To monumentalne dzieło zawiera treść 430 audycji prezentowanych przez ks. prof. Marka Chmielewskiego z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Radio Maryja i TV Trwam. Autor w przystępnej narracyjnej formie, z zachowaniem naukowej rzetelności prezentuje najważniejsze zagadnienia z zakresu katolickiej duchowości. Omawia duchowość liturgiczną, czyli najważniejsze kwestie związane z rokiem liturgicznym, poszczególnymi sakramentami i przede wszystkim z Mszą świętą. Przedstawia różne formy i style pobożności katolickiej od strony praktycznej, m.in. pobożność eucharystyczną, pasyjną, maryjną oraz związaną z kultem Miłosierdzia Bożego, osobami świętych, aniołów oraz zmarłych. Ukazuje duchowość stanów życia w Kościele, a więc duchowość kapłańską, duchowość życia konsekrowanego i duchowość życia małżeńsko-rodzinnego.
ks. Marek Chmielewski
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO
Znakomite kompendium wiedzy teoretycznej i praktycznej w zakresie duchowości katolickiej, dzieło o doniosłym znaczeniu formacyjnym i kulturowym dla chrześcijan w Polsce.
ks. Marek Chmielewski ISBN 978-83-65758-43-9
9 788365 758439 Cena: 149,00 zł w tym 5% VAT
Patronat medialny:
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO
ks. Marek Chmielewski
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO
ks. Marek Chmielewski
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO Audycje o życiu duchowym w Radio Maryja i TV Trwam „Duc in altum!” część druga odcinki 571–1000 (2 I 2014–24 III 2022) Recenzenci: ks. prof. dr hab. Adam Rybicki (KUL) ks. dr hab. Kazimierz Matwiejuk (UKSW)
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
Redakcja i korekta: Maria Szarek Skład i łamanie, opracowanie graficzne: Agnieszka Siekierżycka © Copyright by ks. Marek Chmielewski © Copyright by Aromat Słowa, Kraków 2023 ISBN 978-83-65758-43-9
Aromat Słowa Sp. o. o. Wydawnictwo AAzs.c. 30-136 Kraków, ul. ul. Z. Mysłakowskiego 9 30-332 Kraków, Swoboda 4 tel.: 12 345 345 42 42 00, 00, 695 695 994 994 193 193 tel.: 12 e-mail: e-mail: klub@religijna.pl klub@religijna.pl www.religijna.pl www.religijna.pl
Spis treści X Duchowość liturgiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 571. Wprowadzenie w tematykę liturgiczną (2 I 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 572. Liturgia i kult (9 I 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 573. Duchowość liturgiczna (16 I 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 574. Słowo – wiara – liturgia (23 I 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 575. Rok liturgiczny (30 I 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 576. Niedziela pamiątką zmartwychwstania (6 II 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 577. Świętowanie niedzieli (13 II 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 578. Liturgia a pobożność ludowa (20 II 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 579. Sakramenty w życiu duchowym (27 II 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 580. Sakramentalia a życie duchowe (6 III 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 581. Wtajemniczenie chrześcijańskie (13 III 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 582. Znaczenie sakramentu chrztu (20 III 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 583. Duchowe towarzyszenie narodzinom dziecka (27 III 2014) . . . . . . . . . . . . . . . .52 584. Czym jest chrzest? (3 IV 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 585. Celebracja sakramentu chrztu (10 IV 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 586. Parafia jako wspólnota eucharystyczna (Rozważanie okolicznościowe) (17 IV 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 587. Święty Jan XXIII a Polska (24 IV 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 588. Święci Jan XXIII i Jan Paweł II a św. Józef z Nazaretu (1 V 2014) . . . . . . . . . . .64 589. Święty Jan Paweł II a św. Stanisław Biskup i Męczennik (8 V 2014) . . . . . . . . .66 590. Jan Paweł II promotorem świętości (15 V 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 591. Sakrament bierzmowania (22 V 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 592. Celebracja sakramentu bierzmowania (29 V 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 593. Duchowość sakramentu pokuty i pojednania (5 VI 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . .76 594. Święto Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana (12 VI 2014) . . .78 595. Iść za Chrystusem eucharystycznym (Rozważanie okolicznościowe) (19 VI 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 596. Warunki sakramentu pokuty (26 VI 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 597. Celebrowanie sakramentu pokuty, część 1 (3 VII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 598. Celebrowanie sakramentu pokuty, część 2 (10 VII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 599. Nabożeństwa pokutne (17 VII 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 600. Sakrament pokuty a kierownictwo duchowe (24 VII 2014) . . . . . . . . . . . . . . .92 601. Sakrament namaszczenia chorych (31 VII 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 602. Celebrowanie sakramentu namaszczenia chorych (7 VIII 2014) . . . . . . . . . . .97 5
603. Wiatyk (14 VIII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 604. Chrześcijański pogrzeb (21 VIII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 605. Zwyczaje pogrzebowe (28 VIII 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 606. Celebrowanie pogrzebu (4 IX 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 607. Małżeństwo w Piśmie Świętym (11 IX 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 608. Sakrament małżeństwa (18 IX 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 609. Niektóre aspekty prawne zawarcia sakramentu małżeństwa, część 1 (25 IX 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 610. Niektóre aspekty prawne zawarcia sakramentu małżeństwa, część 2 (2 X 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 611. Przygotowanie do małżeństwa (9 X 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 612. Historia obrzędu zaślubin małżeńskich (16 X 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 613. Celebracja sakramentu małżeństwa (23 X 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 614. Sakrament małżeństwa podstawą rodziny (30 X 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 615. Zadania rodziny w społeczeństwie i Kościele (6 XI 2014). . . . . . . . . . . . . . . . .127 616. Małżeństwa niesakramentalne, część 1 (13 XI 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 617. Małżeństwa niesakramentalne, część 2 (20 XI 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132 618. Małżeństwo a powołanie do służby Bożej (27 XI 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 619. Łaska powołania (4 XII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 620. Duszpasterstwo powołań (11 XII 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 621. Wspieramy powołania kapłańskie (18 XII 2014). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 622. Wcielenie źródłem życia sakramentalnego (25 XII 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . .143 623. Czas i życie duchowe (1 I 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 624. Sakrament święceń (8 I 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 625. Tożsamość kapłańska (15 I 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 626. Kandydaci do kapłaństwa (22 I 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 627. Rok Życia Konsekrowanego (29 I 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 628. Kapłański celibat, część 1 (5 II 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 629. Kapłański celibat, część 2 (12 II 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160 630. Studia seminaryjne (19 II 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 631. Formacja duchowa w seminarium (26 II 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 632. Obrzęd sakramentu święceń (5 III 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167 633. Miłość pasterska u podstaw duchowości kapłańskiej (12 III 2015) . . . . . . . . .169 634. Święty Józef wzorem kapłana (19 III 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171 635. Święta Teresa z Ávili o kapłaństwie w 500-lecie swoich urodzin (26 III 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 636. Święty Jan Paweł II o kapłaństwie (2 IV 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176 637. Uświęcająca funkcja kapłana (9 IV 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 638. Profetyczna funkcja kapłana (16 IV 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181 639. Pasterska funkcja kapłana (23 IV 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 640. Diakonat stały (30 IV 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186 641. Kapłaństwo a życie konsekrowane (7 V 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 642. Formy życia konsekrowanego (14 V 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 643. Istota życia konsekrowanego (21 V 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 644. Formacja do życia konsekrowanego (28 V 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 645. Eucharystia w życiu osób konsekrowanych (4 VI 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 6
646. Życie codzienne osoby konsekrowanej (11 VI 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 647. Czym jest Msza święta? (18 VI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202 648. Zarys historii Mszy świętej (25 VI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 649. Struktura posoborowej Mszy świętej (2 VII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 650. Ogólne zasady sprawowania Mszy świętej (9 VII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 651. Intencje i stypendia mszalne (16 VII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211 652. Przestrzeń liturgiczna (23 VII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 653. Ołtarz (30 VII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 654. Troska o wystrój kościoła (6 VIII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 655. Ambona i chrzcielnica (13 VIII 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221 656. Szaty liturgiczne (20 VIII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 657. Paramenty liturgiczne (27 VIII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225 658. Obrazy w naszych kościołach (3 IX 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228 659. Zadania kapłanów i wiernych we Mszy świętej (10 IX 2015). . . . . . . . . . . . . . .230 660. Poszczególne funkcje liturgiczne (17 IX 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 661. Postawy liturgiczne (24 IX 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235 662. Gesty w liturgii, część 1 (1 X 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 663. Gesty w liturgii, część 2 (8 X 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 664. Muzyka liturgiczna, część 1 (15 X 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 665. Muzyka liturgiczna, część 2 (22 X 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 666. Instrumenty muzyczne w liturgii (29 X 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 667. Organy (5 XI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 668. Koncerty w kościołach (12 XI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251 669. Milczenie w liturgii (19 XI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254 670. Przygotowanie wiernych do Mszy świętej (26 XI 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256 671. Rok Święty Miłosierdzia (Rozważanie okolicznościowe) (3 XII 2015) . . . . . .259 672. Przygotowanie celebransa do Mszy świętej (10 XII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . .261 673. Obrzędy wstępne Mszy świętej, część 1 (17 XII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263 674. Stół wigilijny a stół Eucharystii (24 XII 2015) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 675. Uświęcenie czasu (31 XII 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 676. Obrzędy wstępne Mszy świętej, część 2 (7 I 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 677. Obrzędy wstępne Mszy świętej, część 3 (14 I 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272 678. Liturgia Słowa, część 1 (21 I 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 679. Liturgia Słowa, część 2 (28 I 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 680. Liturgia Słowa, część 3 (4 II 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279 681. Miłosierdzie względem chorych (Rozważanie okolicznościowe) (11 II 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282 682. Liturgia Słowa, część 4 (18 II 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 683. Liturgia Słowa, część 5 (25 II 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 684. Przygotowanie darów ofiarnych, część 1 (3 III 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 685. Przygotowanie darów ofiarnych, część 2 (10 III 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291 686. Struktura Modlitwy eucharystycznej (17 III 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293 687. Kapłan – sługa Bożego miłosierdzia (Rozważanie okolicznościowe) (24 III 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296 688. Prefacja (31 III 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298 689. Modlitwa eucharystyczna, część 1 (7 IV 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 7
690. Duchowe dziedzictwo Chrztu Polski (Rozważanie okolicznościowe) (14 IV 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303 691. Przeistoczenie (21 IV 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305 692. Podniesienie (28 IV 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 693. Modlitwy wstawiennicze i doksologia (5 V 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310 694. Kanon Rzymski, część 1 (12 V 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312 695. Kanon Rzymski, część 2 (19 V 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315 696. Eucharystia – dzieło Bożego miłosierdzia (Rozważanie okolicznościowe) (26 V 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317 697. Teologia komunii świętej (2 VI 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 698. Obrzędy komunii świętej, część 1 (9 VI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322 699. Obrzędy komunii świętej, część 2 (16 VI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324 700. Obrzędy komunii świętej, część 3 (23 VI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327 701. Przystępowanie do komunii świętej, część 1 (30 VI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . .329 702. Przystępowanie do komunii świętej, część 2 (7 VII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . .331 703. Komunia święta duchowa (14 VII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334 704. Obrzędy zakończenia Mszy świętej (21 VII 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 705. Młodzież a Kościół ( Rozważanie okolicznościowe) (28 VII 2016) . . . . . . . . . .338
XI Pobożność katolicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 706. Geneza pojęcia pobożności, część 1 (4 VIII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 707. Geneza pojęcia pobożności, część 2 (11 VIII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347 708. Współczesne ujęcie pobożności (18 VIII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 709. Sobór Watykański II o pobożności (25 VIII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352 710. Pobożność według Pawła VI i Jana Pawła II (1 IX 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . .354 711. Pobożność według Benedykta XVI i Franciszka (8 IX 2016). . . . . . . . . . . . . . .356 712. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii (15 IX 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . .359 713. Pobożność a liturgia, część 1 (22 IX 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361 714. Pobożność a liturgia, część 2 (29 IX 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .363 715. Przejawy pobożności ludowej (6 X 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .365 716. Podmiot pobożności ludowej (13 X 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 717. Pobożność w początkach chrześcijaństwa (20 X 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370 718. Pobożność w starożytności i wczesnym średniowieczu (27 X 2016). . . . . . . .372 719. Akt uznania Chrystusa za Króla i Pana (Rozważanie okolicznościowe) (3 XI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375 720. Biblijne podstawy królowania Chrystusa (Rozważanie okolicznościowe) (10 XI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377 721. Idea królowania Chrystusa w dziejach (Rozważanie okolicznościowe) (17 XI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .379 722. Teologia królowania Jezusa Chrystusa (Rozważanie okolicznościowe) (24 XI 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382 723. Duchowość Chrystusowego królestwa (Rozważanie okolicznościowe) (1 XII 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 724. Niepokalana Matka miłosierdzia (Rozważanie okolicznościowe) (8 XII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .387 8
725. Pobożność w okresie średniowiecza (15 XII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389 726. Pobożność w czasach nowożytnych (22 XII 2016) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391 727. Pobożność we współczesności, część 1 (29 XII 2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394 728. Pobożność we współczesności, część 2 (5 I 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396 729. Pobożność w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym (12 I 2017) . . . . . . .398 730. Słowo Boże źródłem pobożności (19 I 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401 731. Biblijne metody czytania Pisma Świętego (26 I 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403 732. Dzień życia konsekrowanego (Rozważanie okolicznościowe) (2 II 2017). . . . 405 733. Lectio divina – modlitewne czytanie Biblii (9 II 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 734. Warunki wspólnotowego czytania Biblii (16 II 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410 735. Duchowe nastawienie przy lekturze Biblii (23 II 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412 736. Jak czytać Pismo Święte? (2 III 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415 737. Nabożeństwo Słowa Bożego i godzina biblijna (9 III 2017) . . . . . . . . . . . . . . . .417 738. Wspólnotowe metody czytania Biblii, część 1 (16 III 2017) . . . . . . . . . . . . . . . 420 739. Wspólnotowe metody czytania Biblii, część 2 (23 III 2017) . . . . . . . . . . . . . . . 422 740. Indywidualne czytanie Pisma Świętego (30 III 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 741. Lektura duchowa, część 1 (6 IV 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427 742. Kapłani – słudzy przebaczenia (Rozważanie okolicznościowe) (13 IV 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .429 743. Lektura duchowa, część 2 (20 IV 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431 744. Rozmowa duchowa (27 IV 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 745. Dziennik duchowy (4 V 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .436 746. Regulamin życia (11 V 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .439 747. Rachunek sumienia (18 V 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .441 748. Praktyka umartwienia (25 V 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 749. Umartwienie ciała (1 VI 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 750. Umartwienie zmysłów, część 1 (8 VI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 751. Głosić prawdę o Eucharystii (Rozważanie okolicznościowe) (15 VI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450 752. Umartwienie zmysłów, część 2 (22 VI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452 753. Umartwienie pamięci i wyobraźni (29 VI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455 754. Umartwienie umysłu i woli (6 VII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .457 755. Umartwienie namiętności (13 VII 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 756. Rekolekcje i dni skupienia (20 VII 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .462 757. Biblijne podstawy rekolekcji i dni skupienia (27 VII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . 464 758. Historia rekolekcji i dni skupienia, część 1 (3 VIII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 759. Historia rekolekcji i dni skupienia, część 2 (10 VIII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . .469 760. Rekolekcje i dni skupienia w Polsce (17 VIII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471 761. Teologia rekolekcji i dni skupienia, część 1 (24 VIII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . .474 762. Teologia rekolekcji i dni skupienia, część 2 (31 VIII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . .476 763. Maryja i święci w przeżyciu rekolekcyjnym (7 IX 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . .478 764. Krzyż jako symbol rekolekcji (14 IX 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .481 765. Rekolekcje a miłosierdzie (21 IX 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .483 766. Rekolekcje ignacjańskie (28 IX 2017). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486 767. Święta Faustyna Kowalska – wzór pobożności eucharystycznej (Rozważanie okolicznościowe) (5 X 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 9
