruje się w prawo, drogą gruntową doprowadzając do wsi Kicin (17 km/ 116 km). Przechodzi obok drewnianego kościoła św. Józefa Oblubieńca NMP z połowy XVIII w. Świątynia stoi na wzniesieniu, w miejscu wcześniejszego, również drewnianego kościoła pw. Wszystkich Świętych z XIII w. Proboszczem tego kościoła był Jan Kochanowski jako prepozyt kapituły katedralnej w Poznaniu,

• • • CIEKAWOSTKA • • •

Kaplica grobowa Cieszkowskich w kościele w Wierzenicy

Czerwiec polski W lasach wokół Dziewiczej Góry występuje owad czerwiec polski, ceniony w średniowieczu, gdyż był jedynym znanym wówczas źródłem purpurowego barwnika. Należał do najważniejszych produktów eksportowanych z Polski na Zachód i do krajów Orientu, do czasu, gdy stracił na znaczeniu po sprowadzeniu z Ameryki koszenili. Cysterki z Owińsk prowadziły hodowlę czerwca, żyjącego w korzeniach drzew, w lasach wokół Dziewiczej Góry (tę nazwę wzniesienie zawdzięczało właśnie mniszkom). Świadectwem tej działalności cysterek są nazwy okolicznych miejscowości – Czerwonak i Czerwoczyn.

hotelowe. Innym zabytkiem wsi jest drewniany kościół św. Mikołaja, postawiony w XVI w. na miejscu starszego.

W jego ołtarzu głównym znajduje się wizerunek Matki Bożej z 1636 r. Do kościoła dobudowano w XIX w. kaplicę grobową Cieszkowskich. Prowadzące do niej od strony kościoła drzwi z brązu zaprojektował w 1872 r. Teofil Lenartowicz, stanowią one wyjątkowy przykłąd romantycznej sztuki sepulkralnej.

Z Wierzenicy częściowo drogą asfaltową, częściowo gruntową pośród lasu dochodzi się do Kobylnicy (24 km/ 123 km), graniczącej z Poznaniem. Na terenie wsi znajduje się lotnisko Aeroklubu Poznańskiego. Świątynią parafialną jest zbudowany pod koniec XX w. kościół pw. Świętego Krzyża.

Kościół św. Mikołaja w Wierzenicy

21

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

Ś W.

J A K U B A

VI. KOBYLNICA – POZNAŃ – POZNAŃ-GŁUSZYNA 23 km W Kobylnicy (punkt początkowy/123 km) po przecięciu linii kolejowej szlak jakubowy prowadzi na południe i znakowaną trasą rowerową (Pobiedziska – poznańska Malta) dociera do Gruszczyna (2 km/125 km).

Wieś graniczy z Zielińcem, peryferyjną częścią Poznania. Najważniejszym punktem camino na terenie stolicy Wielkopolski jest położona na południu dzielnica Głuszyna, w której znajduje się kościół pw. św. Jakuba Większego Apostoła. Szlak nie prowadzi przez zabytkowe centrum Poznania, jednak koniecznie warto poświęcić parę godzin na wizytę w sercu jednej z pierwszych stolic państwa polskiego.

Droga św. Jakuba, biegnąca ulicami (częściowo za znakami szlaku rowerowego) w pobliżu poznańskiego zoo i północnego brzegu Jeziora Maltańskiego, po 8 km od granic miasta dociera do poznańskiej Starówki. Zanim wkroczy się na Ostrów Tumski – do najstarszej części Poznania (12 km/135 km), mija się Śródkę, gdzie warto zwrócić uwagę na dawną komandorię joannitów – zbudowany na przełomie XII i XIII w kościół św.

Jana Jerozolimskiego za Murami. Świątynia, zaliczana do najstarszych ceglanych kościołów w Polsce, została wzniesiona przez joannitów, nazywanych kawalerami maltańskimi, których sprowadził tu w 1187 r. książę Mieszko II do opieki

nad chorymi pielgrzymami. Poznańska komandoria joannitów istniała najdłużej w Polsce – do 1832 r. Początki Poznania wiążą się z istniejącym od IX w. grodem Polan na otoczonej ramionami Warty i Cybiny wyspie Ostrów Tumski. Była to siedziba księcia, a od 968 r., również rezydencja biskupa. Wybudowaną w X w. katedrę obrócił w ruinę najazd księcia czeskiego Brzetysława w 1038 r.

