Studija biomasa proj1 mk by Центар за развој на Источен плански регион

ИСТОЧЕН

Студија

РЕГИОН

за искористување на потенцијалите на биомасата за производство на енергија во Источниот плански регион

Студија за искористување на потенцијалите на биомасата за производство на енергија во Источниот плански регион

Центар за развој на Источниот плански регион Нарачател

Ванчо Прке 119, втор кат Штип www.rdc.mk e-mail: : eastregion@rdc.mk

Тим лидер

Проф.д-рСтрахиња Трпевски strahinja@nssd.com.mk Проф.д-р Весна Стојанова, економија Проф.д-р Светислав Крстиќ, биологија

Експертски тим

Проф.д-р Владо Вуковиќ, земјоделие и шумарство Проф.д-р Наташа Марковска, енергија Љубомир Петковски, животната средина Розе Димовска, земјоделие

Лектура

Костадинка Трпчевска

Рецензија

Д-р. Денис Жерновски

Наместо вовед Потрошувачката на енергија и енергенси е составен дел на секојдневниот живот, како на поединецот, така и на индустријата и на сите други сегменти во општеството. Побарувачката на сите видови на енергија е во постојан пораст на светско, регионално и национално ниво. Денеска во светот производството на енергија, главно, се базира врз употреба на фосилни горива (јаглен, нафта и природен гас) и нуклеарна енергија, поради што енергетскиот сектор се јавува како најголем загадувач на животната средина. Покрај последиците врз животната средина и здравјето на луѓето, добивањето на енергија од конвенционалните извори има и економски последици, пред се′, поради постојаниот пораст на цените на овие суровини. Република Македонија нема поголеми домашни извори на енергија и значителен дел од енергијата ја обезбедува од увоз. Обезбедувањето на енергија од обновливите извори на енергија претставува императив за обезбедување на долгорочен одржлив развој. Денеска учеството на енергијата добиена од обновливи извори (сонце, ветер, биомаса итн.) во вкупните количини на потрошена енергија во Македонија е релативно мало поради што е непходно да се зголемат количините на енергија добиени од овие извори, со што ќе се зголеми и процентот на нивното учество во енергетскиот биланс. Биомасата, како потенцијално гориво за производство на енергија, е недоволно истражена во Република Македонија. Реално достапните количини не се реално проценети, како на национално, така и на регионално ниво. До денеска се извршени само процени на вкупните количини на биомаса кои се генерираат од различни извори во Република Македонија и е проценет нивниот енергетски потенцијал, без да се земе предвид постојното користење на дел од тие количини на биомаса за различни намени, како и реалната можност за нивно собирање. Центарот за развој на Источниот плански регион, со изготвувањето на оваа студија го презеде првиот чекор кон реализација на проекти за искористување на биомасата во енергетски цели. Основната цел на оваа студија е да се добијат информации за потенцијалот и можната експлоатација на биомасата во Источниот плански регион. Тим лидер,

проф.д-р. Страхиња Трпевски

Содржина

1. Резиме

2. Проектен регион

3. Анализа на постојната состојба

3.1. Институционална поставеност

3.2. Законска регулатива (ЕУ и национална)

3.3. Анализа на заинтересираните страни

3.4. SWOT анализа

3.5. Мапирање на потенцијалите на различните видови на биомаса

3.5.1. Земјоделство

3.5.2. Шумарство

3.5.3. Отпад

3.5.4. Вкупни количини на биомаса според видот и потенцијалите за производство на енергија

3.6. Користење на биомасата денеска (со резултати од извршената анкета) 3.7. Користење на биомасата за производство на енергија во Македонија и во Источниот плански регион (искуства)

60 63

3.8. Преглед на искуствата во соседните држави и Европа

3.9. Повластени тарифи за електрична енергија произведена од биомаса

3.10. Заклучоци и препораки

4. Технологии за користење на биомасата за производство на електрична и топлинска енергија 4.1. Цврста биомаса

78 79

4.2. Биогас

4.3. Биогорива

4.4. Предлог-насоки за технологии

5. Можности за производство на биомаса

5.1. Одгледување на растенија за добивање на биомаса

5.2. Одгледување на растенија за биомаса во Источниот плански регион

105

6. Социо економски аспекти

107

7. Влијание врз животната средина

112

8. Ризици и ограничувачки фактори

118

9. Насоки за развој и проектни концепти

120

10. План за спроведување на кампања за подигнување на јавната свест

126

11. Динамика за реализација на проектите

127

12. Користена литература и законска регулатива

129

13. Мерни единици и хемиски ознаки

131

1. Резиме Биомасата, односно дрвото било значаен извор на енергија во сите фази од развојот на општеството. Во 19тиот век скоро 90% од енергијата доаѓала од дрвото, на почетокот на 20тиот век енергијата добиена од дрво изнесувала 50%, а во последната декада од минатиот век, употребата на дрвото за производство на енергија значително се намалила и изнесувала 5%. Со појавата на енергетската криза, како и со зголемувањето на свеста за заштита на животната средина и потребата за намалување на зависноста од фосилни горива, употребата на овој вид гориво во последните десетина години секојдневно расте. Биомасата, односно нејзино користење за производство на енергија, припаѓа на групата на обновливи извори на енергија. Користењето на енергија од обновливи извори е во согласност со принципите на одржливиот развој. Согласно со Европските директиви терминот „биомаса“ е биоразградлив дел од производите, отпадот и остатоците од земјоделството (вклучувајќи растителни и животински супстанции), шумарството и индустриите поврзани со него, како и биоразградливиот дел од индустрискиот и комуналниот отпад. Центарот за развој на Источниот плански регион, во рамките на своите плански документи (Програма за развој 2009-2013)1, има предвидено мерки и активности за поддршка на развојот на одржливите извори на енергија. Во овој регион една од основните стопански дејности е земјоделството, коешто е едно од поголемите потенцијални извори на биомаса. На територијата на Источниот плански регион се лоцирани и листопадни и иглолисни шуми, кои се користат за стопански цели. Со цел за дефинирање на расположливите количини на биомаса која би можела да се користи за производство на енергија, Центарот за развој на Источниот плански регион ја нарача „Студијата за искористување на потенцијалите на биомасата за производство на енергија во Источниот плански регион„. При изработката на оваа студија, од страна на тимот се користени сите анализи, студии и релевантни материјали поврзани со користењето на биомасата за производство на енергија во Република Македонија, како и соодветна литература во која се прикажани светските искуства во оваа област. Посебно се користени искуствата од развиените и од соседните земји. Нарачателот на студијата ги стави на располагање сите релевантни документи (студии, анализи и сл.) со кои располагаше и кои послужија како инпути во реализираните анализи и активности. 1 С.Ц.6 Обезбедување на здрава животна средина во регионот, приоритет: 6.2 Одржливо користење и производство на енергија, мерка: 6.2.1 Искористување на потенцијалите за производство на енергија од обновливи извори, Програма: 6.2.1.1 Биомаса, ветер,сонце, геотермална енергија (страна 72-74 од Програмата)

На почетокот е извршена анализа на постојната состојба во Источниот плански регион, во која се вклучени и анализа на институционалната поставеност во овој сектор, преглед на постојната законска регулатива и соодветната европска регулатива, потоа анализа на заинтересираните страни и SWOT анализа. Врз основа на резултатите од овие анализи дадени се соодветни заклучоци и препораки. Заради остварување на главната цел на овој проект, извршени се и процени на вкупните количини на биомаса, по видови, и дефиниран е нивниот енергетски потенцијал. Со цел за пореално согледување на потенцијалните количини на биомаса, спроведена е анкета за согледување на постојните начини на користење на остатоците од земјоделството. Проценетите количини на биомаса се приложени во следнава табела. Извор на биомаса

Вкупно тони

Долна огревна вредност

Енергетски потенцијал GJ

Производство на електрична енергија GWh

Остатоци од земјоделство

34250

13.16 – 14.7

484480

Остаток после сеча и дрвна маса (10%)

16000

8.37- 14.45

218590

Остатоци од преработка на дрво

4000

18.2 МЈ/кг

72800

19635 (сува мат.)

21МЈ/м3

12066

0.977

787936

54.977

Остаток од сточарство Вкупно

73885

Во рамките на оваа студија е прикажан и преглед на искуствата во оваа област во Република Македонија, како и преглед на искуствата во соседните земји и земјите на ЕУ. Од аспект на дефинирање на економските бенефити кај искористувањето на биомасата за производство на енергија, анализирани се и постојните повластени тарифи за електрична енергија произведена од биомаса во Република Македонија и земјите во регионот. Воедно се анализирани и можните технологии за користење на биомасата и врз основа на извршената анализа дадени се препораки за најсоодветна технологија. Во рамките на студијата се разгледани и можностите за одгледување на соодветни култури за добивање на биомаса, при што е констатирано дека најсоодветно е да се одгледува маслодајна репка за добивање на биодизел на 3500 хектари и тоа на земјиште коешто е загадено од тешки метали (Пробиштип). Поради климатските услови што владеат во регионот, како и малиот опфат на мелиоративни системи за наводнување, не е идентификувано соодветно земјиште со доволна површина кое би можело да се користи за добивање на дрвна биомаса со одгледување на соодветни култури. Површините коишто се наоѓаат во близина на водните текови и кои се погодни за одгледување на соодветни видови 13

на дрвја (врби) се мали по површина и тешко достапни, поради немање на пристапни патеки и заради тоа не се економски исплатливи. Било какво планирање на користењето на земјиштето за оваа намена е ограничено, првенствено поради неговата голема испарцелираност, односно малата просечна површина со која во просек располага еден земјоделец, а потоа и поради производството на храна, коешто има предност во однос на производството на енергија. Извршена е социоекономска анализа, во која се согледани сите социоекономски апсекти, односно влијанието на развојот на овој сектор врз вработувањето и тоа: отварање нови работни места, придонес кон руралниот развој, заштита на човековото здравје, економскиот развој и социјалните аспекти. Дефинирани се и сите можни влијанија врз животната средина и одреден е нивниот интензитет. Анализата на ризикот и ограничувачките фактори резултира со идентификување на трит основни групи на ризици и тоа: пазарни, оперативни и финансиски ризици. Идентификувани се и следните ризик фактори: достапност/снабдување со биомаса; квалитет и состав на биомасата; транспорт и логистика; складирање и подготовка и надворешно опкружување. Врз основа на добиените резултати од сите претходно споменати анализи, користењето на биомасата за добивање на енергија во Источниот плански регион, во иднина, треба да се развива во следните насоки: 1. Производство и користење на биогас во сточарските фарми во регионот 2. Пренамена, односно адаптација на постојните системи за греење во јавните објекти во регионот за користење на биомасата (дрвни деланки или пелети) за производство на топлинска енергија, како и користење на остатокот од земјоделството и дрвниот остаток за производство на пелети и дрвни деланки 3. Одгледување на култури погодни за производство на биодизел Во согласност со дадените насоки за развој подготвени се проектни концепти за реализација на седум проекти, кои ќе придонесат за зголемување на количините на топлинска енергија добиени со користење на биомаса. Се предлага овие пилот проекти да се реализираат во следните четири години, започнувајќи од 2011 година. Успешноста на реализацијата на проектите е во голема зависност од учеството на голем број субјекти. Генерално, за да се изгради јавната доверба, како и свеста за активно учество на јавноста во активностите и мерките што се предвидени за да се користи биомасата за производство на енергија, неопходно е да се преземе јавна кампања за подигнување на јавната свест. Во рамките на оваа студија е подготвен е план за спроведување на јавна кампања.

2. Проектен регион

2.1 Опис на регионот Источниот плански регион е еден од осумте плански региони во Република Македонија и го опфаќа сливното подрачје на реката Брегалница. Се простира на површина од 3537 км2 и во него припаѓаат 11 општини Берово, Виница, Делчево, Зрновци, Карбинци, Кочани, Македонска Каменица, Пехчево, Пробиштип, Чешиново-Облешево и Штип. Регионот од источната страна се граничи со Република Бугарија, на север со Североисточниот плански регион, на запад со Вардарскиот плански регион , а на југ со Југоисточниот плански регион. Вкупниот број на жители е 180938. Климата во Источниот плански регион е аридна, односно во поголемиот дел е аридно-сушна. Каректаристика на овој вид на клима се долгите и сушни лета со честа појава на високи температури, кои се движат и до +41°С и благи и влажни зими со ретка појава на екстремно ниски температури, кои се спуштаат и до -22 °С. Просечните годишни количини на врнежи се движат од 506мм во областа на Кочанско Поле, па се до 672 мм во Малешевијата. Врнежите се нерамномерно распределени, како по време така и по количини. Максимумот на врнежи е во месеците април-мај, а минимумот е во летните месеци јули-август. Просечната средна годишна температура во рамничарскиот дел е 12.9 °С , додека во Малешевијата е 8.7 °С . Снегот се јавува од декември до март. Маглата ретко се појавува во овој регион, освен во делот на Малешевијата, каде просечно годишно има од 3 до 5 магливи денови. Климатските услови во овој регион се поволни за развој на земјоделството. Хидрографијата во Источниот плански регион ја сочинуваат речната мрежа, вештачките акумулации, природните извори, меѓу кои и минералните и термалните води. Во регионот се лоцирани две високи брани со акумулациите „Калиманци“ и „Кочанско Езеро“. Акумулацијата „Калиманци“ е со зафатнина од 120 милиони м3 вода, што е 48% од вкупниот среден годишен проток на реката Брегалница. Во сливот на реката Брегалница постојат и други помали акумулации, како што се Беровското Езеро, Петрашевец, Лошана, Градче, акумулацијата во с.Пишица и други помали. Изградена е и браната „Кнежево“ од Хидросистемот „Злетовица“, а во третата фаза на проектот ХС „Злетовица“планирана е изградба на уште три хидроцентрали. Во рамничарскиот алувијален дел од регионот постојат подземни води кои населението, со копање на бунари и поставување на пумпи , ги користи за индивидуални потреби. Идентификувани се и одреден број на локации кои се погодни за изградба на мали хидроцентрали (до 5 MGWh). Источниот плански регион располага со значителни површини под шума. Вкупната површина која се наоѓа под шуми во Источниот плански регион изнесува 136.738 ха, односно 13% од вкупните шуми во Република Македонија, што е 38% од вкупната територија на регионот. Дрвната маса изнесува 4.8 милиони м3 или 6% од вкупната дрвна маса во Република Македонија, а планираниот сечив етат на 15

дрвна маса изнесува 250.000 м3 годишно или 18% од вкупната планирана количина на сечива дрвна маса во Република Македонија. Од шумите најзастапени се боровата шума (f.Pinacae), дабовата шума (f. Quercacae) и буковата шума (f.Fagacae). Како резултат на долгогодишното интензивно искористување на дабовите шуми, тие сега се во фаза на формирање на млади садници со различна густина. Буковиот појас е застапен во планинскиот и подпланинскиот појас. Вториот појас најчесто е испрекинат и неконтинуиран. Подобро се зачувани горските букови шуми, тие се од големо значење за шумското стопанисување. Во појасот на буковите шуми се јавуваат ацидофилни борови шуми, а во повисокиот појас има комплекси од бел бор (sp. Pinus Sylvestra). Во овој регион се лоцирани неколку природни резервати (Готен, Линак, Малеш, Зрновска Река, река Уломија), потоа споменици на природата (Звегор, пештера Коњска дупка, Мородвис, Мачево, Црна Топола, Лесновскиот вулкански кратер) и голем број на села. Од богатото природно и културно-историско наследство посебно се издвојуваат: Археолошкиот локалитет Виничко Кале и Археолошкиот локалитет Баргала.

3. Анализа на постојната состојба 3.1 Институционална поставеност Агенцијата за енергетика на Република Македонија, во согласно законот за енергетика, води и одржува регистер на гаранции за потеклото на електричната енергија, произведена од одржливи извори на енергија, како и од високо ефикасни когенеративни постројки. Во гаранцијата за потеклото на електричната енергија, произведена од обновливи извори, е специфициран енергетскиот извор од кој е произведена, датумот и местото на производство. Гаранцијата ќе му овозможи на производителот да се квалификува како повластен производител за количеството на електрична енергија, којашто е произведена од обновливи извори на енергија. Министерството за економија на РМ е надлежно за енергетската политика и во рамките на ова Министерство постои Оддел за обновливи извори на енергија и енергетска ефикасност. Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија донесува правилници и одлуки за повластени тарифи за купопродажба на електрична енергија произведена од повластените производители на електрична енергија, како и за производители од високо ефикасни когенеративни постројки. Локалните самоуправи се должни да подготват локални планови за имплементација на обновливите извори на енергија. Согласно со позитивните законски прописи операторот на пазарот е обврзан да ја купи целата електрична енергија произведена од повластените производители. Трошоците за откуп на електричната енергија ќе бидат фактурирани од страна на операторот на пазарот, согласно со повластените тарифи. Повластениот производител на електрична енергија треба да и′ приложи на Регулаторната комисија документ, издаден од страна на Агенцијата за енергетика, со кој ќе потврди дека користи обновливи извори на енергија или дека користи високо ефикасен когенеративен процес, со цел да ги добие повластените тарифи за неговото производство. Од аспект на стратешко планирање во финална фаза е изготвувањето на Стратегијата за обновливи извори на енергија до 2020 година.

3.2 Законска регулатива 3.2.1 Правна регулатива на ЕУ Правната регулатива на ЕУ ги опфаќа сите обновливи извори на енергија. Согласно со Директивата на ЕУ (2009/38/EC) за промоција на користењето на енергија од обновливи извори, во обновливи извори на енергија спаѓаат: ветер, соларна енергија, геотермална енергија, енергија на бран, енергија на плима и осека, хидроенергија, биомаса, депониски гас, гас од постројките за третман на отпадна вода и биогасови. Правната регулатива на Европската Унија која се однесува на производство на енергија од обновливи извори е составена од следните директиви: Директива 2009/38/EC за промоција на користењето на енергија од обновливи извори и за надополнување и последователно укинување на директивите 2001/77/EC и 2003/30/EC. Со оваа директива се поставени начелата, според кои земјите-членки треба да обезбедат учеството на енергија од обновливи извори во финалната потрошувачка на енергија на ЕУ да достигне најмалку 20% до 2020 година, а воедно ги поставува и националните цели за секоја од земјите-членки на ЕУ. Користењето на обновливата енергија е опфатена во три сектори и тоа: електрична енергија, греење и ладење и сообраќај. Секоја од земјите-членки на ЕУ има дефинирано национални цели за учеството на обновливите извори на енергија во финалната потрошувачка на енергија. Овие цели се прикажани во табела бр.1. Друга Европска регулатива Green Paper. Европска стратегија за обезбедување на снабдување со енергија (COM (2000)769) со која се дефинира дека во однос на снабдувањето со енергија приоритет треба да се даде на борбата против глобалното затоплување, преку развој на нови и обновливи извори на енергија. Биомаса-акционен план ( COM(2005) 628). Со оглед на зголемувањето на зависноста на ЕУ од фосилни горива, употребата на биомасата е еден од клучните начини за обезбедување на снабдувањето со енергија и енергетска одржливост во Европа. Овој план ги дефинира активностите што треба да се преземат, со цел за зголемување на побарувачката за биомаса, подобрување на снабдувањето, совладување на техничките бариери и развој на истражувањето. 18

Табела бр.1 % на енергијата од ОИ во финалната потрошувачка на енергија, 2005

Поставена цел за % на учеството на енергијата од ОИ во финалната потрошувачка на енергија до 2020

Белгија

2,2%

13%

Бугарија

9,4%

16%

Чешка

6,1%

13%

Данска

17,0%

30%

Германија

5,8%

18%

Естонија

18,0%

25%

Ирска

3,1%

16%

Грција

6,9%

18%

Шпанија

8,7%

20%

Франција

10,3%

23%

Италија

5,2%

17%

Кипар

2,9%

13%

Латвија/Летонија

34,9%

42%

Литванија

15,0%

23%

% на енергијата од ОИ во финалната потрошувачка на енергија, 2005

Поставена цел за % на учеството на енергијата од ОИ во финалната потрошувачка на енергија до 2020

Луксембург

0,9%

11%

Унгарија

4,3%

13%

Малта

0,0%

10%

Држава

Холандија

2,4%

14%

Австрија

23,3%

34%

Полска

7,2%

15%

Португалија

20,5%

31%

Романија

17,8%

24%

Словенија

16,0%

25%

Словачка

6,7%

14%

Финска

28,5%

38%

Шведска

39,8%

49%

Велика Британија

1,3%

15%

Европска стратегија за биогорива (СОМ(2006) 34) со која ЕУ дефинира политика за седум стратешки области за развој на производството и употребата на биогоривата за земјитечленки и земјите во развој.Тоа се следните области: стимулирање на побарувачката на биогорива, осигурување на придобивките врз животната средина, развој на производството и дистрибуцијата на биогоривата, проширување на можните извори на биогорива, засилување на можностите за трговија со биогорива, поддршка на земјите во развој и поддршка на истражувањата и иновациите. Енергија од обновливи извори-патоказ- Обновливи енергии во 21от век:создавање на поодржлива иднина (СОМ(2006) 848). Создавање на рамка за промоција на обновливите извори на енергија. Овој патоказ е интегрален дел на Стратешкиот европски енергетски преглед. 3.2.2 Национална правна регулатива Сите аспекти во однос на обновливите извори на енергија, во кои спаѓа и производството на енергија од биомасата се регулирани во Законот за енергетика (″Службен весник на Република Македонија″, бр. 63/2006, 36/2007, 106/2008). Овој закон

го промовира и

искористувањето на ОИЕ. Освен овој закон досега се донесени и влезени во сила следните подзаконски акти: Правилник кој се однесува на обновливите извори на енергија, односно на енергијата добиена од биомаса: Правилник за начинот и постапката за утврдување и одобрување на користење на повластенa тарифa за купопродажба на електрична енергија произведена од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 142/2007). Врз основа на овој правилник, Регулаторната комисија за енергетика донесе Одлука за висините на повластените тарифи за купопродажба на ЕЕ произведена и испорачана од енергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса. Начинот на продажба, односно откупот на електричната енергија произведена и испорачана од енергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса е регулиран со следните правилници: Правилник за обновливите извори на енергија за производство на електрична енергија (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 127/2008);

Правилник за издавање на гаранции за потеклото на електричната енергија произведена од обновливи извори на енергија (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 127/2008); Правилник за стекнување на статус на повластен производител на електрична енергија произведена од обновливи извори на енергија (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 29/2009); Одлука за утврдување на повластена тарифа за купопродажба на електрична енергија произведена и испорачана од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биомаса, со која се дефинира повластената тарифа за продажба на електрична енергија ( донесена на 31.03.2010 година); Одлука за утврдување на повластена тарифа за купопродажба на електрична енергија произведена и испорачана од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса, со која се дефинира повластената тарифа за продажба на електрична енергија ( донесена на 31.03.2010 година). Република Македонија е потписник и на Договорот за Енергетска заедница, врз основа на кој државите-потписнички треба да го усогласат своето законодавство со постојната правна регулатива на Европската Унија (acquis communautaire) за енергија, животна средина, конкуренција и за обновливите извори на енергија. Република Македонија ја ратификува Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени во 1997 година, а го ратификува и Протоколот од Кјото во 2004 година. Република Македонија влегува во редот на земјите кои немаат квантифицирани обврски, предвидени со споменатите меѓународни документи. 3.3. Анализа на заинтересираните страни Анализата на заинтересираните страни е методологија која се употребува за да се обезбедат оптимални услови за реализација на одредени активности. Располагањето со соодветни информации за сите заинтересирани страни и нивните капацитети за придонес или опструкција на одредени активности, овозможува преземање на соодветни мерки за искористување на нивниот потенцијал или пак за минимизирање на евентуалното нивно негативно делување. Заинтересирани страни се индивидуалци или организации кои активно делуваат во една област и се вклучени во реализацијата на еден проект, како и индивидуалци или организации чии интереси можат позитивно или негативно да влијаат врз успешната реализација на еден проект.

Целта на оваа анализа е идентификување на сите заинтересирани страни во областа на искористување на биомасата за производство на енергија, со процена на нивниот интерес и влијание врз потенцијалните проекти во предметната област. Дефинирање на процесот Процесот за изработка на анализата на заинтересираните страни е комплексен и во себе содржи одреден број на постапки. Постапките што се применети во процесот на подготовка на анализата на заинтересираните страни се прикажани во табела бр.2. Табела бр.2 Постапка

Техника/алатки

Резултати

Постојни документи, стратегии и програми

Анализа и евалуација

Идентификација на заинтересирани страни

Идентификување на заинтересирани страни

Структурирање на секторот Групирање на заинтересираните страни Експертиза

Листа на заинтересирани страни

Табели за анализа

Темплејти Постојни анализи

Табели

Анализа на карактеристики

Информации, интервјуа, експертиза

Дефинирани карактеристики

Анализа на моќ/ лидерство

Анализи на информации Законска регулатива

Дефинирано влијание

Анализа на заинтересирани страни

Анализа на податоци Интервјуа Согледувања Експертиза

Подготвена анализа

Со цел за поедноставување на процесот за идентификација на заинтересираните страни, извршено е групирани во 8 категории и тоа: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Владини институции – креатори на политиките Имплементирачки агенции, јавни претпријатија Локална самоуправа, локални јавни претпријатија Јавен сектор Приватен сектор Невладин сектор Меѓународни агенции и донатори Индивидуалци.