768. Pojęcie i formy pobożności eucharystycznej (12 X 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 769. Święty Jan Paweł II o pobożności eucharystycznej (19 X 2017) . . . . . . . . . . . .493 770. Benedykt XVI o pobożności eucharystycznej (26 X 2017). . . . . . . . . . . . . . . . .495 771. Eucharystia za zmarłych ( Rozważanie okolicznościowe) (2 XI 2017) . . . . . . .498 772. Zasady pobożności eucharystycznej, część 1 (9 XI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . 500 773. Niewiasta Eucharystii ( Rozważanie okolicznościowe) (16 XI 2017) . . . . . . . .502 774. Zasady pobożności eucharystycznej, część 2 (23 XI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . .505 775. Adoracja Najświętszego Sakramentu, część 1 (30 XI 2017) . . . . . . . . . . . . . . . .507 776. Adoracja Najświętszego Sakramentu, część 2 (7 XII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . 509 777. Adoracja Najświętszego Sakramentu, część 3 (14 XII 2017) . . . . . . . . . . . . . . .512 778. Wystawienie Najświętszego Sakramentu (21 XII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .514 779. Nawiedzenie Najświętszego Sakramentu, komunia duchowa i nocna adoracja (28 XII 2017) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .516 780. Adoracja wieczysta, nabożeństwo czterdziestogodzinne i procesje teoforyczne (4 I 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .519 781. Kongresy eucharystyczne (11 I 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .521 782. Kongresy eucharystyczne w Polsce (18 I 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .523 783. Biblijne i patrystyczne źródła kultu Serca Pana Jezusa (25 I 2018) . . . . . . . . .526 784. Zarys historii kultu Serca Jezusa, część 1 (1 II 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .528 785. Zarys historii kultu Serca Jezusa, część 2 (8 II 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .530 786. Zarys historii kultu Serca Jezusa, część 3 (15 II 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .533 787. Formy kultu Serca Pana Jezusa, część 1 (22 II 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .535 788. Formy kultu Serca Jezusa, część 2 (1 III 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .537 789. Pobożność pasyjna (8 III 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 790. Droga krzyżowa (15 III 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 791. Gorzkie Żale (22 III 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 792. Duch Święty w życiu i posługiwaniu kapłana (Rozważanie okolicznościowe) (29 III 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .547 793. Teologia kultu Bożego miłosierdzia (5 IV 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 794. Ufność podstawą kultu Bożego miłosierdzia (12 IV 2018) . . . . . . . . . . . . . . . .551 795. Formy kultu miłosierdzia Bożego (19 IV 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .554 796. Pobożność uczynków miłosierdzia (26 IV 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .556 797. Maryja – Królowa polskiej niepodległości (Rozważanie okolicznościowe) (3 V 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .559 798. Pobożność paschalna (10 V 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .561 799. Kult Trzeciej Osoby Boskiej (17 V 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .563 800. Pobożność charyzmatyczna, część 1 (24 V 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 801. Eucharystia a Duch Święty (31 V 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 802. Pobożność charyzmatyczna, część 2 (7 VI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .570 803. Maryjny wymiar duchowości chrześcijańskiej (14 VI 2018) . . . . . . . . . . . . . . .573 804. Maryjna szkoła życia duchowego (21 VI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .575 805. Maryja – Róża duchowna (28 VI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .577 806. Maryja jako wzór życia duchowego (5 VII 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 807. Dogmaty maryjne a pobożność (12 VII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .582
10
808. Niepokalane poczęcie a pobożność (19 VII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 809. Maryja zawsze Dziewica (26 VII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .587 810. Wniebowzięcie Maryi a pobożność (2 VIII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .589 811. Pielgrzymowanie do Matki Bożej (9 VIII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .591 812. Wniebowzięcie Maryi a pobożność maryjna (16 VIII 2018) . . . . . . . . . . . . . .594 813. Formy pobożności maryjnej, część 1 (23 VIII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .596 814. Formy pobożności maryjnej, część 2 (30 VIII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .598 815. Zasady czci Matki Bożej, część 1 (6 IX 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .601 816. Zasady czci Matki Bożej, część 2 (13 IX 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .603 817. Cześć Matki Bożej w obrazach (20 IX 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605 818. Cześć Matki Bożej w roku liturgicznym (27 IX 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 819. Fenomen różańca (4 X 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .610 820. Historia różańca świętego, część 1 (11 X 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .613 821. Historia różańca świętego, część 2 (18 X 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .615 822. Różaniec szkołą medytacji i kontemplacji (25 X 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .617 823. Cześć dla świętych (1 XI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .620 824. Różaniec szkołą życia sakramentalnego (8 XI 2018). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .622 825. Różaniec szkołą ascezy (15 XI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .624 826. Różaniec szkołą apostolstwa (22 XI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .627 827. Godzinki – zarys historii i struktury (29 XI 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .629 828. Tytuły maryjne i symbolika biblijna Godzinek, część 1 (6 XII 2018) . . . . . . .631 829. Tytuły maryjne i symbolika biblijna Godzinek, część 2 (13 XII 2018) . . . . . . .634 830. Akatyst (20 XII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .636 831. Geneza Litanii loretańskiej (27 XII 2018) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .638 832. Struktura i teologia Litanii loretańskiej (3 I 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .641 833. Oddanie się Matce Bożej (10 I 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643 834. Szkaplerz i medalik (17 I 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 835. Teologiczne podstawy czci świętych (24 I 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648 836. Beatyfikacja i kanonizacja (31 I 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .650 837. Cześć dla relikwii (7 II 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .653 838. Patronaty świętych (14 II 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .655 839. Litania do Wszystkich Świętych (21 II 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .657 840. Wizerunki świętych (28 II 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660 841. Historia kultu św. Józefa, część 1 (7 III 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .662 842. Historia kultu św. Józefa, część 2 (14 III 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .665 843. Formy czci dla św. Józefa (21 III 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .667 844. Święty Józef wzorem cnót chrześcijańskich (28 III 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . .669 845. Katolicka angelologia (4 IV 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .671 846. Cześć dla aniołów (11 IV 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .674 847. Kapłaństwo wpisane w ojcostwo Boga (18 IV 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .676 848. Zmartwychwstanie Chrystusa podstawą czci zmarłych (25 IV 2019) . . . . . .678 849. Formy czci zmarłych, część 1 (2 V 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .681 850. Formy czci zmarłych, część 2 (9 V 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .683 851. Pobożność a duchowość – podsumowanie (16 V 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686
11
XII Duchowość stanów życia w Kościele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .689
852. Jedność w różnorodności powołań w Kościele (23 V 2019). . . . . . . . . . . . . . . .691 853. Powołanie – dar i zadanie (30 V 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .693 854. Troska o powołanie (6 VI 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .695 855. Duszpasterstwo powołań, część 1 (13 VI 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .698 856. Maryja a Eucharystia ( Rozważanie okolicznościowe) (20 VI 2019) . . . . . . . . .700 857. Duszpasterstwo powołań, część 2 (27 VI 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .702 858. Czym jest kapłaństwo? (4 VII 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .705 859. Jezus Chrystus – Wieczny i Najwyższy Kapłan (11 VII 2019). . . . . . . . . . . . . .707 860. Natura kapłaństwa służebnego (18 VII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .710 861. Tożsamość kapłana (25 VII 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .712 862. Konsekracja kapłańska, część 1 (1 VIII 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .714 863. Konsekracja kapłańska, część 2 (8 VIII 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .717 864. Maryja Matka kapłanów, część 1 (15 VIII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .719 865. Maryja Matka kapłanów, część 2 (22 VIII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .721 866. Misyjność kapłaństwa, część 1 (29 VIII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .724 867. Misyjność kapłaństwa, część 2 (5 IX 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .726 868. Kapłan dla Kościoła (5 IX 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .728 869. Kapłan w Kościele (19 IX 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .730 870. Kapłaństwo kobiet (26 IX 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .733 871. Seminaryjne przygotowanie do kapłaństwa (3 X 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .735 872. Życie duchowe kapłana, część 1 10 X 2019 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737 873. Życie duchowe kapłana, część 2 (17 X 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .740 874. Duchowość kapłana seniora (24 X 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .742 875. Modlitwa za zmarłych kapłanów (31 X 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .744 876. Duszpasterskie zadania kapłana: głoszenie słowa (7 XI 2019) . . . . . . . . . . . . .747 877. Duszpasterskie zadania kapłana: sprawowanie sakramentów (14 XI 2019) . . .749 878. Duszpasterskie zadania kapłana: służba wspólnocie (21 XI 2019) . . . . . . . . . .751 879. Proboszcz i parafia (28 XI 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .754 880. Formacja stała kapłana, część 1 (12 XII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .756 881. Formacja stała kapłana, część 2 (12 XII 2019). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .759 882. Funkcje i godności kościelne (19 XII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .761 883. Duchowość diakona (26 XII 2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .763 884. Duchowość biskupa, część 1 (2 I 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .766 885. Duchowość biskupa, część 2 (9 I 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .768 886. Duchowość biskupa, część 3 (16 I 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .770 887. Istota życia konsekrowanego (23 I 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .773 888. Dzień Życia Konsekrowanego (30 I 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .775 889. Czym jest konsekracja? (6 II 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .777 890. Konsekracja jako ofiara (13 II 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .780 891. Konsekracja jako uświęcenie (20 II 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .782 892. Konsekracja jako misterium Przenajświętszej Trójcy (27 II 2020) . . . . . . . . .784 893. Konsekracja w Kościele (5 III 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .787 894. Konsekracja dla misji (12 III 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .789 895. Święty Józef w życiu osób konsekrowanych (19 III 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . .792 896. Maryja w życiu osób konsekrowanych (26 III 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .794 12
897. Święty Jan Paweł II o życiu konsekrowanym (2 IV 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . .796 898. Kapłani jako osoby konsekrowane (9 IV 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .799 899. Profesja rad ewangelicznych (16 IV 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .801 900. Czystość, część 1 (23 IV 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .803 901. Czystość, część 2 (30 IV 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 806 902. Czystość jako dar (7 V 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808 903. Czystość a przyjaźń (14 V 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .811 904. Święty Jan Paweł II – dar i zadanie (21 V 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .813 905. Troska Prymasa Tysiąclecia o życie konsekrowane, część 1 (28 V 2020) . . . .815 906. Troska Prymasa Tysiąclecia o życie konsekrowane, część 2 (4 VI 2020) . . . .818 907. Eucharystia podstawą życia wspólnego osób konsekrowanych (Rozważanie okolicznościowe) (11 VI 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .820 908. Ślub ubóstwa (18 VI 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .823 909. Praca jako przejaw ubóstwa zakonnego (25 VI 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .825 910. Inne przejawy ubóstwa osób konsekrowanych (2 VII 2020) . . . . . . . . . . . . . . .827 911. Istota posłuszeństwa (9 VII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .830 912. Maryja pierwsza konsekrowana (16 VII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .832 913. Posłuszeństwo jako wyraz miłości (23 VII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .834 914. Dialog w posłuszeństwie (30 VII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .837 915. Eschatologiczny wymiar życia konsekrowanego (6 VIII 2020). . . . . . . . . . . . .839 916. Posłuszeństwo a posługa władzy (13 VIII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .841 917. Rodzaje władzy i sposoby jej wykonywania (20 VIII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . 844 918. Teologiczne podstawy władzy (27 VIII 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846 919. Władza hierarchiczna w Kościele (3 IX 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 849 920. Wykonywanie posługi władzy, część 1 (10 IX 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .851 921. Wykonywanie posługi władzy, część 2 (17 IX 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .853 922. Władza w służbie jedności (24 IX 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .856 923. Święta Teresa z Lisieux o życiu zakonnym (1 X 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .858 924. Dzień z życia osób zakonnych (8 X 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 860 925. Święta Teresa od Jezusa o życiu zakonnym (15 X 2020). . . . . . . . . . . . . . . . . . .863 926. Święty Jan Paweł II – Mistrz życia duchowego (22 X 2020). . . . . . . . . . . . . . . .865 927. Przygotowanie do życia konsekrowanego (29 X 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 868 928. Wspólnotowe formy życia konsekrowanego, część 1 (5 XI 2020) . . . . . . . . . .870 929. Wspólnotowe formy życia konsekrowanego, część 2 (12 XI 2020). . . . . . . . . .872 930. Wspólnotowe formy życia konsekrowanego, część 3 (19 XI 2020) . . . . . . . . . .875 931. Wspólnotowe formy życia konsekrowanego, część 4 (26 XI 2020). . . . . . . . . .877 932. Dziewice konsekrowane (3 XII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 880 933. Konsekrowane wdowieństwo (10 XII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .882 934. Życie pustelnicze (17 XII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 884 935. Boże Narodzenie kluczem do rozumienia człowieka (Rozważanie okolicznościowe) (24 XII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .887 936. Przeminął rok… (31 XII 2020) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .889 937. Świeccy w Kościele, część 1 (7 I 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .891 938. Świeccy w Kościele, część 2 (14 I 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .894 939. Świeccy w Kościele, część 3 (21 I 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .896 940. Tożsamość chrzcielna świeckich (28 I 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .898 13
941. Świeccy odpowiedzialni za Kościół (4 II 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901 942. Prawa i obowiązki świeckich w Kościele, część 1 (11 II 2021) . . . . . . . . . . . . . .903 943. Prawa i obowiązki świeckich w Kościele, część 2 (18 II 2021) . . . . . . . . . . . . . 905 944. Współpraca duchownych i świeckich, cześć 1 (25 II 2021) . . . . . . . . . . . . . . . 908 945. Współpraca duchownych i świeckich, część 2 (4 III 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . .910 946. Mężczyzna i kobieta w Kościele (11 III 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .913 947. Rok św. Józefa (18 III 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .915 948. Maryja wzorem dla wiernych świeckich (25 III 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .917 949. Po drugiej stronie ołtarza (1 IV 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .920 950. Świeccy powołani do świętości, część 1 (8 V 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .922 951. Świeccy powołani do świętości, część 2 (15 IV 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .924 952. Świeccy powołani do świętości, część 3 (22 IV 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .927 953. Świeckość a świętość (29 IV 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .929 954. Apostolstwo świeckich, część 1 (6 V 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .931 955. Apostolstwo świeckich, część 2 (13 V 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .934 956. Apostolstwo świeckich, część 3 (20 V 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .936 957. Troska świeckich o kapłaństwo (27 V 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .938 958. Eucharystia – sakramentem drogi (3 VI 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .941 959. Polityka a świętość (10 VI 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943 960. Profetyczna funkcja wiernych świeckich, część 1 (17 VI 2021) . . . . . . . . . . . . .945 961. Profetyczna funkcja wiernych świeckich, część 2 (24 VI 2021) . . . . . . . . . . . . 948 962. Duchowość i posługa katechety, część 1 (1 VII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .950 963. Duchowość i posługa katechety, część 2 (8 VII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .952 964. Posługa teologa w Kościele (15 VII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .955 965. Świeccy teologowie (22 VII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .957 966. Zrzeszenia laikatu (29 VII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 960 967. Kryteria eklezjalności zrzeszeń (5 VIII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .962 968. Sekty – niebezpieczna duchowość (12 VIII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 964 969. Rodzaje sekt (19 VIII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .967 970. Jasna Góra Prymasa Tysiąclecia (26 VIII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .969 971. Jak przeciwdziałać sektom? (2 IX 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .972 972. Maryjność Prymasa Tysiąclecia (9 IX 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .974 973. Charyzmaty w Kościele, część 1 (16 IX 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .976 974. Charyzmaty w Kościele, część 2 (23 IX 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .979 975. Charyzmatyczni kaznodzieje w Internecie (30 IX 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . .981 976. Problem objawień prywatnych (7 X 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .983 977. Kryteria oceny objawień prywatnych (14 X 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .986 978. Potrzeba duchowości małżeństwa i rodziny (21 X 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . .988 979. Duchowość małżeństwa i rodziny w Biblii (28 X 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .991 980. Ogólnopolski Kongres Chrystusa Króla (4 XI 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .993 981. Miłość podstawą duchowości małżeńskiej (11 XI 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . .995 982. Małżeństwo jako communio personarum (18 XI 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . .998 983. Rodzina szkołą bogatszego człowieczeństwa (25 XI 2021) . . . . . . . . . . . . . . 1000 984. Duchowość małżeństwa i rodziny (2 XII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1003 985. Duchowość ojca (9 XII 2021). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1005 986. Towarzyszenie narodzinom dziecka, część 1 (16 XII 2021) . . . . . . . . . . . . . . 1007 14
987. Towarzyszenie narodzinom dziecka, część 2 (23 XII 2021) . . . . . . . . . . . . . . .1010 988. Duchowość dzieci (30 XII 2021) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1012 989. Rodzina środowiskiem królestwa Bożego (6 I 2022). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1015 990. Młodość a duchowość (13 I 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1017 991. Duchowość osób starszych (20 I 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1019 992. Życie duchowe osób niepełnosprawnych (27 I 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1022 993. Piękno w życiu duchowym (3 II 2022). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1024 994. Duchowość w czasie pandemii (10 II 2022). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1027 995. Duchowość niejedno ma imię (17 II 2022). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1029 996. Tak zwana nowa duchowość (24 II 2022). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1031 997. Duchowość ekologiczna, część 1 (3 III 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1034 998. Duchowość ekologiczna, część 2 (10 III 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1036 999. Duchowość w Polsce (17 III 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1039 1000. Deo gratias! (24 III 2022) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1041 Indeks rzeczowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1063 Indeks miejsc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1073 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1077 Nota o Autorze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1085
15
Wykaz skrótów CT – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach Catechesi tradendae (16 X 1979). DC – Jan Paweł II, List Dominicae Cenae o tajemnicy i kulcie Eucharystii (24 II 1980). DCE – Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas est o miłości chrześcijańskiej (25 XII 2005). DD – Jan Paweł II, List Dies Domini o świętowaniu niedzieli (31 V 1998). DeV –Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata (18 V 1986). DiM – Jan Paweł II, Encyklika o Bożym miłosierdziu Dives in misericordia (30 XI 1980). DnV – Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja Donum veritatis o powołaniu teologa w Kościele (25 V 2989). DPLL – Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania (17 XII 2001). DV – Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym Dei verbum (18 XI 1965). EdE – Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharistia o Eucharystii w życiu Kościoła (17 IV 2003). EG – Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium o głoszeniu Ewangelii we współczesnym świecie (24 XI 2013). EiAm – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Ecclesia in America o spotkaniu z Chrystusem żywym przez
AA – Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem (18 XI 1965). AF – Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja na temat modlitw w celu osiągnięcia uzdrowienia pochodzącego od Boga Ardens felicitatis (14 IX 2000). AG – Sobór Watykański II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divinitus (7 XII 1964). AL – Franciszek, Posynodalna adhortacja apostolska Amoris laetitia o miłości w rodzinie (19 III 2016). AM – Franciszek, List Apostolski w formie motu proprio Antiquum ministerium, w którym ustanawia posługę katechety (10 V 2021). CA – Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum (1 V 1991). CD – św. Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowe. ChD – Sobór Watykański II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus (28 X 1965). ChL – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Christifideles laici o powołaniu i misji świeckich w Kościele i świecie (30 XII 1988). CN – Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja „Życie braterskie we wspólnocie «Congregavit nos in unum Christi amor»” (2 II 1994).