W trakcie prac archeologicznych w 1946 r. odkryto misę chrzcielną i krypty kryjące pochówki prawdopodobnie Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

W katedrze spoczęli też kolejni władcy z dynas�i Piastów, w tym dwaj koronowani – Mieszko II i Przemysław II, potem znaleźli tu miejsce spoczynku biskupi poznańscy, aż po znanego z niezłomnej postawy wobec komunistów arcybiskupa Antoniego Baraniaka. Po najeździe Brzetysława wzniesiono katedrę romańską, a w XV w. zastąpioną ją budowlą gotycką. Pod koniec II wojny światowej, w czasie walk o Poznań uległa ogromnym zniszczeniom – przetrwały jedynie barokowe kaplice otaczające nawę. Świątynię odbudowano niemal od podstaw, przywracając jej gotycki wygląd. W miarę nienaruszona przetrwała koniec wojny najwspanialsza z kaplic, wzniesiona w latach 1836–1841. Złota Kaplica, zaprojektowana przez pochodzącego z Włoch Franciszka Marię Lanciego,

to arcydzieło stylu bizantyjskiego w uwspółcześnionej wersji. Stoi w niej pomnik przedstawiający twórców polskiej państwowości – Mieszka i jego syna Bolesława Chrobrego. Naprzeciwko umieszczono sarkofag obu władców, w którym znajdują się zachowane fragmenty tumby grobowej Chrobrego, wystawionej w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. W XII-wiecznej kaplicy św.

Stanisława Biskupa, nazywanej królewską, znajduje się nagrobek Przemysła II. W udostępnionych do zwiedzania podziemiach można zobaczyć misę (basen) chrzcielną z X w. i miejsce, gdzie prawdopodobnie spoczęli po śmierci Mieszko I i Bolesław Chrobry.

W pobliżu katedry stoi niewielki gotycki kościół NMP in Summo ('na grodzie'). W obecnym kształcie został zbudowany w XV w., ale pierwszą świątynię w tym miejscu miała ufundować jako kaplicę zamkową Dąbrówka, jeszcze przed chrztem swego męża, Mieszka, w 965 r., co czyni go najstarszym kościołem na ziemiach polskich. Farą (kościołem miejskim Poznania) jest kolegiata Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa i Męczennika (ul. Gołębia 1), wybudowana w stylu barokowym w XVII w. Wśród świątyń Starego Miasta nie można pominąć kościoła św. Antoniego Padewskiego – Sanktuarium Matki Bożej w Cudy Wielmożnej, Pani Poznania, wybudowanego przez franciszkanów na Górze Przemysła w XVII w. i skrywającego cudowny wizerunek Maryi.

Ostrów Tumski w Poznaniu z archikatedrą Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz kościołem NMP in Summo

22

K o b y l n i c a

Archikatedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu

Złota Kaplica w archikatedrze poznańskiej

• • • CIEKAWOSTKA • • • Miecz św. Piotra Pierwszym biskupem w Polsce został Jordan – biskupstwo poznańskie ustanowił w 968 r., jako pierwsze na polskich ziemiach, papież Jan XIII. Na trudną misję krzewienia chrześcijaństwa Ojciec Święty podarował biskupowi miecz św. Piotra – tym narzędziem Piotr miał obciąć ucho słudze arcykapłana Malchusowi, gdy żołnierze przyszli pojmać Jezusa w Ogrodzie Oliwnym w Wielki Czwartek. Badania relikwii potwierdziły, że może ona pochodzić z I w. n.e., z terenu cesarstwa rzymskiego. Miecz został umieszczony w gablocie obok wejścia do zakrys�i prałackiej, w której od 2005 r. wisi jego replika.

Oryginał przechowywany jest w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu.

To jeden z najcenniejszych eksponatów placówki, która mieści się nieopodal katedry, w budynku dawnej Akademii Lubrańskiego, jak nazywano założoną w XVI w., słynącą z wysokiego poziomu nauczania szkołę średnią.