Во табела бр.3, е приложена нализата на заинтересираните страни

Табела бр.3

Локални власти и јавни претпријатија

Имплементирачки агенции и регулаторни тела

Владини институции

Сектор

Заинтересирана страна

Улога/ Активност

Интерест

Влијание / степен

Капацитет за учество

Министерство за економија

учесник/ активен

Министерство за животна средина и просторно планирање

учесник/ активен

Министерство за земјоделство, водостопанство и шумарство

учесник/ активен

процеси и резултати

позитивно / висок

средно

Министерство за локална самоуправа

учесник/ активен

Регулаторна комисија за енергетика

учесник/ активен

резултати

Агенција за финансиска поддршка на земјоделството и руралниот развој

учесник/ активен

резултати

Агенција за развој и инвестиции)

учесник/ активен

процеси и резултати

ЕЛЕМ и МЕПСО

подржувач/ не е вклучен

резултати

ЈП Македонски шуми

учесник/ активен

резултати

Локални самоуправи

учесник/ активен

процеси и резултати

позитивно / висок

Јавни препријатија

подржувач/ не е вклучен

резултати

позитивно / мало

позитивно / висок

Поврзаност со областа

Креирање на политиката за искористување на ОИЕ. Дефинирање и имплеметирање на мерки за производство на енергија од ОИЕ, како и програми за поддршка на користењето на ОИЕ

Имплементирање на дефинираната политика. Регулирање на пазарот и помош при реализација на проекти средно

Можност за зголемување на приходите на претпријатието. Можност за нови вработувања. Искористување на постојните капацитети

средно

Заинтересирани за примена на нови начини на загревање. Развој на нови индустрии и создавање на нови работни места. Намалување на трошоците за енергија

ниско

Искористување на отпадот за производство на енергија. Намалување на количините на отпад кои завршуваат на депонија. Создавање на нови јавни претпријатија во проектната област. Искористување на постојните капацитети при реализација на проекти

Заинтересирана страна

Улога/ Активност

Интерест

Влијание / степен

Капацитет за учество

Јавен сектор

Универзитети

учесник/ активен

процеси и резултати

позитивно/ средно

средно

Развивање на човечки ресурси

Стопански комори

поддржувач/не е вклучен

средно

Поддржувачи поради можниот развој на нови претпријатија.

ЕВН

Подржувач/не е вклучен

големо

Поддршка на мерките за зголемување на производството на енергија од ОИЕ

Земјоделски и туристички ориентирани бизниси

поддржувач/ активен

Претпријатија за патен транспорт

Приватен сектор

Сектор

позитивно/ Мало

Поврзаност со областа

Заинтересирани за мерките за подобрување на животната средина, што би придонело за развој на туризмот и земјоделството. Можно остварување на нови приходи од продажба на биомаса. Производство на енергија за сопствени потреби Евентуално би биле заинтересирани за користење на биогоривата, без заинтересираност за процесите Интерес за реализација на проекти со кои би ги искористиле отпадните материјали за добивање на енергија. Намалување на трошоците на работење преку намалување на трошоците за енергија Поддршка на планирањето и имплементирањето на мерките за зголемување на енергија од ОИЕ, јавна кампања.

средно

не е вклучен

позитивно/ Мало

мало

Индустриски капацитети

поддржувач/ активен

позитивно/ Големо

мало

Медиуми

поддржувач/не е вклучен

позитивно/ високо

мало

Цивилно општество

Невладини организации

учесник/ пасивен

процеси и резултати

позитивно/ мало

средно

Поддршка на мерките кои го намалуваат загадувањето и ја промовираат енергијата од обновливи извори.

Интернационални организации и донатори

EU, SIDA,USAID, GTZ, SEKO, EBRD, World Bank Други организации и агенции

поддржувач / не е вклучен

процеси и резултати

позитивно/ средно

големо

Поддршка на сите мерки кои придонесуваат за заштита на животната средина и искористување на енергија од обновливи извори.

Земјоделци

поддржувач / не е вклучен

резултати

позитивно/ мало

мало

Поддршка и активно учество во проекти кои би придонеле за поголеми приходи на земјоделците

Граѓани

поддржувач / не е вклучен

резултати

позитивно/ мало

мало

Поддршка и активно учество во проекти за поефективно користење на енергија и намалување на трошоците за енергија

Индивидуалци

позитивно/ Мало

резултати

Анализата на заинтересираните страни покажа дека клучните заинтересирани страни, се позитивно настроени кон имплементација на мерки и активности, кои би придонеле за поголемо искористување на обновливите извори на енергија, а со тоа и искористувањето на биомасата за производство на енергија. Нивото на знаење е релативно добро кај главните заинтересирани страни, додека кај директните учесници, односно директните корисници на резултатите од проекти кои би придонеле за развој на користењето на биомасата во производството на енергија, е релативно ниско, што укажува на потребата од подигнување на јавната свест за придобивките од овој начин на производство на енергија, со цел за намалување на ризикот при реализација на проекти во оваа област. Генерално, може да се заклучи дека не се идентификувани заинтересирани страни кои имаат негативен став кон развојот на оваа област, но, сепак, реално е да се очекува при реализација на проектите да се јави одреден отпор, кој би бил пред се резултат на малите познавања на самата материја, односно непознавањето и неможноста да се согледаат корисните придобивки од самите проекти. Од аспект на учеството на заинтересираните страни при реализација на одредени проекти, капацитетите со кои располагаат клучните заинтересирани страни се релативно лимитирани. Особено е корисно позитивното расположение, односно поддршката на донаторите и меѓународните организации, за имплементација на проекти за користење на биомасата за производство на енергија.

3.4 SWOT Анализа Целта на SWOT анализата е да се идентификуваат внатрешните и надворешните фактори, преку согледување на силните страни, слабите страни, заканите и можностите за развој на користењето на биомасата за производство на енергија. SWOT анализата овозможува согледување на регионалните силни страни и можностите коишто можат да се искористат за создавање услови за развој на користењето на биомасата како гориво за производство на енергија, како и сублимирање на слабите страни и надворешните закани. СИЛНИ СТРАНИ 

Производство на житни култури



Екстензивни земјоделски површини



Постоење на неупотребени остатоци од земјоделството, остатоци после жетва, остатоци после берба



Во дел од регионот се лоцирани одредени површини на шуми



Најголем дел од шумите се во сопственост на државата



Голем број на претпријатија кои се занимаваат со обработка на дрво, што е можен извор на биомаса



Урбаните центри се лоцирани релативно блиску до руралните области, што ги намалува логистичките проблеми за снабдување на домаќинствата и индустријата со биомаса како гориво



Голема употреба на дрвна биомаса, којашто се користи за загревање



Регион со релативно добра распространета патна мрежа



Направени се почетни чекори во нови начини на користење на биомасата, како гориво за производство на енергија- испитување на условите за одгледување на маслодајна репка за производство на биодизел, производство на биодизел од отпадно масло за јадење, производство и користење на брикети



Постоење на сточарски фарми, што е потенцијал за добивање на биогас



Постоење на неискористено земјоделско земјиште (загадено) соодветно за одгледување на маслодајна репка за производство на биодизел



Систем за топловодно греење во Македонска Каменица кој моментално е надвор од употреба



Постоење на индустриски капацитети кои имаат потреба од топлинска енергија во производствениот процес

СЛАБИ СТРАНИ 

Користење на дрвната биомаса на начин кој е со мала ефикасност



Не постои поголем производител на соодветно гориво од биомаса- палети, деланки



Непознавање на технологијата за искористување на биомасата



Недостаток на експерти за инсталирање на CHP системите и други технологии



Мали земјоделски парцели (исцепканост на земјоделското земјиште)



Слаб квалитет на шумите во одредени области на регионот



Илегална сеча на дрвја



Висока цена на огревното дрво



Ниска цена на електричната енергија



Недоволна јавна свест за придобивките од користењето на биомасата



Отпор од страна на земјоделците кон одгледување на соодветни култури за добивање на биомаса или биогориво



Домашното или одгледување на животни надвор од фармите, што не овозможува користење на отпадниот материјал за добивање на биогас



Недостаток на соодветен web портал каде би можело да се добијат соодветни информации за користењето на биомасата



Недостаток на системи за наводнување што оневозможува економски прифатливо одгледување на култури за биомаса



Не постојат фондови или прифатливи кредити за финансирање на приватни проекти во оваа област



Недостаток на соодветна опрема и возила за собирање на остатокот после жетва или берба, како и неговиот транспорт

МОЖНОСТИ 

Владата на РМ има дефинирано политика на подршка на развојот на ОИЕ



Фондови од донатори за имплементирање на проекти



Промоција на CHP системите



Интересот на приватниот и јавниот сектор за користење на биомасата расте секојдневно



Јавната перцепција за позитивното влијание врз животната средина, како и позитивниот придонес кон економскиот развој



Развиената свест за заштита на животната средина



Искористување на отпадната дрвна маса по извршената сеча



Секојдневниот пораст на цените на фосилните горива



Остварување на заштеди, поради намален увоз на енергија и енергенси



Развој на нови мали бизниси (производство на палети, деланки, биогориво)



Согледување на можностите од страна на јавното претпријатие за зголемување на приходите од експлоатацијата на дрвната маса



Дефинирана е цел за 21% енергија од ОИЕ до 2020 година

ЗАКАНИ 

Релативно високи финансиски средства потребни за реализација на проекти



Лимитирани количини на дрвна биомаса од локални извори



Климатските услови



Процесите за аплицирање за добивање на финансиски средства се многу комплицирани



Недостаток на добра финансиска иницијатива и субвенција за покривање на дел од инвестиционите трошоци



Конкурентноста на енергијата од други извори во однос на енергијата од биомаса



Конкуренцијата за земјоделско земјиште од аспект на одгледување на храна спрема одгледување на култури за биомаса или биогориво



Недовршените проекти за производство на биодизел предизвикуваат недоверба кон нови проекти

3.5 Мапирање на потенцијалите на различните видови на биомаса Според Европските директиви терминот „биомаса“ е биоразградлив дел од производите, отпадот и остатоците од земјоделството (вклучувајќи растителни и животински супстанции), шумарството и индустриите поврзани со него, како и биоразградливиот дел од индустрискиот и комуналниот отпад (органска фракција). Од самата дефиниција може да се заклучи дека биомасата која може да се користи за производство на енергија вклучува повеќе видови на материјали. Mатеријалите коишто се со поголема вредност и за кои постои пазар, како, на пример, високо квалитетните големи дрва (кои се користат во индустријата) од економски аспект е малку веројатно дека можат да се користат како биомаса. Но постојат голем број на остатоци, нус-производи и отпадни материјали од органско потекло кои потенцијално можат да се користат како биомаса за релативно мали трошоци или кога станува збор за отпад, дури и за т.н. негативни трошоци, бидејќи депонирањето на отпадот чини пари. Генерално постојат пет вида на основни категории на материјали кои би можеле да се користат како биомаса за производство на енергија и тоа: •

Остатоци од земјоделство: остатоци од жетва или процесирање

•

Дрво: од шумарство, одгледување на дрва и обработка на дрвото

•

Органски отпад: од прехранбената индустрија, комунален отпад и други видови на органски отпад.

•

Индустриски отпад и копродукти: од производствени и индустриски процеси

•

Растенија за енергија: растенија коишто се одгледуваат специјално за производство на енергија.

3.5.1 Земјоделство Земјоделството е еден од најголемите потенцијални извори на биомаса. Во рамките на полјоделството се разликуваат два извора на биомаса и тоа: одгледување на растенија за добивање на биомаса и користење на остатоците од одгледувањето или обработката на земјоделските култури. Особено треба да се напомене можноста за добивање на биомаса од одгледување на култури за добивање на биомаса, но во моментот на изработка на оваа студија, во Источниот плански регион не се одгледуваат такви култури. Можностите за одгледување на култури за биомаса се презентирани во поглавјето 5. Во овој дел се опфатени разни видови на остатоци од земјоделството. При користењето на биомасата, остатоците од земјоделството директно се користат како гориво за производство на енергија, преку употреба на различни технологии. Се разликуваат т.н. суви остатоци, односно остатоци кои природно се сушат (слама, лушпи, стебла) и влажни остатоци (отпад од сточарството). 3.5.1.1 Површина на земјоделско земјиште Источниот плански регион е релативно богат со земјоделско земјиште и има добри климатски услови за развој на земјоделството, а особено на производството на ориз. Во табела бр.4 се прикажани податоците за површина на користено земјоделско земјиште во Источниот плански регион, по општини. Во земјоделството, покрај од полјоделството, органски остаток се генерира и од сточарството. И овој остаток може да се користи како биомаса за производство на енергија, но поради тоа што овој материјал претставува отпад, тој е опфатен во делот на органски материјали од отпадот.

Табела бр. 42, Површина на користено земјоделско земјиште по категории Обработлива површина Општина

вкупно

ораници, бавчи, и куќни градини

овоштарници

лозја

ливади

Вкупно

Пасишта

Берово Виница Делчево Зрновци Карбинци Кочани Мак. Каменица Пехчево Пробиштип ЧешиновоОблешево Штип

25784 9523 13983 1554 6805 10390 4705 11665 10064

13309 7703 10418 1475 6358 6854 3529 5174 7816

8679 6578 8706 1417 5889 6314 3159 3106 6846

605 226 921 31 93 206 117 612 141

/ 298 8 9 296 133 / / 276

4025 601 783 8 80 201 253 1456 553

12475 1820 3565 78 437 3533 1176 6490 2247

7595

6873

6605

716

11557

10262

9390

145

608

119

1289

Вкупно:

113625

79771

66689

3187

1713

8172

33826

Слика бр.1 Процентуална застапеност на земјоделско земјиште по категории земјоделско земјиште

ораници овоштарници лозја ливади

30%

пасишта

58% 2%3%

Државен завод за статистика, с.п. Земјоделство, Полјоделство, овоштарство и лозарство, 2008

3.5.1.2 Процена на количините на материјал кој може да се користи како биомаса Остатоците од земјоделството, како што се слама, лисја, лушпи, како и стебла и гранки од овоштарството, може да се користат како биомаса за производство на енергија. Процесот на искористување на биомасата за производство на енергија вклучува собирање на остатоците, нивен транспорт до местото на производство на енергија, подготовка и согорување. Првичната процена на количините на органски материјал којшто може да се користи како биомаса, а кој е остаток од земјоделските активности, е извршена врз основа на следната методологија: земена е просечната количина на генерирање на овој материјал по единица површина (по хектар) и по вид на култура. Во однос на генерирањето на остатоците од земјоделското производство, треба да се истакне дека постојат податоци за просечно генерирање, по вид и по хектар, којшто се разликуваат во зависност од изворот на тој податок. Процената е извршена врз основа на податоците за видови на култури што се одгледуваат во Источниот регион и за сите култури што се одгледуваат во проектниот регион. Во табела бр. 5 е прикажана е проценката на сите видови на остатоци од земјоделството, односно од одгледувањето на различни култури. Процентуалната застапеност на остатокот од земјоделството, односно полјоделството, од аспект на потеклото е прикажан на слика бр. 2. Вкупно проценетите количини на потенцијална биомаса од земјоделскиот остаток изнесуваат 128705 тони. Поради различната употреба на овој остаток, пред се′ за исхрана на стока, простирка за добитокот, добивање на компост и друго, како и поради тоа што одреден дел од овој материјал останува на нивите и се заорува, со што се храни почвата и се спречува ерозијата, расположливите количини, реално, се значително помали. Со цел за реално согледување на потенцијалните количини на биомаса за производство на енергија, од овој материјал, во текот на месец февруари годинава е спроведена анкета на 500 испитаници, земјоделци во различни општини во овој регион, како и анкета на земјоделски комбинати што се лоцирани во Источниот плански регион. Резултатите од анкетата се презентирани во поглавје 3.6 и тие се земени во предвид при процената на количините на биомаса. Анкетните листови се приложени во Анекс 1 и Анекс 2.

Табела бр.5

Култура

Површина (ха)

Опис на остатокот и просечна количина по единица ( во влажна состојба)

Вкупен остаток во тони ( сува материја)

Житни култури 31290 пченица

10430

пченка

3838

јачмен

10453

ориз

2609

други жита

2700

Вкупно

30030

сончоглед

тутун

552

други инд. растенија Вкупно:

335 947

11514 слама, пченкини стебла и друго просечно од 2 до 4 т/ха

31359

усвоено 3 тони од хектар

7827 8100 90090

Индустриски култури остаток од растително ткиво по собирање на растенијата листови, стебла и др. просечно од 1,8 до 2,2 т/ха усвоено 2 тони по хектар

120 1104 670 1894

Меѓупосеви остаток од растително ткиво по собирање на растенијата листови, стебла и др. просечно од 2 до 4 т/ха усвоено 3 тони по хектар Вкупно:

301

домати пиперки

236 660

краставици грав компир кромид лук зелка лубеница друг зеленчук Вкупно:

43 1058 3122 360 159 499 495 110 2886

903 Градинарски култури 519 1452 остаток од растително ткиво по собирање на плодовите просечно 2 - 2.5 тони по хектар усвоено 2,2 тони по хектар

95 2328 6868 792 350 1098 1089 242 10439

Култура

Опис на остатокот и просечна количина по единица ( во влажна состојба)

Површина (ха)

Лозови насади

1742

Овошје

Број на стебла

јаболка круши сливи цреши вишњи кајсии праски ореви бадеми Вкупно:

147143 59049 469017 23708 331852 10879 15125 15489 9682

Вкупен остаток во тони ( сува материја)

лисја и гранки по кроењето просечно 3-6 тони по хектар усвоено 3 тони хектар

5226

кг на остаток по вид на овошје вид на остаток: лисја и гранки по кроење 14 26 18 19 20 25 18 25 10

2060 1535 8442 450 6637 272 272 387 97 20153

Се′ вкупно:

128705

Слика бр.2 Земјоделски остатоци по потекло 8%

0%4%

16%

1% овошни насади житни култури индустриски култури град.култури меѓупосеви лозови насади

71%

Од графиконот на прикажан на слика бр. 2, може да се заклучи дека дури 71 % од потенцијалната биомаса за енергија се генерира при одгледување на житните култури и тоа: пченица, пченка, јачмен и ориз. Поради тоа што најчесто остатокот што се генерира при кроењето на лозјата се гори на отворено, овие количините на биомаса се лесно достапни. Со цел за дефинирање на потенцијалните количини на биомаса, која се генерира како остаток од земјоделството, извршена е процена на расположливите количини од житните култури и тоа од пченицата, пченката, јачменот и оризот, врз основа на статистичките податоци за годишното производство на овие култури во Источниот плански регион и коефициентот кој што го покажува производството на слама во однос на произведено зрно. Во табела бр.63, е прикажано годишното производство на житни култури во Источниот плански регион. Табела бр.6 Општина/култура

Просек на производство 2007/2008 во тони пченица

јачмен

пченка

ориз

Берово Виница Делчево Зрновци Карбинци Кочани Мак. Каменица Пехчево Пробиштип Чешиново-Облешево Штип

899 1374 2707 968 3344 3548 336 988 3578 4010 5195

490 1649 2253 898 4527 2376 720 468 2565 3388 7428

121 1621 1243 2645 1017 2740 75 85 475 7191 878

/ 425 / 30 1550 6350 / / 20 7317 189

Вкупно:

26945

26760

18089

15880

Во табела бр.7, се прикажани вкупните количини на произведени житни култури по општини и процентуалната застапеност по општина. Анализата на општинската распределба на производството на разгледуваните култури покажува дека овие култури најмногу се произведуваат во регионот на Кочанско Поле

Државен завод за статистика, полјоделство, сточарство и лозарство 2007 и 2008

(76,6%), односно во општините Штип,Чешиново-Облешево, Пробиштип, Карбинци, Кочани и Зрновци.

Табела бр. 7 Вкупно произведено тони

Берово Виница Делчево Зрновци Карбинци Кочани Мак. Каменица Пехчево Пробиштип Чешиново-Облешево Штип

1853 4643 6218 6042 14340 8664 1131 1563 14545 14736 28940

1.8% 4.5% 6.1% 5.9% 14.0% 8.4% 1.1% 1.5% 14.2% 14.4% 28.2%

Вкупно:

102673

100%

Општина/култура

Слика бр. 3 Остаток од земјоделството

Бидејќи не се води евиденција за количините на слама или на остатокот од пченката после жетвата, овие вредности се проценети, врз основа на односот на произведено зрно и слама или остаток од пченка. Во табела бр. 8 се прикажани овие коефициенти за секој вид на житарица.

Табела бр.8 Вид на житарица

Однос (англ. Straw to grain ratio)

Усвоен

Пченица Јачмен Ориз Пченка

1-1,6 1-1.45 2 0.5 – 1.2

1.5 1.3 2 1

Со помош на усвоените параметри проценета е вкупната количина на остаток од разгледуваните култури. Овие количини се прикажани во табела бр.9. Табела бр.9 Општина/култура Берово Виница Делчево Зрновци Карбинци Кочани Мак. Каменица Пехчево Пробиштип Чешиново-Облешево Штип Вкупно:

Остаток после жетва (тони) Пченица 1349 2060 4061 1451 5015 5322 504 1481 5367 6014 7793

јачмен 636 2144 2929 1167 5885 3088 936 608 3334 4404 9656

ориз / 850 / 60 3100 12700 / / 40 7317 378

пченка 121 1621 1243 2645 1017 2740 75 85 475 7191 878

вкупно 2793 5824 8262 8326 22822 11150 1515 2220 25030 17904 49206

40417

34787

31760

18089

155053

Иако од вкупно настанатите количини теоретски може да се собере и до 80%, сепак согласно со искуствата од другите земји, како и правилата за енергетско искористување на земјоделската биомаса (ЕУ, Хрватска и др.), реално би можело да се соберат значително помали количини на биомаса. Заради одржување на плодноста на почвата, како и за заштита од ерозија, неопходно е да се остави соодветна количина на биомаса на полињата. Вообичаено се остава од 30 до 50% од биомасата. Со цел за реално дефинирање на расположливите количини на биомаса којашто може да се користи за добивање на енергија, од вкупните количини на биомаса, се одземени 37

количините на биомаса што треба да се остават на полето и кои во оваа студија се проценети на 2 тона по хектар за одржување на плодноста, со што би се покриле околу 70% од обработуваната површина. Минималните количини на слама за заштита на почвата од ерозија, поради вода и ветер, зависат од видот и наклонот на почвата и за потребите на оваа студија усвоено е 0,8 тони по хектар. За потребите на сточарското производство усвоено е количина од 0,8 тони/крава. Во табела бр.10 се прикажани количините кои се неопходни да се остават на полињата и количините потребни за сточарско производство по општини. Табела бр.10 Општина

Површина на житни култури

плодност

ерозија

Количини за сточарско производство

Заштита на почвата

Се′ вкупно тони

Берово Виница Делчево Зрновци Карбинци Кочани Мак. Каменица Пехчево Пробиштип Чешиново-Облешево Штип

703 1887 2591 1022 3909 3262 477 693 2268 4306 6212

1406 3774 5182 2044 7818 6524 954 1386 4536 8612 12424

562 1510 2073 818 3127 2610 382 554 1814 3445 4970

1837 1626 2938 464 3177 1854 1396 1471 1954 1694 1950

3805 6909 10192 3326 14122 10988 2732 3412 8305 13750 19344

Вкупно:

27330

54660

21864

20361

96885

Треба да се земе предвид дека потребните количини на слама од житните култури потребна за сточарското производство е проценета само за Источниот плански регион. За потребите на студијата е усвоено дека 20 до 30 % од сламата се користи надвор од проектниот регион. Карактеристика на земјоделското земјиште во Источниот плански регион е неговата расцепканост на голем број на мали парцели. За економски исплатливо собирање на земјоделскиот остаток, неопходно е групирање на овие парцели. Исто така и располагањето со соодветни земјоделски пристапни патишта е еден од главните фактори што влијаат врз економската исплатливост на собирањето на земјоделскиот остаток. Поради ова проценките на количината којашто може да се собере изнесува од 40 до 50% од вкупните потенцијални расположливи количини. Во табела бр.11 се прикажани се потенцијалните количини на биомаса од земјоделскиот остаток после жетва за Источниот плански регион. 38

Табела бр.11 Култури

Жита

Пченка

Вкупно

Биомаса во тони

20500

10750

31250

Покрај остатокот од земјоделството, во Источниот плански регион се создаваат приближно 5000 тони оризова лушпа, којашто се создава при лупењето на оризот ( 20-25 % од произведениот ориз). Дел од овој остаток се користи за исхрана на живината, но проценка е дека 50 – 70% од вкупните количини може да се користат за производство на енергија. Слика бр.4 Оризова лушпа

Врз основа на минималната енергетска вредност на секоја од видовите на биомаса, коишто се анализирани, може да се процени енергетскиот потенцијал. Во табела бр.12 се прикажани проценетиот топлински потенцијал, како и потенцијалот за производство на електрична енергија при искористливост од 25% и просечна годишна работа од 8000 часови. Постојните технологии за производство на електрична енергија од биомаса се со електрична искористливост во погони за производство на електрична енергија која се движи во границите од 21-30%, во зависност од технологијата која се употребува.