17
IvE – Kongregacja Nauki Wiary, List Iuvenescit Ecclesia na temat relacji między darami hierarchicznymi a charyzmatycznymi dla życia i misji Kościoła (15 V 2016). KGS – Kongregacja do spraw Duchowieństwa, Instrukcja „Kapłan głosiciel Słowa, szafarz sakramentów i przewodnik wspólnoty w drodze do trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa” (19 III 1999). KKK – Katechizm Kościoła katolickiego, Pallottinum 1994. KPK – Kodeks prawa kanonicznego, Pallottinum 1984. KPP – Kongregacja do spraw Duchowieństwa, Instrukcja „Kapłan pasterz i przewodnik wspólnoty parafialnej” (5 VIII 2002). LG – Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium (21 XI 1964). LS – Franciszek, Encyklika Laudato si’ poświęcona trosce o wspólny dom (24 V 2015). MC – Paweł VI, Adhortacja apostolska Marialis cultus o kształtowaniu i rozwijaniu kultu Najświętszej Maryi Panny (2 II 1974). MD – Jan Paweł II, List apostolski Mulieris dignitatem z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety (15 VIII 1988). MeM – Franciszek, List apostolski Misericordia et misera (20 XI 2020). MND – Jan Paweł II, List apostolski Mane nobiscum Domine na Rok Eucharystii październik 2004 – październik 2005 (7 X 2004). MV – Franciszek, List apostolski Misericordiae Vultus (11 IV 2015). NMI – Jan Paweł II, List apostolski Novo millennio ineunte na zakończenie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 (6 I 2001). OF – Kongregacja Nauki Wiary, List Orationis formas o niektórych aspektach medytacji chrześcijańskiej (15 X 1989). OT – Sobór Watykański II, Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius (28 X 1965).
nawrócenie, komunię i solidarność w Ameryce (22 I 1999). EiE – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa o Jezusie Chrystusie, który żyje w Kościele jako źródło nadziei dla Europy (28 VI 2003). EM – Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum Mysterium (25 V 1967). EN – Paweł VI, Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi o ewangelizacji w świecie współczesnym (8 XII 1975). ES – Paweł VI, Encyklika Ecclesiam suam o drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji (6 VIII 1964). EV – Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego (25 III 1995). FC – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym (22 XI 1981). FR – Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio o relacji między wiarą a rozumem (14 X 1998). FT – Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja Faciem tuam, Domine, requiram o posłudze władzy i posłuszeństwie (11 V 2008). GeE – Franciszek, adhortacja Gaudete et exsultate o powołaniu do świętości w świecie współczesnym (19 III 2018). GS – Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (7 XII 1965). GtS – Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny 1994 (2 II 1994). HV – Paweł VI, Encyklika Humanae vitae (25 VII 1968). ID – Święta Kongregacja dla Sakramentów i Kultu Bożego, Instrukcja w sprawie niektórych norm dotyczących Kultu tajemnicy Eucharystycznej Inaestimabile donum (3 IV 1980). 18
RMs – Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio o stałej aktualności posłania misyjnego (7 XII 1990). RP – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Reconciliatio et paenitentia o pojednaniu i pokucie w posłannictwie Kościoła (2 XII 1984). RVM – Jan Paweł II, List apostolski Rosarium Virginis Mariae o różańcu świętym (16 X 2002). SC – Sobór Watykański II, Konstytucja o świętej liturgii Sacrosanctum Concilium (4 XII 1963). SCr – Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Sacramentum caritatis o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła (22 II 2007). SD – Jan Paweł II, List apostolski Salvifici doloris o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia (11 II 1984). TE – Kongregacja do spraw Duchowieństwa, Dyrektorium o posłudze i życiu kapłanów Tota Ecclesia (31 I 1994). TMA – Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente w związku z przygotowaniem Jubileuszu Roku 2000 (10 XI 1994). UR – Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio (21 XI 1964). VC – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i świecie (25 III 1996). VD – Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Verbum Domini o Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła (30 IX 2010). VS – Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła (6 VIII 1993).
OWLG – Ogólne wprowadzenie do Liturgii Godzin. OWMR – Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. PC – Sobór Watykański II, Dekret o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis (28 X 1965). PDV – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores dabo vobis o formacji kapłanów we współczesnym świecie (25 III 1992). PG – Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Pastores gregis o biskupie słudze Ewangelii Jezusa Chrystusa dla nadziei świata (16 X 2003). PO – Sobór Watykański II, Dekret o posłudze i życiu prezbiterów Presbyterorum ordinis (7 XII 1965). PtC – Franciszek, List apostolski Patris corde z okazji 150. rocznicy ogłoszenia świętego Józefa Patronem Kościoła powszechnego (8 XII 2020). RC – Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Redemptoris Custos o Świętym Józefie (15 VIII 1989). RdC – Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja „Rozpocząć na nowo od Chrystusa (Ripartire da Cristo). Odnowione zaangażowanie życia konsekrowanego w trzecim tysiącleciu” (19 V 2002). RF – Kongregacja do spraw Duchowieństwa, Dar powołania do kapłaństwa. Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis (8 XII 2016). RH – Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis (4 III 1979). RM – Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris Mater o błogosławionej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła (25 III 1987).
19
Wprowadzenie Święty Jan Paweł II, którego czterdziestopięciolecie rozpoczęcia pontyfikatu przypada w tym roku, nie bez słuszności nazywany był „Wielkim Ewangelizatorem”. Chrystusową Ewangelię głosił bowiem przez niezwykle obfite nauczanie w formie encyklik, adhortacji, listów, orędzi i katechez, które w oficjalnym wydaniu obejmują około 95 tysięcy stron druku. Nauczał także podczas 104 podróży zagranicznych i niezliczonych spotkań z różnymi ludźmi z całego świata. Ponadto bardzo troszczył się o to, by wszyscy w Kościele upowszechniali Dobrą Nowinę z nowym zapałem i przy użyciu nowych środków, jakie w zakresie komunikowania się przynosi współczesna technika, zwłaszcza radio, telewizja oraz Internet. Pisał o tym między innymi w encyklice Redemptoris missio, zwracając uwagę, że są to tzw. „nowe areopagi”, które jednocząc ludzkość, czynią z niej „światową wioskę”. Faktem jest bowiem, że „środki społecznego przekazu osiągnęły takie znaczenie, że dla wielu są głównym narzędziem informacyjnym i formacyjnym, przewodnikiem i natchnieniem w zachowaniach indywidualnych, rodzinnych i społecznych” (RMs 37). W sposób szczególny dotyczy to młodych ludzi. Mając to na względzie, z radością, choć nie bez pewnych obaw, czy podołam temu wyzwaniu, latem 2000 r. przyjąłem zaproszenie o. Tadeusza Rydzyka CSsR – dyrektora Radia Maryja i TV Trwam do poprowadzenia cyklu kwadransowych audycji o duchowości pt. „Duc in altum!”. Ich adresatami mieli być przede wszystkim wierni świeccy. Poczytuję to sobie za znak Bożego błogosławieństwa, że
przez 20 lat, pomimo różnych spraw, wyjazdów i wielu obowiązków, udało się bez żadnych przerw co tydzień wyemitować tysiąc odcinków. Jest to zatem jeden z najdłuższych cykli tematycznych w dotychczasowej historii Radia Maryja i TV Trwam. Natomiast regularne, średnio co półtora miesiąca, intensywne przygotowania do nagrań kolejnych kilku odcinków, dały mi okazję do pogłębiania i usystematyzowania wiedzy w zakresie duchowości. Ufam, że mój intelektualny pożytek z tych audycji był zarazem owocny dla duchowo-religijnej formacji słuchaczy oraz widzów, zarówno w kraju, jak i za granicą. W przekonaniu o zasadności tego wysiłku utwierdzały mnie liczne prośby, aby kontynuować te audycje i wydać je drukiem. Tak się też stało. Oprócz trzech pomniejszych zbiorów, opublikowanych w pierwszych latach emisji cyklu „Duc in altum!”, 570 odcinków znalazło się w pokaźnym tomie pt. Wielka księga duchowości katolickiej. Ukazał się on w 2015 r. w Wydawnictwie AA z Krakowa, które podjęło się również wydania kolejnych 430 odcinków z ostatnich dziewięciu lat. Tytuł niniejszego zbioru: Wielka księga życia duchowego wyraźnie zatem nawiązuje do poprzedniego tomu, którego jest kontynuacją, a jednocześnie eksponuje bardziej praktyczny aspekt podejmowanej obecnie tematyki. Obejmuje ona bowiem trzy główne obszary: duchowość liturgiczną, katolicką pobożność w różnorodności jej form oraz prezentację duchowości trzech zasadniczych stanów życia w Kościele: kapłaństwa, życia konsekrowanego i laikatu. 21
Prezentowane treści oparte są głównie na nauczaniu Kościoła, a zwłaszcza na nauczaniu ostatnich papieży, spośród których szczególnie obecny jest św. Jan Paweł II, o czym świadczy załączona bibliografia. Oprócz tego korzystałem z bardzo wielu źródeł i opracowań, w tym także z moich wcześniejszych publikacji, których – z uwagi na popularyzatorski charakter niniejszej publikacji – nie ma potrzeby szczegółowo ewidencjonować, z wyjątkiem niezbędnych przypisów źródłowych do cytatów. W bibliografii zostały więc podane jedynie najważniejsze pozycje, które były mi pomocne. Z uwagi na to, że zarówno poprzedni tom, jak i obecny są dość dokładnym zapisem treści audycji radiowo-telewizyjnych, nie należy ich traktować jako akademickiego studium teologiczno-duchowego, lecz raczej jako swoistą encyklopedię wiedzy z tego zakresu. Z tej racji dla efektywniejszego jej wykorzystania na końcu zamieszczone są trzy indeksy: rzeczowy, osobowy i geograficzny. Indeks rzeczowy obejmuje jedynie zagadnienia najważniejsze i najczęściej pojawiające się w niniejszym zbiorze. Z kolei w indeksie osobowym w większości przypadków podano daty śmierci. Czytając niniejszy tom in extenso można natrafić na większe czy mniejsze powtórzenia niektórych cytatów, treści czy zdań. Wynika to z rozłożenia w czasie prezentowanych audycji, dostosowania niektórych z nich do bieżących wydarzeń w liturgii
i życiu Kościoła, jak również z potrzeby zwrócenia uwagi na doniosłość pewnych kwestii, zgodnie ze starożytnym adagium: repetitio est mater studiorum (powtarzanie jest matką studiowania, nauki). Oddając niniejszy tom w ręce czytelników, po raz kolejny pragnę wyrazić wdzięczność tym wszystkim, którzy mają swój niekwestionowany wkład w to wielkie dzieło. Jest nim liczący 1000 kwadransowych audycji cykl „Duc in altum!” i ich kompletny zapis w dwóch tomach. Dziękuję zatem Ojcu Dyrektorowi, pracownikom Radia Maryja i TV Trwam, spośród których szczególne słowa uznania należą się panu Marianowi Widelskiemu z Bełżyc. On bowiem przez ponad 15 lat realizował te nagrania. Dziękuję także Wydawnictwu AA z Krakowa, które odważnie podjęło się dzieła wydania drukiem obydwu tomów, dzięki czemu otrzymujemy w miarę ujednolicony zbiór wszystkich audycji. Nade wszystko jednak dziękuję Bożej Opatrzności, której zrządzeniem dokładnie połowa z mojej czterdziestoletniej kapłańskiej posługi naznaczona jest pierwszym w takiej skali i formie upowszechnianiem problematyki duchowościowej w Polsce, jaką był cykl „Duc in altum!” na antenie Radia Maryja i TV Trwam. Cieszę się, że w ten sposób po raz kolejny w moim życiu znalazło odzwierciedlenie prymicyjne hasło i zarazem w jakimś sensie program duchowy: „Oto ja, sługa Twój, syn Twojej służebnicy” (Ps 116,16). Lublin, święto Nawrócenia św. Pawła Apostoła, 25 I 2023 r.
22
X Duchowość liturgiczna
571. Wprowadzenie w tematykę liturgiczną (2 I 2014) Wczoraj razem z Maryją, Świętą Bożą Rodzicielką, rozpoczęliśmy kolejny 2014 rok. Niech dla wszystkich słuchaczy Radia Maryja i widzów TV Trwam będzie to czas Bożego błogosławieństwa, a zarazem umocnienia w wyznawaniu wiary, która jest blaskiem naszego życia na co dzień i najpełniej wyraża się w życiu duchowym. Jeśli zaś chodzi o nasz cykl „Duc in altum!” – „Wypłyń na głębię!”, to rozpoczynamy już 12. rok emisji tych kilkunastominutowych audycji czwartkowych. Serdecznie pozdrawiam wszystkich drogich słuchaczy i widzów, którzy od lat śledzą ten cykl. Jest ich bardzo wielu w kraju i zagranicą. Mamy więc za sobą 570 odcinków. W związku z tym miło mi poinformować, że cały dotychczasowy materiał został odpowiednio opracowany i oddany do druku w krakowskim Wydawnictwie AA. Mam nadzieję, że już niebawem ukaże się on w jednym tomie pt. Wielka księga duchowości katolickiej. Jak pamiętamy, co najmniej połowa audycji dotyczyła różnych postaci świętych, których wizerunki pokazywane w telewizji dopełniały prezentowane fakty z ich życia oraz godne naśladowania postawy duchowe. Przez wydanie drukiem tej „wielkiej” księgi zostanie spełniona prośba wielu osób, które chciałyby do poruszanych treści powrócić, mając je w wersji papierowej. Kontynuując nasz cykl, zamierzam od tego roku podjąć bardzo ważne z punktu widzenia życia duchowego zagadnienie, jakim jest przeżywanie liturgii i związanych z nią
różnorodnych form tzw. pobożności ludowej. Przez ostatnich kilkanaście miesięcy, w związku z Rokiem Wiary, który zakończył się półtora miesiąca temu w uroczystość Chrystusa Króla Wszechświata, rozważaliśmy główne prawdy dogmatyczne w kontekście duchowości. Żywa wiara nie polega jednak na samym poznaniu jej treści, nawet jeśli byłaby to gruntowna wiedza na poziomie akademickim. To, co się poznaje w sferze wiary, domaga się przełożenia na życie, przeżywanie i praktykowanie, bo taka jest natura człowieka. Treść wiary ma się wyrazić przede wszystkim w modlitwie i sprawowaniu kultu, jak również w życiu moralnym na co dzień. W przeciwnym razie – jak pisze św. Jakub Apostoł w swoim Liście – będzie to wiara martwa, bo pozbawiona uczynków (por. Jk 2,17). Odnośnie do tego Katechizm Kościoła katolickiego, który nadal pozostanie jedną z głównych naszych lektur, uczy, że Kościół głosi i celebruje zbawcze misteria Chrystusa „w swojej liturgii, aby wierni przeżywali je i świadczyli o nim w świecie. Istotnie, liturgia, przez którą – szczególnie w Boskiej Ofierze eucharystycznej – dokonuje się dzieło naszego Odkupienia, w najwyższym stopniu przyczynia się do tego, by wierni życiem swoim wyrażali oraz ujawniali innym misterium Chrystusa i rzeczywistą naturę prawdziwego Kościoła” (KKK 1068). Naturalnym więc dopełnieniem podejmowanych dotychczas tematów dogmatycznych będzie skupienie uwagi na liturgii, sakramentach i Mszy świętej, a w dalszej kolejności na 25
bardzo bogatej pobożności ludowej, która pozostaje w silnym związku z liturgią. Z tej racji pobożności ludowej nie należy lekceważyć, lecz oczyszczać ją i wzmacniać, gdyż – tak samo jak oficjalna liturgia Kościoła – jest dziełem Ducha Świętego w sercach wierzących. Dodatkowym uzasadnieniem dla takiej propozycji tematyki liturgiczno-duchowej, którą zamierzam podjąć w dalszym ciągu naszego cyklu, jest program duszpasterski, jaki przyjęli dla Kościoła w Polsce nasi biskupi. Otóż w ramach przygotowania do jubileuszu 1050-lecia Chrztu Polski, który przypadnie w 2016 r., zaproponowali oni, aby przez najbliższe cztery lata praca duszpasterska skupiała się wokół następujących haseł: w bieżącym roku liturgicznym, który zaczęliśmy wraz z Adwentem, jest to hasło: „Wierzę w Syna Bożego”, w roku liturgicznym 2014/2015 – „Nawróćcie się i wierzcie w Ewangelię”, 2015/2016 – „Nowe życie w Chrystusie” i w roku liturgicznym 2016/2017 – „Idźcie i głoście”. Ponadto w każdym roku duszpasterskim wyeksponowany będzie jeden ze znaków nawiązujących do liturgii chrztu. Będą to kolejno: świeca, krzyż, woda i biała szata oraz olej. Jak widać, w pełni zasadne jest, abyśmy zajęli się duchowością liturgiczną, czyli znaczeniem liturgii i pobożności ludowej dla życia duchowego oraz formami i sposobami ich przeżywania. Wiele uwagi poświęcimy sprawowaniu sakramentów, spośród których – z oczywistych względów – najwięcej będziemy się zajmować Mszą świętą, a więc jej strukturą, znaczeniem poszczególnych gestów i słów. Korzystając z dokumentów Kościoła na ten temat, głównie z Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego, będziemy omawiać zasady poprawnego sprawowania Mszy świętej i uczestniczenia w niej. Sądzę bowiem, że wciąż brakuje nam katechizmowej wiedzy na ten temat, gdy tymczasem – jak przypomniał Sobór Watykański II – liturgia, zwłaszcza eucharystyczna, jest źródłem i szczytem całego życia chrześcijańskiego (por. SC 10. 14), a tym bardziej życia duchowego.