Dawny zamek cesarski w Poznaniu

Ratusz w Poznaniu

–

P o z n a ń - G ł u s z y n a

POZNAŃSKA STARÓWKA Największą ozdobą Starego Rynku w Poznaniu jest stojący pośrodku ratusz. W obecnej renesansowej szacie powstał w połowie XVI w. Rozbudowę niewielkiego gotyckiego budynku władz miejskich zlecono włoskiemu architektowi Janowi Baptyście Quadro. Obudował on wieżę gmachem zwieńczonym a� yką, z reprezentacyjną elewacją w postaci trzypiętrowej arkadowej loggii. Najważniejsze uroczystości odbywały się w Wielkiej Sieni (nazywanej też Salą Odrodzenia) o wspaniale udekorowanym s�ukami sklepieniu. Nad loggią znajduje się zegar ze słynnymi poznańskimi koziołkami, które pojawiają się codziennie z wybiciem godz. 12.00. Stary Rynek otaczają okazałe kamienice bogatych mieszczan, a tuż przy ratuszu widać skromne kamieniczki pomniejszych kupców – tzw. domki budnicze, z malowniczymi podcieniami. W ratuszu mieści się Muzeum Historii Miasta Poznania. Na poznańskiej starówce znajduje się też wiele innych muzeów ze zbiorami dotyczącymi dziejów miasta i Wielkopolski, jak Muzeum Archeologiczne w dawnym pałacu Górków, Muzeum Powstania Wielkopolskiego w miejskim odwachu, Muzeum Powstania Poznańskiego Czerwiec’56 (w dawnym zamku cesarskim, zbudowanym ponad 100 lat temu za panowania cesarza Wilhelma II), Muzeum Instrumentów Muzycznych, Muzeum Farmacji, Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza oraz Wielkopolskie Muzeum Wojskowe. Niedaleko zamku cesarskiego, przy pl. Mickiewicza stoi Pomnik Ofiar Poznańskiego Czerwca.

Monument widać z daleka, ponieważ tworzą go dwa wysokie na 21 m krzyże, z obeliskiem w kształcie głowy orła u stóp.

Kamienice przy Starym Rynku

23

W I E L K O P O L S K A

D R O G A

WZGÓRZE ŚW. WOJCIECHA W POZNANIU Wzgórze św. Wojciecha leży na północ od Starego Miasta. Jego nazwa związana jest z legendą mówiącą, że w miejscu tym kazania głosił św. Wojciech, gdy gościł na dworze Bolesława Chrobrego. Stoją tu dwie świątynie: należący do karmelitów bosych kościół św. Józefa z drugiej połowy XVII w. i parafialny kościół św. Wojciecha – pierwotnie romańska świątynia, przebudowana na gotycką w XV w. Dziś słynie jako „poznańska Skałka”, wzorowana na krakowskim panteonie. Zaczęło się od tego, że w 1923 r. we wnętrzu kościoła zostały złożone prochy Karola Marcinkowskiego, zmarłego w 1846 r. lekarza i społecznika wielce zasłużonego dla Wielkopolski. Jeszcze w 1923 r. do krypty pod kościołem sprowadzono szczątki trzech bohaterów epoki napoleońskiej: Józefa Wybickiego, Antoniego „Amilkara” Kosińskiego i Andrzeja Niegolewskiego.

Krypta Zasłużonych Wielkopolan po latach okazała się zbyt mała, dlatego dziś spoczywają oni w nowej, dobudowanej w 1997 r. krypcie. Pochowanych jest tu 11 osób, m.in. podróżnik Paweł Edmund Strzelecki i kompozytor Feliks Nowowiejski. Złożono w tym miejscu także kilka urn: z sercem gen.

Jana Henryka Dąbrowskiego, z ziemią z miejsca pochówku gen. Ignacego Prądzyńskiego i z Gross-Rosen, gdzie zamordowany został w 1944 r. harcmistrz Florian Marciniak, pochodzący z Wielkopolski pierwszy naczelnik Szarych Szeregów. Przy kościele stoi drewniana, kryta gontem dzwonnica z przełomu XVI i XVII w. – najstarszy drewniany zabytek Poznania.

J A K U B A

Upamiętnienie cudu eucharystycznego w kościele Bożego Ciała w Poznaniu

W czasie wycieczki-pielgrzymki po Starym Mieście w Poznaniu nie sposób pominąć kościoła Bożego Ciała (ul.

Strzelecka 40), który stanowi pamiątkę cudu eucharystycznego, jaki dokonał się w tym miejscu pod koniec XIV w.