Табела бр.12 Долна огревна вредност МЈ/кг

Топлински потенцијал GЈ

Електрична енергија GWh

Инсталирана снага на електрани MW

Слама од житни култури

13.75

287000

Остаток од пченка

14.7

158000

Оризова лушпа

13.16

39480

0.3

484480

3.3

Вид на биомаса

Вкупно:

Биомасата која всушност е остаток од земјоделството е со релативно мала густина и нејзината исплатливост за користење за производство на енергија е во зависност од далечината од која се донесува до електраната. Границата на исплатливоста на превозот на биомасата се движи околу 50км при трошок на транспорт од 0,124 евра /т/км и цена на сламата на прагот на електраната од 43-55 евра по тон. Цената на сламата се движи околу 30-35 евра/тон, додека превозот е помеѓу 0,15 и 0,2 евра по тон/км.

3.5.2 Шумарство

Дрвото било значаен извор на енергија во сите фази од развојот на општеството. Во 19тиот век скоро 90% од енергијата доаѓала од дрвото, на почетокот на 20тиот век енергијата добиена од дрво изнесувала 50%, а во последната декада од минатиот век употребата на дрвото за производство на енергија драстично се намали и изнесувала 5%. Со појавата на енергетската криза, но и со зголемувањето на свеста за заштитата на животната средина и потребата за намалување на зависноста од фосилните горива, употребата на овој вид на гориво во последниве десетина години секојдневно расте. Во нашата земја дрвото најчесто се употребува за греење. При самиот процес на сечење на огревното дрво се јавува и остаток во вид на гранки со дијаметар под 7см, пенушки, трулеж и др., за кој досега немаше интерест од страна на пазарот и кој остаток останува во шумите по сечењето на дрвата. Во денешни услови, кога се′ очекува се поголема потреба од биомасата за енергија, остатокот којшто останува по сечата на огревното дрво може да најде примена во производството на енергија. Денеска, овој остаток во шумарството не се користи или се користи во многу мала мера. Количините на ситни гранки со лисја или иглички и со врвот на стеблото, кои по сечата најчесто остануваат во шумите, изнесуваат 1220% од вкупната биомаса на стеблото. Покрај огревното дрво, од аспект на создавање на дрвна биомаса која може да се користи за добивање на гориво, особено значајна е и обработката на техничкото дрво.Во примарната и секундарната обработка на техничкото дрво остануваат од 25 до 48% кај примарна пиланска обработка и 19-31% кај секундарната обработка на дрвниот остаток или отпад. Во Источниот плански регион вкупната површина под шуми4 изнесува 136.738ха (13% од вкупните шуми во Република Македонија) што претставува 38% од вкупната територија на регионот. Во табела бр.13 е прикажан шумскиот фонд на Источниот плански регион според видови на дрвја. Дрвната маса изнесува 4.8 милиони м3 (6% од вкупната дрвна маса во земјата), а планираниот сечив етат на дрвна маса е 250.000м3 годишно (18% од вкупната планирана количина на сечив етат на дрвна маса во Република Македонија). Во табела бр.14 се дадени количините на исечена бруто дрвна маса според сортимент.

Државен завод за статистика, с.п. Шумарство, 2008 41

Табела5 бр. 13 Видови на дрвја

Шумски фонд (ха)

Чисти насади од листопадни дрвја

96057

бука

37212

дабови (сите)

55961

други тврди листопадни

2101

тополи

други меки листопадни

768

Чисти насади од иглолисни дрвја

22859

смрека

207

ела

125

црн бор

20209

бел бор

1746

други иглолисни

572

Мешовити насади од листопадни дрвја

12581

бука-дабови-други листопадни

985

бука-други листопадни

2460

дабови-други листопадни

7484

други листопадни

1652

Мешовити насади од иглолисни дрвја

539

смрека-ела

црн бор-бел бор

512

Мешовити насади од листопадни-иглолисни дрвја црн бор - бел бор- други иглолисни

3235

други листопадни-други листопадни

1467

Вкупно:

4702

136738

Државен завод за статистика, с.п. Шумарство, 2008 42

Табела6 бр.14 Сортимент (м3) техничко дрво

огревно дрво

отпадок

73792

108248

26609

Вкупно 207179 м

На слика бр.5 е прикажана процентуална застапеност на секој сортимент на дрво од исечена бруто дрвна маса. Слика бр. 5

Исечена бруто дрвна маса по сортименти (%) т ехничко дрв о

13%

огрев но дрв о

35%

от падок

52%

Официјалните податоци за количините на исечено огревно дрво во однос на расположливите податоци за количините на огревно дрво коешто е потребно за задоволување на потребите за греење на населението7 во Источниот плански регион и кои изнесуваат приближно 400.000м3, укажуваат дека годишно е неопходно да се набават приближно 200.000 до 250.000м3 дрво, под претпоставка дека одредена количина на огревно дрво доаѓа од другите региони во Македонија. Во табела бр.16 се прикажани потребите за огревно дрво за секоја општина.

Државен завод за статистика, с.п. Шумарство, 2008

Аналитичко-информативна публикација, Асен Давитков, 2005

Во табела бр15 е прикажана бруто исечената дрвна маса по видови на дрвја. Табела4 бр.15 Видови на дрвја Чисти насади од листопадни дрвја

Застапеност во вкупно исечената бруто дрвна маса

м3

Застапеност во исечената буто дрвна маса по вид на насад

152005

73.37%

100.00%

бука

91149

44.00%

59.96%

дабови (сите)

59983

28.95%

39.46% 0.04%

други тврди листопадни

0.03%

тополи

376

0.18%

0.25%

други меки листопадни

443

0.21%

0.29%

45666

22.04%

100.00%

37448

18.08%

82.00%

Чисти насади од иглолисни дрја црн бор

8218

3.97%

18.00%

Мешовити насади од листопадни дрвја

бел бор

4124

1.99%

100.00%

Мешовити насади од иглолисни дрвја

5384

2.60%

100.00%

На слика бр.6 е прикажан процентот на бруто исечената дрвна маса од листопадни и иглолисни насади. Слика бр.6 Учество на видови листопадни и иглолисни дрвја во бруто исечената дрвна маса

листопадни

24%

иглолисни

76%

При проценувањето на количините на потенцијална биомаса од шумарството земени се официјалните податоци за бруто исечената дрвна маса. Од листопадните дрвја, карактеристични за овој регион се буката и разните видови на даб, а од иглолисните се црниот и белиот бор. Најниската огревната вредност на дрвата со влажност 0% се движи од 16.2 до 21.9 МЈ/кг. Во табела бр.17 е прикажана најниската огревна вредност на различните видови на суво дрво.

Табела8 бр.16 Потребно огревно дрво м3

Општина Берово Пехчево Делчево Мак. Каменица Виница Кочани Зрновци Чешиново-Облешево Пробиштип Карбинци Штип

56580 24312 55680 23370 43960 60405 5525 12115 35287 8484 75325

Вкупно:

401043

Табела бр.17 Вид на дрво

Минимална огревна вредност w=0%

Бука

18.82

Даб

18.38

Топола

17.26

Бор

21.21

Смрека

19.66

Ела

19.49

Огревната вредност на дрвото е во зависност од влажноста на дрвото. Процентот на влага во различните видови на дрвна биомаса, која се користи како гориво во енергетските постројки во другите земји се движи во распон од 5% па се′ до 60%. Влијанието на влагата на минималната огревна вредност на дрвото што се користи како гориво е прикажано на слика бр. 7.

Аналитичко-инфрмативна публикација, Асен Давитков, 2005

Минимална огревна вредност МЈ/кг

Слика бр.7

Влага % Заради точно утврдување на максималната и минималната огревна вредност на одделните видови на дрвја, потребно е да се спроведе лабораториска анализа. Во табела бр.18 се прикажани минималните огревни вредности на одредени видови на дрвја. Табела бр.18 % на влага / Вид на дрво

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Бука

18.82

16.69

14.57

12.44

10.31

8.19

6.06

Даб

18.38

16.30

14.22

12.13

10.05

7.97

5.89

Бор

21.21

18.82

16.43

14.03

11.64

9.25

6.85

Смрека

19.66

17.45

15.24

13.03

10.82

8.61

6.40

Ела

19.49

17.30

15.10

12.91

10.72

8.52

6.33

Остатоци после сеча со кора

19.2

17.03

14.87

12.70

10.54

8.37

6.21

Според податоците презентирани во табела бр.14 во источниот плански регион, на годишно ниво, се создаваат 26609 м3 отпадно дрво, односно отпадна дрвна маса која останува по сечата во шумата. Овој остаток, главно, не се користи, освен во мали количини кој се прибира од страна на локалното население или пак се користи од страна на шумските претпријатија за загревање. Проценувајќи ги количините на овој дрвен остаток земен е во предвид, дека не е реално да се очекува целиот дрвен остатокот да се собира. Ниту во развиените европски земји, каде што, со закон, се задолжени компаниите што ја вршат сечата во потполност да го изнесат остатокот, тоа не се почитува докрај поради високата 46

цена на собирањето на остатокот во тешко пристапните планински предели. Проценето е дека околу 40% од овој остаток може да се прибере и искористи како биомаса за добивање на енергија. Со просечна специфична тежина од 650кг/м3, вкупните количини би изнесувале 10650 м3, односно 7000 тони. Од 7000 тони на дрвна маса од остаток после сеча, со просечна влажност од 50% и со минимална огревна вредност од 8.37 МЈ/кг , би се добиле 58590GJ топлинска енергија, односно би можело вкупно да се произведе 4 GWh електрична енергија. Со просечна работа од 8000 часови годишно, би можело да се инсталираат 0.4 MW такви електрани. Секако, дека и огревното дрво коешто се сече и користи за греење од страна на населението, би можело да се употреби како биомаса за добивање на енергија.Во „Стратегијата за развој на енергетиката до 2020 во Република Македонија″, дадена е препорака да не се користи огревното дрво како биомаса за добивање на енергија. Денеска, целокупните количини на исечено огревно дрво се продаваат и се користат за загревање. Иако постојниот начин на користење на огревното дрво е најмалку ефикасен, сепак за воведување на поекономичен и поефикасен начин на користење на дрвната биомаса за добивање на енергија неопходни се големи инвестициони средства, особено за изградба на топловоден централен систем за греење во некое населено место или дел од населено место. Покрај инвестиционите вложувања на евентуалниот инвеститор, неопходни се и инвестиции од страна на можните корисници на топлинска енергија. Од сите населени места, централен систем на греење има само во Македонска Каменица и тоа со 350 приклучоци од потенцијалните 1500, колку што се евидентирани во самиот град. Денеска, практично не постојат расположливи количини, односно вишоци на огревно дрво, кои би можеле да се искористат за производство на енергија од биомаса. Сепак, заради процена на енергетскиот потенцијал на вкупните количини на дрвна биомаса, извршена е процена на енергетскиот потенцијал на вкупните количини на огревно дрво коишто се сечат во Источниот плански регион. Вкупните количини на исечено огревно дрво изнесуваат 108248 м3 на годишно ниво. Од видовите на дрвја, во огревното дрво најзастапени видови се буката и различните видови на даб. Усвоено е дека минималната огревна вредност, при 20% влажност, изнесува 14.45 МЈ/кг. Просечната специфична тежина на просушено дрво со 1820% влажност се движи од 0.69 до 0.96 t/м3 (усвоено е 0.85 t/м3). Под просушено дрво се подразбира огревно дрво кое е оставено на отворено и проветрувано место 8-9 месеци. Вкупните количини на огревно дрво изнесуваат 92000 тони. Вкупниот енергетски потенцијал изнесува 1.6 PJ, односно би можело вкупно да се произведе 110 GWh електрична енергија. Со просечна работа од 8000 часови годишно, би можело да се инсталираат 11 MW такви електрани. 47

За искористувањето на дрвната биомаса за добивање на енергија (топлинска и електрична) неопходно е да таа претходно се обработи (пелети, брикети или деланки), за да може да се користи како гориво. За производство на големи количини на пелети неопходни се големи инвестициони средства и поставување на систем за производство и снабдување на потрошувачите со овој вид на гориво. Поедноставен начин е користењето на т.н. дрвена деланка, која всушност е иситнета дрвна маса. Слика бр. 8 Дрвни деланки

Слика бр. 9 Пелети

За производство на дрвна деланка, потребна е набавка на соодветна опрема т.н. секач (chipper/shredder), со кој дрвото се сечка на соодветни мали парчиња кои се во форма на „чипс″. На слика бр.10 е прикажано собирање на остатоците после сеча на дрвото, а на сликите бр.11 и бр.12 е прикажан самиот процес на сечкање на дрвната маса, односно сечкање на дрвната маса со тракторски секач. Ваквиот начин на обработка на дрвото и дрвните остатоц овозможуваат реализација и на помали пилот проекти за искористување на овој вид на биомаса, пред се′ поради релативно ниските инвестициони средства потребни за набавка на неопходната опрема.

Слика бр.10

Слика бр.11

Слика бр.12

Реално достапните количини на дрвна биомаса во Источниот плански регион изнесуваат 7000 тони од остаток после сеча и евентуално 9000 тони (10%) од постојната сеча на огревно дрво, односно се′ вкупно 16000 тони. ЈП Македонски шуми, кое е единствено претпријатие што управува со шумите во Република Македонија, има утврдено цени на огревното дрво. Овие цени се прикажани во табела бр.19. Табела бр.19 Цена ф-ко склад подружница (ден/м3)

Цена ф-ко склад подружница (евра/м3)

Бука

2870

46.70

Даб

2970

48.30

Вид на дрво

Цена на собран остаток после сеча ден/м3

Цена на собран остаток после сеча евра/м3

Огревно дрво

Остаток после сеча Иглолисни

400

6.50

Лисјари

800

13.00

Врз основа на извршенте анализи и пресметки, цената на деланката добиена од остатокот на дрвна маса после сеча би изнесувала од 32 до 38 евра за тон, со вклучен превоз до 30 км (Анекс3), додека деланката добиена од огревно дрво би изнесувала од 56 до 70 евра во зависност од видот на дрвото и видот на производот (дали е огревно дрво или деланкафранко стовариште )(Анекс4). Остаток од обработка на дрвото Покрај остатокот на дрвна маса, кој останува во шумите после сечата, друг извор на дрвна биомаса што може да се искористи за добивање на енергија е остатокот, односно отпадот од обработката на техничкото дрво. Во табела бр.20 е прикажан процентот на дрвниот остаток во зависност од местото на преработка на дрвото. Во Источниот плански регион на годишно ниво се сече приближно 74000 м3 техничко дрво. Во овој регион постојат неколку поголеми претпријатија кои се занимаваат со преработка на дрво и врз основа на процените, овие компании обработуваат 26000м3 дрво и создаваат околу 8000м3 дрвен остаток. Најголем дел од овие количини се користи од страна на компаниите за греење на сопствените простории, а дел се користи и за производство на 50

брикети. Помалите компании, претежно пилани, обработуваат приближно 48000м3 дрво и создаваат 23000м3 дрвен отпад. Овие количини може да се користат за производство на енергија, бидејќи пиланите немаат потреба од топлина. Со процент на расположливост од 40%, вкупните достапни количини би изнесувале 9200 м3 или 4000 тони. Со долна огревна вредност од 18.2 МЈ/кг, вкупниот енергетски потенцијал изнесува 72800GJ, односно би можело вкупно да се произведат 5 GWh електрична енергија. Со просечна работа од 8000 часови годишно, би можело да се инсталираат 0,5 MW такви електрани. Табела бр.20 Место на преработка на дрвото

% од вкупната маса

Вид на дрвен остаток

Примарна пиланска обработка

Пилевина, кора, парчиња, деланки, иверки

25 - 48

Секундарна пиланска обработка

Пилевина, струготина, парчиња, деланки, иверки

19 – 31

Во табела бр.21 се прикажани вкупните количини на енергија што може да се добијат со користење на дрвната биомаса. Табела бр.21 Долна огревна вредност МЈ/кг

Топлински потенцијал GЈ

Електрична енергија GWh

Инсталирана снага на електрани MW

Остаток после сеча

8.37 (свежо w=50%)

58590

0.4

10% од огревно дрво

14.45 (w=20%)

160000

1.1

13.16 (w=do 5%)

72800

0.5

291390

Вид на биомаса

Остаток од обработка на дрво Вкупно:

3.5.3 Отпад 3.5.3.1 Цврст комунален отпад-органска фракција Комунален цврст отпад е отпад кој се собира од домаќинствата, претпријатијата, јавните институции, неопасниот индустриски отпад кој е сличен со отпадот од домаќинствата, отпадот од одржување на јавната хигиена, отпадот од парковите, пазарите, како и отпадот од градежништвото. Комуналниот цврст отпад е еден од можните извори на отпадна биомаса, која би можела да се искористи за производство на енергија. Овој вид на отпад е составен од повеќе различни фракции, меѓу кои се и фракциите на органски отпад, хартија и дрво. За да може да се користи органскиот отпад, како биомаса за добивање на енергија, неопходно е органските фракции да се одвојат од другите фракции на комуналниот отпад. Денеска, во Источниот плански регион не постои ниту примарна, ниту пак секундарна селекција на комуналниот цврст отпад. Во неколку градови од Источниот плански регион се прават обиди за селекција на хартија и пластика, но останатиот отпад не се селектира. Како и во останатиот дел на Македонија, целиот комунален отпад завршува на локални, општински депонии, кои воопшто не ги задоволуваат стандардите за безбедно санитарно депонирање на отпадот. Во согласност со ″ Стратегија за отпад″ и ″Националниот план за управување со отпад″ се очекува во наредните неколку години, и во Македонија, да отпочне со соодветното постапување со отпадот. Првите чекори се веќе направени со донесување на Законот за пакување и постапување со отпадот од пакување, со кој производителите се обврзани да соберат и рециклираат одредени проценти отпад од пакување. Истовремено се прават и почетни чекори за воведување на интегрално управување со отпад во Источниот и Североисточниот плански регион, преку формирање на регионални претпријатија за управување со отпадот. Иако постои можност за добивање на енергија со инсенерација на целиот комунален цврст отпад, поради релативно малите количини на отпад, како и поради непостоење на топлински конзум и развиена инфраструкура за пренос на топлинска енергија, оваа варијанта е тешко остварлива. Се планира во наредните 5-10 години да се воспостави интeгрален систем за управување со отпадот, во кој, преку примарна или секундарна селекција, ќе се врши селекција на комуналниот цврст отпад и ќе се одвојуваат рециклабилните материјали. Со цел за дефинирање на количините на органски отпад во рамките на оваа студија, е извршена и процена на количините на органскиот отпад, кој доколку биде селектиран би можел да се користи како биомаса за добивање на енергија. Секако, дека треба да се земе предвид и фактот дека во Источниот плански регион една од најголемите стопански гранки е 52

земјоделството, така што и компостирањето на органската фракција на комуналниот цврст отпад и понатамошната употреба на компостот како ѓубриво, е исто така соодветна варијанта за третирање на органската фракција на комуналниот цврст отпад. При процена на количините на органската фракција на комуналниот цврст отпад , не се земени предвид количините на отпадна хартија, бидејќи овој материјал е рециклабилен и одредени количини веќе се собираат. Процена на количините на органски отпад од комуналниот цврст отпад Процената на количините на комунален цврст отпад кој се создава во Источниот плански регион е извршена по емпириски пат, односно врз основа на просечното генерирање на овој вид отпад на годишно ниво. Стапката на создавање на комуналниот цврст отпад9 е меѓу 253 и 313 кг/човек/година. За потребите на оваа студија е усвоено дека стапката на создавање на комуналниот цврст отпад изнесува 283 кг/човек/година. Бројот на жители во Источниот плански регион изнесува 181858. На годишно ниво се создаваат 51446 тони комунален цврст отпад. Во табела бр.22 се прикажани фракциите од кои е составен комуналниот цврст отпад и количините на секоја фракција на годишно ниво. Табела бр.22 Фракција

Застапеност(%)

Вкупно ( тони)

Органски

26.20%

13479

Дрво

2.70%

1389

Хартија и картон

11.60%

5968

Пластика

9.70%

4990

Стакло

3.50%

1801

Текстил

2.90%

1492

Метали

2.60%

1338

Опасен отпад

0.20%

103

Композити

2.20%

1132

Комплексни производи

0.30%

154

Инертен отпад

3.60%

1852

Друг отпад

3.60%

1852

Ситни делови и прашини

30.90%

15897

Вкупно:

100.00%

51446

Национален план за управување со отпад (2009 - 2015)

Вкупно, на годишно ниво, се генерираат 14868 тони органски разградлив отпад (органски и дрво), без количините на отпадна хартија и текстил, како и органската фракција на ситните делови. Дури и по воспоставување на интегрален систем на управување со комуналниот цврст отпад, не се очекува дека ќе се соберат 100% од генерираните количини на отпад. Воведувањето на сепарирање на отпадот е долготраен процес кој се одвива во фази. Во првите 3-5 години се очекува покриеноста на населението со ваков вид на услуга да изнесува до 40%, со што би се собирала отпадна биомаса во количини од приближно 6000 тони (w = 60%). Долната огревна вредност на овој вид на биомаса се движи10 од 4.17 (w=60%) до 18.49 (w=0%). Вкупниот топлински потенцијал изнесува 25200MJ. Енергетскиот потенцијал на биомасата од комуналниот цврст отпад е занемерлива и поради тоа не е земен предвид во понатамошните анализи и решенија. Доколку во иднина почне компостирањето на овој вид на отпад во една централна компостара, дел од добиениот компост, кој поради својот состав не одговара за употреба како ѓубриво, би можел да се користи како биомаса за производство на енергија во комбинација со другите видови на биомаса. Најниската огревна вредност на компостот изнесува 16.1 -19.3 МЈ/кг, во зависност од органската материја којашто е компостирана (дали е дрво, отпад од стока, растенија и др.).