O niektórych sprawach dotyczących owocnego z punktu widzenia życia duchowego przeżywania liturgii mówiłem już w zeszłym roku, kilka miesięcy temu. Jednak z uwagi na jej znaczenie i bogactwo treści, jakie ona w sobie zawiera, trzeba będzie powracać do poruszanych już kwestii. Wypada więc w tym miejscu przypomnieć kilka ważnych spraw. Jak już kiedyś mówiłem, sam termin „liturgia” jest pochodzenia greckiego (leitourgia). Pierwotnie oznaczał dobrowolne świadczenia zamożnych obywateli na rzecz społeczeństwa takie jak: budowa drogi, mostu, gimnazjum [gimnazjonu], teatru, okrętu wojennego, wyposażenie poselstwa na drogę itp. W życiu prywatnym leitourgia (gr. λειτουργία) u starożytnych Greków oznaczała wszelką służbę i pracę człowieka, zwłaszcza obowiązki sługi wobec pana, rzemieślnika wobec zleceniodawcy itd. Pierwsi chrześcijanie – jak czytamy w Dziejach Apostolskich – choć zapewne znali to słowo, to jednak sprawowanie kultu Bożego nazywali „zgromadzeniem”, „łamaniem chleba” (Dz 2,42; 20,7; 1 Kor 10,16), „wieczerzą Pańską” (1 Kor 11,20) lub po prostu „służbą Bożą”. Każde z tych określeń dobrze oddaje istotę liturgii. Jest to bowiem zgromadzenie ludzi ochrzczonych, którzy zbierają się razem, aby dokonywać „łamania chleba” na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy i w ten sposób pełnić służbę Bożą. Na podkreślenie zasługuje ostatnie określenie. Należy bowiem pamiętać, że liturgia jest służbą Bożą, a raczej dziełem Bożym, wykonywanym przez wierny lud (gr. laós – λαός lub lēós – ληός). Oznacza to, że jej struktura i cały przebieg pochodzą od Boga, a nie od ludzi. Zarówno celebrans jako przewodniczący liturgii, jak i gromadzący się na niej wierni, mają się jej podporządkować, postępując ściśle według określonych przepisów i zasad. Jedynie tam, gdzie jest to dopuszczalne, można pozwolić sobie na własną inicjatywę. Z tego właśnie względu, że jest to Boska liturgia, a nie pochodząca od ludzi, tak ważne jest poznanie jej, 26
zaczęli go używać dopiero w IV wieku na oznaczenie służby Bożej sprawowanej przede wszystkim przez osoby duchowne. Od IX wieku termin „liturgia” zawężono do samej Mszy świętej. Z tej racji w Kościele wschodnim do dziś mówi się o liturgii św. Bazylego czy św. Jana Chryzostoma, mając na myśli określony ryt Ofiary eucharystycznej w obrządku wschodnim. Słowo „liturgia”, w tym zawężonym do Mszy świętej znaczeniu, upowszechniło się w Kościele zachodnim, a więc w Europie dopiero w XVI wieku, czyli po Soborze Trydenckim. Do tej pory po prostu nie było ono znane i używane. Dwa wieki później Kuria Rzymska terminem „liturgia” określała kult całego Kościoła. W takim znaczeniu pojęcie to występuje także we współczesnych dokumentach dotyczących kultu Bożego w Kościele. Przykładem jest między innymi encyklika Piusa XII pt. Mediator Dei, gdzie jest mowa o tym, że „liturgia obejmuje całkowity kult publiczny Ciała Mistycznego Jezusa Chrystusa, a więc Jego Głowy i członków” (nr 36). Niemal dosłownie to określenie powtarza soborowa Konstytucja o świętej liturgii Sacrosanctum Concilium. Podkreśla ona, że kult Mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa jest odpowiedzią na Jego uświęcające działanie w liturgii. W niej bowiem wykonuje On kapłański urząd (por. SC 7). Jeżeli zatem liturgia jest dziełem Chrystusa i Kościoła (por. SC 7), to jej podmiotem, czyli tym, który ją sprawuje, jest cały Chrystus, czyli On sam jako Głowa i Jego Ciało, czyli Kościół. Chrystus bowiem odchodząc do nieba zapewnił, że pozostanie z nami „przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” (por. Mt 28,20). A więc żyje i działa w swoim Kościele. Jest w nim stale obecny, zwłaszcza w czynnościach liturgicznych. Szczególnie podczas Mszy świętej jest obecny zarówno pod Postaciami Chleba i Wina, jak również w osobie celebransa. Tak samo jest obecny w sakramentach, które stanowią nie mniej ważną część liturgii Kościoła świętego. W niej
dobre rozumienie i wierne wypełnianie. Tylko pod tym warunkiem może ona być prawdziwym źródłem życia duchowego. Natomiast wszelkie manipulowanie liturgią jest aktem nonszalancji i nieposłuszeństwa wobec Boga. Jest zarazem zaprzeczeniem ducha liturgii. Jak bowiem można oddawać Bogu cześć przez sprawowanie kultu, jeśli tym samym okazuje się brak posłuszeństwa wobec Niego? O takiej postawie liturgicznej schizofrenii pisał prorok Izajasz w słowach, które niemal dosłownie powtórzył Pan Jezus: „[…] ten lud zbliża się do Mnie tylko w słowach, i sławi Mnie tylko wargami, podczas gdy serce jego jest z dala ode Mnie; jego cześć jest dla Mnie tylko wyuczonym przez ludzi zwyczajem…” (Iz 29,13; por. Mt 15,8; Mk 7,6). Te mocne słowa napomnienia pokazują, jak bardzo ważną sprawą jest właściwa postawa wewnętrzna podczas liturgii. Posłuszeństwo przepisom liturgicznym to niezbędny warunek, aby służba Boża była godziwa. Może jednak stać się bezduszną ceremonią. Wprawdzie będzie ona poprawna pod względem formy, ale może być pozbawiona ducha. Wówczas będzie przypominać grecki kamienny posąg, doskonały w swej formie, lecz zimny i martwy. Aby więc liturgia Kościoła katolickiego była wyrazem żywej wiary i żarliwego kultu, potrzeba odpowiednich postaw, czyli duchowości liturgicznej. Domaga się ona formacji, to znaczy pouczenia co do istoty liturgii, jej zasad oraz sposobu sprawowania, jak również zachęty do przyjmowania właściwego usposobienia wewnętrznego, a co za tym idzie – wyrabiania w sobie wrażliwości na doświadczenie realnej obecności Boskiej Trójcy w sprawowanych obrzędach.
572. Liturgia i kult (9 I 2014) Jak mówiłem ostatnio, greckie pojęcie „liturgia” pierwotnie miało znaczenie czysto świeckie. Chrześcijanie, zwłaszcza na Wschodzie, 27
Chrystus jest obecny w słowie, albowiem gdy w zgromadzeniu czyta się Słowo Boże, wówczas On sam mówi przez usta czytającego. Zgodnie ze swoim zapewnieniem, że „gdzie dwaj albo trzej zbierają się w Jego imię, tam On jest pośród nich” (por. Mt 18,20), Chrystus Pan jest obecny w swoim Kościele, kiedy ludzie razem modlą się i śpiewają, zwłaszcza Psalmy (por. SC 7). Z tej racji wszystkie czynności liturgiczne są w najwyższym stopniu święte i skuteczne w zakresie uświęcania człowieka, gdyż są sprawowane w imię Chrystusa i przez Niego za pośrednictwem ludzi. W żywym organizmie głowa jest nieodłączna od ciała. Tak samo jest z Chrystusem i Kościołem: gdzie Chrystus-Głowa, tam też jest Jego Ciało-Kościół. Z tej racji w każdej czynności liturgicznej wraz z Chrystusem obecny jest Jego Kościół i vice versa – tam, gdzie ochrzczeni jako Kościół gromadzą się na świętą liturgię, tam w nich jest Chrystus. To doprawdy wielka i zdumiewająca tajemnica wiary. Gdybyśmy jako wierni w pełni zdawali sobie z tego sprawę, zupełnie inaczej wyglądałoby nasze uczestnictwo w liturgii, szczególnie w niedzielnej Mszy świętej. Jeżeli bowiem Chrystus za pośrednictwem Kościoła jako swego Mistycznego Ciała wciąż sprawuje liturgię, uobecniając i sakramentalnie aktualizując swoje zbawcze dzieło, to oznacza, że my ochrzczeni jako członkowie Kościoła uczestniczymy w kapłańskiej godności Chrystusa, choć każdy na swój sposób: duchowni poprzez kapłaństwo sakramentalne, pozostali zaś członkowie Kościoła poprzez kapłaństwo powszechne na mocy chrztu świętego. Jak pisze św. Piotr w swoim Pierwszym Liście, jesteśmy „ludem wybranym, królewskim kapłaństwem, narodem świętym, ludem, który jest szczególną własnością Boga” (1 P 2,9). To nasze kapłaństwo realizujemy przez czynne, świadome i nabożne uczestnictwo w liturgii, zwłaszcza Eucharystii. Wobec tego zaniedbywanie udziału w Najświętszej Ofierze jest nie tylko
grzechem, ale oznaką wewnętrznej sprzeczności w życiu duchowym chrześcijanina, a zarazem zerwaniem jedności ze wspólnotą Kościoła. Każdy chrześcijanin z natury swej jest kapłanem, przez którego Chrystus chce sprawować liturgię, tymczasem przez zwykłe niedbalstwo czy opieszałość nie zawsze pełni tę funkcję, a nawet stawia opór swemu Panu. Można więc powiedzieć, że ucieczka od ołtarza, jest ucieczką spod krzyża. Na ołtarzu bowiem Chrystus stale ponawia swą Ofiarę Krzyżową za zbawienie świata i każdego człowieka. Jeśli więc chcemy dostąpić łaski zbawienia, to powinniśmy czuć się wewnętrznie zobowiązani do uczestnictwa w liturgii, poprzez którą Zbawiciel udziela nam tej łaski. W świetle tego, co zostało powiedziane na temat istoty liturgii, nie należy traktować zaangażowanego w niej uczestnictwa jedynie jako obowiązku pod sankcją grzechu, ale jako zaproszenie i szczególny przywilej. Dotykamy w tym miejscu bardzo ważną kwestię, jaką jest właśnie zaangażowane uczestnictwo w liturgii, na którą składa się sprawowanie poszczególnych sakramentów, szczególnie zaś Eucharystii, jak również codziennej modlitwy Ludu Bożego, zwanej Liturgią Godzin albo potocznie brewiarzem. Powiedziałem przed chwilą, że liturgia jest całym kultem Chrystusa-Głowy i Kościoła – Jego Ciała. Otóż kult, który jest zasadniczym elementem każdej religii i należy do jej istoty, jest samorzutną odpowiedzią człowieka na rzeczywistość najświętszego Boga. Jest równocześnie wypełnieniem sensu życia człowieka jako istoty z natury religijnej. Wiadomo bowiem, iż żadne inne stworzenie na ziemi poza człowiekiem nie sprawuje kultu, to znaczy nie spełnia w sposób świadomy i celowy odpowiednio zorganizowanych oraz uporządkowanych czynności, które mają wyrażać uznanie zwierzchnictwa Boga i pełną szacunku oraz miłości uległość wobec Niego. Tylko człowiek jest istotą z natury religijną, o czym świadczą m.in. wykopaliska archeologiczne. Paleoantropolodzy, czyli badacze 28
najstarszych śladów obecności człowieka na ziemi, znajdowali nie tylko pojedyncze, rozrzucone kości, jak to jest często w przypadku przedlodowcowych zwierząt, ale wyraźne ślady grobów z odpowiednim ułożeniem ciała, np. w stronę wschodnią, a także różne przedmioty wyraźnie wskazujące na ich inne przeznaczenie aniżeli codzienny użytek. Wracając do sprawy kultu, trzeba zauważyć, że postawa człowieka wobec Boga wyraża się w różnych aktach wewnętrznych jak: podziw, uwielbienie, prośba, dziękczynienie, uległość czy przebłaganie. Jest to tzw. kult wewnętrzny, który jest duszą wszelkiego kultu. Decyduje on o jego głębi i wartości. Człowiek jest jednością cielesno-duchową, dlatego jego postawy wewnętrzne w sposób oczywisty uzewnętrzniają się w słowach, gestach, czynnościach, obrzędach itd. Jest to tzw. kult zewnętrzny. Należy jednak pamiętać, że w tych dwóch wymiarach kultu: wewnętrznym i zewnętrznym, pierwszeństwo ma wymiar wewnętrzny. Bez wewnętrznego nastawienia na obecność Boga każda religia i składający się na nią kult stałyby się pustym obrzędem i formą bez treści; byłyby jałowym formalizmem, ciałem bez duszy, a więc czymś martwym – zespołem przepisowo wykonywanych czynności kultowych, jednak pozbawionych sensu i niczemu niesłużących. Jest możliwa także druga skrajność: przesadny spirytualizm, który polega na przewartościowaniu wymiaru wewnętrznego kultu przy jednoczesnym lekceważeniu jego wymiaru zewnętrznego. Pociąga to za sobą pogardę dla wszelkich zewnętrznych oraz społecznych przejawów kultu i w efekcie przeradza się w indywidualizm, który sprzeczny jest z naturą człowieka jako bytu społecznego. Bez kontaktu z innymi ludźmi, bez zaangażowania w życie społeczne człowiek nie osiąga pełni swego człowieczeństwa. Tak samo nikt w pojedynkę nie uświęca się i nie osiąga zbawienia. Potrzeba zatem kultu integralnego, który obejmuje wewnętrzną i zewnętrzną sferę życia
ludzkiego, a więc jego rozum, wolę, uczucia i zmysły, a jednocześnie wszelkie działania oraz relacje z innymi ludźmi i sprawy doczesne. Z tej racji liturgia chrześcijańska jako integralny kult zawiera w sobie całe bogactwo aktów ludzkich, takich jak: słowa i gesty oraz różne czynności i postawy ciała, a także milczenie i ciszę, śpiew i recytację, muzykę i poezję, estetykę i piękno szat liturgicznych oraz architektury. Integralność liturgii domaga się właściwego uporządkowania tej różnorodności elementów składowych. Temu zaś uporządkowaniu służą odpowiednie przepisy, czyli tzw. rubrycystyka. Nazwa ta pochodzi z łaciny i oznacza kolor czerwony (ruber), jakim były w księgach liturgicznych drukowane odpowiednie instrukcje odnośnie do sprawowania kultu. Kult nie jest dla samego siebie, ale dla chwały Bożej i zbawienia człowieka. Stąd właściwe jego sprawowanie, podlegające ściśle określonym przepisom Kościoła katolickiego, domaga się od każdego wiernego odpowiedniej duchowej postawy. Z tej racji można mówić o duchowości liturgicznej.