• • • CIEKAWOSTKA • • • Cud eucharystyczny w Poznaniu Cud eucharystyczny dokonał się w Poznaniu w 1399 r., był efektem profanacji, której dopuścili się na konsekrowanej Hos�i Żydzi, by przekonać się, czy Najświętszy Sakrament jest rzeczywistym Ciałem Chrystusa.

Za namową Izraelitów uboga wdowa wraz z córką wykradła z tabernakulum w kościele Dominikanów trzy Hos�e.

Jak przekazał Jan Długosz, stało się to w święto Wniebowzięcia NMP. Złodziejki oddały Hos�e w ręce żydowskie, otrzymując za to sowitą zapłatę.

Izraelici zaczęli kłuć Hos�e nożami,

Kościół św. Wojciecha w Poznaniu

24

Ś W.

a wtedy trysnęła z nich krew, plamiąc stół, na którym leżały i opryskując twarze bluźnierców oraz niewidomej żydowskiej dziewczyny, która przebywała wraz z nimi w piwnicy domu przy ul. Sukienniczej, ale nie uczestniczyła w świętokradztwie. Gdy krople padły na jej oczy, odzyskała wzrok. Żydzi przerażeni, a zarazem zaskoczeni tym, co się stało, wrzucili sprofanowane Hos�e do studni, która znajdowała się na podwórzu. One jednak uniosły się nad cembrowiną. Wówczas zabrali je na łąki nad Wartą i zakopali w mokradłach. Tydzień później chłopiec pasący w tamtych stronach bydło zauważył, że zwierzęta przyklękają, a nad bagnami unoszą się trzy Hos�e otoczone poświatą. Pastuszek rozgłosił tę wieść. Wierni przenieśli Ciało Pańskie w uroczystej procesji do kościoła. Hos�e jednak z powrotem znalazły się na nadwarciańskich łąkach, jaśniejąc nad miejscem, w którym zostały zagrzebane. Postanowiono wybudować w tym miejscu kaplicę, a Władysław Jagiełło w 1406 r. ufundował kościół i klasztor karmelitów trzewiczkowych, którym powierzono opiekę nad relikwiami.

W miejscu kamienicy, w której Żydzi dokonali profanacji Hos�i, stanął na początku XVIII w. karmelitański kościół pw. Najświętszej Krwi Pana Jezusa (ul. Żydowska 34, dawniej Sukiennicza). Spod gruzów odkopano wtedy studzienkę, w której bluźniercy chcieli utopić zbezczeszczone Hos�e, oraz resztki poplamionego krwią stołu. W podziemiach świątyni znajduje się tzw. dolny kościół ze studzienką, której woda uchodzi za uzdrawiającą, zwłaszcza w chorobach oczu.

Kościół św. Józefa w Poznaniu

Kobylnica

–

Poznań

W 1945 r. został zburzony kościółek z muru pruskiego, a kościół murowany, zniszczony w wyniku pożaru, odbudowano. W ołtarzu głównym znajduje się sprowadzona po II wojnie światowej z Bawarii figura św. Rocha w stroju pielgrzymim. W prawym ołtarzu bocznym umieszczony jest relikwiarz ze szczątkami bł. siostry Sancji Szymkowiak, zmarłej w 1942 r. serafitki nazywanej „Aniołem Dobroci”, beatyfikowanej przez papieża Jana Pawła II w Krakowie w 2002 r. Od kościoła św. Rocha, Sanktuarium bł. Sancji Szymkowiak, ulicami Serafitek i Bolesława Krzywoustego dochodzi się do biegnącej nad rzeką „promenady nadwarciańskiej”, a dalej do Kościół św. Rocha w Poznaniu ronda Starołęka. Dalsza wędrówka do położonej u południowo-wschodnich Aby powrócić z Ostrowa Tum- granic Poznania dawnej wsi Głuszyna skiego na szlak jakubowy należy skie- (23 km/146 km) prowadzi wzdłuż lotnirować się na rondo Śródka i stamtąd ska wojskowego na Krzesinach. ulicą Kórnicką dochodzi się do kościoła św. Rocha. Osiedle Św. Roch na prawym brzegu Warty to pozostałość „nowego” Poznania. Miasto, które miało być konkurencją dla Poznania, założył w 1562 r.