Тhermal methods of municipal waste treatment- Biffaward programme on sustainable resource use

3.5.3.2 Отпад од сточарството Отпадот, односно отпадната маса од сточарството е уште еден потенцијален извор на биомаса која може да се користи за производство на енергија. Отпадната маса од сточарството се состои од шталско ѓубре, разни видови на ткиво и угинати животни. Во рамките на оваа студија се проценети количините на шталско ѓубре што може да се користи за производство на енергија. Овој бид на биомаса, за енергетски потреби, може да се користи преку биогасот што се добива со анаеробна ферментација. Во табела бр.23 се дадени податоците за бројот на стоката во Источниот плански регион според видот на стоката, а во табела бр.24 се презентирани податоци за просечното генерирање на шталскиот отпад, според видот на стоката, како и потенцијалните количини на биогас. Во стручната литература, во однос на количините на биогас по тон на отпад од сточарството, може да се пронајдат доста различни податоци, односно вредности што се движат од 25 м3 биогас за свеж отпад, па се′ до 450 м3 биогас по тон на сува материја. Количините на биогас што се добива од единица материјал, зависи од повеќе фактори (локални климатски услови, составот на отпадот, присуството на пеницилини и хемиски елементи, термичката изолација на дигестерот итн.). Заради реално дефинирање на потенцијалните количини на енергија што може да се добие од овој извор на биомаса, усвоени се минималните вредности. Табела11 бр.23 Вид на стока/вид на сектор Индивидуален сектор Деловни субјекти

Говеда

Свињи

Живина

28738

48420

204574

796

42910

97098

4791

14304

11962

Број на земјоделски стопанства Индивидуален сектор Деловни субјекти

Користењето на течниот отпад од сточарството за добивање на биогас, економски е исплатливо само кај фармерското одгледување на стока, односно само кај фармите. Процената на енергетскиот потенцијал на отпадот од сточарството што се генерира во 11

Извор: Државен завод за статистика, Попис во земјоделството, 2007

Источниот плански регион е извршена само за количините на отпад што се генерираат во деловните субјекти во сточарството, освен во делот на одгледување на говеда, каде се земени и 10% од вкупниот број на говеда кои се одгледуваат од страна на индивидуални лица, бидејќи во Источниот плански регион постојан фарми во индивидуалниот сектор во кој се одгледуваат и над 30 говеда. Индивидуалниот сектор во просек чува по 6 крави, 3 свињи и 18 кокошки и поединечното собирање на овој отпад, заради добивање на енергија, не е економски исплатливо. Табела бр.24 Животно Говедо

Свиња

Вид на отпад

Количина (кг/ден)

Сува (кг/ден)

Биогас (м3 на ден)

свеж

5.4

1.6

сув

5.6

1.6

свеж

16.7

1.3

0.46

сув

9.9

2.9

0.46

сув

0.66

0.047

0.017

Живина

Биогас по тон сува материја м3 25

30 35

Вкупните количини на енергија кои може да се произведат од биогасот, пред се′, зависат од процентот на метан во биогасот.Количините на енергија се пресметани врз основа на следниве фактори: содржина на метан 55%, количина на сува материја, факторот на конверзија на биогас во м3/кг сува материја и енергетскиот потенцијал на биогасот од 1.7 кWh електрична енергија ( 30% ефикасност) и 2 kWh топлинска енергија . Во табела бр.25 се прикажани количините на енергија кои би можеле да се добијат од отпадот од сточарството. Табела бр.25

Животно

Отпад сува материја кг ден-грло

Сува материја вкупно отпад тони

Биогас во м3 по тон сува материја

Вкупно биогас м3

Вкупно електрична енергија MWh*

Вкупно топлинска енергија MWh**

Говедо

6.08

8211

205276

349

411

Свиња

0.39

6108

183247

312

367

Живина

0.16

5316

186064

316

372

Вкупно:

19635

574587

977

1151

* 10 % од произведената електрична енергија е потребна за работа на ел. погон (дигестија) ** 50% од произведената топлинска енергија се троши за загревање на дигестерот

3.5.3.3 Други видови на отпад Постојат и други видови на отпад од кои може да се користи биомасата за добивање на енергија. Такви се: остаток од пречистителни станици на отпадни води (мил-sludge), биогас од депонии, разни видови на органски отпад од индустријата (кланици, пренхранбена и др.), шталски отпад, како и производството на биодизел од отпадното масло за јадење. Во Источниот плански регион не се идентификувани позначајни количини на ваков вид на отпад. Сепак, треба да се напомене дека постои приватен мал погон за производство на биодизел од отпадното масло за јадење, со годишно производство од 1 тон. Овој погон е лоциран во Македонска Каменица.

3.5.4

Вкупни количини на биомаса според видот и потенцијалите за производство на енергија

Вкупните количини на биомаса коишто се достапни за да се користат за производство на енергија се прикажани во табела бр.26. Табела бр.26

13.16 – 14.7

484480

16000

8.37- 14.45

218590

4000

18.2 МЈ/кг

72800

21МЈ/м3

12066

0.977

787936

54.977

Долна огревна вредност

Остатоци од земјоделство

34250

Остаток после сеча и дрвна маса (10%) Остатоци од преработка на дрво

Извор на биомаса

19635

Остаток од сточарство

(сува мат.)

Вкупно:

Енергетски потенцијал

Производство на електрична енергија GWh

Вкупно тони

73885

Слика бр. 13 Електрична енергија според изворот на биомаса 9%

2% Остатоци од земјоделие Остаток после сеча и дрвна маса (10%)

27% 62%

Остатоци од преработка на дрво Остаток од сточарство

Во табела бр.26А, прикажани се енергетските карактеристики на различни видови на гориво. Волуменот на различните видови на гориво од биомаса што се потребни за замена на еден кубик нафта се прикажани во табела бр.27.

Табела бр.26А Карактеристики

GJ/t

toe/t

kg/m³

GJ/m³

Нафта

41,9

1,00

950

39,8

Јаглен

25,0

0,60

1000

25,0

Пелет со 8% влажност

17,5

0,42

650

11,4

Ситни парчиња на дрво со 50% влажност

9,5

0,23

600

5,7

Деланки индустриска обработка на дрва со 50 % влажност

9,5

0,23

320

3,0

Деланки индустриска обработка на дрва со 25 % влажност

15,2

0,36

210

3,2

Деланки од отпад после сеча со 30% влажност

13,3

0,32

250

3,3

Деланки од сечени огревни дрвја со 30% влажност

13,3

0,32

320

4,3

Слама сецкана со 15 % влажност

14,5

0,35

0,9

Слама во бали со 15% влажност

14,5

0,35

140

2,0

Гориво

Табела бр.27 19.7 13.1 12.5 12 9.3 7 3.4 1.6 1 0

3.6

Користење на биомасата денеска (со резултати од извршената анкета)

Покрај користењето на дрвната биомаса, односно огревните дрва што се користат за греење на домаќинствата и отпадот од преработката на дрвата што се користи за греење на индустриските погони, другите видови на биомаса што се генерираат во разни сектори во Источниот плански регион, денеска се користи најразлично. Генерираната отпадна биомаса во прехранбената и другите видови на индустрија (освен во дрвната), во помал дел се компостира, додека другите количини завршуваат на депонии. Органската фракција на комуналниот цврст отпад, заедно со другите фракции завршува во депониите низ регионот. При дефинирање на потенцијалните количини на биомаса, неопходно е да се согледа употребата на биомасата којашто се создава во земјоделството, односно остатоците во земјоделството (полјоделство и сточарство). Поради тоа е извршена анкета на земјоделците во Источниот плански регион. Анкетата опфати 507 лица кои се занимаваат со земјоделство. Анкетата се изврши во текот на месеците февруари и март 2010 година и со неа беа опфатени земјоделци од 27 населени рурални места во сите општини кои се лоцирани во овој регион. За потребите на оваа анкета беа подготвени анкетни листови (Анекс бр.1 и 2) врз основа на кои земјоделците ги даваа своите одговори. Врз основа на добиените резултати од анкетата, може да се заклучи дека земјоделците претежно ги користат органските остатоците во земјоделството од житните култури (освен оризот) и тоа претежно за храна на стоката и многу мал дел за компостирање, додека остатоците од лозјата и дрвјата од овошјето целосно се горат на отворено. Сите земјоделци кои чуваат одреден број на тревопасни животни, остатоците од житните култури ги користат како сточна храна или за постелка, додека оние кои немаат крави или имаат само по една или две, остатоците од житните култури ги горат или фрлаат, а мал дел користат за сточна храна и постелка. Иако во релативно мал број, сепак дел од земјоделците органските остатоци од земјоделството ги компостираат. Во однос на остатоците од одгледувањето на стока, 98% од земјоделците кои одгледуваат разна стока, одговориле дека овие остатоци ги компостираат и ги користат како ѓубриво или ги продаваат. Голем дел од анкетираните одговориле дека остатоците од оризот ги горат, додека остатоците од огледувањето на градинарските култури ги заоруваат. Резултатите од анкетата се прикажани на слика бр14.

Слика бр. 14 120.0% 100.0%

100.0% 80.0%

100.0%

Користи за сточна храна го гори или фрла

78.4%

75.9%

заорува 60.0% 43.2%

компостира

49.1% 48.3%

40.0% 20.0%

11.1%

15.9%

15.1%

9.0% 1.5%

4.5% 0.5%

8.6% 2.6%

8.2%

0.0% Ориз

Пченка

Пченица

Лозје

Град. Култури

Овошни дрвја

Во однос на заинтерисираноста на земјоделците за одгледување на култури за добивање на биомаса, може да се истакне дека повеќе од половината од нив се заинтересирани за одгледување на овие култури, додека приближно 33% од земјоделците одговориле дека не знаат или дека им се потребни повеќе информации. Овие податоци укажуваат на потребата од спроведување на јавна кампања за подигнување на свеста за придобивките од користењето на биомасата во енергетски цели и тоа би бил задолжителен чекор доколку се пристапи кон одгледување на одредени култури за добивање на биомаса за производство на енергија. На прашањето дали би го продавале остатокот од земјоделството, 90% од анкетираните одговориле потврдно. Резултатите од поставените прашања се презентирани на слика бр.15 и слика бр. 16. Секој од земјоделец, во просек, обработува 1,1 ха и притоа одгледува, во просек, 3 различни култури. Овие податоци ја покажуваат расцепканоста на земјоделското земјиште, што е еден од најголемите пречки за одгледување на биомаса за енергетски потреби. Расцепканоста на земјоделското земјиште, како и одгледувањето на релативно голем број на култури на мала површина, се и лимитирачки фактори за собирање и транспорт на остатоците од земјоделството.

Слика бр.15 Дали сте заинтересирани да одгледувате култури за добивање на биомаса?

6% 23% да не повеќе инф. 56%

не знам

15%

Слика бр.16 Дали би ги продавале остатоците од земјоделството?

1% да не повеќе инф. не знам

90%

Исто така се анкетирани и 20 дрвопреработувачки капацитети со просечна обработка на 2500м3 техничко дрво, кои се лоцирани во микрорегионот на Малешевијата. Добиените резултати ги потврдија првичните претпоставки дека овие капацитети го користат отпадното дрво за загревање на сопствените простории и добивање на топлинска енергија која им е потребна за технолошкиот процес, но и дека 70% од нив произведуваат брикети или отпадното дрво го продаваат на населението како огревно. Анкетата опфати и 15 капацитети од прехранбената индустрија и во 10 од нив топлинската енергија, покрај за греење на просториите, потребна им е и за одвивање на технолошкиот процес во текот на целата година. 62

3.7

Користење на биомасата за производство на енергија во Македонија и во Источниот регион (искуства)

Денеска, во Македонија, користењето на биомасата за производство на енергија е доста распространето. Во енергетскиот биланс на Република Македонија, енергијата добиена од биомаса учествува со 166 ktoe (1930 GWh; 6950 TJ), што изнесува 11,5 % од вкупнo произведената енергија во Република Македонија (2006 година)12, односно 6% од вкупно потрошената примарна енергија и 9,5% од потрошената финална енергија, а во искористувањето на обновливите извори на енергија во Македонија, биомасата за согорување е застапена со 53%. Биомасата особено е застапена во домаќинствата, со задоволување на 30 – 33% од вкупните потреби на енергија. Околу 430000 домаќинства (76%) користат биомаса за затоплување. Треба да се напомене дека постои и т.н. неидентификувана потрошувачка на биомаса за согорување. Проценките на оваа неидентификувана потрошувачка на биомаса се движат од 25 до 35% од евидентираната. Во Источниот плански регион кој располага со одредени земјоделски површини, како и шуми во еден дел од регионот, користењето на биомасата за согорување е традиционален начин на греење на домовите. Забележано е користење на дел од гранките од винова лоза, гранки од овошни дрвја за енергетски цели, но голем дел од сламата, главно, се користи за ѓубрива, сточна храна и за добивање на целулоза и поради тоа не е достапна за енергетски цели. Во Источниот плански регион скоро сите индустриски капацитети кои го обработуваат дрвото, дел од отпадното дрво го користат за сопствени потреби, односно за греење на просториите и за одвивање на индустрискиот процес. Дел од преработувачите на дрво произведуваат и брикети или пак дел од отпадното дрво го продаваат на домаќинствата како огревно дрво. Дрвната индустрија АД „Напредок„ од Пехчево, како гориво, користи отпадно дрво од сопственото производство и покрај сопствените простории, во текот на грејната сезона, ги загрева и просториите на Здравствениот дом во овој град. Од вкупната биомаса којашто се користи за енергетски потреби, дрвото и дрвениот јаглен заземаат 80%. Постојното користење на биомасата за производство на енергија во регионот и во Македонија е всушност користење на огревното дрво или отпадот од дрвната индустрија за греење на просториите во домовите или стопанството.

Биогас Првиот проект за искористување на биогасот за производство на енергија во Македонија е реализиран во 1984 година во свињарската фарма во Петровец, која е со капацитет од 3000 свињи. Целата неопходна инфраструктура била изградена и целиот систем бил пуштен во употреба. И покрај добрите почетни резултати, системот функционирал само неколку недели и поради дефект престанал да работи и по извесно време комплетно е напуштен. Вториот проект е реализиран во свињарската фарма во Делчево, но и овој проект ја доживеал истата судбина, односно по кратко време е напуштен поради непознати причини. Еден од проектите кој денеска одвреме, навреме функционира е системот за производство на електрична енергија од биогас во свињарската фарма во близина на Градско, но тој е со многу мал капацитет и е реализиран само како пилот проект. Најголема постројка во Македонија за добивање на биогас е постројката за добивање на биогас со дигестија на мил што се јавува како остаток од третманот на комуналната отпадната вода во Куманово. Пречистителната станица е со капацитет од 100.000 е.ж. Проектираниот капацитет за производство на електрична енергија изнесува 1.700.000kWh на годишно ниво, со дневно производство на биогас од 1700м3. Волуменот на дигестерот изнесува 1600 м3. Биогорива Во Македонија досега се реализирани неколку пилот проекти за добивање на биогориво, кои за жал не завршија успешно. Досега единствената фабрика за биодизел гориво во Република Македонија е отворена во 2007 година. Рафинеријата е во сопственост на АД ″Макпетрол″ и е со капацитет од 30 илјади тони годишно. За производство на биодизел горивото се користи нерафинирано масло од семе на маслодајна репка кое денеска се увезува. Најавени се уште две нови фабрики за производство на биодизел гориво, од кои таа на „Благој Ѓорев“ во Велес ќе врши екстракција на масло од сончоглед, репа и соја, а се планира да има вкупен капацитет на суровинска обработка од 20000 тони годишно и да произведува 13000 тони биодизел гориво. На територијата на Источниот плански регион е регистрирано производство на биодизел од отпадно масло за јадење, со годишно производство од 1 тон. Во рамките на еден пилот проект, кој се одвивал во Пробиштип извршени се испитувања на можноста за одгледување на маслодајна репка. Вкупно се засеани 5 хектари, но поради одредени причинии проектот не е завршен онака како што е планиран и поради необезбедување на преса, не се произведе ниту литар биодизел. Резултатите од испитувањата што се направени во рамките на проектот укажуваат дека приносите на репка по хектар се добри, односно одгледување на овој вид на култура е економски исплатливо. 64

3.8

Преглед на искуствата во соседните држави и Европа

Европската Унија во своите стратешки документи има утврдено цел за 2010 година, 12% од вкупно потрошената енергија да потекнува од обновливи извори на енергија. Биогоривата и другите горива од обновливи извори треба да достигнат 5.75% од потрошувачката на сите видови на горива за транспорт. Целта на ЕУ што треба да ја постигне до 2020 е учеството на енергијата во обнобвливи извори да изнесува 20% од вкупно потрошената енергија. Секоја земја членка на ЕУ има дефинирано национални цели што треба да ги постигнат до 2020 година. Сите земји членки на ЕУ, денеска, имаат производство на енергија од обновливи извори. Производството на енергија од биомаса на европските земји е прикажано во табела бр.28. Производството на енергија13 од биомаса во ЕУ, изразено во проценти, во зависност од видот на биомаса за 2006 година, е прикажано на слика бр.17. Од прикажаните податоци може да се заклучи дека производството на енергија од биомаса секоја година е се′ поголемо и тоа не само во ЕУ, туку и во другите држави во Европа. На годишно ниво порастот изнесува 13,6% (2006 споредено со 2005 година). Вкупните количини на биомаса којшто се употребени за производство на енергија во земјите членки на ЕУ се прикажани на слика бр. 18. Табела бр.28 Земја14 (во 1000 тое)

2003

2004

2005

2006

2007

72577

77692

81858

87936

96179

Белгија

959

997

1127

1267

1189

Бугарија

691

737

743

774

711

Чешка

1394

1743

1803

1973

2210

Данска

2144

2253

2318

2396

2549

Германија

9954

11361

13039

15834

22118

Естонија

665

678

686

637

735

Ирска

144

171

216

217

218

ЕУ 27

13 14

Извор:Еуростат Извор:Еуростат

Земја15 (во 1000 тое)

2003

2004

2005

2006

2007

Грција

945

954

990

1006

1123

Шпанија

4700

4852

5131

5064

5390

Франција

12298

12642

12761

12749

13081

Италија

1962

3136

3404

3758

3675

Латвија

1529

1565

1564

1603

1555

Литванија

677

706

734

776

766

Луксембург

Унгарија

818

860

1118

1245

1288

Холандија

1885

1927

2050

2123

2168

Аустриа

3681

3815

3947

4171

4430

Полска

3996

4126

4340

4844

4760

Поругалија

2842

2877

2931

3011

3174

Романија

2903

3160

3229

3235

3325

Словенија

460

470

476

462

445

Словачка

331

397

473

501

589

Финска

6979

7364

6878

7651

7353

Шведска

8093

8297

8938

9415

9819

Велика Британија

2462

2538

2899

3153

3430

Хрватска

381

379

355

412

366

Турција

5783

5550

5332

5162

5023

Исланд

Норвешка

1269

1249

1278

1288

1282

Швајцарија

1181

1432

1637

1733

1815

Кипар

Извор:Еуростат

Слика бр. 17 Производство на енергија од биомаса во ЕУ 27 (по вид на биомаса) 6%

13%

Дрво и отпад од дрво Комунален отпад Биогас 81%

Слика бр.18 Количини на биомаса во ЕУ (мтое) во 2007 година 120 100

98.39

80 60 40 22.1

20 0

13.39 1.71 0.68 1.99 2.92

0.59 0.24 1.13

5.39

4.46

0.01 1.17 0.77 0.1

1.3

2.7 4.63 4.74 3.15 3.36 0.45 0.6

7.28

9.82 3.71

Најголеми производители на енергија од биомаса се Германија, Франција и нордиските земји. Дел од земјите одгледуваат соодветни култури за добивање на биомаса. Површините16 на кои се одгледуваат такви култури се прикажани на слика бр.19.

Извор:Европска Комисија, DG Земјоделство и рурален развој

Слика бр.19 Површини за одгледување на култури за биомаса (хектари) 30000 24000

25000 18700

20000

14200

13500

15000

9300

10000 5000

400

2500

2000

1300

2000

550

Производството на биогас од различни извори на биогас е прикажано во табела17 бр.29. Скоро сите земји го зголемиле производството на енергија од биогас системите. На годишно ниво, вкупниот пораст изнесува 13.6%. Потрошувачката на биогорива во ЕУ во 2006 година18, во тони, е прикажана на слика бр.20. Анализата на презентираните податоци, не само за земјите кои се членки на Европската Унија, туку и за земјите кои се стремат кон членство во ЕУ, покажува дека производството на енергија од биомаса секоја година е се′ поголем, што е резултат на позитивните искуства на овие земји. Во земјите од нашето блиско опкружување, како што се Србија, Бугарија, Грција, Хрватска и Турција, денеска се користат скоро сите технологии за производство на енергија од биомасата. Дел од тие инсталации се релативно стари и денеска не се во употреба. Сепак може да се каже дека и во овие земји, исто како и кај нас, биомаса најчесто се користи за греење на домовите, односо се употребува огревно дрво. Покрај овој начин на користење на биомасата, најчесто користена технологија е производството на топлинска енергија, кое што особено се применува во индустриските капацитети кои генерираат отпадна биомаса. За сите земји од нашето опкружување има подготвено анализа за потенцијалите за користење на биомасата во енергетското производство. Интересно е да се наведе дека за време на ембаргото на Србија за гориво, дел од индустриските капацитети, како и земјоделците започнале производство на биодизел за сопствени потреби. Земјоделската механизација и

17 18

Извор: Еуростат Извор:EuroObser, ER 2007

индустриските машини кои го користеле ова гориво биле релативно стари и неприспособени за користење на овој вид на гориво, па морале да бидат ремонтирани секоја година, поради агресивноста на овој вид на гориво. Со симнување на овие санкции, овие капацитети престанале со работа. Во Србија постојат повеќе капацитети што ја користат биомасата како гориво. Еден од позначајните е проектот спроведен од ЈП Белградски електрани, за воведување на користењето на биомасата за производство на енергија. Досега се инсталирани неколку топлински централи со вкупен капацитет од 24 MW кои користат пелети или брикети. Табела бр.29 2006 година

Земја

2007 година

Австрија

8.3

Гас од третман на отпадни води 2.7

Белгија Велика Британија Германија

51.1

25.2

1421

179

573.2

369.8

Грција

20.5

15.5

Данска

14.2

23.3

Естонија

1.3

Ирска

24.9

4.8

4.5

34.3

25.4

4.8

4.5

34.7

1.2%

Италија

301.7

0.9

40.9

343.5

310.8

0.9

42.1

353.8

3.0%

7.4

8.9

20.3%

0.3

50.7

0.5

93.8

85.0%

10.1

9.2

-8.9%

0.6

4.9

4.3

0.6

4.9

0.0%

(во Ктое)

Депониски гас

Луксембург Полска

25.1

25.3

Поругалија Словачка Словенија

4.3 6

0.7

Унгарија

0.1

4.6

Финска

50.9

12.7

Франција

141

Холандија

38.8

Чешка

Друг биогас

Вкупно

Депониски гас

19.8

30.8

11.2

Гас од третман на отпадни води 3.5

7.7

50.6

1600

1515

181

1594.4

573.2

369.8

54.2

15.2

91.5

14.2

23.5

1.3

651.4 54

27.5

65.8

Друг биогас

Вкупно

% на промена

103.4

118.1

283.4%

7.8

83.3

-0.8%

1696

6.0%

1923.2

20.6%

69.4

92.8%

94.2

3.0%

1.3

0.0%

980.2 56.5

6.8

6.9

1.1

0.4

8.4

23.5%

7.1

0.1

7.3

3.1

10.5

47.9%

63.5

50.9

12.7

63.5

0.0%

220

148

227

3.2%

50.8

29.4

119

38.8

50.8

29.4

119

0.0%

21.5

31.4

2.9

55.8

25.2

4.8

4.5

59.9

7.3%

Шведска

10.1

18.7

0.9

29.8

11.3

33.3

11.7%

Шпанија

236.5

56.8

23.6

316.9

251.6

56.8

25.8

334.3

5.5%

2946.2

901.5

859.9

4707.8

3116.2

923.3

1281.9

5346.7

13.6%

Вкупно:

2.4

Слика бр.20

Биоетанол Биодизел Друго

Бугарија како земја членка на ЕУ, има дефинирано таргети коишто треба да ги оствари до 2020 година. Од поинтересните проекти кои се реализирани во Бугарија се издвојуваат следниве: првата голема топлотна централа во Бугарија која употребува биомаса како гориво е изградена во зимскиот центар Банско во 2009 година. Располага со вкупен капацитет од 10 MGW и снабдува со топлинска енергија хотели, приватните пансиони, резиденции и административни згради; во февруари 2009 сличен систем за греење е пуштен во употреба во градот Ихтиман во Западна Бугарија. Цената на топлинската енергија од биомаса е значително поефтина од цената на топлинската енергија добиена од фосилни горива.

3.9

Повластени тарифи за електрична енергија произведена од биомаса

3.9.1 Македонија Врз основа на донесените акти: - Одлуката за утврдување на повластена тарифа за купопродажба на електрична енергија произведена и испорачана од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биомаса со која се дефинир повластената тарифа за продажба на електрична енергија ( донесена на 31.03.2010 година) и - Одлуката за утврдување на повластена тарифа за купопродажба на електрична енергија произведена и испорачана од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса со која се дефинира повластената тарифа за продажба на електрична енергија ( донесена на 31.03.2010 година) се дефинирани откупните цени на електричната енергија произведена од соодветните видови на биомаса. Во рамките на овие одлуки се дефинирани и ограничувањата во однос на инсталираниот капацитет на поединечна постројка за производство на електрична енергија за примена на повластени тарифи. Овие ограничувања изнесуваат: до 3 MW за користење на биомасата и до 2 MW за користење на биогас. За производство на енергија од биомаса се дефинирани следните ограничувања за вкупниот капацитет на постројките за кои ќе се применуваат повластените тарифи во Република Македонија: Тип на електрани

Вкупен капацитет за кој се применуваат повластените тарифи (MW)

Когенеративни ТЕ на биомаса

Електрани на биогас од биомаса со инсталирана моќност до 500 kW

Електрани на биогас од биомаса со инсталирана моќност над 500 kW

Електрани на биомаса Повластената тарифа за продажба на електрична енергија произведена и испорачана од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биомаса, изнесува 11 евро центи за kWh за електрани со инсталирана моќност до 1000 kW и 9 евро центи за kWh за електрани со инсталирана моќност од 1001 до 3000 kW. Електрани на биогас добиен од биомаса Според постојната регулатива електраните на биогас добиен од биомаса можат да користат повластени тарифи за откуп на електрична енергија од 15 евро центи за кWh за постројки со инсталирана моќност до 500 kW, односно 13 евро центи за постројки со инсталирана моќност кWh од 501 до 2000 kW. Вкупната инсталирана моќност на овој тип електрани што ќе можат да користат повластена тарифа е ограничена на 10 MW.

