Зборник со добри практики за рамноправен регионален развој во источен регион

Публикација: Зборник со добри практики за рамномерен регионален развој во Источен регион Меѓународна Конференција: „Добри практики за регионален развој во Источен регион“ Организирана во рамки на проектот: „Одржлив и инклузивен рамномерен регионален развој“ Место на одржување: Мултимедијален Центар „Киро Глигоров“ - Штип Времетраење: 12 - 13 Септември 2019 година Организатор: Центар за развој на Источен плански регион - Штип Подготвил: Еуро Виста Консалтинг ДОО - Струмица Учесници: Центри за развој на планските региони, Општини, Јавни Комунални Претпријатија, Граѓански организации, МСП и претприемачи, Организации за поддршка на МСП, Министерства, Агенции и институции на национално ниво, Експерти од земјата и странство, Донаторски организации

Овој Зборник е изработен од страна на Центарот за развој на Источен плански регион во рамки на проектот „Одржлив и инклузивен рамномерен регионален развој“ кој е финансиран од страна на Министерството за локална самоуправа (МЛС) и Швајцарската агенција за развој и соработка (СДЦ). За содржината на Зборникот е единствено одговорен Центарот за развој на Источен плански регион и истиот не ги одразува ставовите на МЛС и СДЦ.

Почитувани, Како Раководител на Центарот за развој на Источниот п л а н с к и р е г и о н м и п р етс та ву в а о со б е н а ч е с т и задоволство што денес во Штип можам да го поздравам Претседателот на Советот за развој на Источниот плански регион и Градоначалник на Општина Кочани г-дин Николчо Илиев, Заменик Министерот за локална самоуправа г-дин Дејан Павлески и Градоначалникот на Општина Штип г-дин Благој Бочварски како домаќин заедно со Центарот на дводневната Меѓународна Конференција „Добри практики за регионален развој во Источен регион“. Г-ѓа Драгица Здравева, Раководителка Ги поздравувам градоначалниците од регионот и од на Центарот за развој Република Бугарија, учесниците говорници и панелисти, на Источен плански регион претставниците од проектната единица, за нивната несебична поддршка и логистика, останати гости и претставници на медиумите. Конференцијата се организира во рамките на проектот „Одржлив и инклузивен рамномерен регионален развој“ финансиран од Министерството за локална самоуправа и Швајцарската агенција за развој и соработка. Основни цели на конференцијата се да се подигне свеста за рамномерниот регионалнен развој кај сите чинители во регионот, да се зајакне соработката и вмрежувањето на клучните заинтересирани страни во регионот и надвор од него со регионите и соседните земји. Имајќи го во предвид значењето на регионалниот развој во насока на надминување на регионалните диспаритети помеѓу општините во регионот и помеѓу регионите, зачувување и развивање на посебниот идентитет на планските региони, зголемување на конкурентноста на планските региони преку јакнење на нивниот иновациски капацитет, оптимално користење и валоризирање на природното богатство, човечкиот капитал и економските особености на секој регион, се надевам и очекувам од оваа дводневна Конференција да излеземе со препораки и насоки кои во иднина ќе значат динамизирање на развојот и подигање на стандардот на жителите во регионот. Би сакала на крајот да го завршам моето поздравно обраќање со Визијата на регионот: „Источниот регион да е модерен регион, со динамичен економски развој базиран на развојот на човечките ресурси и современата технологија, препознатлив по зачувана животна средина, оддржливо земјоделие, развиен туризам и подобрен квалитет на живеење“. Благодарам!

ВОВЕД

ВОВЕДНИ ОБРАЌАЊА

ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА | СПРОВЕДУВАЊЕ НА ПОЛИТИКАТА НА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ ОД ФОРМИРАЊЕ НА ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ НА ИСТОЧЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН ПА ДО ДЕНЕС

СЕСИЈА 1 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТИТЕ ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И ОДРЖЛИВ ТУРИЗАМ

СЕСИЈА 2 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТA ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ

СЕСИЈА 3 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТА СОЦИЈАЛЕН РАЗВОЈ

СЕСИЈА 4 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ОД РЕГИОНОТ НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПА

СЕСИЈА 5 | РЕГИОНАЛНАТА ПОЛИТИКА НА ЕУ И ПРЕКУГРАНИЧНА СОРАБОТКА БГ - МК

СЕСИЈА 6 | ИДЕНТИФИКУВАЊЕ НА ЗАЕДНИЧКИ ИНИЦИЈАТИВИ

ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ ОД КОНФЕРЕНЦИЈАТА

ВОВЕД Центарот за развој на Источниот плански регион поддржан од Министерството за локална самопуправа и Швајцарската Агенција за развој и соработка реализира активности од регионален карактер во р а м к и те н а п р о е к тот „Од рж л и в и инклузивен рамномерен регионален развој – фаза I”. Во рамките на проектот се организираше дводневна Конференција за размена на добри практики во областа на рамномерниот регионален развој насловена како „Добри практики за регионален развој во Источен регион“. Конференцијата имаше за цел да се подигне свеста за рамномерниот регионалнен развој и да се поттикне соработката и вмрежувањето на клучните заинтересирани страни од Источниот регион и регионите во соседните земји кои придонесуваат за регионалниот развој. Преку различни презентации и дискусии, оваа конференција овозможи размената на добри практики и знаење од областа на рамномерниот регионален развој и политиките за рамномерен регионален развој. Низ активни дискусии во текот на двата дена, се стимулираа активности за вмрежување и соработка во рамките на Источниот регион (внатрешно вмрежување) и помеѓу Источниот регион и

регионите од ЈИЕ (надворешно вмрежување), што резултираше со идентификувани заеднички иницијативи во рамки на Источниот регион и помеѓу Источниот регион и соседните региони. Конференцијата беше организирана преку 7 тематски сесии, во рамките на кои повеќе од 20 говорници од земјата и странство дадоа свој придонес преку различни презентации, панел и пленарни дискусии. На крајот на конференцијата, преку модерирана тематска дискусија се споделија искуства и добри практики од значење за развој на Источниот регион и се идентификуваа можности за заеднички регионални иницијативи. Учесници во конференцијата беа претставници на Центрите за развој на планските региони, Општините, Јавните Комунални Претпријатија, Граѓанските организации, МСП и претприемачи, Организации за поддршка на МСП, Министерства, Агенции и институции на национално ниво, Експерти од земјата и странство, Донаторски организации. Конференцијата беше дизајнирана да ја следи логиката на трите столба на регионалниот развој: Животна средина и одржлив туризам, Економски развој и Социјален развој.

ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА | СПРОВЕДУВАЊЕ НА ПОЛИТИКАТА НА РАМНОМЕРЕН РЕГИОНАЛЕН РАЗВОЈ ОД ФОРМИРАЊЕ НА ЦЕНТАРОТ ЗА РАЗВОЈ НА ИСТОЧЕН ПЛАНСКИ РЕГИОН ПА ДО ДЕНЕС

МОДЕРАТОР

Г-ѓа Драгица Здравева, Раководителка на Центарот за развој на Источен плански регион

ПАНЕЛИСТИ

Г-дин Николчо Илијев Г-дин Благој Бочварски Претседател Градоначалник на Советот за развој на Општина Штип на Источен плански регион

Г-дин Дејан Павлески Заменик Mинистер за локална самоуправа

ВОВЕД: Намалување на диспаритетите во 8-те плански региони во однос на економскиот развој, социјалниот развој и заштитата на животната средина се главни предуслови за подобрување на стандардот на населението, квалитетот на живот и спречување на миграциониот процес од источниот дел на земјата. Општините од истокот имаат реализација од 98% на проектите во рамки на прекуграничната соработка со Република Бугарија. Праксата покажа дека, европските средства не се доволни и затоа мора да се бараат други извори на финансирање. Од друга страна, посебно младите треба да се охрабрат да иновираат идеи за отпочнување сопствен бизнис, а за валоризација на производите да се работи во насока на брендирање на регионите. Оваа конференција во Источниот плански регион даде свој придонес како платформа за размена на искуства и добри практики со колегите од соседните земји, а заклучоците и препораките од дискусиите ќе се вградат во новата 10 годишна стратегија за рамномерен регионален развој што треба да се подготви во текот на 2020 година.

ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА: Г-ѓа Драгица Здравева (Центар за развој на Источен плански регион) Центарот за развој на Источниот плански регион е прв формиран центар, од осумтте плански региони. За своето десетгодишно постоење Центарот има реализирано повеќе од 100 проекти со што е даден значителен придонес за развој на регионот. Центарот може да се пофали со фактот дека досега сите проекти, поднесени во рамки на прекуграничната програма БГ - МК се одобрени за финансирање, освен еден. Годишниот буџет на Центарот континуирано расте во текот на годините, а како главни извори на финансирање, покрај средствата од прекуграничната соработка, се средствата од централниот буџет наменети за рамномерен регионален развој кои се дистрибуираат преку Министерството за локална самоуправа и Бирото за рамномерен регионален развој, потоа средства од другите министерства, како и средства на различни организации од меѓународната развојна соработка - СДЦ, УНДП, ГИЗ, итн. Во изминатиот период Центарот е стратешки партнер во Програмата за зачувување на природата во Северна Македонија со фокус на Брегалничкиот слив, кој се финансира од Шваjцарската агенциjа за развоj и соработка. ВОВЕДНИ ГОВОРИ: Г-дин Николчо Илијев Конференцијата е можност за споделување и размена на различни регионални искуства. Тоа се навистина убави искуства, кои не мотивираат да работиме посериозно, попосветено и да носиме одлуки за кои имаме дилеми, да ги донесеме посилно, и како што се вели, да ги донесеме денес, а не утре, а исто така многу важна е поддршката што како Совет и Центар за развој на Источниот плански регион ја добиваме од сите страни. Меѓуопштинската и прекуграничната соработка е голем потенцијал и можност за развој и на општините и на планските региони. Г-дин Благој Бочварски Изградбата на Мултимедијалниот Центар „Киро Глигоров“ во Штип беше всушност активност во рамките на прекуграничната соработка БГ - МК. Со 2000 посетители во спомен собата и голем број на настани организирани во овие простории досега и оваа година, Центарот кој воедно е и местото на одржување на оваа меѓународна конференција е класичен пример за добар прекуграничен проект и добра соработка со соседите од Република Бугарија. Г-дин Дејан Павлески Владата преку Министерството за локална самоуправа е посветена на подобрување на рамномерниот регионален развој и намалување на диспаритетите како помеѓу регионите, така и внатрешно помеѓу општините во рамки на секој регион. Она што следува во блиска иднина е оценка на националната стратегија за рамномерниот регионален развој, што претставува можност да се види што е она што било добро и да продолжиме во таа насока, што е она каде сме покажале слабост и како држава и како региони и како општини да се поправи во новата стратегија за наредните 10 години.

СЕСИЈА 2 |

ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА |

СЕСИЈА 1 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТИТЕ ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И ОДРЖЛИВ ТУРИЗАМ

МОДЕРАТОР

Г-ѓа Марјана Шушлеска

ПАНЕЛИСТИ

Г-ѓа Виолета Јанева

Г-дин Зоранчо Георгиев

Г-дин Павле Донев

Општина Чешиново - Облешево

Технички директор на ЈКП Кочани

Тим лидер, ГИЗ ОРФ ММС/RCDN

Модератор на Сесија 1

Г-ѓа Дина Муцунска

Г-дин Васко Златковски

Хотел Манастир - Берово ПСК Малешевска корија

Универзитет Гоце Делчев - Штип

ВОВЕД: Да зборуваме за регионалниот развој, а да не се фокусираме на состојбата со животната средина практично е невозможно. Животната средина и нејзината заштита е еден од трите столба на одржливиот развој, а туризмот како стопанска гранка има голем потенцијал и во перспектива е многу важна, ако не и најважна економска гранка во Источниот плански регион. Овие две теми се тесно поврзани и со третиот столб на одржливиот развој кој ги опфаќа социјалните аспекти, а посебно создавање на атрактивни можности за вработување на младите луѓе во споредба со актуелните практики и можности. Во рамки на оваа сесија, панелистите водеа дискусија дали има поврзаност помеѓу овие теми и кои се позитивните примери од регионот што треба да се следат и надградат за воспоставување на одржлив регионален развој.