Stanisław Górka – nazywano je Miasteczkiem bądź Stanisławowem, już w 1599 r. osada znalazła się w granicach Poznania. Na przełomie XVI i XVII w. powstał tutaj kościół, a w 1628 r. erygowano parafię pw. św. Rocha. Posługę pełnili w nim od 1658 r. franciszkanie i było to pierwsze miejsce kultu Matki Bożej w Cudy Wielmożnej. Po pożarze pierwszego kościółka, w 1747 r. zakonnicy podjęli budowę następnego, w konstrukcji tzw. muru pruskiego. W 1938 r.

Dzwonnica przy kościele w Głuszynie ukończono nowy, murowany kościół, który niebawem, w latach II wojny światowej, Niemcy zamienili w magazyn.

Gotycki kościół w PoznaniuGłuszynie pw. św. Jakuba Większego Apostoła jest jedną z najstarszych zachowanych świątyń w archidiecezji poznańskiej. Powstał między 1250 a 1280 rokiem, od 1296 r. miał status kolegiaty, który utracił w 1603 r. W ołtarzu głównym znajduje się XIX-wieczny obraz św.

Jakuba Apostoła na tle pejzażu Głuszyny. Stojące po bokach ołtarza figury św. Kazimierza i św. Floriana powstały w XVIII w. Cennym zabytkiem świątyni są zachowane w oryginalnym stanie organy z 1884 r., wykonane przez znanego organmistrza Friedricha Ladegasta.

Z drugiej połowy XIX w. pochodzi też Kościół św. Jakuba Większego Apostoła drewniana dzwonnica przy kościele. w Poznaniu-Głuszynie

–

Poznań-Głuszyna

Drugim miejscem narodowej pamięci na Wzgórzu św. Wojciecha jest Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan przylegający do karmelitańskich zabudowań klasztornych naprzeciwko kościoła św. Wojciecha; pochowany został na nim m.in. premier Stanisław Mikołajczyk. Kościół Karmelitów Bosych, zbudowany w latach 1658–1687, jako pierwszy w Polsce otrzymał wezwanie św. Józefa Oblubieńca NMP, od 2017 r. ma godność bazyliki mniejszej. W ołtarzu głównym od 1989 r. widnieje obraz św. Józefa namalowany przez Jerzego Kumalę z Krakowa na wzór dzieła flamandzkiego karmelity, brata Łukasza od św. Karola (ten obraz, z 1668 r., jest czczony jako cudowny w kościele Karmelitów Bosych w Krakowie).

Kolumna maryjna na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu

W nieistniejącym dziś dworze w Głuszynie w 1797 r. urodził się wybitny podróżnik, eksplorator Australii Paweł Edmund Strzelecki, o czym przypomina obelisk przed szkołą jego imienia, głaz z tablicą na terenach podworskich oraz tablica umieszczona na ścianie kościoła św. Jakuba.

25

POZOSTAŁE DROGI ŚW. JAKUBA Nazwa szlaku jakubowego

Długość trasy

Miejscowości z kościołami św. Jakuba

295 km

Beskidzka Droga

Litmanová (Słowacja) – Eliaszówka (góra) – Stary Sącz – Podegrodzie – Myślenice – Wadowice – Szczyrk – Cieszyn

Podegrodzie • Rozdziele • Raciechowice • Myślenice • Rzyki • Szczyrk

Bydgoska Droga

Bydgoszcz – Barcin – Pakość – Mogilno

86 km

Barcin

Człuchowska Droga

Pelplin – Człuchów – Chojnice – Polanów

207 km

Lubichowo • Tuchola • Ostrowite • Człuchów • Krępsk

Lęborska Droga (część Pomorskiej)

Sianowo – Lębork – Smołdzino

122 km

Lębork

Łowicka Droga

Joachimów-Mogiły – Łowicz – Głowno – Łęczyca – Uniejów – Kalisz

225 km

Zduny Kościelne • Głowno • Gieczno • Leźnica Wielka • Wielenin • Tłokinia Kościelna

Nadsańska Droga

Bieliny (k. Rudnika nad Sanem) – Ulanów – Stalowa Wola – Sandomierz

61 km

Nadwiślańska Droga

Kozielec (k. Nowego) – Świecie – Bydgoszcz – Inowrocław – Kruszwica

156 km

Wielki Lubień • Niewieścin (6,5 km od szlaku)