573. Duchowość liturgiczna (16 I 2014)
Sobór Watykański II, który odbywał się 50 lat temu, w Konstytucji o świętej liturgii, która była pierwszym owocem jego obrad, zawarł ważne stwierdzenie. W 10. punkcie tego dokumentu czytamy, że „liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i jednocześnie jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc”. Natomiast w punkcie 14. ta myśl została powtórzona w nieco innej postaci: „Liturgia jest pierwszym i niezastąpionym źródłem, z którego wierni czerpią ducha prawdziwie chrześcijańskiego”. W następnym zdaniu ojcowie soborowi postulują, aby duszpasterze wychowywali wiernych do takiego właśnie przeżywania liturgii i sami też byli „przeniknięci 29
duchem i mocą liturgii”. W przeciwnym razie „nie staną się jej nauczycielami”. Inaczej mówiąc, aby dla każdego chrześcijanina liturgia jako uświęcające dzieło Chrystusa i Kościoła stanowiła źródło życia duchowego i zarazem szczyt duchowego rozwoju, potrzeba troski o duchowość liturgiczną. Zanim wyjaśnię, na czym ona polega, chcę przypomnieć genezę i znaczenie samego pojęcia „duchowość”. Niektórzy niesłusznie uważają je za pojęcie całkiem nowe. To prawda, że współcześnie jest ono bardzo popularne, a nawet modne. Swą popularność zyskało w związku z fascynacją kulturą oraz religiami dalekowschodnimi i to właśnie w tym kontekście najczęściej występuje zarówno w literaturze, jak i w mediach. Chętnie tym terminem posługuje się szeroko rozumiana psychologia, toteż w Ameryce i krajach Zachodu nierzadko gabinety psychoterapeutyczne noszą szyld centrów duchowości. W nich bowiem to, co dla nas ma nadprzyrodzoną wartość, jak modlitwa czy życie sakramentalne, traktowane bywa jako element terapii, mającej zagwarantować dobre samopoczucie. Życie duchowe jest więc zredukowane do sfery doznań afektywno-psychicznych. Co więcej, często za pomocą metod psychologicznych próbuje się rozwiązywać problemy czysto duchowe. Jednakże nigdy psychologia nie zastąpi działania łaski Bożej i aktu żywej wiary. Nie można jednak zaprzeczyć, że duchowość oznacza ten wymiar życia ludzkiego, którym wyraża się cała osobowość dzięki posługiwaniu się psychiką, a więc rozumem, wolą i zmysłami, a także dzięki wrażliwości na prawdę, piękno oraz dobro. W tym sensie kard. Karol Wojtyła w dziele Osoba i czyn pisze, że duchowość człowieka wyraża się poprzez jego działanie i polega na autotranscendencji, czyli wpisanemu w ludzką naturę dążeniu do przekraczania jego biologicznych potrzeb. Gdy ta potrzeba wychylenia ku czemuś, co jest poza człowiekiem, ukierunkowana jest na Boga, wówczas mamy duchowość religijną, nazywaną odpowiednio do danej
religii. Mamy zatem duchowość buddyjską, hinduistyczną, żydowską, muzułmańską itd., jak również – oczywiście – duchowość chrześcijańską. Z kolei w jej ramach można wyróżnić różne duchowości odpowiednio do wyznań obecnych w religii chrześcijańskiej, a więc duchowość katolicką, prawosławną, protestancką itd. Jak widać, nie jest to termin jednoznaczny, dlatego w każdym przypadku należy uściślać, o jaką duchowość chodzi. Bez tego łatwo można popaść w synkretyzm religijny, który zawsze podkopuje wiarę w Jezusa Chrystusa. Jeśli chodzi o genezę tego pojęcia, to po raz pierwszy w łacińskiej wersji jako spiritualitas pojawiło się ono w latach dwudziestych V wieku w listach pseudohieronimiańskich, których prawdopodobnym autorem był Pelagiusz. Do nowo ochrzczonego dorosłego człowieka imieniem Thesiphont skierował on zachętę: Age, ut in spiritualitate proficias, tzn. postępuj tak, abyś wzrastał w tym, co duchowe. Ponieważ był to okres silnych tendencji manichejskich, które przeciwstawiały ludzkiego ducha, uznawanego za świątynię Boga, ciału, uważanemu za siedlisko samego zła, dlatego niemal od razu z pojęciem duchowość (spiritualitas) wiązano przeciwne mu pojęcie carnalitas (cielesność), a u niektórych autorów nawet animalitas (zwierzęcość). Jego pierwotny i właściwy sens ma źródło w Piśmie Świętym Nowego Testamentu, zwłaszcza w pismach Pawłowych, gdzie chrześcijanin obdarzony Duchem Świętym nazywany jest w grece pneumatikós (πνευματικός), zaś po łacinie homo spiritualis. Oznacza to egzystencję człowieka określaną nie przez potrzeby ciała, lecz Ducha Bożego. Skoro ciało człowieka – jak uczy św. Paweł – jest świątynią Ducha Świętego, więc duchowość nie pogardza cielesnością, lecz ją podporządkowuje sprawom uświęcenia i zbawienia. Do tej integralności osoby ludzkiej odwołuje się także duchowość liturgiczna. Zanim o niej powiem więcej, pragnę dodać, że pierwotny, teologiczny sens pojęcia 30
„duchowość” zmieniał się w ciągu dziejów. Na przykład w XIII wieku był to termin filozoficzny i oznaczał niematerialność ludzkiej duszy. Kilka wieków później „duchowość” była terminem prawniczym, który oznaczał dobra duchowe, np. odpusty czy beneficja, to jest majątki nadawane wraz z pełnioną funkcją lub godnością kościelną. Od początku XVII wieku termin „duchowość” został wyparty przez inne określenia życia duchowego, takie jak „ascetyka” czy „mistyka”. We właściwym, teologicznym sensie powrócił do literatury pod koniec XIX wieku i – jak wspomniałem – do dziś cieszy się dużą popularnością. Obecnie w teologii katolickiej „duchowość” oznacza zarówno dyscyplinę teologiczną, jak i praktykę życia poddanego Duchowi Świętemu. Można także powiedzieć, że jest to właściwy dla danego środowiska lub osoby sposób osiągania świętości, a więc dążenie pod wpływem Ducha Świętego do zjednoczenia z Jezusem Chrystusem żyjącym w Kościele, stąd autentyczna duchowość zawsze ma wymiar eklezjalny. W sensie bardziej ogólnym duchowość oznacza zespół postaw, jakie ktoś zajmuje względem tego, co jest przedmiotem jego doświadczenia duchowego. Skoro rozumiemy, czym jest duchowość sama w sobie, to czas wyjaśnić, na czym polega duchowość liturgiczna. Z podanej przed chwilą definicji nietrudno odgadnąć, że chodzi o dążenie do zjednoczenia z Chrystusem odnajdywanym przede wszystkim w liturgii. Duchowość liturgiczna zatem to postawienie liturgii w centrum życia duchowego i przez to nadanie mu specyficznego stylu. Polega on na podporządkowaniu różnych osobistych modlitw i praktyk pobożnych oficjalnemu kultowi Kościoła katolickiego. A zatem nie wyklucza ona prywatnej pobożności, jak różaniec, różne akty strzeliste, modlitwy itp., ale czyni ją środkiem pomocniczym w przeżywaniu liturgii. Jest to zarazem włączenie się w zasadniczy nurt życia Kościoła. Liturgia bowiem – jak to wielokrotnie podkreślałem poprzednio – jest dziełem Chrystusa i Kościoła, a zatem buduje
i jednoczy wspólnotę wierzących. Ktoś, kto pielęgnuje w sobie duchowość liturgiczną, sytuuje się zatem w samym sercu Kościoła, żyje jego rytmem, któremu podporządkowuje swoje życie codzienne. W praktyce oznacza to między innymi posługiwanie się przede wszystkim oficjalną modlitwą Kościoła, czyli brewiarzem, który bynajmniej nie jest zastrzeżony dla kapłanów czy osób konsekrowanych. Liturgią Godzin mogą modlić się wszyscy, czego mamy przykład na antenie Radia Maryja. Jeśli ktoś żyje duchowością liturgiczną, to znaczy, że przez coraz lepsze rozumienie Mszy świętej stara się pełniej w niej uczestniczyć, nawet codziennie. Ponadto rytm swoich spraw wiąże z cyklem roku liturgicznego. Na przykład wiele osób, nie z racji folklorystycznych czy emocjonalnych, ale z motywu żywej wiary i w nawiązaniu do liturgii, w okresie Adwentu przyozdabia swoje mieszkania adwentowym wieńcem z czterema świecami, zapalanymi podczas porannej czy wieczornej modlitwy brewiarzowej. W okresie Wielkiego Postu w jakiś sposób eksponuje krzyż, unikając przy tym zbytniej rozrywki czy przyjemności. Natomiast klimat Wielkanocy i okresu paschalnego oddaje przez pełne radosnej symboliki dekorowanie swego domu, odświętny, jasny ubiór, a w modlitwie przez częstsze wezwania allelujatyczne itd. Ważnym przejawem duchowości liturgicznej jest medytowanie Słowa Bożego, szczególnie tych fragmentów, które w danym dniu są odczytywane w ramach liturgii eucharystycznej. Jednym słowem duchowość liturgiczna to – z jednej strony – w pełni świadome i zaangażowane uczestniczenie w liturgii Kościoła, a – z drugiej – przedłużanie jej w wydarzeniach dnia codziennego. Dzięki temu całe życie chrześcijanina skoncentrowane jest wokół niej, wskutek czego życie liturgią stopniowo przechodzi w liturgię życia codziennego. Spełnia się wówczas soborowy postulat, przywołany na wstępie, aby liturgia była źródłem i szczytem całego życia chrześcijańskiego. 31
574. Słowo – wiara – liturgia
Ten proces pogłębiał się w kolejnej epoce, przypadającej na początek czasów nowożytnych. Sprzyjał temu fakt, że oficjalna liturgia Kościoła, będąca znakiem jego jedności, sprawowana była po łacinie, podczas gdy coraz bardziej rozwijały się języki lokalne, którymi z zasady posługiwano się w praktykach pobożności ludowej. Sobór Trydencki, który trwał z przerwami 18 lat (1545–1563), wyznacza kolejną epokę rozwoju duchowości liturgicznej. Postawił sobie bowiem za cel ujednolicić liturgię i przez to bardziej związać ją z życiem codziennym. Ojcowie soborowi wydali kilka ważnych dokumentów odnośnie do liturgii, między innymi dekret o Mszy świętej, o Najświętszym Sakramencie i Komunii świętej. Jednak okres kontrreformacji, wymagający obrony zasad wiary i związana z tym konieczność podkreślania skuteczności sakramentów, sprawiły, że w efekcie bardziej akcentowano prawny aspekt liturgii aniżeli duchowy. Dopiero zapoczątkowany w II połowie XIX wieku ruch liturgiczny, który inspirował uczestników Soboru Watykańskiego II i przez to w jakimś sensie trwa do dziś, zwrócił uwagę na niezmiernie ważny duchowy wymiar liturgii, bez którego traci ona swój sens. Czemu bowiem miałaby służyć taka liturgia i składający się na nią kult, gdyby była oderwana od życia ludzi, którzy ją sprawują? Liturgia, która ma u podstaw wiarę, jednocześnie kształtuje ją i osadza w realiach życia. W tym miejscu dotykamy ważną kwestię, jaką jest wzajemna zależność wiary będącej odpowiedzią na Słowo Boże i liturgii. Dużo o tym pisał w swoich artykułach sługa Boży ks. Franciszek Blachnicki, założyciel Ruchu Światło-Życie – człowiek niezwykle wyczulony na znaczenie oraz piękno liturgii. Skorzystam więc z jego przemyśleń1.
(23 I 2014)
Duchowość liturgiczna, której poświęcona była ostatnia audycja, polega na postawieniu w centrum życia chrześcijańskiego liturgii, dlatego nie może ona być traktowana wyłącznie jako zbiór niezrozumiałych rytuałów i ceremonii, lecz jako szczególnie uprzywilejowane miejsce doświadczenia obecności Jezusa Chrystusa i całej Boskiej Trójcy. Pod tym względem różnie bywało w historii. Można mówić o pięciu epokach rozwoju duchowości liturgicznej. Pierwsza epoka, przypadająca na początki Kościoła, odznaczała się ścisłym powiązaniem sprawowanej liturgii i życia codziennego chrześcijan. Wymownie świadczą o tym Dzieje Apostolskie i wczesne pisma Ojców Kościoła. Właściwie całe życie duchowe pierwszych chrześcijan sprowadzało się do uczestniczenia w liturgii eucharystycznej, nazywanej wtedy między innymi „ucztą Pańską”, „łamaniem chleba” czy po prostu „zgromadzeniem” albo „świętym zwołaniem”. Na marginesie warto nadmienić, że od starogreckiego słowa ekkaleō (ἐκκαλέω) (wołam, zwołuję) powstało słowo ekklēsia (ἐκκλησία), które oznacza Kościół. U podstaw Kościoła jako wspólnoty Ludu Bożego jest zatem liturgiczne zwołanie, zgromadzenie. Inaczej mówiąc, od samego początku Kościół był i pozostał wspólnotą liturgiczną, stąd jakakolwiek duchowość w Kościele świętym musi mieć odniesienie do liturgii. W drugiej epoce rozwoju duchowości liturgicznej, przypadającej na średniowiecze aż po X–XI wiek, stopniowo osłabiała się wrażliwość na liturgię jako centrum życia duchowego. Działo się tak wskutek rozwoju różnych form tzw. pobożności ludowej, o której będę mówił niebawem. Prywatna pobożność, nierzadko łącząca w sobie elementy mitologiczne i folklorystyczne, a przy tym odznaczająca się dużym ładunkiem uczuciowym, coraz bardziej stawała się konkurencją dla oficjalnej liturgii Kościoła.
1 Zob. F. Blachnicki, Słowo – wiara – sakrament, w: Wprowadzenie do liturgii, red. F. Blachnicki, W. Schenk, r. Zielasko, Poznań–Warszawa–Lublin 1967, s. 34–56.
32
Najpierw zwraca on uwagę, że nieodłącznym składnikiem liturgii, a więc także poszczególnych sakramentów, jest Słowo. Sakramenty bowiem aktualizują i uobecniają historię zbawienia, w której objawianie się Boga przez różne wydarzenia i dzieła zawsze powiązane było ze Słowem, które poprzedzało te wydarzenia, zapowiadając je, albo następowało po nich, służąc jako ich interpretacja. Bóg zawsze objawia się przez fakty i słowa. Jedno bez drugiego byłoby dla człowieka niepoznawalne, niezrozumiałe i niedostępne. Ta zależność słowa i czynu zbawczego znalazła potwierdzenie w szczytowym momencie Objawienia, jakim było Wcielenie Syna Bożego. On jest Odwiecznym Słowem Ojca, które przez Maryję stało się Ciałem – jest Wydarzeniem, gruntownie zmieniającym bieg historii ludzkości i każdego człowieka. Potem podczas publicznej działalności Pan Jezus głosił słowo i dokonywał czynów. Ostatecznym i najpełniejszym potwierdzeniem jego nauki była Ofiara na krzyżu. W liturgii, a zwłaszcza w sakramentach, które uobecniają zbawcze dzieło Chrystusa, słowo również ściśle związane jest z gestem, który z zasady ma wymowę symboliczną. Ono określa sens symbolu sakramentalnego i bez niego nie mógłby wskazywać na rzeczywistość nadprzyrodzoną. Poza tym sama materia sakramentu czy działanie bez objaśniającego je słowa narażałyby go na zbyt rzeczowe i zarazem magiczne traktowanie. Natomiast słowo jako istotny składnik każdej liturgii i sakramentu ukazuje ich historiozbawczy, chrystologiczny i eklezjalny kontekst. Nie bez znaczenia dla owocnego przeżywania liturgii jest to, że składające się nań słowo konieczne jest dla rozbudzenia odpowiedniej dyspozycji, potrzebnej dla skutecznego przyjęcia sakramentu. Chodzi tu przede wszystkim o wiarę. Ksiądz Blachnicki zwraca uwagę, że bez postawy wiary, będącej odpowiedzią na Słowo Boże, sakrament nie może być owocny. Jak wspomniałem wyżej, po Soborze Trydenckim, w klimacie kontrreformacji, która
między innymi kwestionowała obecny w Kościele katolickim porządek sakramentalny, zbytnio podkreślano skuteczność sakramentu na mocy uobecnianego Misterium Chrystusa. W teologii określa się tę skuteczność łacińskim terminem ex opere operato [mocą dzieła dokonanego], który oznacza, że sakrament powoduje skutki uświęcająco-zbawcze niezależnie od świadomości czy dyspozycji tego, kto go przyjmuje. Współcześnie w wyniku reformy Soboru Watykańskiego II powraca się jednak do pierwotnego rozumienia sakramentalnego znaku, który jest zwieńczeniem i potwierdzeniem dialogu między zbawiającym Chrystusem a człowiekiem. Sakramenty działają wprawdzie ex opere operato, a więc mocą zbawczej męki Chrystusa, ale ta działalność rozwija się nie inaczej jak na gruncie wiary, w jej ramach i przez nią. Bez wiary nie ma sakramentalnej łaski. Podstawą sakramentalnego działania – jak zauważa ks. Blachnicki, powołując się na św. Tomasza z Akwinu – są łącznie męka Chrystusa i wiara człowieka. Skuteczność i owocność sakramentu zależne są więc nie tylko od Boga, ale także od człowieka. Bóg bowiem zbawiając go szanuje jego wolność, dlatego oczekuje zaangażowania, którego wyrazem jest wiara. Wiara i sakrament stanowią dwa wzajemnie od siebie zależne momenty jednego procesu zbawczego. Przypomina to trochę sytuację, kiedy lekarz ma wszystkie potrzebne lekarstwa i narzędzia, aby skutecznie przywrócić pacjentowi zdrowie, jednak pod warunkiem, że pacjent najpierw wyrazi zgodę na leczenie i będzie współpracował z lekarzem. W duszpasterstwie obserwujemy smutne zjawisko, które polega na tym, że wierni, mimo iż dość często korzystają z sakramentów świętych, jednak nie podnoszą jakości swego życia. Zapewne problem tkwi w zbyt mechanicznym i niemal automatycznym traktowaniu świętych znaków. Bez należytej intensyfikacji osobistej wiary podczas przyjmowania sakramentów ich częstotliwość traci 33
575. Rok liturgiczny (30 I 2014)
znaczenie, a ponadto redukuje chrześcijaństwo do zbioru magicznych praktyk. Sługa Boży ks. Blachnicki zaznacza, że sakramenty to nie są rzeczy, choć dla przejrzystości znaku wymagają materii. Nie można więc tłumaczyć życia sakramentalnego za pomocą kategorii fizykalnych, widząc w sakramentach zastosowanie ogólnej zasady przyczynowości, obowiązującej w świecie rzeczy, zgodnie z którą określona przyczyna zawsze musi pozostawić określony skutek. Na liturgię i sakramenty święte trzeba spojrzeć w perspektywie personalistycznej. Są to bowiem znaki osobowego spotkania Boga i człowieka. Widzialny znak wskazuje na niewidzialną, choć realną obecność Chrystusa. Przez tę barierę niewidzialności można się przebić jedynie mocą żywej wiary. W liturgii i sakramentach można rzeczywiście zobaczyć Pana Jezusa jedynie oczami wiary. Słowo Boże, stanowiące integralny element liturgii, budzi zatem wiarę i nadaje znaczenie sakramentalnym znakom, które stają się czytelne, a przez to skuteczne i owocne, o ile przyjmuje się je z wiarą. W efekcie wiara jest warunkiem życia sakramentalnego i zarazem dzięki niemu się umacnia. Takie podejście do liturgii sprawowanej przez Kościół, a zwłaszcza do sakramentów, jest u samych podstaw tego, co nazwaliśmy duchowością liturgiczną.