3.9.2

Земјите во регионот

Електрани на биомаса Во табелите бр. 30 и 31 прикажани се повластените тарифи за откуп на електрична енергија произведена од биомаса. Табела бр. 30 Држава

Повластена тарифа [Eur/MWh]

Важење на тарифите

Хрватска

од 93,6 до 163,219

12 год.

Бугарија

од 82,8 до 109,9

15 год

Грција

73/ 84,6 20

Словенија

167 (од 1 до 10 MW) и 224 под 1MW / 108 (од 1 до 10 MW) и 165под 1 MW21

Табела бр.31 Електрани на биогас Држава

Повластена тарифа [Eur/MWh]

Важење на тарифите

Хрватска

од 48,9 до 163,2 22

12 год.

Грција

73/ 84,6 23

Словенија

од 62 до 159/ од 3 до 102 24

Коефициент од кој со помош на индексот на цените на мало и соодветни корективни фактори се определува висината на тарифите Системи поврзани на мрежата на копно/ Изолирани системи на острови 21 Фиксна тарифа / Премии 22 Коефициент од кој со помош на индексот на цените на мало и соодветни корективни фактори се определува висината на тарифите 23 Системи поврзани на мрежата на копно/ Изолирани системи на острови 24 Фиксна тарифа / Премии 19 20

3.10 Заклучоци и препораки Институционалната поставеност во енергетиката е во согласност со барањата на ЕУ и со тоа во нашата држава се создадени услови за развој на оваа област во државава Врз основа на анализата на постојната состојба во Источниот плански регион, со искористувањето на биомаса за производство на енергија, може да се заклучи дека биомасата има големо учество во производството на топлинска енергија, но начинот на кој таа се користи е со мала ефикасност. Една од основните последици од тоа е намалениот квалитет на животот во текот на зимскиот период, бидејќи поголемиот дел од населението кој користи огревно дрво за затоплување, соочено со намалената економска моќ , во текот на грејната сезона загрева само една до две простории во станбените објекти во кој живее. Ова е и причината за големата разлика во количините на огревно дрво кое се сече и се продава во Источниот плански регион (со вклучени проценки за нелегалната сеча) и проценките на потребните количини на огревно дрво за задоволување на потребите за загревање на домаќинствата, добиени врз основа на просечните површини на станбените единици во одделните населени места во регионот, климатските фактори и потребната температура во простoриите. Процените на количините на различните видови на биомаса укажуваат дека во Источниот плански регион, денеска, не се генерираат доволни количини на биомаса кои би овозможиле изградба на когенеративен погон за производство на електрична и топлинска енергија со поголем капацитет. Непостоењето на централни системи за загревање на домаќинствата и индустријата во градовите во Источниот плански регион, со исклучок на Македонска Каменица, е дополнителен ограничувачки фактор за изградба на една ваква централа. За економска исплатливост на еден ваков капацитет потребен е топлотен конзум кој се наоѓа во близина на самиот погон. Во табела бр. 32 се прикажани неопходните количини на биомаса за работење на енергетски капацитети со различни капацитети. Од аспект на локации, може да се наведе дека поголемиот дел од остатоците од земјоделството се генерираат во Кочанско Поле, додека најголем дел од остатокот на дрвна маса после сеча на огревно дрво се генерира во Малешевијата. Еден од факторите кој директно влијае врз исплатливоста на еден погон за производство на енергија кој користи биомаса, е близината на расположливата биомаса, пред се′ поради големите транспортни трошоци.

Табела бр.32 Капацитет (топлинска т или електрична енергија е)

Работни часови на годишно нивo

Потребна количина на биомаса (сува) тони/годишно

100 - 250 кW т

2000

40 – 60

Големи топлани

250 kW – 1 MW т

3000

100 – 1200

Мали Когенеративни погони (CHP)

500kW е – 2 MW е

4000

1000 – 5000

Средни Когенеративни погони (CHP)

5MW е – 10 MW е

5000

30 000 – 60 000

Големи Когенеративни погони (CHP)

20MW е – 30 MW е

7000

90 000 – 150 000

Вид на погон

Мали топлани

Расцепканоста на земјоделските површини и големиот број на различни култури кои во просек ги одгледува еден земјоделец, се фактори кои е нопходно да се надминат, доколку се планира да се искористи биомасата од земјоделството. Како еден од изворите на биомаса кој е релативно лесно достапен, како од аспект на транспорт и собирање, така и од економски аспект се количините на оризова лушпа, кои денеска скоро и да не се користат за никакава намена, со исклучок на мали количини кои се користат во одгледувањето на живината. Денеска, се генерираат релативно мали количини кои не претставуваат фактор врз основа на кои може да се планира изградба на некој позначаен капацитет. Во регионот не е лоцирана ниту една термоцентрала и поради тоа не може да се искористи технологијата на согорување на биомасата во постојните термоцентрали. Затоа треба да се согледа можноста за согорување во термоцентралите што се наоѓаат во другите региони. Иако е тешко да се предвиди натамошниот развој на земјоделството во Источниот плански регион, доколку одгледувањето на оризот повторно би станало една од основните земјоделски дејности, во тој случај поради зголемените количини на оризова лушпа, би можело да се размислува за изградба на постројка за производство на електрична и топлинска енергија со релативно мал капацитет (< 2MWh). Иако, количините на остаток после сеча, теоретски се релативно големи, сепак реално достапните не овозможуваат снабдување на некој поголем енергетски капацитет. Тие може да се користат за производство на пелети, деланки и брикети и на таков начин да се искористи нивниот енергетски потенцијал. Количините на огревно дрво, соред податоците со кои се располагаше во текот на подготвувањето на оваа студија, не се доволни ниту за 75

задоволување на сегашните потреби на населението. Поради тоа, изградбата на капацитет кој би работел на овој вид на гориво, значително би ја зголемил цената на огревното дрво и со тоа би се намалила економската исплатливост на самата постројка, а и би се постапило во спротивност со препораките на ″Стратегијата за развој на енергетиката до 2020 година″, за некористење на огревното дрво за оваа намена. Иако во дел од регионот се лоцирани големи површини на шуми (Малешевијата), останатите области во регионот не располагаат со такви големи површини, а дел од шумите се девастирани. Производството на биогорива од првата генерација е поврзано со одгледување на соодветни култури, освен кога се произведува биодизел од отпадно растително масло. Денеска постои производство на биодизел во Македонија, а во Источниот плански регион идентификуван е еден релативно мал производител. Во досегашниот период е реализиран и еден пилот проект, кој за жал не е завршен. Иако голем број од анкетираните земјоделци се заинтересирани за одгледување на култури за добивање на биомаса, сепак малите површини со кои располагаат земјоделците се лимитирачки фактор. Во насока на искористување на потенцијалите за одгледување на култури за добивање на биодизел, се препорачува да му се даде поддршка на оние земјоделци кои би биле заинтересирани за одгледување на овие култури, преку контакти со фабриката за биодизел (кога ќе почне со производство на биодизел од маслодајна репка), овозможување на стручна надградба на земјоделците, давање на правна помош и други мерки. И покрај негативните искуства со биогасот, односно неуспешните проекти во минатото, големиот број на проекти и постројки што се реализирани и работат не само во ЕУ, туку и во другите делови во светот (Индија, Кина, САД и др.) се доволен доказ за исплатливоста на овој начин на користење на биомасата. На територијата на Источниот плански регион, се лоцирани неколку свињарски, живинарски и фарми за крави. Искористувањето на овој вид на биомаса не треба да се анализира само од аспект на добиени количества на енергија, туку само како можност за намалување на високите трошоци за пречистување на отпадните води од фармите (свињарските) и третман на отпадот од живинарските и краварските фарми, со цел за почитување на законските обврски за заштита на животната средина. Денеска, како во светот, така и во нашето најблиско опкружување (Хрватска) постојат постројки за биогас, кои го користат не само течниот отпад од сточарските фарми, туку и остатоците од земјоделството, односно се градат комбинирани биогас системи. Оваа можност е соодветна и за фармите кои се лоцирани во Источниот плански регион. Неопходно е да се потенцира можноста за искористување на биогасот во станиците за пречистување на отпадните комунални води, што се планира да се градат во следниот период.

Искористувањето на т.н. депониски биогас, односно гасот што се создава на депонии, денеска воопшто не се применува кај нас. Согласно со вториот национален план за климатски промени, според еколошки подобреното сценарио, планирано е во наредниот период на територијата на Источниот плански регион, да започне да се собира и искористува депонискиот гас од депониите во Штип, Кочани и Виница. На табела бр.33, се прикажани основните податоци за планираните мерки. Табела бр. 33 Депонија

Годишно намалување на емисиите (t CO2-eq)

Годишни трошоци (САД $)

Вкупни инвестиции

Година на примена

Штип (Трстена скала)

15034

42791

348000

2014

Кочани (Белски пат)

4095

11657

94800

2014

Виница (Лески)

3888

11067

90000

2014

Неопходно е да се спроведат соодветни анализи за користењето на овој вид на биогас, бидејќи генерирањето на овој гас е последица од распаѓањето на органскиот отпад кој завршува на депониите. Европските директиви кои се однесуваат отпадот, односно органскиот отпад и депонирањето, бараат воведување на селекција на овој вид на отпад, односно негово издвојување од останатиот вид на комунален цврст отпад и соодветен третман, со што во голема мерка ќе се намалат количините на органски отпад кои завршуваат на депониите. Можноста за добивање на биогас од дигестија на органската фракција на комуналниот цврст отпад, е една од соодветните варијанти за третман на овој вид на отпад. Иако денеска не се врши селектирање на оваа фракција од останатите фракции на комуналниот отпад, реално е да се очекува воведување на некој вид на селектирање (примарна или секундардна селекција) на комуналниот цврст отпад. При подготвувањето на анализите кои би се однесувале на изнаоѓање најсоодветен третман на органскиот цврст отпад, би требало да се′ земе предвид и искористувањето на овој отпад за добивање на биогас.

4.0 Технологии за користење на биомасата за производство на електрична и

топлинска енергија Денеска во светот се користат повеќе различни технологии за искористување на биомасата, односно за производство на енергија од биомасата. Електричната и топлинската енергија и горивата за транспорт се завршни производи од процесот на претворање на биомасата во корисни облици на енергија. На слика бр.21 се прикажани процесите за конверзија на биомасата во биогорива. Слика бр.21 Тр. естерификација

Шекер & Растенија

Хидролиза – Ферментација Дестилација

Биодизел Биогорива за транспорт

Етанол/ЕТБЕ Хемикалии

Пиролиза хидрогенизација

Хидрокарбонати/ раст. масла

Конверзација Електрична енергија

Шекер & Растенија Произведен плин

Пелетизација

Пелети

КОГЕНЕРАЦИЈА

Гасификација

Топлотна енергија Влажна Биомаса

Анаеробна дигестија

Биогас

КРАЈНА УПОТРЕБА

Растително масло

4.1 Цврста биомаса Во производството на електрична енергија доминира технологијата на директно согорување на цврстата биомаса во ложиштата на термоенергетските централи. Горивото се согорува во котелот, со цел за производство на пареа која потоа експандира во парната турбина и со тоа овозможува погон на електричните генератори. Во когенеративните централи произведената пареа се користи и за покривање на топлинските потреби на индустриските процеси или за потребите за загревање на просторот. Генерално, постојат два вида на согорување на биомасата и тоа: - самостојно, во постројки со мала и средна снага и - согорување со фосилни горива (најчесто јаглен), во постројки со средна и голема снага . Помеѓу технологиите коишто се очекува повеќе да се употребуваат во производството на електрична енергија треба да се издвои и расплинувањето на биомасата со користење на плин за погон на плински мотори и плински турбини. Од аспект на сегашната состојбака, може да се истакне дека моментално, но веројатно и во блиска иднина, најекономичен начин за добивање на електрична енергија од биомасата е нејзино согорување во современи термоенергетски централи. За користење на биомасата на овој начин, неопходни се релативно мали инвестиции, што во услови на релативно добра цена на биомасата може да резултира со конкурентна цена на електричната енергија. Кај оваа технологија се разликуваат три начини на согорување и тоа: 

предмешање со јагленот,



одвоено ситнење на биомасата и уфрлување во иситнетиот јаглен и



согорување во посебен согорувач.

Во споредба со фосилното гориво кое го заменува, биомасата ги намалува емисиите на стакленичките гасови. Кај согорување на помали количини на биомаса (5 – 10% од вкупните енергетски вредности на горивото) не се потребни големи измени во опремата за подготовка и транспорт на горивото, ниту пак позначајно се намалува погонската искористеност на централата. Европските искуства од согорување на биомасата во повеќе европски централи говорат во прилог на дрвната биомаса. Согорување на биомасата од слама или други остатоци од земјоделството го зголемува ризикот од запрлување и затнување на цевките во ложиштето, но и неповолно влијае врз составот на пепелта што може да се користи во индустријата за градежни материјали.

Капацитетот на постројките за самостојно согорување на биомасата коишто може да се на решетка или во флуидизиран слој, е определен од количините на биомаса кои може на економичен начин да се соберат и транспортираат до локацијата на постројката. Во споредба со електраните на јаглен, постројките што користат само биомаса се поскапи и со помала ефикасност. Електричната искористеност на овие постројки, определена како однос помеѓу произведената електрична енергија и енергијата донесена со горивото, по правило, е под 20% за постројки со капацитет до 5Mwe и ретко преминува 30% кај постројки со поголем капацитет. Поновите капацитети кои се изградени по 2000тата година постигнуваат искористеност поголема од 30%, поради примена на поусовршени технологии на согорување, користење на суво гориво и подигање на параметрите на пареата (над 100bar и 500OC). Технологијата на расплинување се′ уште не е пазарно етаблирана и покрај тоа што во споредба со другите технологии овозможува поефикасно користење на цврстата биомаса. Неколку пилот постројки веќе се во употреба извесен период и врз основа на стекнатите искуства, сериското производство на големи постројки коишто ја користат оваа технологија е започната кон крајот на 2008 година. 4.1.1. Технологија за согорување на биомасата Во постројките за самостојно согорување на биомасата, главно се користат следните технологии на согорување: согорување во неподвижен слој во ложишта со решетка, согорување во флуидизиран слој и согорување во циркулирачки флуидизиран слој. Ретки се примените каде се користи и технологијата на распростелување на горивото во просторот. На слика бр.22 шематски се прикажани технологиите за согорување на биомасата. Ложиштата за согорување на биомасата на решетка, претставуваат развиена и долго време стандардна технологија, која во различни изведби може да се најде во понудите на голем број на произведувачи на енергетска опрема. Решетката овозможува согорување на деланки, пилевина, крупна и биомаса во парчиња. Погодна е и за согорување на влажни горива, со различен квалитет, како и горива со висока содржина на пепел. Квалитетно водење на процесот подразбира хомогена дистрибуција на горивото по целата површина и рамномерен довод на примарен воздух кој се вдувува под решетката. Во однос на начинот на довод на гориво во ложиштето се разликуваат решетки со долен и решетки со горен довод на гориво. Решетките со долен довод на гориво погодни се за постројки со мали снаги и за согорување на биомаса со голема количина на пепел, како што е кората на дрвото,

слама од житарици или трева. За оваа технологија е неопходен ефикасен систем за отстранување на пепелта. Слика бр.22 Технологии за согорување на биомаса

гориво материјал-слој

Секундарен воздух

материјал

Секундарен воздух

гориво примарен воздух

пепел согорување во статичен слој (на решетка)

гориво + примарен воздух

гориво

гориво примарен воздух

Секундарен воздух

материјал

примарен воздух

пепел

согорување во флуидизиран слоја

согорување во циркуларен флуидизиран слој

Кај поголемите системи се користи технологијата со горен довод на гориво на решетка, која може да биде изведена во различни варијанти: хоризонтална, закосена, верижна, степенеста, стационарна, подвижна во една насока, ротациона или вибрациона. Процесот се одвива во неколку фази: сушење, пиролиза и согорување на горивото и на крај согорување на дрвениот јаглен. Секоја поедина честичка од горивото проаѓа низ сите три фази. На слика бр.23 е прикажан процесот на согорување на биомасата во систем со горен довод на гориво. Слика бр.23 Согорување на биомасата во систем со горен довод на гориво Зрачење од ѕидовите

Гориво

Конверзија

Воздух

Современите решенија на системите за согорување вклучуваат континуирана подвижна и со вода ладена решетка, автоматски надзор и регулација на висината на слојот, како и регулација на брзината на вртење на вентилаторот за довод на примарен воздух. Примарниот воздух се доведува под решетката одвоено по секции, за да се обезбеди соодветна количина неопходна за покривање на потребите за примарен зрак во зоната на сушење, во зоната на расплинување и во зоната на согорување. Регулацијата на доводот на воздух, обезбедува стабилен процес на согорување и на пониски оптоварувања, како и регулација на потребниот однос на примарниот и секундарниот воздух, со цел за минимизирање на создавањето емисии на гасови. Различните изведби на закосени и вибрациони решетки со горен довод на гориво, се користат за согорување на биомасата во постројки со капацитетод 5MWt до 120MWt. На слика бр.24 е прикажана закосена, со вода ладена, вибрациона решетка. Слика бр.24 Вибрациона закосена решетка

За постројки со капацитет од 7 MWt до 20 MWt се користат технологии со ротациона конусна решетка со долен довод на гориво. На слика бр.25 е прикажано едно вакво решение. Слика бр.25 ротациона конусна решетка со долен довод на гориво

Ложиштата за согорување во флуидизиран слој се развиени заради подобро согорување на јагленот, како и со цел за намалување на емисиите на гасови. Со текот на времето оваа технологија е проширена и на биомасата, како и на други видови на горива кои не се погодни за конвенционално согорување. Ложиштата за согорување во меурест слој ( енгл. Bubbling Fluidised Bed – BFB) се погодни за постројки со снага поголема од 10MWt. На дното на ложиштето се наоѓа слој од песок под кој е лоцирана дистрибуциона плоча, низ која се доведува воздух. Температурата на овој слој се одржува помеѓу 800 и 900 ОС со помош на вграден менувач на топлина, низ кој проаѓа загреана пареа. Секундарниот воздух се доведува преку неколку влеза сместени во горниот дел од ложиштето. Воздухот за согорување се впумпува постепено за да се намалат емисиите на NОx. Горивото зафаќа, се′ на се′ , 1-2% од слојот и пред да се уфрли почетната количина на гориво, слојот треба да биде претходно загреан. Предноста кај оваа технологија е можноста за согорување на честички со различна големина и влажност, како и користење на мешавина на различни горива. Во споредба со постарите изведби на ложишта со согорување на решетка, оваа технологија овозможува похомогени услови на согорување и со тоа намалување на штетните емисии на гасови. На слика бр.26 се прикажани ложишта со согорување на решетка, во меурест слој и во циркулирачки флуидизиран слој. Слика бр.26 Ложишта со согорување на решетка, во меурест слој и во циркулирачки флуидизиран слој

Анализа на технологиите за согорување Анализирани се презентираните технологиии и за секоја од нив се дефинирани предностите и недостатоците, како и потребните инвестициони и оперативни финансиски средства по единица произведена енергија. Во табела бр.34 се прикажани резултатите од извршените анализи. За секоја од анализираните технологии се дефинирани предностите и недостатоците. Која технологија ќе се примени при реализација на една постројка зависи од локациските услови, односно локалните карактеристики, достапноста на различните видови на биомаса, степенот на подготовка на биомасата, степенот на обученост на човечките ресурси, големината на инсталираниот капацитет, а особено влијанието врз животната средина. Сепак, изборот на технологијата за согорување во најголема мера зависи од големината на постројката. За помали капацитети посоодветни се постројки со согорување на решетка или меурест флуидизиран слој, додека за капацитети над 20 Mwe посоодветна е технологијата со циркулирачки флуидизиран слој. Споредувањето на инвестиционите и оперативните трошоци, секогаш упатува на избор на поефтина технологија за согорување на решетка, затоа што современите изведби на оваа технологија во споредба со согорување во флуидизиран слој, како во поглед на искористеноста, така и во поглед на емисијата на штетни гасови се скоро идентични. Во специфичните локални услови изборот на посложената и поскапа технологија за согорување во флуидизиран слој е единствено оправдана доколку на планираната локација е предвидено согорување и на други горива.

Табела бр. 34

Искористеност % Технологија

Предности

Согорување на решетка

Согорување во циркулирачки флуидизиран слој

- Не е можно мешање на горивата - За намалување на NОx неопходни се дополнителни мерки - Поголемата количина на кислород во издувните гасови ја намалува искористеноста - Условите за согорување не се хомогени како кај другите технологии - Осетливост на промената на влажност на горивото и големината на честичките - Помала искористеност - Високи оперативни трошоци - Големи количини на прашина во издувните гасови - За погон на пониски оптоварување неопходни се посебни технолошки мерки - Умерена осетливост во однос на настанување на шлака - Ерозија на цевките во изменувачот на топлина - Високи инвестициони и оперативни трошоци - Големи количини на прашина во изд. гасови - За погон на пониски оптоварувањата неопходни се посебни технолошки мерки - Губење на материјалот од слојот заедно со пепелот - Осетливост од настанување на шлака - Корозија на цевките, големината на честичките лимитирана - Висока цена

Сопствена потрошувачка

Инвестициони вложувања

Оперативни трошоци

Nox

7 – 12

2000 – 2300

11 – 15

0,2 – 0,4

8 – 14

2200 - 2700

12 – 16

< 0,2

Sox

0,3

Во зависност од горивото

Согорување во меурест флуидизиран слој

- Помали инвест. трошоци за постројки <10 MWt - Нема подвижни делови во комората за согорување - Постепениот довод на воздух го намалува генерирањето на NОx - Флексибилност во поглед на големината на честичките, содржината на влага и мешање на различни видови на гориво - Со помал доток на воздух се зголемува ефикасноста - Нема подвижни делови во комората за согорување - Постепениот довод на воздух го намалува генерирањето на NОx - Флексибилност во поглед на големината на честичките, содржината на влага и мешање на различни видови на гориво - Хомогени услови за согорување во ложиштето - Лесно додавање на адитиви - Ефикасно задржување на S во пепелот со додевање на доволни количини на Ca

Нерегулирани емисии g/kWh

Недостатоци Котел

- Докажана технологија - Помали инвестициони трошоци за постројки <10 MWt - Помалку количини на пепел во издувните гасови - Покомплетно согорување на честичките на пепел - Ефикасен погон и при помало оптоварување - Помала осетливост на запрлување во споредба со другите технологии

Трошоци €/kWh

65 – 85

0,15

Расплинување на биомасата Расплинување на биомасата е технологија која е всушност алтернатива на класичните процеси на согорување на биомасата. Оваа технологија овозможува проширување на можностите за користење на биомасата. Со процесот на расплинување, цврстата биомаса се трансформира во гориво или реакторски плин кој потоа се користи за погон на плинска турбина или плински мотор кои се употребуваат во процесот на производство на електрична енергија, но и во процесите на хемиската синтеза за производство на етанол или другите биогорива. Процесот на расплинување на биомасата се одвива во неколку фази. Првата фаза е сушење на горивото, на температура од приближно 200ОС, потоа следува втората фаза – пиролиза, што всушност е загревање без присуство на кислород до температура од 500ОС, следува третата фаза –оксидација, која се случува на температура на слојот од 900ОС. На слика бр.27е даден шематски приказ на процесот на расплинување во реактор. Слика бр.27 Расплинување на биомасата

Во текот на процесот на расплинување, биомасата прво се загрева и суши, а потребната топлина во оваа фаза се обезбедува со согорување на помали количини на биомаса. Во текот на пиролизата, која започнува на 200ОС, испарливите состојки испаруваат. Во парната смеса се наоѓаат јаглен моноксид, метан, јаглен диоксид, испарлив катран и вода. Цврстиот 86

остаток од горивото е дрвен јаглен кој се трансформира во реакторски плин со помош на средствата за расплинување (најчесто се користат воздухот, кислородот, јаглен диоксит или водената пара). Дрвениот јаглен реагира со кислородот што се содржи во средството за расплинување и се произведува реакторски плин кој е составен од јаглен моноксид, водород и метан. При користење на воздух, како средство за расплинување, запаливите плинови се околу 40% од вкупниот волумен на реакторскиот плин, додека останатото е јаглен диоксид и азот. Реакторскиот плин на излезот од разводникот содржи различни количини на штетни материи, како што се споеви на азот и сулфур, катран и честички на пепел, поради што е неопходно негово пречистување. Доколку плинот директно се согорува во ложиште, не е потребно негово пречистување. На слика бр.28 е прикажан погон за производство на топлотна и електрична енергија со користење на технологија на расплинување. Слика бр.28 Систем за производство на топлотна и електрична енергија