Nadwarciańska Droga

Ląd nad Wartą – Lubiń

111 km

Miłosław • Błażejewo

Nyska Droga

Głuchołazy – Skorogoszcz

106 km

Nysa • Skorogoszcz

Pelplińska Droga

Żukowo – Pelplin – Gniew – Kozielec (k. Nowego)

107 km

Pręgowo • Dzierżążno

Podlaska Droga

Wigry – Zuzela – Sadowne – Ossów – Warszawa

472 km

Sztabin • Jedwabne • Drozdowo

Pomorska Droga (w tym Lęborska Droga)

Braniewo – Szczecin – Świnoujście

722 km

Tolkmicko • Tuja • Niedźwiedzica • Gdańsk • Gdańsk-Oliwa • Lębork • Łeba • Szczecin

Raciborska Droga

Zimna Wódka – Racibórz – Opava (Czechy)

115 km

Racibórz • Nasiedle

Śląsko-Morawska Droga

Toszek – Sośnicowice – Racibórz – Krzanowice

86 km

Sośnicowice • Racibórz

Ślężańska Droga Sobótka (góra Ślęża) – Środa Śląska

52 km

Ujów

Świętokrzyska Droga

295 km

Świerże Górne • Skaryszew • Kotuszów

438

Przebieg

Warszawa – Góra Kalwaria – Warka – Jedlania-Letnisko – Kotuszów

Sandomierz

Symbol szlaku

Droga św. Jakuba „Via Regia” • Małopolska Droga św. Jakuba • Camino Polaco/Droga Polska • Wielkopolska Droga św. Jakuba • Dolnośląska Droga św. Jakuba • Sudecka Droga św. Jakuba • Dobrzyńsko-Kujawska Droga św. Jakuba • Lubuska Droga św. Jakuba • Mazowiecka Droga św. Jakuba • Warszawska Droga św. Jakuba • Częstochowska Droga św. Jakuba • Jasnogórska Droga św. Jakuba • Lubelska Droga św. Jakuba

– miejsca związane z kultem św. Jakuba – od sanktuariów po kaplice i źródełka – zabytki i atrakcje na trasie i w pobliżu camino – ciekawostki historyczno-kulturowe – miejsca noclegowe typu albergue – schematyczne mapy tras – setki zdjęć

PAT R O N AT M E D I A L N Y:

ISBN 978-83-65758-47-7

ISBN 978-83-65758-47-7

9 788365 758477

Cena: 99,00 w tym 5% VAT

M o nik a K ar o lc z uk

– opis przebiegu głównych tras polskiego camino:

WIELKI PRZEWODNIK Polskie camino

Przewodnik ułatwia wybór odpowiedniej trasy bądź jej etapu pod względem możliwości kondycyjnych. Jest skierowany przede wszystkim do piechurów, zawiera też wskazówki dla rowerzystów.

po Drogach św. Jakuba w Polsce

Camino de Santiago – Droga św. Jakuba, która prowadzi do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła w Santiago de Compostela w Hiszpanii, biegnie przez wiele krajów, a łączy ją jeden symbol – muszla. W Polsce odtwarzanie Dróg św. Jakuba rozpoczęło się w 2004 r., na pierwszą oznakowaną muszlą trasę można było wyruszyć rok później. Dziś szlaki jakubowe liczą już łącznie 7000 km. Łączą w sobie wspólną dla całej Europy tradycję chrześcijańską i naszą narodową kulturę. Polskie camino. Wielki przewodnik po Drogach św. Jakuba w Polsce przybliża to szczególne bogactwo, ukryte zarówno w spektakularnych, znanych ze swej turystycznej atrakcyjności miejscach, jak i w mniej eksponowanych rejonach Polski.

Niekiedy są to wyjątkowe perły, które można odkryć właśnie dzięki wędrówce z jakubową muszlą. Zwłaszcza dłuższe trasy, prowadzące przez krainy o odrębnej historii i odmiennym krajobrazie, pozwalają dostrzec, jak obfite i różnorodne jest polskie dziedzictwo.

M o nik a K ar o lc z uk

Polskie camino

WIELKI PRZEWODNIK

po Drogach św. Jakuba w Polsce