Mamy już za sobą jeden miesiąc nowego 2014 r. Chciałoby się więc powiedzieć: „Jak ten czas leci…!”. Istotnie niemal na każdym kroku odczuwamy nieuchronny upływ czasu, którego nie da się w żaden sposób zatrzymać. Jesteśmy po prostu zanurzeni w historię i czas. W historii i czasie dokonuje się zatem nasze uświęcenie i zbawienie. Po to Odwieczne Słowo stało się Ciałem i przyszło na świat, abyśmy żyjąc na tej ziemi dobrze przygotowali się do wieczności w niebie. Oznacza to, że historia zbawienia wpisuje się i splata z naszą ziemską historią, a czas, który jest nam dany, jest czasem świętym – czasem zbawienia. W tym kontekście rozumiemy znaczenie roku liturgicznego, którego rytmem jako chrześcijanie żyjemy od dziecka. I choć zapewne znamy jego układ, to nie zaszkodzi uporządkować naszą wiedzę na ten temat, aby dzięki temu pogłębiać duchowość liturgiczną. Ponieważ Jezus Chrystus jest Panem czasu i historii, dlatego rok liturgiczny, nazywany także rokiem kościelnym, to nic innego jak świętowanie całego Jego życia, a więc tajemnicy Jego ziemskiej działalności, męki, śmierci i zmartwychwstania w ciągu jednego roku kalendarzowego. Odnośnie do tego soborowa Konstytucja o świętej liturgii uczy, że „święta Matka Kościół uważa za swój obowiązek obchodzić w czcigodnym wspomnieniu zbawcze dzieło swego boskiego Oblubieńca przez cały rok w ustalonych dniach. Każdego tygodnia Kościół obchodzi pamiątkę zmartwychwstania Pańskiego w dniu, który nazywał Pańskim, a raz do roku czci je także razem z Jego błogosławioną Męką na Wielkanoc, w to swoje największe święto. Z biegiem roku Kościół odsłania całe misterium Chrystusa, począwszy od Wcielenia i Narodzenia aż do Wniebowstąpienia, do dnia Zesłania Ducha Świętego oraz oczekiwania błogosławionej nadziei i przyjścia Pańskiego. W ten sposób obchodząc misteria Odkupienia, Kościół otwiera bogactwa zbawczych czynów i zasług swojego Pana tak, 34
że one uobecniają się niejako w każdym czasie, aby wierni zetknęli się z nimi i dostąpili łaski zbawienia” (SC 102). Z tego wynika, że w centrum roku liturgicznego – jego kulminacją – jest Wielkanoc. Niemniej jednak od X wieku wytworzył się zwyczaj rozpoczynania go od pierwszej niedzieli Adwentu, która zwykle przypada między 27 XI a 3 XII. Jako ciekawostkę warto nadmienić, że w pierwszym tysiącleciu we Włoszech rok kościelny zaczynano 25 III w dniu Zwiastowania, czyli ziemskiego początku życia Jezusa. We Francji aż do XV wieku zaczynał się on w Wielkanoc. Obecny układ roku liturgicznego odsłania całe Misterium Chrystusa w pewnej logicznej kolejności: oczekiwanie, zwiastowanie, nadejście, działalność, śmierć, zmartwychwstanie, wniebowstąpienie i zesłanie Ducha Świętego. Rok liturgiczny ma więc charakter chrystologiczny i wszystkie dni, także te poświęcone Matce Bożej czy świętym, są podporządkowane Osobie Chrystusa, który jest jedynym Zbawicielem i Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi. Mamy więc główne okresy liturgiczne. Najpierw jest Adwent, trwający od pierwszych nieszporów pierwszej niedzieli adwentowej aż do pierwszych nieszporów Narodzenia Pańskiego. Wówczas przywdziewa się szaty liturgiczne w kolorze filetowym. Okres ten dzieli się na dwa etapy: pierwszy, trwający do 16 XII przypomina o przemijaniu i naszym oczekiwaniu wieczności, zaś drugi przypada na tydzień przed Bożym Narodzeniem i jako bezpośrednie przygotowanie do świąt skupia uwagę na osobie Maryi oczekującej Dziecięcia. Po nim następuje dość krótki okres Bożego Narodzenia, trwający do Niedzieli Chrztu Pańskiego. Zawsze jest to niedziela po Trzech Królach (6 stycznia). Od poniedziałku po tej niedzieli rozpoczyna się pierwsza część okresu zwykłego. Towarzyszący radosnym przeżyciom świątecznym biały kolor w liturgii zamienia się na zielony. Ze względów sentymentalnych w polskich kościołach szopkę,
choinki i śpiewanie kolęd pozostawia się aż do 2 lutego. Nie jest to jednak zgodne z duchem liturgii. Środa Popielcowa rozpoczyna czterdziestodniowy okres Wielkiego Postu, który trwa do Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. W tym czasie powagi i nawrócenia na znak pokuty w liturgii nie używa się aklamacji „Alleluja” ani hymnu „Chwała na wysokości Bogu”. Ostatnia niedziela Wielkiego Postu, zwana Niedzielą Palmową, rozpoczyna okres szczególnie ważny z punktu widzenia życia duchowego, zwany Wielkim Tygodniem, który wieńczy Triduum Paschalne, czyli trzy najważniejsze dni w roku liturgicznym. Ich kulminacją jest należąca do Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego Wigilia Paschalna, która powinna być odprawiana w sposób wyjątkowo uroczysty w sobotę w nocy lub przynajmniej późnym wieczorem. Wielkanoc ma ruchomą datę między 22 III a 25 IV. Na Soborze Nicejskim w 325 r. ustalono bowiem, że będzie ona obchodzona w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca. Od daty Wielkanocy zależą inne obchody jak Środa Popielcowa, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Boże Ciało czy uroczystość Najświętszego Serca Jezusa. Ósma Niedziela Wielkanocna, czyli uroczystość Zesłania Ducha Świętego, kończy pełen radości okres wielkanocny, zwany także okresem paschalnym. Wtedy w liturgii zakłada się szaty koloru białego. Od poniedziałku, kiedy obchodzone jest święto Maryi Matki Kościoła, rozpoczyna się drugi etap okresu zwykłego w ciągu roku i we Mszy świętej powraca się do koloru zielonego. Okres ten trwa aż do Adwentu, przy czym ostatnia niedziela okresu zwykłego obchodzona jest jako uroczystość Chrystusa Króla Wszechświata. Każdy dzień jest dniem liturgicznym i trwa od północy do północy z wyjątkiem niedzieli i uroczystości, które rozpoczynają się wieczorem poprzedniego dnia, kiedy w brewiarzu odmawia się I Nieszpory. Poszczególne dni liturgiczne, zależnie od znaczenia, jakie się im 35
przypisuje, dzielą się na: uroczystości, święta, wspomnienia i dni powszednie, w języku kościelnym z łaciny zwane feriami. Najwyższą rangę mają uroczystości, które – jak wspomniano – rozpoczynają się poprzedniego dnia I Nieszporami i tzw. wigilią, czyli czuwaniem. Zawsze w uroczystości podczas Mszy świętej, która powinna być sprawowana okazale, a więc ze śpiewem i piękną oprawą, jest hymn „Chwała na wysokości Bogu” oraz „Wierzę w jednego Boga”. Najważniejsze uroczystości jak Wielkanoc, Zesłanie Ducha Świętego czy Boże Narodzenie mają swoje przedłużenie w formie tzw. oktawy, czyli ośmiu dni. Nieco niższą rangę mają święta, które obchodzi się w ramach naturalnego dnia. Nie mają więc I Nieszporów i „Wierzę w jednego Boga” we Mszy świętej, chyba że dane święto przypada w niedzielę okresu zwykłego. Jeszcze niższą rangę mają wspomnienia, które dzielą się na obowiązkowe i dowolne. Najczęściej są to obchody dotyczące Maryi i świętych, jak również doniosłych wydarzeń z życia Kościoła. Daty wspominania świętych nie są przypadkowe, lecz z zasady wypadają w dniu ich śmierci, czyli narodzin dla nieba. Z kolei dni powszednie, jak sama nazwa wskazuje, nie mają specjalnych obchodów, toteż w okresie zwykłym w te dni odprawia się Mszę świętą z liturgii minionej niedzieli. Wyjątek stanowią dni zwykłe w okresie Adwentu i Wielkiego Postu, kiedy każdy z nich ma osobny formularz Mszy świętej i jest ważniejszy od wspomnień obowiązkowych. Szczególne znaczenie w hierarchii dni liturgicznych ma niedziela, która wyznacza właściwy rytm roku kościelnego. Jest ona zawsze obchodzona jako uroczystość, gdyż jest pamiątką największej tajemnicy wiary, jaką jest zmartwychwstanie Chrystusa. W kalendarzu liturgicznym, inaczej niż w kalendarzu cywilnym, jest ona początkiem tygodnia, a nie jego końcem. Jako uroczystość niedziela zaczyna się w sobotę wieczorem I Nieszporami. Daje to możliwość odprawiania w sobotę
wieczorem niedzielnej Mszy świętej, w której musi być „Chwała na wysokości”, „Wierzę w Boga Ojca”, czytania z niedzieli i oczywiście obowiązkowo homilia. Należy dodać, że obowiązują ściśle określone zasady odnośnie do ważności poszczególnych dni liturgicznych, zwłaszcza wtedy, gdy nakładają się różne obchody. Nie będę ich tu omawiał, gdyż są one powszechnie dostępne, np. w brewiarzu lub w Internecie. Chcę natomiast na koniec raz jeszcze podkreślić, że w cyklu roku liturgicznego nie chodzi o chronologiczne odtwarzanie wydarzeń zbawczych, lecz o ich symboliczne wspominanie. Nie trzeba się więc dziwić, że – na przykład – niespełna trzy tygodnie po pamiątce narodzin Chrystusa obchodzi się już Jego chrzest w Jordanie, gdy miał 30 lat, a dwa, trzy miesiące później Jego Mękę, mimo iż publiczna działalność trwała około trzech lat. Miarą historii zbawienia nie jest bowiem czas rzeczywisty, choć dokonuje się ona i aktualizuje w naszym ziemskim czasie i przestrzeni.
576. Niedziela pamiątką zmartwychwstania (6 II 2014)
Przedstawiając tydzień temu układ roku liturgicznego, wspomniałem, że zasadniczy jego rytm wyznacza niedziela, która ściśle nawiązuje do tajemnicy zmartwychwstania Chrystusa. To fundamentalne wydarzenie naszej wiary dało początek świętowaniu niedzieli. Można spotkać opinie, mówiące o tym, że chrześcijańska niedziela została zapożyczona ze starożytnego grecko-rzymskiego kultu boga Mitry jako dies solis, czyli dzień słońca. Jednak najnowsze badania zdają się temu przeczyć. Tak samo nie wytrzymuje krytyki naukowej opinia, że wprowadzenie niedzieli w starożytnym Rzymie było efektem powstania antyżydowskiego. Żydzi bowiem obchodzą szabat. Według tej opinii chrześcijanie, 36
chcąc się odciąć od tradycji żydowskiej, swoje świętowanie przesunęli na następny dzień. Nie ma czasu, aby wchodzić w szczegóły tych opinii i ich krytykę. Najwybitniejsi historycy i liturgiści, zajmujący się genezą niedzieli, podkreślają, że jest ona oryginalnym wytworem chrześcijańskiej kultury, a jej ewentualne związki z pogańskim kultem słońca lub z żydowskim szabatem mają znaczenie marginalne. Ich zdaniem u początku świętowania niedzieli przez chrześcijan jest fakt zmartwychwstania Chrystusa, tak mocno podkreślany w katechezie apostolskiej. Wiele wskazuje na to, że pierwsi chrześcijanie właśnie w szabat późnym wieczorem gromadzili się na sprawowanie Eucharystii, zwane wtedy „łamaniem chleba”, dla podkreślenia związku ze zwycięstwem Chrystusa nad śmiercią, piekłem i szatanem. Na podstawie świadectwa rzymskiego pisarza Pliniusza Młodszego niektórzy badacze twierdzą, że chrześcijanie w pierwszym wieku obchodzili pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa nazajutrz po szabacie, czyli właśnie w niedzielę, zaś Eucharystię celebrowali wieczorem w porze ukazania się Zmartwychwstałego Pana uczniom zebranym w Wieczerniku (por. J 20,19). Trudno więc mówić o tzw. chrystianizacji szabatu. Natomiast nie ulega wątpliwości, że od samego początku niedziela była dniem pamiątki zmartwychwstania. I tak jest do dziś, stąd jej tak ważne miejsce w liturgii. Paschalny charakter niedzieli wyrażają niektóre jej nazwy. Święty Paweł pisze o „pierwszym dniu po szabacie” (1 Kor 16,2). Od czasów Apostolskich niedziela nosi nazwę „Dzień Pański”, która po łacinie brzmi dominica od Dominus – Pan. W różnych językach wywodzących się z łaciny są różne odmiany tej nazwy. Na przykład w języku włoskim brzmi ona podobnie jak w łacinie – domenica, we francuskim – dimanche, a w hiszpańskim – domingo. W językach słowiańskich, również w polskim, słowo „niedziela” oznacza powstrzymanie się od działania lub pracy (nie-działanie) ze
względu na szczególny charakter tego dnia przeznaczonego dla Pana. Zastanawiające jest, że w języku rosyjskim nazwa woskresienie najpełniej oddaje pochodzenie i sens niedzieli. Autorzy wczesnochrześcijańscy, np. św. Justyn czy św. Cyprian, niedzielę nazywają „ósmym dniem” dla podkreślenia, że przekracza ona liczbę siedmiu dni tygodnia, a więc zapowiada wieczność i pozwala ją w jakiś sposób antycypować już tu na ziemi. Dla jasności dodajmy, że w starożytnej numerologii, przynajmniej częściowo przyjmowanej przez pierwotne chrześcijaństwo, liczba osiem oznaczała doskonałość. Z tej racji mamy, na przykład, w Ewangelii Osiem Błogosławieństw jako miarę doskonałości. W roku 321 cesarz Konstantyn Wielki ogłosił niedzielę państwowym dniem wolnym od pracy. Od tego czasu coraz bardziej wyznaczała ona porządek życia mieszkańców ówczesnej Europy, aż na trwałe wpisała się w codzienny kalendarz. Upowszechniała się też praktyka powstrzymywania się od ciężkiej pracy w niedzielę. Teologowie w zmartwychwstaniu Chrystusa upatrywali nie tylko źródła prawdziwego odpoczynku, będącego zapowiedzią wieczności, ale także wskazywali, że podejmowana w tygodniu praca znajduje swój sens w tajemnicy zmartwychwstania, obchodzonego w niedzielę. Od samego początku najważniejszym i centralnym punktem niedzieli było sprawowanie Eucharystii i wzniosły przywilej uczestniczenia w niej. Tę praktykę jako obowiązek potwierdził najpierw Synod w Elwirze w 305 r., a później wiele aktów prawnych. Po Soborze Trydenckim w katechizmach św. Roberta Bellarmina i św. Piotra Kanizego (Kanizjusza) obowiązek udziału w niedzielnej Mszy świętej wpisany został jako IV przykazanie kościelne w powiązaniu z III przykazaniem Dekalogu, mówiącym o świętowaniu dnia świętego ze względu na chwałę Bożą. Od tego czasu zaniedbanie niedzielnej Eucharystii zaczęto kwalifikować jako grzech ciężki.
37
Obowiązek udziału w niedzielnej Mszy świętej podtrzymał Kodeks prawa kanonicznego z 1917 i obecny z 1983 r. W kanonach 1247– 1248 najnowszego prawa kościelnego czytamy, że „w niedzielę oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy świętej oraz powstrzymać się od wykonywania tych prac i zajęć, które utrudniają oddawanie Bogu czci, przeżywanie radości właściwej dniowi Pańskiemu oraz korzystanie z należnego odpoczynku duchowego i fizycznego. Nakazowi uczestniczenia we Mszy świętej czyni zadość ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana w obrządku katolickim, bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedzającego”. Wprawdzie przytoczony zapis prawa kościelnego nie mówi wprost o grzechu za zaniedbanie obowiązku niedzielnej Mszy świętej, ale wynika to z istoty tego najważniejszego aktu Kościoła katolickiego. Chodzi oczywiście o zaniedbanie, czyli dobrowolne i świadome opuszczenie Mszy świętej w niedziele oraz nakazane święta, nie zaś o rzeczywistą niemożność spełnienia tego obowiązku. Grzech jest wtedy, kiedy istnieje możliwość pójścia na Mszę świętą, lecz z lenistwa nie podejmuje się tego wysiłku albo nie dba się o takie zorganizowanie sobie czasu i zajęć, aby dopełnić tego obowiązku czy to w sobotę wieczorem czy w samą niedzielę. Nie ma natomiast powodu do oskarżania się w sytuacji, kiedy choroba, zmianowy rozkład pracy zawodowej czy – na przykład – konieczność opieki nad dzieckiem lub kimś, kto potrzebuje ustawicznej naszej pomocy, skutecznie nam to uniemożliwiają. Pan Bóg nie żąda bowiem rzeczy niewykonalnych. W takiej sytuacji zaleca się wysłuchać Mszy świętej przez radio lub telewizję, tym bardziej, że mamy kilka takich transmisji, albo przeznaczyć jakąś dłuższą chwilę na wyciszenie, modlitwę, lekturę i medytację nad tekstami niedzielnej liturgii słowa. Bez trudu można je znaleźć w czasopismach czy kalendarzach katolickich, a zwłaszcza w Internecie.