Технологијата на расплинување се′ уште не е потполно комерцијализирана. Постојат голем број на различни технолошки решенија кои се разликуваат по однос на местото на додавање и насоката на струење на средствата за расплинување. За когенерациските постројки на биомаса најчесто се користат истоструен или противструен реактор со расплинување на неподвижна решетка. Иако постројките што ја користат оваа технологија имаат поголема електрична искористеност, се′ уште немаат поголема пазарна примена. Причините за ова треба да се бараат во својствата и составот на реакторскиот плин којшто е во директна зависност од видот на биомасата што се користи и применетата технологија на

расплинување. Исто така, една од причините е и потребата да се отстранат сите штетни материи, што предизвикува дополнителни трошоци. 4.2 Биогас Создавањето на биогасот е последица од распаѓањето на органските материи, што се случува поради делување на микроорганизми во анаеробна средина, односно средина без кислород. Овој процес се случува секојдневно во природата. Технологијата на производство на биогас се базира врз овој природен процес на распаѓање на органската материја, при што органските материи ( течни или цврсти) се складираат во еден т.н. дигестор, каде се одвива процесот на распаѓање на органските материи и се создава биогас. Биогасот е составен од метан 15 – 55% и јаглерод диоксид 45 – 85%. Односот помеѓу овие два гаса е во директна зависност од условите во кои се одвива создавањето на биогасот. Биогас со поголем процент на метан има поголема енергетска вредност. Други составни елементи на биогасот се хидроген сулфат, амонијак и нитроген. Биогасот, често, содржи релативно високо ниво на влага. Најчесто се користи биогасот кој се добива со контролиран процес на анаеробна дигестија и т.н. депониски гас, кој се добива во депонија со изградба на соодветен систем за прибирање на овој биогас. Биогасот кој се добива од отпадна вода, отпад од одгледување на животни, земјоделски остатоци во анаеробни дигестори содржи високо ниво на метан, доста често и до 55%. На слика бр.29 даден е шематски приказ на производство на биогас со анаеробен дигестер. Во процесот на создавање на биогасот, голем број на различни микроорганизми учествуваат во комплексниот процес на декомпозиција на органските материи, како што се: јагленихидрати, масти и протеини во крајните продукти метан и јаглерод диоксид. Самиот процес се одвива во три фази. Во првата фаза – хидролиза, микроорганизмите со додаток на ензими ги декомпонираат органските материи во едноставни компоненти, како што се шеќери и аминокиселини. Во втората фаза се одвива процесот на ферментација, при што се создаваат алкохоли, масни киселини, хидроген и др. Во последната фаза, метанизација се одвива со специфични микроорганизми (метаногени), за кои е потребна специфична средина. Овие микроорганизми полека растат и во допир со кислород умираат. За да може успешно да го завршат процесот, на овие микроорганизми им е потребна соодветна температура, соодветна киселост на средината (PH) и други соодветни услови. Технологијата за прозиводство на биогас е адаптирана на претходно опишаниот биолошки процес. Самиот начин на одвивање на целокупниот процес на производство на биогас е во зависност од процесот на обезбедување на соодветна средина за овие микроорганизми. Добиениот биогас со соодветен третман може да се користи за добивање на топлотна 88

енергија, потоа како транспортно гориво или во когенеративните централи за производство на електрична и топлинска енергија. На слика бр.30 е даден приказ на техничко решение за добивање на биогас од отпадни води од сточарска фарма. Во свињарска фарма во Градско е реализиран пилот проект со примена на презентираното техничко решение. Слика бр.29, Процес на производство на биогас Електрична енергија Резервоар за топла вода ОРГАНСКИ МАТЕРИИ (течен отпад од сточарство) ДИГЕСТЕР

топла вода

Когенеративна единица

Резервоар за биогас

Резервоар за супстрат Резервоар за мешање

Лагуна

Слика бр. 30 Производство на биогас

4.3 Биогорива Денеска постојат следните видови на биогорива: конвенционални биогорива ( прва генерација) во кои спаѓаат биодизелот и биоетанолот и втора генерација на биогорива. Технологијата за производство на биодизелот и биоетанолот е објаснета подолу во оваа студија, додека технологиите за производство на втората генерација на биогорива се′ уште со во фаза на пилот-проекти и не се доволно испитани. За производство на првата генерација на биогорива се користат земјоделски култури кои претежно се користат за прехрана на стоката, но и поради потребното земјиште за нивно одгледување се конкуренција на производството на храна, со што на индиректен начин влијаат врз производството на храна. Технологија за добивање на биогорива од втора генерација Остатоци од земјоделство и шумска сеча, отпадна хартија

Собирање на материјалите, складирање и механичка подготовка

Отпадни честички

Киселини, пареа

Пред третман

Емисија на гасови, отпадни честици, течен отпад

Топлина, ензими

Хидролиза

Лигнин, течен отпад

Микроорганизми

Ферментација

Пареа

Дестилација

Јаглерод диоксид

Емисија на гасови, течен и цврст отпад

Етанол Втората генерација на биогорива може да се добијат од скоро секоја форма на биомаса. Може да се добијат од остатоци после сеча или од земјоделски остатоци и нивното производство не му конкурира на производството на храна или на сточна храна. Технологиите за производство на втората генерација на биогорива, денеска, се′ уште се во 90

пилот-фаза на испитување и овие технологии се комплексни и многу скапи, но користат ефтини суровини. Термохемиските процеси кои го гасификуваат дрвото и потоа го синтетизираат гасот во погонско гориво, односно потпроцесите, гасификација, одвојување на плинот, синтетизирање и др. веќе се користат во другите индустрии, но само е неопходно нивно интегрирање. 4.3.1. Биодизел Како суровина за производство на биодизелот може да се користат употребени или новопроизведени растителни масла и масти од животинско потекло, кои се неотровни и биоразградливи. Самиот процес се одвива на следниот начин: мастите и маслата хемиски се третираат со алкохол (метанолот е најупотребуван), за да се произведат хемиски соединенија познати како FAME (fatty acid methyl esters). Основна технологија за производство на биодизел Rastitelni masla

Upotrebeni rastitelni masla za gotvewe

Esterificacija na razredena kiselina

Sulfurna kiselina + metanol

Transesterifikacija

Povtorno dobien metanol

Sуrov гlicerin

Sуrov бiodizel

Rafinirawe

Glicerin

Rafinirawe

Biodizel 91

Биодизелот е име кое е дадено на овие естери кога тие се користат како гориво. Глицеролот (кој се користи во фармацевтската и козметичката индустрија) се добива како нус производ при процесот на добивање на биодизелот. Денеска, постојат повеќе технологии за естерификација. При процесот на производство на биодизелот, маслата и мастите се филтрираат и третираат за да се отстрани водата и другите непотребни состојки. Ако се присутни слободни масни киселини, тие можат да бидат отстстранети или да бидат трансформирани во биодизел, користејќи припремни технологии. Третираните масла и масти потоа се мешаат со алкохол (најчесто метанол) и катализатор (обично сода хидроксид). Молекулите на масло (triglycerides) се двојат и се создаваат метилестер и глицерол,кои потоа се одвојуваат едни од други и се пречистуваат.

4.3.2 Етанол Етанолот (алкохол) се добива со ферментација на било која биомаса богата со јагленихидрати, како пченката, преку процес сличен со правењето пиво. Најмногу се користи како додаток (адитив) на горивото за да ги намали емисиите на гасовите кои предизвикуваат смог (како јаглерод моноксидот). Ферментацијата е биохемиски процес кој ги претвора шеќерите во етанол (алкохол). Спротивно од процесот на добивање на биогас, каде има анаеробна дигестија, тука процесот се одвива со присуство на воздух, односно имаме процес на аеробна дигестија. Во самиот процес се употребуваат специфични видови на ензими кои ги претвораат житата (пченка, пченица и др.) во шеќери. Некои растенија, како шеќерната трска или репката, природно содржат ферментабилни шеќери. Етанолот има поголема октанска вредност од обичните бензини.

Технологија за добивање на етанол Житарици, шеќерна трска, рапка и др.

Вода

Чистење

Пред третман

Течен отпад

мелење

Семе, клици

Миење и филтрирање

Одвојување на глутенот

Гранчиња, коренчиња

Глутен

стабилизација

Топлина, ензими

Микроорганизми, квасец

Пареа

Подготовка

Ферментација

Јаглерод диоксид

Дестилација

Емисија на гасови, отпадна вода

Етанол

4.4 Предлог насоки за технологии Анализите на технологиите за користење на биомасата како гориво за производство на енергија, коишто денеска се достапни на пазарот, како и анализата на постојната состојба во Источниот плански регион, односно процената на количините на биомаса која се генерира, покажуваат дека најсоодветно е да се оди кон искористувањето на биомасата за производство на топлинска енергија и евентуално користење на мали постројки за согорување на биомасата за когенеративно производство на електрична и топлинска енергија (CHP – Combined heat & power). Искористувањето на биомасата за добивање на топлинска енергија бара релативно мали инвестициони средства. Наједноставен начин е промена на постојните бојлери, односно котлите на постојните системи за централно греење на одредени јавни згради. Но, покрај тоа неопходно е и обезбедување на соодветно гориво, односно обезбедување на деланки или пелети, како и соодветна опрема за транспорт на горивото, систем за дотур на горивото до бојлерот и простор за сместување на горивото. Производството на деланки е релативно едноставно и тоа е опишано во поглавје 3.5.2, додека производството на пелети е релативно покомплексно, но предност кај пелетите е можноста покрај дрвната биомаса да се користат и други видови на сува биомаса. На слика бр.31 е прикажан систем за загревање кој користи пелети. Слика бр.31 Систем за загревање со пелети со посебен и со монтажен магацин

Когенеративното производството на електрична и топлинска енергија е економски најисплатливо, пред се′, поради поголемиот степен на искористливост. На слика бр.32 се прикажани загубите кај поединечното производство на топлинска и електрична енергија и кај когенеративното производство. Но, овој вид на технологија за да биде економски исплатлив, 94

неопходно е да има континуирано производство и користење на двата вида на енергија, односно да има потреба од двата вида на енергија. Пласманот на електричната енергија во текот на целата година е обезбеден, без разлика дали би се трошел за сопствени потреби или би се продавал на операторот со електрична енергија. Согласно со законските прописи операторот е должен да го откупи целосното производство на електрична енергија по цени утврдени од регулаторната комисија. Слика бр.32 Одвоено производство

гориво

100

електрана

100

пренос

котел

Електрична енергија

Топлотна енергија

Загуба 75%

Когенерација 70 гориво

200

Електрична енергија

когенерација 100 Топлотна енергија Загуба 30%

Од друга страна, пласманот на топлинска енергија е лимитиран, односно овој вид на енергија се дистрибуира локално. Во текот на грејната сезона има потреба од ваков вид на енергија, но во текот на останатиот период од годината нема потреба од овој вид на енергија. Поради тоа се препорачува когенеративното производство на енергија од биомаса се користи само во индустриските погони каде поради технолошкиот процес има потреба од одредена количина на топлинска енергија во текот на целата година. Димензионирањето на капацитетот на овие постројки би бил во зависност од потребната топлинска енергија. Согласно со резултатите од анкетата, погодна индустрија за овој вид на постројки е

прехранбената индустрија. На слика бр.33 е прикажан систем за когенеративно производство на енергија.

Слика бр. 33 Котловска постројка со систем за автоматско ложење со биомаса

3.0 1.6 1.5 1.4

1.1 2.3

1.2 2.2

1.1 Котел 1.2 Ложиште 1.3 Отстранување на пепелта 1.4 Отпрашување на издувните гасови 1.5 Вентилатор 1.6 Канали за издувни гасови 2.1 Полнење со гориво 2.2 Дотур во котелот 2.3 Пневматски апарат 3.0 Оџак

1.3 2.1

Клучни причини коишто ја ограничуваат можноста за изградба на когенеративни постројки со капацитет над 1MW: 

при производство на поголеми количини на топлинска енергија се јавува проблем за нејзина потрошувачка. Дистрибуцијата на топлинската енергија во количини над 1 MW би претставувало проблем, бидејќи за да се постигне економичност на постројката, неопходно е топлинскиот конзум да биде во непосредна близина (максимум 5 км одалеченост);



големината на постројката треба да е сразмерна на побарувачката на топлинска енергија и да се располага со соодветна инфраструктура за дистрибуција на топлинската енергија. Трошоците за поврзување на постројката со топлинскиот конзум, може повеќекратно да ја надминат инвестицијата за самата постројка, а

подоцна и големите оперативни трошоци придонесуваат за намалување на економската исплатливост на постројката; 

постројките со поголем капацитет побаруваат и поголеми количини на биомаса, а согласно со извршените процени на количините на биомаса во Источниот плански регион, како и препораките за некористење на огревното дрво за овие намени, Источниот плански регион не располага со доволни количини на биомаса; и



со зголемување на потребните количества на биомаса за работа на еден капацитет се зголемува и ризикот за континуирано снабдувањето со биомаса.

5. Можности за производство на биомаса Со цел за намалување на емисиите на стакленички гасови се′ почесто се дава поддршка на одржлив и одговорен раст на пазарот на биомаса. Целта е да се постигне раст на продукцијата на биомаса преку зајакнат и одржлив пристап на управување со простор и земјиште, преку што би се постигнале повеќекратни придобивки за зачувување на животната средина. Продукцијата и обработката на биомасата може да биде СО2 неутрално (количината на СО2 што се ослободува при искористување на биомасата како енергетски ресурс е еднаков на количината СО2 што се апсорбирала при растот на растението). 5.1. Одгледување на растенија за добивање на биомаса Видови на одгледување Еден од основните начини на одгледување е СРЦ (short rotation coppice), при кој нискостеблени растенија се ротираат на краток рок. Со овој начин на одгледување растенијата се густо насадени, вообичаено високоприносни вариетети на врба или поретко топола, која се искористува (бере/сече) во циклуси во траење од 2-5 години, најчесто на периоди од 3 години. Ваквите насади можат да се ползуваат во период и до 30 години пред да биде потребно повторно засадување, но сепак периодот, пред се′, зависи од продуктивноста на растенијата. На следнава слика е прикажан целиот процес на одгледување и берба на биомаса.

Овој вид на растенија се засадуваат напролет, користејќи саден материјал произведен од професионални одгледувачи на расадни материјали, специјализирани за ваква намена. Просечно овие растенија растат со релативно голема брзина и во период од три години ќе достигнат и до 4м висина. Во зимскиот период леските се поткаструваат за да се стимулира паралелен и зголемен раст од основното стебло. Генерално, по 3 години по поткаструвањето, растението се бере најчесто повторно во зимскиот период. Ваквите растенија се берат со опрема специјализирана за таа намена и специфично за овие растенија што се одгледувааат, е дека освен садењето, повеќето процеси можат да се извршат со конвенционални земјоделски машини. При првата берба се очекува принос од 7 до 9 т сува дрвна маса по хектар, во текот на една година (во зависност од квалитетот и подготовката на почвата, контролата на плевелот, како и временските услови). Во втората и третата берба, на погодни локации приносот може да достигне и до 8-12, најчесто 9 т сува дрвна маса по хектар во текот на една година. Тополата постигнува помало разгранување во однос на врбата, но на одредени локации може да даде одлични резултати слични со приносот од врбата. Локации погодни за одгледување на растенија за добивање на биомаса Како повеќегодишни растенија претходно спомнатите видови опстојуваат и по триесетина години и постигнуваат висина од 7-8 м пред да се изврши сеча. Посебно треба да се обрне внимание врз евентуални влијанија на воздушни или подземни преносни траси (енергетски, телекомуникациски и сл.), влијанието врз пејсажните вредности, археолошки наоѓалишта, живиот свет во поблиската околина, како и врз секојдневните практики и комуникација на локалната популација. Особено внимание треба да се обрне на овозможувањето пристап на потребната механизација, при што е препорачано да се има минимум 4.5м, додека оптималната ширина на влезовите и просторот за манипулација со ангажираната механизација е 7.5 м. Во идеален случај локацијата за складирање и манипулација со веќе собраниот материјал би требало да е во близина на локацијата за одгледување, за да не намалат придобивките при транспорт на необработен материјал. Услови за одгледување на растенија заради добивање на биомаса Главни фактори за успешно одгледување на овој вид на растенија се пристапност на вода за наводнување, контрола на коров во фазата на примарен раст, светлина и температура. Врбата, како вид, може да поднесе и поплавување, но не и долги периоди под вода. Годишни врнежи од 800мм се сметаат како идеални. Се препорачува плантажите да бидат лоцирани до максимум 100 мнв. 99

Овие видови можат да се развиваат на различни видови на почви од тешка глина, па се′ до песочна почва. Позајмишта на глина или песок кои имаат доволно влага претставуваат идеално место за одгледување на ваков вид на култури. Кај глинестите почви во прво време може да се појават проблеми со растот, но во подоцнежните фази овие почви, исто така, претставуваат идеални места за раст. На оние локации каде тврдоста и компактноста на почвата е голема, може да се појави потреба од отстранување на 30-40 см од горниот дел на почвата со цел за овозможување раст на овие култури. рН вредноста на почвата потребно е да се движи од 5.5 до 7 за врба, додека за топола од 5.5 до 7.5, додека индексот на фосфор и калиум треба да изнесува 2. Ерозија Во фазата на почетен раст може да се појави еолска ерозија, како и измивање на горниот дел од почвата, но тоа може да се спречи преку специфични начини на засадување, поставување на тераси и сл.. Кога растенијата ќе се развијат, можноста за ерозија на почвата значително се намалува. Засадување Во процесот на засадување претходната обработка на почвата е од првенствено значење за правилен раст и развој. Третирањето со агрохемиски средства за спречување на појава на коров е препорачливо да се примени еднаш до двапати пред да отпочне сезоната (пролет) на засадување.

Садење Доколку е потребен, дополнителен третман може да се изврши 10 до 15 дена пред отпочнување на фазата на садење. Додавање на арско ѓубриво може да биде корисно особено доколку се засадува на „посна“ земја, каде истото ќе ја впие и задржи влагата, но сепак треба да се следат упатствата за добри практики во земјоделството и да не се 100

надминуваат вкупните потреби од азот на растението, со што се спречува загадување на околината преку евентуално „измивање“ на почвата. Младите насади треба да се заштитат од штетници , бидејќи се смета дека насадот е во ранлива фаза дури до периодот на првата сеча. Расаден материјал Гаењето на растенија за добивање на биомаса не е ограничено на одредени видови и подвидови на растенија. Сепак, одредени вариетети на врба и топола покажуваат висок принос, редовен и правилен раст и отпорност или толерантност кон болести. Најчесто, како расаден материјал, се користат лески од едногодишен раст собрани во периодот од декември до март, со должина од 18 - 20 см и дебелина од најмалку 9 мм. Тие треба да се засадат веднаш или да се складираат на температура од -2 до -4° С, каде, на влажно и темно место, може да се чуваат неколку недели. Од другите видови на растенија што се употребуваат за продукција на биомаса, може да се користи и локален расаден материјал и семиња. Насадувањето може да отпочне дури и во февруари, доколку температурните услови дозволуваат, се′ до јуни, но сепак доцните насади може и да не се приспособат на зимските услови во првата година на раст. Исто така доцното насадување значи и користење на складиран насаден материјал собран многу порано во годината. Дизајн на насадот По локацијата, дизајнот на насадот е клучен фактор за одредување на влијанието на „енергетското“ растение врз животната средина. Потребно е насадот потполно да се вклопи во постечкиот изглед на околината. „Енергетските“ растенија вообичаено се засадуваат во двојни редови со меѓусебно растојание од 0.75 м, додека растојанието помеѓу ваквите парови изнесува 1.5 м. Овие растојанија и′ даваат можност на стандардната земјоделска машинерија да ги извршува потребните активности.

101

Насад за добивање на биомаса

Опрема за садење Садењето на врбата се врши преку посебна машина која нанесува 2, 4 и 6 реда лески во исто време. Лески со должина од 1.5 до 2.5 м се внесуваат мануелно во машината која ги сече и потоа, со должина од 18 до 20 см машината ги засадува вертикално и ја израмнува почвата околу засадената леска. Вообичаен комерцијален стандард за број на садници по хектар е 15000 садници. Генерални насоки за одгледување Воведување на годишен циклус на управување Од секоја засадена леска ќе се добијат 3 -4 нови кои ќе достигнат и до 4 м во висина, во зависност од постојните услови на локацијата. Никакви средства за фертилизација не се потребни во првата година од одгледувањето. „Енергетските“ растенија треба да се „чуваат“ од коров, штетници и болести, особено во првата година. Сечење (кастрење/режење) Во првата зима, по садењето, врбата вообичаено се сече на ниво од 10 см од почвата, како би се стимулирал раст на што повеќе лески. Овој процес треба да се изврши што е можно подоцна во зимата, но пред отпочнување на процесот на пупење. За сечење се користи стандарден алат или машинерија, сепак треба да се постигне чист рез, со цел да не се оштети растението или неговиот корен. По процесот на кроење може да се нанесе хербицид, како би се спречил растот на коров. Сепак апликацијата на хербицид треба да биде пред пупењето, бидејќи во спротивно и растенијата можат да бидат оштетени. 102

Ѓубрење Третирана мил од постројки за пречистување на отпадни води може да послужи како ѓубриво за ваков вид на насади. Се смета дека треба да се нанесе, не повеќе, од 250 кг/год на еден хектар органски азот. Со оглед дека овие растенија имаат мала потреба од азот, во текот или по садењето не се нанесува азотно ѓубриво. Течно ѓубриво може ефективно да се нанесува единствено во првата сезона и делумно во втората, потоа поради големината на леските истото ќе биде скоро невозможно. Ѓубрењето може да се изврши и преку системот за наводнување, доколку тој е приспособен за таа намена. Нанесување на компостирана мил од отпадни води e посоодветно, бидејќи компостот се раствора полека и растението прима во просек по 70кг на хектар азот годишно, во текот на целиот период на раст (3 години). Мора да се нагласи дека различни вариетети на топола и врба имаат различна потреба од хранливи материи и количини на вода, па според тоа мора да се внимава пред се′ на оптималното снабдување на растението, според претходно утврдена динамика во однос на неговите карактеристики и потреби. Во зони чувствителни на азот „енергетските“ растенија имаат позитивно влијание, преку намалување на количините на азот кои истекуваат во таа зона. Во вакви зони овие растенија повеќе придонесуваат за ефективно намалување на истекувањата на азот, отколку засадено земјоделско земјиште или, пак, пасишта. Сеча (собирање) Сеча за дрвна биомаса генерално се врши во 3 годишни циклуси, по извршеното кастрење. Сечењето се врши во зима по паѓање на лисјата и пред избивање на пупки на леските и тоа од средината на октомври до почетокот на март. ″Енергетските″ растенија може да се собираат/берат како лески, стапчиња и ″чипс″: o

лески - до 8 м должина директно засечени од растението

стапчиња - исечени лески во должина од 5-15см и

чипс - исечен материјал со димензии 5х5 см

103

Берба на биомаса Во случај на директна сеча и сечење до домензии на ″чипс″, постои можност од губење на енергетската вредност на самиот материјал, како и можност за развој на фунгални или бактеријални спори, кои истотака би го намалиле квалитетот на биомасата. Потребно е добро вентилирање на просторот каде е складиран материјалот, што често знае да ги намали економските придобивки од целиот процес. При сеча и складирање на материјалот во вид на стапчиња, просторот меѓу нив овозможува природна вентилација, со што се избегнува намалување на енергетската вредност. Сепак, во зависност од побарувачката, стапчињата може и да се исечат до ″чипс″ пред да бидат испорачани до барателот. Обичната сеча на лески не е премногу во употреба, бидејќи самите лески се веќе големи со што се комплицира самото собирање и нивното складирање . Постојат одредени методи кои предвидуваат превиткување на леските и сечење на должина од 2.5 м и нивно складирање, а пред испораката може да се исечат во стапчиња или ″чипс″. Заштеда на јаглерод и енергетска вредност Зафаќајќи го јаглеродот диоксид од атмосферата, а истовремено ослободувајќи кислород од лисјата во фазата на фотосинтеза, овие растенија можат да ги заменат конвенционалните фосилни горива. Имајќи предвид дека единствено мали количини на фосилни горива ќе бидат употребени во подготвителната фаза на земјиштето, сечењето и транспортот на материјалот, може да се заклучи дека овие растенија како извор на енергија се скоро неутрални во однос на загадување на животната средина и емисии на јаглерод диоксид. Енергетската вредност на биомасата на сува основа изнесува 18 MJ/kg, така што 20t сува биомаса може да замени 8t јаглен. Биомасата може да се користи заедно со јаглен во печки на јаглен, од големи постројки за производство на електрична енергија до мали постројки за производство на топлина. 104

5.2 Одгледување на растенија за биомаса во Источниот плански регион Еден од основните проблеми кој се јавува при користењето на биомасата за енергетски цели е долгорочното обезбедување на потребните количини на биомаса. Овој проблем се решава и со одгледување на брзорастечки култури (врби, тополи, брези ) за добивање на биомаса. За одгледување на овие култури погодно е земјоделско, но и необраснато шумско земјиште. За постројка со капацитет од 2 MWe и под претпоставен принос на сува маса од 8т/ха за одгледување на брзорастечки култури би биле потребни приближно 2000 хектари. Пресметките се извршени врз основа на следните претпоставки: -

електрична искористеност на постројката 30%

огревна вредност на биомасата приближно 3,8MWh/t (при 20% влажност) и 5 MWh/t (за сува материја) и

просечен годишен принос од 8 т с.м./ха

Неопходната површина за одгледување на овие култури, вообичаено, треба да е во близина на постројката која би се изградила, односно површината на областа треба да е лоцирана во круг со радиус од приближно 6 км, под претпоставка дека 20% од вкупната површина е зафатена со ″енергетски″ насади, со вкупна површина од 10000 хектари. Забележлива е разликата во кругот на собирање на биомасата кај одгледување на култури за биомаса и кај користење на земјоделскиот или дрвниот остаток како биомаса. Ова е, пред се′, со цел за намалување на транспортните трошоци и зголемување на економичноста на постројката. Од аспект на расположливо земјиште за одгледување на брзорастечки култури, во Источниот плански регион не постои можност за одгледување на овој вид на култури. Согласно со податоците од пописот во земјоделството од 2007 година, евидентирани се нешто повеќе од 110000 одвоени делови на користено земјиште или во просек околу 6 хектари по парцела. Ова претставува проблем при одгледувањето на култури за добивање на биомаса. Истовремено Источниот плански регион, односно земјоделството е релативно добро развиено и овој регион е еден од регионите од кој доаѓаат значителни количини на земјоделски производи на ниво на Република Македонија. Воведувањето на овој вид на индустриско земјоделство (производство на биомаса), ќе доведе до намалување на земјоделските површини, на кои би се произведувала храна и со тоа и до помало производство на храна. Ова би придонело до зголемување на цените на храната и потреба

105

од зголемен увоз. Врз основа на податоците25, во Источниот плански регион не се евидентирани поголеми земјоделски површини што не се користат. Единствени расположливи површини за одгледување на брзорастечки култури за добивање на биомаса, се идентификувани во атарот на општина Пробиштип и се во вкупна површина од 3500 хектари. Овие површини се загадени од тешки метали и денеска не се обработуваат. Сепак, поради непостоење на систем за наводнување, овие површини, според резултатите од претходните испитувања, се соодветни за одгледување на маслодајна репка (зимски посев). Брзорастечките култури побаруваат количини на вода кои поради климатските услови, како и поради непостоење на систем за наводнување, не можат да се обезбедат на оваа локација.

Извор: Државен завод за статистика на Р. Македонија, Попис на земјоделството, 2007

106

6. Социоекономски аспекти За да се изврши комплетна оцена на биомасата како обновлив извор на енергија, неопходно е да се земат предвид различни социоекономски влијанија. Употребата на биомасата создава нови работни места, ги зголемува локалните и регионалните економски активности и обезбедува дополнителен приход. За секој проект кој се презема за да се воведе или прошири употребата на биомасата за производство на енергија, потребно е да се земат предвид социоекономските и влијанијата врз животната средина, за да може реално да се утврди исплатливоста на проектот. Вработување Широко е распространето уверувањето дека биомасата може да обезбеди голем број на нови работни места. Во целокупниот процес на користење на биомасата, од нејзино производство или набавка, преку транспортот на биомасата до енергетските постројки, нејзина конверзија во енергија, дистрибуција и маркетинг се создаваат работни места. Користењето на биомасата е еден од трудоинтензивните сектори помеѓу обновливите извори на енергија. Работните места кои се создаваат се од различен ранг и тоа од оние за кои е потребна висока стручна подготовка (инженери), потоа административни, па се′ до работни места за неквалификуваните работници во процесот на производство и подготовка на биомасата. Од аспект на биоенергетски проекти, поимот вработување вклучува три различни категории. (1)Директни вработувања, како резултат на подготовката, градбата и производството. Кај биоенергетски системи, ова се однесува на вкупно потребните вработувања за одгледување на соодветни култури, градба, работење и одржување на погонот за производство на енергија и за транспорт на биомасата. (2) Индиректните вработување се работни места коишто се создаваат во придружните сектори, кои се поврзани со ланецот на користење на биомасата, како што се производство на опрема, одржување, сервиси и слично. (3) И на крај се т.н. индуцирани работни места, кои се создаваат на подолг период како резултат од успешното работење на биомаса проектите, кои продуцираат размислување и на другите за вложување во овој сектор. На слика бр.34 се дадени потребните работни места за енергетски проекти за 100GWh.

107

Слика бр.34 Потребни работни места за производство и одржување за 100GWh

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Рурален развој Биоенергијата е децентрализирана опција за енергија и нејзината примена позитивно влијае врз руралниот развој, преку креирање на бизниси и нови работни места. Исто така од социјален аспект, биомаса-проектите го поттикнуваат руралниот развој преку сочувување на постојните работни места во земјоделството и дрвната индустрија, обезбедување на можности за учење и трансфер на знаење, воведување на нови вештини и обезбедување на обуки и образовни можности. Користењето на когенеративни погони со мал капацитет овозможува користење на биомасата која е достапна во руралните области и со тоа се овозможува развој на една нова индустрија во руралните области. Здравје Со замена на фосилните горива, со горива добиени од биомаса, се редуцира генерирањето и на отровните супстанции и на стакленичките гасови. На пример, познато е дека малите честички кои се генерираат при согорувањето на дизелот во моторите на возилата коишто се движат во градовите, може да предизвикаат зголемување на респираторните заболувања. Но, и користењето на застарени начини на согорување на биомасата во погони за производство на енергија, исто така генерира штетни честички по здравјето на луѓето. Поради тоа треба да се внимава при изборот на технологија која ќе се користи за 108

согорување на биомасата. Современите технологии, во голем дел, го намалуваат генерирањето на овие честици. И кај постарите технологии на согорување е можно со релативно мали инвестициони срества, да се постигне соодветна контрола на генерирањето на овие честички и да се задоволат ЕУ стандардите за емисиите во воздухот на штетни материи. За културите коишто се одгледуваат за добивање на биомаса се користат многу мали количини на агрохемиски заштитни средства. Ова може да се искористи за намалување на количините на агрохемиски препарати на хектар, преку добро управување со одгледувањето на различни видови на култури. Сегашниот начин на користење на дрвната биомаса, односно огревното дрво, кое се користи од страна на илјадници семејства, исто така предизвикува здравствени проблеми на локалното население поради генерирање на чад и јаглерод моноксид, додека модерните печки што ја користат биомасата како гориво, без разлика дали е тоа биодизел, биоетанол, биогас, пелети или деланки, во голема мера го намалуваат штетното влијание врз здравјето на луѓето. Економски развој Користењето на биомасата како гориво во мали постројки или печки за греење на индивидуални куќи и објекти, како училишта или болници, или пак за сушење на одредени производи, греење на стакленици или греење на сточарски фарми, доста често придонесува кон намалување на трошоците за енергија. Користењето на биомасата во големи погони кои обезбедуваат централно греење, електрична енергија за сопствени потреби или за продажба или, пак, течни биогорива што се користат за транспорт придонесуваат за намалување на зависноста од фосилните горива, но и за економскиот развој во регионот поради создавање на нов производ, односно остварување на поголема додадена вредност. На пример, во дрвната индустрија, со искористување на биомасата во процесот на сушење на дрвото, се намалуваат трошоците за енергија, се зголемува капацитетот за сушење на дрвото и со тоа се остварува поголема додадена вредност на обработеното дрво. Со запазување на начелата на енергетската ефикасност и одржливото користење на енергетските извори, со примена на мерки за заштита на животната средина, од аспект на економскиот развој, употребата на биомасата за производство на енергија е еден од факторите кој значајно придонесува за поголем економски развој. Со употреба на биомасата се придонесува кон остварување на следните цели на макроекономскиот развој: 

зголемено производство на стоки и услуги (зголемување на БДП),



зголемена вработеност (биомасата е изразито работно-интензивна технологија),



стабилни цени на енергијата во слободниот пазар, бидејќи биомасата е локален извор на енергија независен од светските влијанија и 109



намалување на увозот, односно подобрен трговски биланс.

Зголемената употреба на биомасата од различни извори, долгорочно може да обезбеди релативно големи количества на енергија по непроменливи цени. Употребата на биомасата за енергија подразбира и трошоците за енергија (претежно топлотна) да се задржуваат локално, т.е финансиските средства да циркулираат на локално или регионално ниво. На тој начин се минимизираат ризиците за зголемување на цените на енергијата, кои се директно поврзани со светските промени на цените. Помалите енергетски постројки, кои се од локално или регионално значење, релативно брзо ги враќаат вложените средства и се со релативно мал ризик за инвеститорите. Таму каде што се применуваат нови технологии, знаењето и искуството не се концентрира на едно место, туку станува достапно до поголем број на домашни стручни лица, што влијае врз подигнување на нивото на техничка и научна култура на заедницата. Социјална димензија Социјалните последици од употребата на биомасата може да се поделат на две категории и тоа на оние кои се однесуваат на зголемување на животниот стандард и на оние кои се однесуваат на зголемување на социјалната кохезија и стабилност. Воведувањето на еден извор на енергија којшто би донел нови вработувања и со тоа би донел нови приходи во едно одредено подрачје, би можел да влијае и на различните социјални и кохезиски трендови во локалната или регионалната заедница ( повисока стапка на невработеност, рурална депопулација и др.). Одделни рурални населени места, па и области во Источниот плански регион, се загрозени со високата стапка на иселување , која веќе го доведува во прашање и нивниот физички , бидејќи бројот на жители е под нивото на биолошката одржливост. Поради тоа, земајќи го предвид значењето на биомасата за руралните области, подигнувањето дури и на биоенергани со релативно мал капацитет, може да има позитивно влијание врз руралниот пазар на трудот и тоа преку директни вработувања, но и преку поддршка на придружните стопански гранки. На овој начин снабдувањето со енергија веќе не е еден од изворите за осиромашување на некое подрачје, туку станува извор на заработка и фактор на социјална стабилност, со што се создаваат предуслови за опстанок на руралните заедници. При реализацијата на еден проект за биомаса, вообичаено вклучува и мерки и активности за подигнување на јавната свест во врска со на придобивките од користењето на биомасата. Едукацијата и лесниот пристап до информации за проблемите со обезбедување на доволни количини на енергија, климатските промени и генерирањето на стакленичките гасови може да ја зголемат свесноста и да ги охрабрат компаниите, заедниците, но и поединците да 110

преземат активности за заштита на животната средина. Долгорочно, ова може да доведе до промени во однесувањето на населението и да резултира со промена на начините на користење на енергијата, но и до зголемени инвестиции од страна на локалното население во областа на користење на биомасата (промена на начинот на загревање и сл.). Во последните неколку години се зголемува интересот на локалните заедници да ја преземат одговорноста за заштита на животната средина. Користењето на биомасата овозможува голем број на можности за подобрување на квалитетот на животот како во руралните, така и во урбаните области. Во многу сиромашните области ширум светот, каде што нема снабдување со електрична енергија, користењето на биомасата и добивањето на биогас на традиционалните начини, обезбедува социјални придобивки преку обезбедување на греење и светлина. Одгледувањето на култури за добивање на биомаса може да има и негативни социјални влијанија, пред се′ поради непходното земјиште за одгледување на овие култури. Иако за земјоделците одгледувањето на овие култури значи сигурен откуп на сето она што е произведено, по релативно стабилни цени, сепак за намалување на земјоделските површини на кои се одгледуваат култури за прехрана и помало земјоделско производство, доаѓа до зголемување на цената на храната. Поради тоа неопходно е внимателно планирање на пренамената на земјоделството, особено во региони кои не располагаат со доволни површини на земјоделско земјиште. Одржливиот начин на користење на земјоделското земјиште во одреден регион, овозможува првенствено задоволување на потребите за храна. Некои култури кои се одгледуваат за добивање на разни видови на горива од биомаса, обезбедуваат чистење на контаминираните почви преку апсорбирање на тешките метали во почвата.

111

7. Влијание врз животната средина Употребата на биомасата, како гориво за производство на енергија, во целост ги задоволува принципите на одржливиот развој и поради позитивните придобивки за животната средина, овој вид на енергија се нарекува и ″зелена″ енергија. Различната употреба на биомасата, овозможува и доста широк опсег на позитивни влијанија врз животната средина. Еден фактор од клучните причини за користење на биомасата за добивање на енергија се позитивните придобивки за животната средина, особено во однос на балансот на глобалната емисија на стакленичките гасови. Секако, дека производството на биомасата и нејзината употреба, не е во потполност неутрална во однос на генерирањето на стакленичките гасови. При анализа на предностите од користењето на биомаса неопходно е да се направи споредба со класичните извори на енергија. Разградливоста на биодизел горивата е за четири пати побрза од класичните дизел горива. На пример, со користењето на биодизелот се намалува генерирањето на стакленичките гасови во однос на обичниот дизел. Споредбата на емитирањето на CO2 при производство на 1 кг дизел и при производство на 1кг биодизел, покажува дека кај обичниот дизел се емитира 4.01 кг CO2екв, додека со производство и користење на биодизел се емитира 0.9126 CO2екв,/кг биодизел, потоа 0,314 CO2екв/ кг остаток од маслодајна репка и 0,42 CO2екв/кг глицерол. Количината на отровни, канцерогени хемиски супстанции при согорување на метил естрите е многу помала за разлика на дизел горивата. Друга предност во однос на дизел горивата е што биодизел горивата не содржат сулфур. Добивањето на биодизел од веќе употребено растително масло, во голема мерка го намалува загадувањето на околината. Ова, пред се′, се однесува на заштитата на површинските и подземните води. Денеска, најголем дел од овој вид на отпад во Источниот плански регион, поради непостоењето на станици за третман на отпадната комунална вода, завршува во реките во кои се одлеваат овие отпадни води, со што се врши нивно загадување и се загрозува не само водниот биодиверзитет, туку и земјоделските површини. Дел од земјоделството користи води од површинските водотеци за наводнување. Како што и претходно е напоменато, денеска голем дел од остатоците од земјоделството, денеска се горат на отворено, односно на местото на нивно создавање. Иако од аспект на јаглерод диоксид се неутрални, односно количината на ослободен CO2 е идентична со количините на CO2 коишто ги апсорбирале во текот на нивниот раст, сепак димот и миризбата што се јавуваат при горењето ја загадуваат животната средина.

112

И при самиот процес на садење, одгледување, жетва, транспорт и обработка на биомасата се генерираат емисии на штетни гасови. Емисијата на стакленичките гасови што се јавува зависи од начинот на одгледување и жетва на растението, потоа локацијата, начинот на обработка и транспорт. Со согорувањето на биомасата се ослободуваат одредени елементи што се содржат во самата биомаса. Емисиите на NOX, односно количините на азот, што ги содржат биогоривата се еден од основните недостатоци на овој вид горива. Овие количини зависат од употребата на ѓубрива со кои се постигнува поголем принос на овие култури. Азотните оксиди се гасови кои предизвикуваат ефект на стаклена градина и до 300 пати повеќе отколку CO2. Во табела26 бр.35 се прикажани разултатите од елементарната анализа на составот на различните видови на биомаса. Табела бр.35 Елемент

Хемис. озн. и ед.мерка

Дрвна деланка

Кора од дрво

Слама

Отпадно дрво

Пепел

А % с.м.

0.9

3.5

5.6

3.2

Јаглерод

С % с.м.

50.4

50.31

45.82

48.28

Водород

Н % с.м.

5.91

5.79

5.38

5.54

Кислород

О % с.м.

42.65

40.12

42.65

41.53

Азот

Н % с.м.

0.12

0.24

0.58

1.4

Сулфур

Ѕ mg/kg с.м.

242

499

981

835

Хлор

Cl mg/kg с.м.

202

3597

696

Силициум

Si mg/kg с.м.

1317

3936

14791

4068

Калциум

Ca mg/kg с.м.

3195

11287

3105

4846

Магнезиум

Mg mg/kg с.м.

395

1351

867

994

Калиум

K mg/kg с.м.

907

2368

6603

875

Натриум

Na mg/kg с.м.

176

547

1002

Цинк

Zn mg/kg с.м.

115

405

Олово

Pb mg/kg с.м.

1.1

2.1

0.8

149.3

Неопходна е внимателност при користењето на дрвниот отпад од градежништвото, како биомаса за добивање на енергија. Ова се однесува на отпадот кој настанува при рушење на постојни објекти, промена на внатрешна и надворешна столарија, како и различните видови на дрвени подови и други градежни производи. Тешките метали, како што се бакарот, хромот

Развој на биоенергетски проекти и снабдување со биомаса, ИЕА

113

и оловото, доста често се содржат во заштитните премази и бои што се користат во градежништвото. Затоа доколку овој вид на отпад се користи за согорување во бојлерите, неопходно е да се преземат мерки за заштита на животната средина, пред се во однос на постапување со пепелот кој останува после согорувањето, како и соодветни филтри за димните гасови. Во табела27 бр.36 се дадени емисиите на гасови од различни видови на горива и различни технологии за користење на биомасата. Постојниот начин на третирање на органскиот отпад, како од индустријата, така и од домаќинствата, е во спротивност со современите начини на постапување со овој вид на отпад. Скоро целиот органски отпад завршува на депонија и предизвикува негативни влијанија врз животната средина. Со неговото распаѓање се ослободува метан (CH4), стакленички гас кој е 21 пат поштетен од јаглерод диоксидот. Со користење на овој вид на отпад, без разлика дали за добивање на биогас или за согорување, во голема мерка се редуцира ова негативно влијание врз животната средина. Со добивање на биогас преку дигестија на отпадната вода од свињарските фарми или пак од гноивото од краварските или живинарските фарми, во голема мерка се редуцира негативното влијание врз животната средина од фармерскиот начин на одгледување на стока. Загадувањето на водите од постојниот начин на одведување на отпадните води од фармите, но и емисиите на метан при разложување на гноивото, се редуцираат со користење на технологијата на анаеробна дигестија. Покрај тоа, со користење на оваа технологија се спречува и појавата на несакана миризба, која е секогаш присутна при лагунскиот тип на третман на отпадната вода. Влијанието врз животната средина се јавува во текот на целокупниот процес на реализација на еден биоенергетски проект, како во текот на неговото конципирање, односно изведба, така и во текот на користењето на енергетската постројка. Во табела бр.37 се прикажани влијанијата врз животната средина што се јавуваат во текот на градбата и во текот на работењето на погон кој користи биомаса како гориво за производство на енергија.

Студија за DTI URN 03/836 и: Споредба на енергетските системи, специјален извештај за World Energy

114

Табела бр. 36

Гориво

Содржина на јаглерод (%)

Директна емисија на јаглерод од согорување

Директна CO2 емисија од согорување

Приближен животен циклус на CO2 емисија(со производство)28

Просечно годишна CO2 емисија од загревање на просечна куќа (20,000 kWh/yr)

kg/GJ

kg/MWh

kg/GJ

kg/MWh

kg/GJ

kg/MWh

kg заштеда во споредба со нафта

kg заштеда во споредба со гас

Јаглен

345

134

484

9680

-2680

-4280

Нафта

264

350

7000

-1600

Пророден гас

253

270

5400

1600

ЛПГ гас

234

323

6460

540

-1060

Електрична енергија (погон со голем кап. на дрвни деланки)

160

576

584

2100

1160

5840

4240

Електрична енерг. (погон со голем кап. на дрвни деланки-гасификација)

286

292

1050

500

6500

4900

Дрвни деланки (25% влажност)

37.5

354

140

6860

5260

Дрвни деланки (25% влажност) бојлер

37.5

354

500

6500

4900

Дрвни пелети (10% влажност)

349

300

6700

5100

Дрвни пелети (10% влажност) бојлер

349

660

6340

4740

Сено –биомаса (15% влажност)

348

1.5 to 4

5.4 to 15

108 to 300

6892 to 6700

5292 to 5100

Биогас (60% CH4 40% CO2)

246

28 Life cycle analysis data from: "Carbon and energy balances for a range of biofuels options" Elsayed, MA, Matthews, R, Mortimer, ND.

115

Табела бр.37 Можни влијанија врз животната средина Област

Можно влијание

Влијание-големина

Време на случување

Прашина од движење на возила Воздух

Во тек на градба

Емисија на гасови од возила

Занемарливо до мало

Емисија на штетни гасови од постројката (прашина, NOX, SOX и CO) Интензивна бучава во самото градилиште и околу градилиштето Бучава

Во тек на работа на погонот

Во тек на градба Многу мало и локално

Инцидентна бучава во работното опкружување

Во тек на работа на погонот

Во зависност од локацијата на објектот, можно е да се јави поголемо таложење на седименти во блиските површински води (доколку такви постојат)

Мали, занемарливи

Во тек на градење

Многу мало

Во тек на градење

При атмосферски врнежи, излевање на овие води од градилиштето и влевање во блиските површински водотоци Површински води

При значителни атмосферски врнежи, поради несоодветно складирање на отпадот или опасните материјали може да дојде до загадување на површинските води во близина на погонот. Загадување со нетретирани отпадни комунални води

Занемарливо при преземени соодветни мерки

Термално загадување поради испуштање на водата што се користи за ладање

Средно до значајно доколку не се спроведува контрола и мониторинг

Во тек на работа на погонот

Мало

Во тек на градење

Многу мало и локално. Ризикот од истекување ќе се намали доколку се преземат сите превентивни и контролни мерки.

Во тек на работа на погонот

Зголемување на нивото на ерозија на градежната локација Почва и подземна вода

Во тек на работа на погонот

Загадување на почвата и подземните води од истекување на хемикалии, гориво, масла

116

Област

Можно влијание

Управување со пепелот

Позитивно влијание ако се користи како ѓубриво

Управување со отпад и опасни материјали

Загадување на почвата и подземните води од гориво, отпад или хемикалии

Биодиверзитет

Употреба на земјиште

Оштетување на живеалиштата и живиот свет Долгорочно може да се појави влијание од пренамена на неземјоделско во земјоделско земјиште за одгледување на култури за биомаса Конкуренција за земјиште кое е потребно за одгледување на култури за храна

Зголемување на сообраќајот

Ризик за населението (несреќи) од зголемување на сообраќајот на локалните патишта Зголемен сообраќај кон погонот и областите од кои се собира биомасата

117

Влијание-големина

Време на случување

Мало до умерено позитивно

Во тек на работа на погонот

Минимално ако е применето соодветно управување со отпадот

Во тек на градење Во тек на работа на погонот

Мало

Во тек на градење

Средно до големо доколку не бидат преземени контролни механизми и се дозволи стихиен развој во оваа област

Во тек на работа на погонот

Мало до средно со преземени соодветни мерки

Во тек на градење Во тек на работа на погонот

8. Ризици и ограничувачки фактори Ризиците кои се идентификувани, односно постојат при користењето на биомасата за добивање на енергија, генерално може да се поделат во три основни групи и тоа: 

пазарни ризици - ризици кои се надвор од целокупниот процес на користење на биомасата, но ризици кои може да имаат големо влијание врз производството на енергија,



оперативни/бизнис ризици – ризици кои се во самиот процес, односно бизнис и



финансиски ризици – ризици кои се во и надвор од процесот.

Овие групи на ризици се карактеристични за скоро сите биоенергетски проекти, но веројатноста за случување на ризикот и влијанието врз животниот циклус е во зависност од големината на погонот, односно од соодветното димензионирање на капацитетите за користење на биомасата за добивање на енергија. Секако дека не треба да се минимизираат или игнорираат и спецификите на регионот каде би се лоцирале овие погони. За да се минимизира или елиминира можното влијание од случување на ризикот, неопходно е да се идентификуваат сите потенцијални ризици што може да се случат во текот на реализација на еден проект, но и во текот на работењето на погонот. На слика бр.35 е прикажано влијанието од случување на ризикот во текот на животниот циклус на еден проект. Слика бр.35

118

Генерално може да се идентификуваат ризиците кои се поврзани со следните фактори: 

достапност/снабдување со биомаса,



квалитет и состав на биомасата,



транспорт и логистика,



складирање и подготовка и



надворешно опкружување.

При реализацијата на проекти за искористување на биомасата за добивање на енергија, ризикот се зголемува пропорционално со планираниот капацитет на постројката. Од аспект на минимизирање или елиминирање на можните негативни влијанија од случување на некој ризик, неопходно е систематски пристап кон идентификација и управување со ризиците.