Mimo dość jasnych kryteriów dla oceny takich sytuacji wydaje się, że wielu wiernych zbyt łatwo zwalnia się z tego obowiązku i naiwnie usprawiedliwia z jego zaniedbania. Najbardziej jaskrawo widać to w czasie wakacji i podczas urlopu. Bywa bowiem tak, że cała rodzina jedzie własnym autem nawet setki kilometrów do miejscowości wypoczynkowej, dokładnie rozpoznaje teren i planuje cenny czas wypoczynku. Mimo to nie znajduje możliwości, aby raz w tygodniu zarezerwować godzinę czy dwie na pójście do kościoła. Nawet ze względów krajoznawczych nie zainteresuje się, gdzie jest najbliższy kościół. Na szczęście nie brak takich osób, które mimo zmęczenia pracą zawodową w niedzielę lub innymi koniecznymi obowiązkami zdobywają się na wysiłek i uczestniczą we Mszy świętej. Chcą w ten sposób w Ofiarę Chrystusa włączyć swoją ofiarę zmęczenia i trudu, a zarazem uświęcić pracę i zaczerpnąć sił duchowych. Jest to odpowiedź na słowa Chrystusa Pana: „Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście. Ja dam wam wytchnienie” (Mt 11,28). Pewnego rodzaju sprawdzianem wrażliwości sumienia pod względem wywiązywania się z obowiązku udziału w niedzielnej Mszy świętej jest chwalebny zwyczaj udawania się do kościoła w zwykły dzień, gdy tylko na to czas pozwala. W podsumowaniu warto przywołać naukę Katechizmu Kościoła katolickiego. W punkcie 1166 czytamy: „Zgodnie z tradycją apostolską, która wywodzi się od samego dnia Zmartwychwstania Chrystusa, Misterium Paschalne Kościół obchodzi co osiem dni, w dniu, który słusznie nazywany jest dniem Pańskim albo niedzielą. Dzień Zmartwychwstania Chrystusa jest równocześnie «pierwszym dniem tygodnia», pamiątką pierwszego dnia stworzenia i «ósmym dniem», w którym Chrystus po swoim «odpoczynku» wielkiego Szabatu zapoczątkowuje dzień, «który Pan uczynił», «dzień, który nie zna zachodu». Centrum tego dnia stanowi «wieczerza Pańska», 38
celu papież podaje cały szereg cennych zaleceń, jak należy prawdziwie po chrześcijańsku przeżywać niedzielę zgodnie z jej naturą. Czyni to rozpatrując w kolejnych pięciu rozdziałach najważniejsze jej aspekty wyrażone w nazwach: Dies Domini (Dzień Pański), Dies Christi (Dzień Chrystusa), Dies Ecclesiae (Dzień Kościoła), Dies hominis (Dzień człowieka) i Dies dierum (Dzień dni). Określając niedzielę jako Dies Domini, Jan Paweł II w pierwszym rozdziale dokumentu zwraca uwagę na potrzebę dostrzeżenia dzieła Stwórcy. Jeżeli bowiem niedziela jest przeżywana jako pamiątka zmartwychwstania, to jest to zarazem świętowanie „nowego stworzenia”, które zostało opromienione blaskiem Chrystusa – Wcielonego Słowa. Jak pisze św. Jan Apostoł „wszystko zaistniało dzięki Niemu. Bez Niego zaś nic nie zaistniało” (J 1,3). Podobnie u św. Pawła w Liście do Kolosan czytamy, iż „w Nim wszystko zostało stworzone w niebie i na ziemi: to, co widzialne i niewidzialne […]. Wszystko przez Niego i dla Niego zostało stworzone” (1,16). Toteż przez swoje zmartwychwstanie Chrystus wszystko stwarza na nowo, odradza do nowej jakości życia (por. DD 8). Co w praktyce oznacza to dowartościowanie dzieła stworzenia? Chodzi o powstrzymanie się od pracy i odpoczynek na wzór Boga, który – jak pisze autor Księgi Rodzaju – odpoczął, ukończywszy dzieło stwarzania. Tak więc powstrzymanie się od pracy, by mieć możliwość zachwycać się pięknem świata, jest nakazem Boga-Stwórcy. Bóg pobłogosławił odpoczynek. Kto więc nie respektuje Bożego porządku, nie dostępuje błogosławieństwa, a przy tym czyni pracę bezowocną. Czyż nie to miał na myśli Psalmista pisząc, że „jeżeli Pan nie zbuduje domu, daremnie się trudzą budujący” (Ps 127,1). Z obserwacji życia wiemy, że nikt trwale nie wzbogacił się, pracując bez konieczności w niedzielę. Nie chodzi jednak o bezczynność, ale o to, by zaoszczędzony czas przeznaczyć dla Pana Boga. „W rzeczywistości całe życie człowieka
ponieważ właśnie na niej cała wspólnota wiernych spotyka zmartwychwstałego Pana, który zaprasza ich na swoją ucztę”.
577. Świętowanie niedzieli (13 II 2014)
Zatrzymajmy się jeszcze nad kwestią niedzieli, która w liturgii chrześcijańskiej ma kluczowe znaczenie. Stąd sprawą niezwykle ważną z punktu widzenia życia duchowego jest właściwe jej świętowanie. Odnośnie do tego bł. Jan Paweł II wydał specjalny list apostolski pt. Dies Domini, który stanowi podstawę dzisiejszych rozważań. Na wstępie papież zauważa, że współcześnie, nawet w krajach, w których świąteczny charakter niedzieli jest zagwarantowany ustawowo, zmiany sytuacji społeczno-ekonomicznej doprowadziły w wielu przypadkach do tego, że zatraciła ona swój pierwotny sens i – stając się częścią tzw. weekendu – stanowi już tylko zwykły koniec tygodnia. Nie zawsze natomiast traktowana jest jako okazja do zaspokojenia wrodzonej potrzeby człowieka do odpoczynku i świętowania, które mają istotne znaczenie dla poszanowania autentycznych wartości, do rozwoju człowieka i postępu życia społecznego. Ojciec święty pisze, iż „zdarza się czasem, że horyzont człowieka stał się tak ciasny, że nie pozwala mu dojrzeć nieba. Nawet odświętnie ubrany nie potrafi już świętować” (DD 4). Tym bardziej należy oczekiwać od uczniów Chrystusa, „by nie mylili świętowania niedzieli, które powinno być prawdziwym uświęceniem dnia Pańskiego, z zakończeniem tygodnia, rozumianym zasadniczo jako czas odpoczynku i rozrywki. Bardzo potrzebna jest tutaj autentyczna dojrzałość duchowa, która pomoże chrześcijanom być sobą i sprawi, że dochowując konsekwentnie wierności darowi wiary, będą umieli zawsze zdać sprawę z nadziei, która jest w nich” (DD 4). W tym 39
i cały ludzki czas powinien być przeżywany jako akt uwielbienia i dziękczynienia składanego Stwórcy. Jednakże więź człowieka z Bogiem musi się wyrażać także w chwilach szczególnej modlitwy, aby stawać się głębokim dialogiem, ogarniającym wszystkie wymiary osoby” – pisze papież (DD 15). W ten sposób możliwe staje się wypełnienie III Przykazania Dekalogu: „Pamiętaj, abyś dzień święty święcił”. W drugim rozdziale listu Dies Domini, Ojciec święty analizuje chrystologiczny aspekt niedzieli, po raz kolejny podkreślając, że powstała ona jako wyraz potrzeby pierwszych chrześcijan do przeżywania radości. „Z tych właśnie przyczyn już w czasach apostolskich «pierwszy dzień po szabacie», czyli pierwszy dzień tygodnia, zaczął wyznaczać cały rytm życia uczniów Chrystusa” (DD 21). Od początku niedzielę przeżywano nie tylko jako pierwszy dzień tygodnia, ale także jako „ósmy dzień”, a więc taki, który „w stosunku do tygodniowego cyklu siedmiu dni zajmuje pozycję wyjątkową i transcendentną, symbolizując zarazem początek czasu i jego kres w «przyszłym wieku»” (DD 26). Niedziela jest zatem – jak uczy Jan Paweł II – nieustannym zwiastowaniem życia wiecznego, które podtrzymuje nadzieję chrześcijan i dodaje im sił w drodze. Jest ona także dniem Ducha Świętego, który zstąpił na Kościół w dniu Pięćdziesiątnicy, a przez to „dniem wiary” (por. DD 29). To stwierdzenie wprowadza nas w kolejny wymiar tego dnia, który papież określa jako Dies Ecclesiae, czyli dzień Kościoła. W niedzielę bowiem na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa wierni gromadzą się, by sprawować Eucharystię, przez co stają się wspólnotą Kościoła. „Właśnie podczas niedzielnej Mszy świętej chrześcijanie szczególnie mocno przeżywają to, czego doświadczyli Apostołowie wieczorem w dniu Paschy, gdy Zmartwychwstały objawił się im wszystkim, zgromadzonym w jednym miejscu” (DD 33). Ten dzień daje wyjątkową okazję doświadczenia nie tylko jedności ze Zmartwychwstałym Panem, ale także z siostrami i braćmi
w wierze. Jest to świętowanie jedności i radości, dlatego udziału we Mszy świętej niedzielnej nie należy traktować jedynie jako prawnego obowiązku, ale jako szczególne zaproszenie i przywilej, a także jako naturalną potrzebę duchową do karmienia się Słowem i Ciałem Chrystusa. Wprawdzie Eucharystia jest sercem niedzieli, jednak na tym nie wyczerpuje się obowiązek jej „świętowania”. Papież zaleca, aby Dzień Pański – jeśli ma być dobrze przeżyty – cały był „przeniknięty wdzięczną i czynną pamięcią o zbawczych dziełach Boga”. Oznacza to, że szczególnie w niedzielę należy poświęcić więcej czasu na modlitwę, zwłaszcza liturgiczną, jak jutrznia lub nieszpory, która jest oficjalną modlitwą Kościoła, czy na katechezę albo lekturę duchową w celu pogłębienia swej wiary (por. DD 52). Ważnym wymiarem niedzieli, przypomnianym przez Jana Pawła II, jest zacieśnienie więzi braterskich z ludźmi, zwłaszcza najbliższymi. Z tej racji niedziela nazywana jest Dies hominis – dniem dla człowieka. Nawiązując do słów Chrystusa, który mówił, że „szabat jest ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu” (Mk 2,27), Ojciec święty raz jeszcze przypomina o obowiązku niedzielnego odpoczynku, który – jak czytamy – „pozwala sprowadzić do właściwych proporcji codzienne troski i zajęcia. [Dzięki temu] rzeczy materialne, o które tak bardzo zabiegamy, ustępują miejsca wartościom duchowym; osoby, wśród których żyjemy, odzyskują prawdziwe oblicze, gdy się z nimi spotykamy i nawiązujemy spokojną rozmowę. Możemy także odkryć na nowo i zachwycić się głęboko pięknem przyrody, zbyt często niszczonym przez ludzką żądzę panowania, która zwraca się przeciw samemu człowiekowi. Jako dzień, w którym człowiek zachowuje pokój z Bogiem, z samym sobą i z bliźnimi, niedziela staje się także momentem, kiedy – ogarniając odnowionym spojrzeniem cuda przyrody – daje się on porwać tej wspaniałej i tajemniczej harmonii” (DD 67). 40
przejawem wiary całego Kościoła i poszczególnych wiernych, jak również jej źródłem i umocnieniem. Gdzie nie ma wiary, tam liturgia zamiera, gdzie zaś nie sprawuje się liturgii albo czyni się to niedbale, tam wiara zaczyna słabnąć. Takie mniej więcej słowa skierował Jan Paweł II do uczestników Sesji Plenarnej Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów 21 IX 2001 r. Ponieważ tematem tego posiedzenia była pobożność ludowa, papież powiedział, że także ona „jest wyrazem wiary, która skupia w sobie elementy kultury określonego środowiska i uzewnętrznia oraz w sposób żywy i skuteczny pobudza wrażliwość uczestników. Ludowa pobożność, wyrażająca się w różnorodności form, jeśli jest autentyczna, wypływa z wiary i z tej racji winna być należycie ceniona i rozwijana. Objawiając się w najbardziej autentycznych postaciach, pobożność ludowa nie kwestionuje centralnej roli liturgii świętej, ale sprzyja rozwojowi wiary ludu, będąc jej naturalnym wyrazem, a także usposabia do celebracji świętych misteriów”2. Dalej Ojciec święty zaznaczył, że poprawna relacja między tymi dwoma wyrazami wiary, czyli liturgią i pobożnością ludową, winna opierać się na podstawowej zasadzie, że to liturgia jest ośrodkiem życia Kościoła i żadna inna forma pobożności nie może jej zastąpić ani równoważyć. Natomiast pobożność ludowa ma prowadzić do lepszego przeżywania liturgii i w niej znajdować swe naturalne zwieńczenie. A ponieważ nierzadko formy pobożności ludowej jako spontaniczny wyraz wiary i potrzeby religijnej bywają skażone elementami, które są niezgodne z nauką Kościoła, dlatego powinny być roztropnie i cierpliwie oczyszczane. W razie głęboko zakorzenionej niezgodności zadaniem biskupa diecezjalnego jest znaleźć jasne i zdecydowane rozwiązania.
Niedziela jako dzień dla Boga i dla człowieka daje okazję do zacieśniania więzów międzyludzkich, zwłaszcza rodzinnych, poprzez wspólny uroczysty posiłek, odwiedziny, szczególnie samotnych i chorych, a także gesty chrześcijańskiego miłosierdzia. Ma to być bowiem – jak zaznacza papież – „dzień solidarności”, a zarazem „wielka szkoła miłości, sprawiedliwości i pokoju” (por. DD 73). Na koniec swego listu Jan Paweł II podkreśla szczególne miejsce niedzieli w cyklu roku liturgicznego, nazywając ją Dies dierum, czyli świętem nadrzędnym w całym kulcie chrześcijańskim. Nie sposób w krótkim rozważaniu omówić całego bogactwa niedzieli i jej różnych wymiarów. Niemniej jednak ta krótka charakterystyka pozwala lepiej rozumieć, „dlaczego w obliczu trudności, jakie stwarza nasza epoka, należy chronić tożsamość tego dnia, a nade wszystko głęboko go przeżywać” (DD 30). Papież z mocą podkreśla, że w trzecim tysiącleciu „świętowanie chrześcijańskiej niedzieli ze względu na zawarte w niej znaczenia i wymiary, powiązane z podstawowymi prawdami wiary, pozostaje kluczowym elementem chrześcijańskiej tożsamości” (DD 30).
578. Liturgia a pobożność ludowa (20 II 2014)
Liturgia święta, która jest szczytem życia Kościoła, nie może być sprowadzana do roli elementu dekoracyjnego czy traktowana wyłącznie jako narzędzie do osiągnięcia celów pedagogicznych, choć bez wątpienia pełni doniosłą rolę wychowawczą. Jest ona nade wszystko uwielbieniem najwyższego majestatu Jedynego i Trójosobowego Boga; jest wyrazem kultu ustanowionego przez Niego samego. Przez liturgię człowiek tak w wymiarze jednostkowym, jak i wspólnotowym rzeczywiście staje przed Bogiem, aby Mu składać hołd oraz dziękczynienie. Liturgia jest więc
Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, Pallottinum 2003, s. 8. 2
41
Wspomniane posiedzenie plenarne Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, do którego zwracał się papież, opracowało dostępne także w języku polskim Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania (Pallottinum 2003). Jest to nie tylko zbiór jasnych zasad dla oceny różnorodnych form pobożności ludowej, ale również niezwykle cenne kompendium wiedzy historycznej i teologicznej na ten temat. Posługując się tym dokumentem, chcę więc w dzisiejszej refleksji poruszyć najważniejsze kwestie odnośnie do stosunku liturgii względem pobożności ludowej. Zawsze bowiem istniało pewnego rodzaju napięcie zachodzące między nimi i jest dostrzegalne ono także współcześnie w Kościele w Polsce. Zacznijmy od określenia, czym jest pobożność ludowa, zwana także religijnością ludową. Dyrektorium zaznacza, że nie ma jednoznacznej terminologii, dlatego proponuje własną definicję. Stwierdza mianowicie, że „termin «pobożność ludowa» oznacza różne manifestacje kultyczne o charakterze prywatnym lub wspólnotowym, które w ramach wiary chrześcijańskiej są przeważnie wyrażane nie na sposób liturgii, lecz w formach wywodzących się z ducha poszczególnych narodów lub grup społecznych i ich kultury” (nr 9). Dokument dodaje, że pobożność ludowa to „prawdziwy skarb ludu Bożego”, który należy cenić. Wyraża ona bowiem „jakiś głód Boga, jaki jedynie ludzie prości i ubodzy duchem mogą odczuwać; udziela ludziom mocy do poświęcania się i ofiarności aż do heroizmu, gdy chodzi o wyznawanie wiary. Daje wyostrzony zmysł pojmowania niewymownych przymiotów Boga: ojcostwa, opatrzności, obecności stałej i dobroczynnej miłości. Rodzi takie sprawności, jakie gdzie indziej rzadko w takim stopniu można spotkać: cierpliwość, świadomość niesienia krzyża w codziennym życiu, wyrzeczenie, życzliwość dla innych, szacunek…” (DPLL 9). Mimo iż pobożność ludowa ma duże znaczenie dla kształtowania postaw wiary, to
jednak niekoniecznie ma związek z Objawieniem chrześcijańskim. Zwykle mieszają się w niej elementy religijne, zaczerpnięte z Biblii lub apokryfów, czyli pism nieuznanych przez Kościół za natchnione, z elementami ludowego folkloru, uczuciowości, a także dawnych tradycji pogańskich. Często pobożność ludowa wyżej ceni jakieś objawienia prywatne, niepoddane ocenie Kościoła, aniżeli Objawienie publiczne, zawarte w Piśmie Świętym i Tradycji Apostolskiej. Bywa tak, że ktoś, kto rozczytuje się w zapiskach z prywatnych objawień i skrupulatnie stosuje je do swego życia codziennego, nigdy nie przeczytał w całości Ewangelii czy Katechizmu Kościoła katolickiego. Może nawet być przekonany, że ich lektura nic nie wnosi do jego życia, natomiast wystarczą mu objawienia prywatne. To może rodzić postawy bigoteryjne i fanatyczne, które nie dopuszczają jakiejkolwiek krytyki. Nic zatem dziwnego, że tu i ówdzie pojawiają się próby wprowadzania do liturgii Kościoła nowych form pobożności ludowej bez należytego zbadania ich teologicznej poprawności i zgody właściwych pasterzy. Usiłuje się nawet zastępować liturgię jakąś tego rodzaju praktyką. Z tej racji wspomniane Dyrektorium, dokonując wnikliwej diagnozy sytuacji, podaje kilka podstawowych zasad. Naczelną jest pierwszeństwo liturgii nad wszelkimi innymi możliwymi i prawnie uznanymi formami modlitwy chrześcijańskiej. Uznanie tego pierwszeństwa – jak czytamy – „musi wejść w świadomość wiernych. Podczas gdy czynności sakramentalne są niezbędne, by żyć w Chrystusie, to różne formy pobożności ludowej stanowią sferę fakultatywną” (DPLL 11). Wymownym tego przykładem jest nakaz uczestniczenia w niedzielnej Mszy świętej, gdy tymczasem podobny nakaz udziału w nabożeństwach nigdy nie obowiązywał wiernych, mimo iż były one zalecane i szeroko rozpowszechnione. Nie można zatem narzucać komuś jako obowiązku lub warunku osiągnięcia zbawienia na przykład praktyki 42
odmawiania Różańca czy Koronki do miłosierdzia Bożego. Ta dowolność stosowania praktyk pobożności ludowej nie oznacza ich pomijania, lekceważenia czy pomniejszania. Chodzi natomiast o mądrą i właściwą ocenę tego wielkiego bogactwa oraz możliwości pogłębienia przez nie życia chrześcijańskiego. Nie wszystkie bowiem praktyki pobożne – przy założeniu, że są zgodne z prawdą Ewangelii – w jednakowym stopniu sprzyjają pobudzeniu wiary i wzmocnieniu moralności chrześcijańskiej. Trzeba bowiem nadmienić, że powstawały one od początku Kościoła niejako na marginesie liturgii. Z braku odpowiedniej katechezy i pouczenia wierni nie zawsze rozumieli liturgię Kościoła, a jednocześnie odczuwali żarliwe pragnienie Boga, dlatego tworzyli własne sposoby doświadczania Jego obecności. Wiele z tych form nakładało się na siebie. Przenikały też praktyki pobożności z innych krajów i kultur. Dlatego to, co było i jest czytelne w jednym środowisku, niekoniecznie musi być poprawnie odbierane w innym środowisku. Potrzeba zatem wielkiej roztropności i odpowiedniej wiedzy, aby dokonać właściwego wyboru tej czy innej formy pobożności tak, aby sprzyjała obiektywnemu dobru wierzących i ich uświęceniu, a nie była źródłem napięć czy rozłamów wśród chrześcijan. Historia pokazuje, że właściwa relacja między liturgią i pobożnością ludową ulega zaburzeniu wtedy, gdy wśród wiernych maleje świadomość tego, czym jest liturgia oraz jaka jest jej podstawowa wartość. Przyczyną tego stanu rzeczy może być niewystarczające rozumienie znaczenia Misterium Paschalnego Chrystusa i jego centralnego miejsca w historii zbawienia. Inną przyczyną jest osłabienie świadomości kapłaństwa wspólnego, mocą którego wierni mogą zgodnie ze swoim stanem w pełni uczestniczyć w kulcie Kościoła. Chodzi o to, że nie mogą oni być tylko biernymi obserwatorami i widzami czynności liturgicznych, lecz
mają prawo, a nawet obowiązek współtworzyć ją wraz z kapłanami w zakresie, w jakim pozwalają na to odpowiednie przepisy. Możliwości co do tego są naprawdę szerokie i wciąż niewykorzystane przez wiernych świeckich. Także brak znajomości liturgii, a więc jej teologicznego sensu, wymowy znaków, symboli i gestów obrzędowych zwykle prowadzi do zachwiania równowagi między liturgią a pobożnością ludową. Jeszcze raz należy zatem podkreślić, że „liturgia i pobożność ludowa są jak najbardziej właściwymi wyrazami kultu chrześcijańskiego, chociaż nie są równorzędne. Nie można ich sobie przeciwstawiać ani ich ze sobą równać. Należy jednak dążyć do ich wzajemnej zgodności” (DPLL 58), pamiętając zarazem, że liturgia Kościoła zawsze ma pierwszeństwo przed jakimikolwiek, choćby najbardziej wzniosłymi i mistycznymi, formami pobożności ludowej.