Проблеми при реализација на проекти за искористување на биомасата Реализацијата, односно управувањето со еден проект за искористување на биомасата, ги содржи следните фази: планирање, изведба и операционализација. Поради специфичноста на овој вид на проекти, неопходно е да се земат предвид некои специфични точки кои се однесуваат на горивото и финансиите (инвестициони и оперативни). Врз основа на досегашните искуства, вообичаено, топлинските системи што користат биомаса, во најголем број на случаи се предимензионирани. Димензионирањето на системот е неопходно да се дефинира согласно со големината и староста на објектот кој се планира да се загрева, односно согласно со апроксимацијата за загубите на топлина и потребното количество на топлина . Предимензионираните системи не функционираат во оптималната точка, имаат помала ефикасност и поголема потрошувачка на гориво. Затоа соодветното димензионирање на системите на биомаса е важно не само од техничка, туку и од економска гледна точка. Кај користењето на биомасата, специфично е складирањето на горивото. Складиштето за гориво треба да е соодветно димензиониран, бидејќи предимензионираното складиште може, доколку горивото е влажно и не се искористи навреме, да предизвика ферментација на горивото. Вообичаено е топлотниот систем на биомаса да се користи за покривање на основниот товар, додека максималните оптоварувања се покриваат со постојниот нафтен или друг вид на систем (бојлер). Доколку се инсталира 50% од неопходната максимална моќ, се покриваат околу 80% од вкупната потреба за топлина.

119

Насоки за развој

Обезбедување на одржлив развој на еден регион значи, пред се′, одржливо искористување на расположливите ресурси. Производството на енергија од обновливи извори на енергија е императив не само за развој на енергетскиот сектор, туку и за севкупниот развој како на Источниот плански регион, така и на Република Македонија. Програмата29 за развој на Источниот плански регион предвидува мерки со кои ќе се поттикне развојот на овој сектор. Ограничувањето на инсталираниот капацитет на електраните што користат повластени тарифи за секоја од различните видови технологии е прикажано во табела бр. 38. Табела бр. 38 Електрани

Вкупен капацитет за кој се применуваат повластени тарифи (MW)

Когенеративни ТЕ на биомаса

Електрани на биогас од биомаса со инсталирана моќност до 500 kW

Електрани на биогас од биомаса со инсталирана моќност над 500 kW

Границите до кои постројките што користат биомаса како гориво, би можеле да користат повластена тарифа е определена врз основа на (ограничениот) потенцијал за целата територија на Република Македонија и е поставена на 10 MW за целиот систем, односно на 2 MW за секој објект одделно. Еден од лимитирачките фактори што треба да се земат предвид при планирање на развојот на овој сектор се препораките за донесување на секундарната законска регулатива (што треба да се донесе во иднина), а со која ќе мора прецизно да се ограничи примената на повластените тарифи само на дрвен (шумски и индустриски) и земјоделски отпад, т.е. да се оневозможи користење на огревно дрво за производство на електрична енергија (и топлина) во когенеративни постројки по повластени тарифи. Овие ограничувања не се однесуваат на производството само на топлинска енергија.

С.Ц.6 Обезбедување на здрава животна средина во регионот, приоритет: 6.2 Одржливо користење и производство на енергија, мерка: 6.2.1 Искористување на потенцијалите за производство на енергија од обновливи извори, Програма: 6.2.1.1 Биомаса, ветер, сонце, геотермална енергија (страна 72-74 од Програмата)

120

Согласно со Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија во иднина се планира зголемено користење на биогасот за производство на електрична енергија и отпадната биомаса за комбинирано производство на електрична енергија и топлина. Можна е изградба на вкупно 5 – 10 MW со годишно производство од 25 – 50 GWh до 2020 година, а 10 – 14 MW со производство од 50 – 70 GWh до 2030 година. Во Стратегијата се предвидува вкупна моќност на овие постројки од 7 – 10 MW до 2020 година со производство од 20 – 30 GWh годишно, односно, 10 – 15 MW до 2030 година со производство од 30 – 45 GWh. Планираното искористување на биомасата за согорување што ќе се користи како топлинска енергија во 2020 година е за помалку од 10% поголемо од потрошувачката во 2006 година, кога ќе се земат збирно евидентираната и неевидентираната потрошувачка. Во периодот до 2020 година се очекува постепено намалување на неевидентираната потрошувачка и премин на истата во евидентирана. Со тоа, вкупната потрошувачка за периодот 2006-2020 ќе се зголеми само за 10%, што е на ниво на расположивиот потенцијал, и покрај тоа што евидентираната потрошувачка ќе се зголеми за повеќе од 40%. Според основното сценарио од Стратегијата за развој на енергетиката30 потрошувачката на биомаса за согорување во 2020 година која ќе се користи како топлинска ќе изнесува 236 ktoe (2740 GWh). Во сценариото со засилени мерки за енергетска ефикасност од Стратегијата за развој на енергетиката се предвидува пораст на потрошувачката на биомаса за согорување во периодот 2006-2020 година од само 5,7%, до износ од 227 ktoe (2640 GWh) во 2020 година. Според основното сценарио од Стратегијата се планира благ пад на потрошувачката на биомаса за согорување која ќе се користи како топлинска до 2030 година, до износ од 218 ktoe (2540 GWh). Во сценариото со засилени мерки за енергетска ефикасност се предвидува потрошувачка на биомаса за согорување за наведената намена во 2030 година во износ од 226 ktoe (2630 GWh), кој е практично ист со оној во 2020 година. Во второто сценарио се предвидува помасовно воведување на печки за согорување на биомасата со висок степен на полезно дејство пред 2020 година, додека во основното сценарио нивното помасовно воведување е прогнозирано после 2020 година. Кога ќе се земе предвид и отпадната биомаса за комбинирано производство на електрична и топлинска енергија, тогаш потрошувачката на биомаса за согорување во 2020 година ќе изнесува 244 - 249 ktoe (2840 – 2900 GWh). Ова претставува зголемување на потрошувачката на биомасата за согорување во наведениот период за 12 - 14 %. Вкупната

30 Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија за период 2008-2020 со визија до 2030, МАНУ, Скопје, 2009

121

потрошувачка на биомасата за согорување во 2030 година е планирана во износ од 252 258 ktoe (2930 – 3000 GWh). Во насока на Директивата 2009/28/ЕС на ЕУ, учеството на ОИЕ во потрошувачката на финална енергија во сообраќајот е планирано во износ од најмалку 10% во 2020 година. Прокламираната цел може да се пресмета преку учеството на биогоривата во потрошувачката на бензинските и дизел горива во сообраќајот. Прогнозата на потрошувачката на биогоривата во сообраќајот на Р.Македонија до 2020 година е дека на годишно ниво потрошувачката ќе расте за 1% и во 2020 година ќе достигне до 56 ktoe/годишно.Со исполнување на обврската од Директивата за учество на ОИЕ во потрошувачката на финална енергија во сообраќајот, биогоривата ќе учествуваат во износ од најмалку 48 – 56 ktoe (560 - 655 GWh) до 2020 година. Учеството на биогоривата до 2030 година се проценува на износ од најмалку 20% во вкупната потрошувачка на бензин и дизел гориво во сообраќајот, со што нивното учество треба да изнесува 145 – 163 ktoe (1700 - 1900 GWh). Земајќи ги предвид податоците од Стратегијата и согласно резултатите од процената на потенцијалните количини на биомаса во Источниот плански регион кои се прикажани во табела бр.39 и ограничувањата за употреба само на дрвни и земјоделски остатоци, односно отпад, за производство на електрична енергија, може да се заклучи дека можностите за изградба на когенеративен погон во Источниот плански регион се лимитирани, како од аспект на расположливите количини на биомаса, така и од аспект на користење на топлинската енергија во текот на целата година. Со работа на еден таков погон само во текот на зимскиот период, се намалува неговата економска исплатливост. Исто така, поради непостоење на централен систем за греење во ниту едно поголемо населено место, освен во Македонска Каменица, како и постојната економска состојба, не треба да се планира изградба на еден поголем капацитет за производство на електрична и топлинска енергија, во наредниот 5 годишен период. Резултатите од анкетираните 15 капацитети од прехранбената индустрија покажаа дека во 10 од нив топлинската енергија покрај за греење на просториите, потребна е и за одвивање на технолошкиот процес во текот на целата година. Количините на топлинска енергија се движат од 800 до 3500 kW месечно, што укажува дека се работи за мали капацитети. Во текот на зимскиот период овие количини се зголемуваат. Во Источниот плански регион не се лоцирани поголеми индустриски капацитети кои во својот технолошки процес имаат потреба од поголеми количини на електрична енергија.

122

Табела бр.39 Електрична енергија GWh

Инсталирана снага на електрани MW

Слама од житни култури

Остаток од пченка

Оризова лушпа

0.3

Вкупно земјоделски остаток

3.3

Остаток после сеча

0.4

Остаток од обработка на дрво

0.5

Вкупно од дрвен остаток и отпад

5.3

Вид на биомаса

Се′ вкупно:

Извршена е анализа на потребните инвестициони средства за еден когенеративен погон кој би работел на шумска биомаса. Карактеристиките на анализираниот погон се следните: Производство: -

електрична енергија 400KW

топла вода за греење 1000 KW

дрвни деланки со максимална влажност до 30%

магацин за гориво со капацитет од 10 м3

потрошувачка на гориво 6000 т/годишно

Гориво:

Потребна градежна површина за градба на објектот: -

нето 20м х 20м = 400 м2

бруто 35м х 35м = 1225 м2

еден во смена

вкупно 4 вработени

Вработени:

Инвестициони трошоци: 1,9 милиони евра (1,2 милиони евра доградба на постоен котел). 123

За да се обезбеди економска исплатливост неопходно е да се обезбеди потрошувачка на топлинска енергија во текот на целата година. Постојните услови во Источниот плански регион не овозможуваат обезбедување на топлински конзум, пред се′ поради непостоење на централизирани системи за греење во градовите и непостоење на поголеми индустриски капацитети. Кај помалите когенеративни постројки инвестиционите трошоци се движат од 4500-5000евра/ KW на инсталирана снага за електрична енергија. Гледано од денешен аспект не се препорачува инсталирање на овој тип на погони во Источниот плански регион. Со развој на технологиите за искористување на биомасата, односно со подобрување на ефикасноста на технологиите, во иднина и овој тип на погони ќе треба да се земат предвид при планирање на развојот на Источниот плански регион. Источниот плански регион треба да ги насочи потенцијалите за користење на биомасата за производство на енергија кон: 1. производство и користење на биогас во сточарските фарми во регионот, 2. пренамена, односно адаптација на постојните системи за затоплување во јавните објекти во регионот за користење на биомасата (дрвни деланки или пелети) за производство на топлинска енергија, како и производство на дрвни деланки или пелети и 3. одгледување на култури погодни за производство на биодизел. За развој на еден сектор неопходни се инвестиции. За да се подржат на инвестициите во овој сектор, неопходно е да се реализираат неколку пилот-проекти, во кои би биле вклучени општините и Центарот за развој на Источниот плански регион. Преку овие проекти, практично, би се прикажале бенефитите од користењето на биомасата, не само за инвеститорите, туку и за пошироката заедница. Истовремено е неопходно подигнување на јавната свест за придобивките од користењето на биомасата за добивање на енергија, преку една континуирана јавна кампања, која во почетокот би била повеќе информативна, а по реализација на пилот-проектите и согледување на резултатите, кампањата би се насочила кон презентација на резултатите, со цел за привлекување на инвестиции. Преку реализација на пилот-проектите ќе се стекне почетно искуство и знаење неопходно за развој на овој сектор. Во рамките на оваа студија се идентификувани 7 проекти, за кои се дефинирани клучните активности, носителите на активностите, временската рамка и е извршена процена на проектните буџети, како и идентификација на можните ризици и ограничувања. Исто така се дефинирани и индикаторите со кои треба да се следи успешноста на секој проект. За таа цел се предлагаат следниве проекти: 124

1. Довршување и проширување на проектот за производство на биодизел во Општина Пробиштип. 2. Проект за производство на дрвни деланки. 3. Проекти за производство на пелети. 4. Пренамена на котел од постојно централно греење во општинска зграда/и или јавен објект (гориво дрвни деланки). 5. Пренамена на котел од постојно централно греење во општинска зграда/и или јавен објект (гориво пелети – дрвни или комбинирани). 6. Предфизибилити студија за директно согорување на биомаса во постојната топлана во Македонска Каменица во комбинација со јаглен. 7. Физибилити студија за биогас во свињарска фарма во Берово (или физибилити студија за користење на биогас во живинарска фарма во с. Мородвис). Во Анекс бр. 5 се приложени проектните концепти, поодделно за секој проект од предложени пилот-проекти.

125

10. План за спроведување на кампања за подигнување на јавната свест Користењето на биомасата за производство на енергија придонесува за подобрување на животната средина, како и за создавање на услови за одржлив развој. Реализацијата на проектите од оваа област најчесто зависи од повеќе фактори. За да се обезбедат доволни количини на биомаса, особено биомаса којашто доаѓа од земјоделството, неопходно е да се преземат мерки за подигнување на јавната свест, за придобивките од ваквиот начин на користење на биомасата, но и кампања која ќе им овоможможи на сите заинтересирани страни да ги дефинираат и остварат своите интереси во целокупниот процес. Покрај тоа, неопходно е да се поддржи приватната иницијатива во овој сектор, за да може да се постигне рентабилност на идното производство на соодветно гориво (пелети и дрвни деланки). Со реализација на пилот проектите и презентација на нивните резултати, реално е да се очекува дека ќе се иницираат и одреден број на приватни иницијативи за пренамена на постојните топловодни системи или други видови на загревање во приватните објекти. Жителите, односно населението насекаде во светот реагира кога се воведуваат некои промени, коишто влијаат врз стекнатите навики и практики што се применуваат. Нормално е да сакаат да знаат зошто се прават тие промени, што тоа ќе донесе, како за нив така и за општеството во целина, потоа што е нивниот бенефит и слични прашања. Граѓаните во Источниот плански регион не се исклучок. Генерално, за да се изгради јавната доверба, како и свеста за активно учество на јавноста во активностите и мерките што се предвидени за да се користи биомасата за производство на енергија, неопходно е да се преземе јавна кампања за подигнување на јавната свест. Центарот за развој на Источниот плански регион треба да преземе активности за подготовка, организирање, координирање, јавно промовирање и дистрибуција на медиумска едукативна јавна кампања. Постоењето на различни групи и потреби, како и различните и променливите состојби, налагаат кампањата да е приспособена и насочена кон остварување на целите. Јавнат кампања треба да биде спроведена преку институциите, организациите, образовниот систем и НВО секторот, вклучувајќи ги медиумите (електронски и печатени). Од сите овие фактори зависи успешното спроведување на целата кампања. Со цел за обезбедување на долгорочни резултати од кампањата неопходно е да се посвети особено внимание на посетата на целните групи од страна на надлежните институции и органи и уште од почетокот да се опфатат образовните институции.

126

ПЛАН ЗА СПРОВЕДУВАЊЕ НА АКТИВНОСТИТЕ Целата кампања треба да е координирана од страна на Центарот за развој на Источниот плански регион и се предлага да се спроведе на следниот начин: 1. контакти и обука на сите заинтересирани страни, 2. координација на клучните заинтересирани страни, 3. обезбедување пропагандни материјали од областа на биомасата (упатства, прирачници, летоци, брошури), потребни за доближување на областите од биомасата до целните групи, 4. едукативна кампања на целните групи, 5. известување и ангажирање на локалните медиуми за јавната кампања, со посебен осврт на следењето на проектите што се реализираат и резултатите што се постигнуваат, 6. изработка и презентација на извештаи и 7. организација на јавни расправи, дебатни емисии, стручни предавања, прес– конференции. Успешноста на една кампања зависи од многу фактори. Ефективното планирање е клуч на успехот на секој проект, а со тоа и на секоја јавна кампања. Затоа е неопходно да се подготви посебен проект со буџет и со временска динамика, со кој ќе се спроведе јавната кампања. Проектот треба да ги вклучува следниве активности: • дефинирање на слоган; • организација на јавни дебати; • подготовка на печатени материјали за дистрибуција. Овие материјали вклучуваат: - флаери - брошура со најчесто поставувани прашања и - прашалници, • промотивни видеоклипови за емитување на телевизиските локални станици. • информации и текстови во печатените медиуми; • радиоџинглови кои се емитуваат на локалните радио станици;

127

• одржување на добри односи со локалните и националните медиуми и користење на секоја можност да се испратат известувања до печатот, да се организираат конференции за печат, да се даваат интервјуа, итн.; • воспоставување и промовирање на "Ден на биоенергијата" во регионот; • подготовка на датотека; • подготовка на Интернет страница и • користење на Интернет страницата како алатка за постигнување на најголемата можна транспарентност во врска со проектите што се реализираат.

128

11. Динамика за реализација на проектите

Р.бр.

Проект

Довршување и проширување на проектот за производство на биодизел

Проект за производство на дрвни деланки

Проекти за производство на пелети - два подпроекта

Пренамена на котел од постојно централно греење во општинска зграда/и или јавен објект (гориво-дрвни деланки)

Пренамена на котел од постојно централно греење во општинска зграда/и или јавен објект (гориво пелети – дрвни или комбинирани)-два подпроекта.

Локација

Предлог рок за реализација (година)

Носители на проектот

Забелешка

Пробиштип

2011

ЦРИПР и ЕЛС Пробиштип

Малешевија

2011-2012

ЦРИПР и ЕЛС

Паралелна реализација со проектот бр. 4, приближно исто време на завршување на проектите

ЦРИПР и ЕЛС

Паралелна реализација со проектот бр. 5, приближно исто време на завршување на проектите

ЦРИПР и ЕЛС

Паралелно одвивање со проектот бр. 2. По реализацијата на проектот, тој може да се мултиплицира во другите ЕЛС

ЦРИПР и ЕЛС

Паралелно одвивање со проектот бр. 2. По реализацијата на проектот, тој може да се мултиплицира во другите ЕЛС

Пехчево ЧешиновоОблешево

Берово

2012-2014

2011-2012

Пехчево (1) Кочани (2)

129

2012-2014

Р.бр.

Предлог рок за реализација (година)

Носители на проектот

Проект

Локација

Предфизибилити студија за директно согорување на биомасата во постојната топлана во Македонска Каменица во комбинација со јаглен

Македонска Каменица

2012

ЦРИПР и ЕЛС Македонска Каменица

Физибилити студија за биогас во свињарска фарма во Берово (или физибилити студија за користење на биогас во живинарска фарма во с. Мородвис)

Берово или Зрновци с. Мородвис

2011-2012

Приватен сектор

130

Забелешка Да се сочекаат резултатите од физибилити студијата чијашто изработка е во тек.

Користена литература и законска регулатива 1. Директива 2009/38/EC за промоција на користењето на енергија од обновливи извори и за надополнување и последователно укинување на директивите 2001/77/EC и 2003/30/EC. 2. Green Paper. Европска стратегија за обезбедување на снабдување со енергија (COM (2000)769). 3. Биомаса акционен план ( COM(2005) 628). 4. Европска стратегија за биогорива (СОМ(2006) 34). 5. Енергија од обновливи извори-патоказ, Обновливи енергии во 21от век:создавање на пооддржлива иднина (СОМ(2006) 848). 6.

Закон за енергетика (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 63/2006, 36/2007, 106/2008).

7. Правилник за начинот и постапката за утврдување и одобрување на користење на повластенa тарифa за купопродажба на електрична енергија произведена од електроенергетски постројки кои како погонско гориво користат биогас добиен од биомаса (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 142/2007). 8. Правилник за обновливите извори на енергија за производство на електрична енергија (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 127/2008) 9. Правилник за издавање на гаранции на потеклото на електричната енергија произведена од обновливи извори на енергија (″Службен весник на Република Македонија″ бр. 127/2008) 10. Правилник за стекнување на статус на повластен производител на електрична енергија произведена од обновливи извори на енергија

(″Службен весник на

Република Македонија″ бр. 29/2009). 11. Договорот за Енергетска заедница. 12. Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатските промени во 1997 година. 13. Протоколот од Кјото во 2004 година. 14. Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија за период 2008-2020, со визија до 2030, Министерство за економија на Република Македонија.

131

15. Базна студија за обновливи извори на енергија на Република Македонија, МАНУ, 2010 година. 16. Стратегија за енергетската ефикасност на Република Македонија до 2020 година, Министерство за економија на Република Македонија 17. Програма за развој 2009-2013 година на Источниот плански регион 18. Славе Арменски, Енергија од биомаса , Скопје, 2009. 19. К. Поповски, Н. Марковска, С. Арменски, С. Поповска Василевска, С. Пановски: Обновливи извори на енергија во Македонија, МАГА, Скопје 2006. 20. Државен завод за статистика, Земјоделство, полјоделство, овоштарство и лозарство, 2008 година 21. Државен завод за статистика, с.п. шумарство, 2008 22. Државен завод за статистика, Попис на земјоделството, 2007 23. Аналитичко-информативна публикација, Асен Давитков,2005. 24. Национален план за управување со отпад (2009 - 2015), Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија. 25. Национална стратегија за инвестиции во животната средина (2009-2013), Министерство за животна средина и просторно планирање на Република Македонија, март 2009. 26. Life cycle analysis data from: "Carbon and energy balances for a range of biofuels options" Elsayed, MA, Matthews, R, Mortimer, ND 27. Статистички годишник на Република Македонија, 2007, Државен завод за статистика на Република Македонија. 28. Стратегија за одржлив развој на шумарството во Република Македонија, Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство на РМ, 2007 год. 29. A.B. van der Hem, Biomass availability study for Macedonia, SENTER project PSO99/MA/2/2, February 2001. 30. Copyright © OECD/IEA, [2008], IEA Online Database: Energy Balances of Non-OECD and OECD Countries and Energy Statistics of Non-OECD and OECD Countries. 31. Тhermal methods of municipal waste treatment- Biffaward programme on sustainable resource use, 2005. 32. Europe’s Energy Portal (http://www.energy.eu/). 33. EUROSTAT (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/).

132

34. Maximising the environmental benefits of Europe’s bio energy potential, EEA Technical Report, No 10/2008. 35. Ericsson, K. и Nilson L.J. Assessment of the potential biomass supply in Europe using a resource-focused approach. Biomass and Bio energy, Vol. 30, 2006. 36. Short rotation Coppice and Perennial Energy Grasses in the EU: Agro-environment aspects, present use and perspectives, Eppler U., J.E.Petersen, C. Couturier, 2007. 37. Life cycle analysis data from: "Carbon and energy balances for a range of biofuels options" Elsayed, MA, Matthews, R, Mortimer, ND. 38. How much bioenergy can Europe produce without harming the environment? EEA Report No 7/2006. European Environment Agency, 2006. 39. Environmental Assessment of Electricity Production from rice husk: A case study. T

Chungseng, S.H.Gheewala, S.Patumsawad, 2007. 40. Dealing with food waste, Eunomia research and consulting, Dr. D. Hogg, J.Barth, K.Schliess and E.Favio, March 2007. 41. Feasibility study on wood waste utilization in Serbia, Energy Saving Group, 2008. 42. Low cost utilization of biomass, R.Irons, G.Riley,J. Williamson, W.Livigston, Crown Publisher 2005. 43. Bioenergy Project Development & Biomass Supply, International Energy Agency, Good Practice Guidelines, 2007. 44. Cogeneration at small scale, Creating Markets for Renewable Energy Technologies EU RES Technology Marketing Campaign, EU FP6 programme.

45. Еnvironmental Due Diligence of Renewable Energy Projects, Guidelines for Biomass Systems based on Agricultural and Forestry Waste, UNEP, BASE.

133

Листа на скратеници и акроними

ИПР

Источен плански регион

ЦРИПР

Центар за развој на Источниот плански регион

ЕУ

Европска Унија

ЕК

Европска комисија

РМ

Република Македонија

ЦХП

Когеренативна постројка за производство на енергија

СВ

Службен весник на Република Македонија

МЖСПП

Министерство за животна средина и просторно планирање

МАНУ

Македонска академија на науките и уметностите

SWOT

Силни страни, слаби страни, можности и закани

ИУО

Интегрално управување со отпадот

НПУО

Национален план за управување со отпадот

СУО

Стратегија за управување со отпадот

СРЦ

Циклус на одгледување на култури за биомаса

ОИЕ

Обновливи извори на енергија

ЕЛС

Единица на локална самоуправа

СФ

Свињарска фарма

ЖФ

Живинарска фарма

КФ

Краварска фарма

СМ

Сува материја

ХС

Хидросистем

EEA

Европска агенција за животна средина

ОР

Одржлив развој

134

Мерни единици

kWh

koe

Mcal

Nm3

1 MJ

0.278

0.024

0.239

0.029

1kWh

3.6

0.086

0.86

0.107

1koe

41.87

11.63

10.01

1.25

1Mcal

4.187

1.163

0.1

0.125

1Nm3

33.50

9.306

0.80

8.00

Хемиски ознаки CO

јаглерод моноксид

CO2

јаглерод диоксид

CO2-екв.

јаглерод диоксид еквивалент

CH4

метан

N2O

диазотоксид

Nox

азотни оксиди

SO2

сулфур диоксид

135