579. Sakramenty w życiu duchowym (27 II 2014)
W rozważaniach o duchowości „Duc in altum!”, które w tym roku poświęcamy problematyce liturgii i duchowości liturgicznej, trzeba zająć się sakramentami, gdyż – jak zaznaczyli ojcowie Soboru Watykańskiego II przed ponad 50 laty – obok Ofiary eucharystycznej stanowią one ośrodek całego życia liturgicznego (por. SC 6). Dla urzeczywistnienia wielkiego dzieła zbawienia Chrystus Pan, jak w Eucharystii, w Słowie Bożym i wspólnocie Kościoła, tak samo w sakramentach świętych jest stale i rzeczywiście obecny do tego stopnia, że – przykładowo – można powiedzieć, iż gdy ktoś chrzci, to sam Chrystus udziela łaski chrztu (por. SC 7). Sakramenty święte – jak uczy Sobór Watykański II – mają potrójny cel. Jest nim najpierw uświęcenie człowieka. Oznacza to, że chrześcijanin nie może spełnić swego 43
podstawowego powołania, jakim jest świętość, bez intensywnego życia sakramentalnego, zwłaszcza pokuty i Eucharystii. W związku z tym całe życie duchowe ma jednoznacznie charakter sakramentalny. Drugim celem sakramentów – według tego jak uczą ojcowie soborowi – jest budowanie Mistycznego Ciała Chrystusa, którym jest Kościół. Co więcej, jak czytamy w pierwszych słowach soborowej Konstytucji dogmatycznej o Kościele, „Kościół jest w Chrystusie niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego” (LG 1). Kościół zatem jako Mistyczne Ciało Chrystusa i zarazem święty lud Boży nie tylko sprawuje sakramenty, ale sam jest sakramentem, to znaczy „znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem”. W przytoczonych słowach znajdujemy zwięzłą, ale bardzo trafną definicję sakramentu: jest to widzialny znak i zarazem narzędzie zjednoczenia człowieka z Bogiem. Wobec tego sakramenty osiągają trzeci zasadniczy cel wskazany w nauczaniu soborowym. Jest to oddawanie czci Bogu, głównie poprzez zjednoczenie z Nim. Jednocząc ludzi z Bogiem stają się czymś w rodzaju kanałów łaski Bożej, czyli uświęcającego samoudzielania się Boskich Osób: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Oprócz tego sakramenty, będąc widzialnymi znakami wskazującymi na niewidzialną rzeczywistość Boskiej Trójcy, mają na celu pouczać za pomocą słów oraz rzeczy, budząc wiarę i dając impuls do jej wzrostu. Jednocześnie sakramentalne znaki zakładają tę wiarą. Z tego względu ojcowie soborowi wyrażają troskę o to, aby wierni łatwo mogli rozumieć znaki sakramentalne i gorliwie je przyjmować, gdyż „są one ustawione dla podtrzymywania życia chrześcijańskiego” (SC 59). Zgodnie z tym zaleceniem podejmujemy w ramach naszego cyklu omawianie natury poszczególnych sakramentów oraz ich roli w życiu duchowym, sięgając również do pewnych informacji historycznych, które są
ważne dla lepszego zrozumienia ich istoty oraz funkcji. Zacznijmy zatem od zarysu historii samego pojęcia „sakrament”, które w Piśmie Świętym pojawia się tylko jeden raz w Liście do Efezjan tam, gdzie św. Paweł porównuje relację męża i żony do związku Chrystusa ze swoim Kościołem (5,32). Łacińskie słowo sacramentum rozpowszechniło się w III wieku wraz z jego greckim odpowiednikiem mysterion (μυστήριον; łac. mysterium). To ostatnie pojęcie pojawiało się rzadziej, gdyż obawiano się, aby nie kojarzono go z pogańskimi misteriami, takimi jak bachanalia. Na ogół bowiem polegały one na różnych obrzędach orgiastycznych. Częściej więc używano pojęcia sacramentum, które pierwotnie oznaczało rytuał przysięgi wojskowej w rzymskim legionie. Odnosząc to słowo między innymi do chrztu, chciano przez analogię podkreślić, że jak żołnierz mocą przysięgi nawet za cenę śmierci na zawsze zobowiązuje się do służby i posłuszeństwa cezarowi, tak samo chrześcijanin przez sakrament chrztu na zawsze i nieodwołalnie zobowiązuje się do służby Chrystusowi Królowi. Począwszy od św. Ambrożego, biskupa Mediolanu, i potem św. Augustyna terminów sacramentum i mysterium zaczęto używać łącznie na oznaczenie tego samego znaku, przy czym pierwsze pojęcie oznaczało to, co w nim widzialne, zaś drugie – co niewidzialne. Z czasem jednak zaczęło słabnąć znaczenie elementu widzialnego, natomiast coraz więcej uwagi poświęcano niewidzialnej, a więc misteryjnej stronie sakramentu, który zaczęto rozumieć jako tajemne działanie Ducha Świętego w człowieku. Dużym problemem w okresie późnego średniowiecza był brak określonej liczby sakramentów świętych. Jedni z autorów, jak na przykład Fulbert z Chartres, uznawali tylko dwa: chrzest i Eucharystię. Inni zaś, na przykład św. Piotr Damiani, wyliczał ich aż dwanaście. Były to między innymi: chrzest, bierzmowanie, namaszczenie chorych, konsekracja 44
Obecnie siedem sakramentów świętych dzieli się na trzy grupy: sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego, którymi są: chrzest, bierzmowanie i Eucharystia, sakramenty uzdrowienia – pokuta i namaszczenie, a także sakramenty w służbie wspólnoty Kościoła, czyli kapłaństwo i małżeństwo. Wypada przypomnieć naukę Katechizmu Kościoła katolickiego. Otóż podkreśla on, że „wszystkie sakramenty Nowego Przymierza zostały ustanowione przez Jezusa Chrystusa” (nr 1114), nie zaś przez ludzi. Stwierdza ponadto, że wszystkie słowa i czyny Jezusa w czasie Jego ziemskiego życia miały charakter zbawczy i „są podstawą tego, czego Chrystus udziela teraz przez szafarzy swojego Kościoła w sakramentach” (nr 1115). Godne uwagi jest również podkreślenie, że omawiane przez nas sakramentalne znaki są „sakramentami Kościoła” w podwójnym znaczeniu, a mianowicie są sakramentami sprawowanymi „przez Kościół” i „dla Kościoła”. Pierwsze sformułowanie oznacza – jak mówiłem na wstępie – że cały Kościół jest sakramentem działania Chrystusa, który dokonuje w nim swego dzieła dzięki posłaniu Ducha Świętego. Natomiast drugie sformułowanie mówi o tym, że sakramenty budują Kościół, „ponieważ ukazują i udzielają ludziom, zwłaszcza w Eucharystii, tajemnicę komunii Boga Miłości, Jednego w Trzech Osobach” (KKK 1118). Katechizm stwierdza ponadto, że „sakramenty będące mocami, które wychodzą z zawsze żywego i ożywiającego Ciała Chrystusa, oraz działaniami Ducha Świętego urzeczywistnianymi w Jego Ciele, którym jest Kościół, są «arcydziełami Bożymi» w nowym i wiecznym Przymierzu” (KKK 1116). Skoro więc są „arcydziełami Bożymi”, to z tym większą gorliwością należy przyjmować ten dar i cenić go jako największy skarb.
biskupa i króla, ustanowienie kanonika, poświęcenie kościoła, profesja mnicha, małżeństwo i pokuta. Święty Bernard z Clairvaux przyjmował liczbę dziesięciu sakramentów, w tym wielkoczwartkowe umycie nóg. W tym samym czasie, głównie pod wpływem Piotra Abelarda, rozróżniano sacramenta maiora, czyli sakramenty większe, takie jak: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, namaszczenie chorych i małżeństwo, oraz sacramenta minora, to znaczy sakramenty mniejsze, do których zaliczano między innymi to, co obecnie określane jest jako sakramentalia. Stopniowo krystalizowało się rozumienie sakramentalnego znaku, w czym dużą rolę odegrał św. Tomasz z Akwinu, według którego głównym sprawcą sakramentu i jego uświęcających skutków w człowieku jest sam Chrystus. W ten sposób wypracowano regułę ex opere operato, która oznacza, że sakramentalny znak przynosi uświęcającą skuteczność na mocy samego zbawczego dzieła Chrystusa, niezależnie od zasług czy doskonałości życia tego, kto dany sakrament sprawuje, byleby wykonywał go poprawnie i z odpowiednią intencją. Pod wpływem nauki św. Tomasza z Akwinu i bł. Jana Dunsa Szkota stwierdzono, że trzy sakramenty: chrzest, bierzmowanie i święcenia kapłańskie są niepowtarzane, gdyż pozostawiają w duszy tzw. charakter sakramentalny, czyli coś w rodzaju nieusuwalnego znamienia wskazującego na przynależność do Chrystusa. Liczbę siedmiu sakramentów ustalił Sobór we Florencji (1438–1445). Wśród nich znalazły się: chrzest, bierzmowanie, pokuta, Eucharystia, namaszczenie chorych, kapłaństwo i małżeństwo. Ta liczba ma znaczenie symboliczne, określa bowiem pełnię lub całość ludzkich spraw włączonych w proces uświęcenia. Pierwsze pięć sakramentów wiązano z doskonaleniem i rozwojem duchowym człowieka, miały więc one zasadniczo charakter indywidualny, zaś dwa ostatnie: kapłaństwo i małżeństwo miały znaczenie wspólnotowe i wiązano je ze wzrostem Kościoła. 45
Nota o Autorze Ksiądz prof. dr hab. Marek CHMIELEWSKI (ur. 1959) – prezbiter diecezji radomskiej (wyświęcony 1983); kanonik gremialny Kapituły Ostrobramskiej w Skarżysku-Kamiennej; od 1988 pracownik naukowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; od 2009 profesor wizytujący na Fakultecie Teologicznym Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa). Doktorat uzyskał w 1990 za dysertację: Doświadczenie mistyczne Matki Marceliny Darowskiej (1827–1911), zaś habilitację w 1999 na podstawie rozprawy pt. Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej. Tytuł profesora nauk teologicznych, nadany na podstawie dorobku i rozprawy pt. Duchowość według Jana Pawła II. Studium na podstawie encyklik i adhortacji, odebrał z rąk prezydenta RP Andrzeja Dudy w 2016. W latach 2000–2006 był dyrektorem Instytutu Teologii Duchowości. Natomiast przez trzy kadencje, tj. w latach 2005–2016, był prodziekanem ds. studentów Wydziału Teologii KUL i członkiem Senatu KUL. W 2008 założył Polskie Stowarzyszenie Teologów Duchowości, którego był prezesem w latach 2008–2017 i pełni tę funkcję ponownie od 2022. Jest członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Mariologicznego, któremu przewodniczył w latach 2017–2021. Ponadto jest członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego KUL, Lubelskiego
Towarzystwa Naukowego, Międzynarodowej Akademii Miłosierdzia Bożego oraz Papieskiej Międzynarodowej Akademii Mariologicznej. W 2013 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie. W latach 2013–2020 pełnił funkcję wiceprezesa Fundacji Potulickiej. Od 2013 jest wykładowcą teologii duchowości w Wyższym Seminarium Duchownym w Radomiu, a także konsultorem Komisji Nauki Wiary, Komisji Maryjnej i Komisji Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski. Zainicjował i zredagował Leksykon duchowości katolickiej (Lublin–Kraków 2002), serię wydawniczą „Biblioteka teologii duchowości” i rocznik „Duchowość w Polsce”. Jest autorem około 40 książek i ponad 350 artykułów naukowych oraz wielu publikacji popularyzatorskich z zakresu duchowości. Wypromował 22 doktorów, 181 magistrów. Był recenzentem w 8 przewodach habilitacyjnych oraz 55 doktorskich w kraju i zagranicą. Wygłosił ponad 200 referatów w ramach zagranicznych i krajowych sesji naukowych. Jeśli chodzi o zaangażowanie duszpasterskie, to przeprowadził kilkadziesiąt serii rekolekcji parafialnych dla osób konsekrowanych i kapłanów, nie licząc dni skupienia. Lubi samotne wędrówki górskie po Beskidzie Sądeckim, jazdę na rowerze, muzykę klasyczną, porządek i ciszę. Zob. więcej: www.marekchmielewski.eu
1085
To monumentalne dzieło zawiera treść 430 audycji prezentowanych przez ks. prof. Marka Chmielewskiego z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Radio Maryja i TV Trwam. Autor w przystępnej narracyjnej formie, z zachowaniem naukowej rzetelności prezentuje najważniejsze zagadnienia z zakresu katolickiej duchowości. Omawia duchowość liturgiczną, czyli najważniejsze kwestie związane z rokiem liturgicznym, poszczególnymi sakramentami i przede wszystkim z Mszą świętą. Przedstawia różne formy i style pobożności katolickiej od strony praktycznej, m.in. pobożność eucharystyczną, pasyjną, maryjną oraz związaną z kultem Miłosierdzia Bożego, osobami świętych, aniołów oraz zmarłych. Ukazuje duchowość stanów życia w Kościele, a więc duchowość kapłańską, duchowość życia konsekrowanego i duchowość życia małżeńsko-rodzinnego.
ks. Marek Chmielewski
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO
Znakomite kompendium wiedzy teoretycznej i praktycznej w zakresie duchowości katolickiej, dzieło o doniosłym znaczeniu formacyjnym i kulturowym dla chrześcijan w Polsce.
ks. Marek Chmielewski ISBN 978-83-65758-43-9
9 788365 758439 Cena: 149,00 zł w tym 5% VAT
Patronat medialny:
WIELKA KSIĘGA ŻYCIA DUCHOWEGO