СЕСИЈА 1 | ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА: Г-ѓа Маријана Шушлевска (Програма за зачувување на природата во Северна Македонија) Програмата за зачувување на природата има за цел да даде поддршка на земјата во зачувувањето на биолошката разновидност и природните екосистеми преку промоција на нивното одржливо управување и искористување и има посебен фокус на Источниот плански регион. Во рамките на првата фаза, рамковните услови за зачувување на природата се подобрени преку усвојување на Национална стратегија за природа и зголемување на знаењето на Шумарскиот факултет. Регионалните и локалните власти се договорија за одржливи и ефективни мерки за зачувување на природата преку развој изработка на Просторен план за Источниот плански регион, базиран на мапата на еколошка сензитивност и Стратегија за развој на туризмот во Источниот плански регион. Центарот за развој на Источниот плански регион постанува лидер во развојот и промоцијата на зачувувањето на природата во регионот, додека граѓаните и локалните власти се стекнаа со искуство за управување со биодиверзитетот и за создавање економски придобивки од одржливо користење на природните ресурси. Во тековната фаза се очекува дека институциите на сите нивоа ефикасно ќе го спроведат националното законодавство за заштита на природата и интегрирано управување со природните ресурси преку поддршка на дијалогот на политиките, интерсекторската соработка и зајакнување на капацитетите на институциите. Регионалниот пристап за зачувување на природата и одржливиот развој во регионот на Брегалница е договорен и се спроведува од страна на различните заинтересирани страни, додека граѓаните и малите и средни претпријатија од Брегалничкиот регион спроведуваат/нудат туристички активности и услуги што не и наштетуваат на животната средина и продаваат одржливо произведени производи на социјално инклузивен начин. ПАНЕЛ ДИСКУСИЈА НА ТЕМА „ОДРЖЛИВ ТУРИЗАМ“: Чистата животна средина и зачуваната природа се основен предуслов за одржлив туризам. Во тој поглед, регионалната соработка може да даде значаен придонес во изнаоѓање креативни и одржливи решенија, а во тој процес мора да се мобилизира и вклучи целата локална заедница, почнувајки од граѓаните, преку бизнис заедницата па се до јавните организации.

СЕСИЈА 1 | Г-ѓа Виолета Јанева Општина Чешиново-Облешево е прогласена за Европско село на штркот. Бевме домаќини на состанокот на Мрежата на Европското село на Штркот. Воспоставивме концепт за екоетно парк „Чешиново-Облешево“ и изградивме два еко парка во с. Чешиново и с. Соколарци. Воведовме стандарди во туризмот и категоризација на објекти и работиме со занаетчиите и изработувачите на ракотворби и сувенири од филц, резба на стакло и фигури од слама. На овој начин преку зачувување на биодиверзитетот и користење на одржливи практики придонесуваме кон локалниот и регионалниот економски развој. Г-дин Зоранчо Георгиев Во изминатиот период беа инвестирани значителни средства во Источниот регион, а посебно во Кочани, за изградба на пречистителни станици за третман на отпадните води. Потребно е да се инвестира во одржливо собирање и третман на отпадните води, но исто така потребно е да се обезбеди непречено функционирање и одржување на станиците, што е основен предуслов во зачувување на природните ресурси и биодиверзитетот во регионот. Г-дин Павле Донев Постои евидентна потреба да се инвестира во градење на капацитети кај јавните комунални претпријатија и општините за собирање и третман на отпадните води, собирање на отпад, намалување на загадувањето на воздухот, итн. Тоа е природна улога на здруженијата како што се АДКОМ и ЗЕЛС. Центарот за развој на Источниот регион би можел да ги искористи можностите што ги нудат АДКОМ и ЗЕЛС и да се наметне како силен партнер во градењето на човечки капацитети кај општините и јавните комунални претпријатија во регионот. Г-ѓа Дина Муцунска Хотел Манастир, Берово бележи 16 години континуиран раст и развој. Од буниште на крај на градчето, сега прерасна во хотел со 4* со рејтинг од 9,3 кои се оддржува со години на реномираната интеренет платформа booking.com. Политиката на работа на хотелот е користење и мобилизирање на локалните ресурси и нивно вклучување во својата понуда и услуга, притоа без никакво негативно влијание врз нив. Три пати е зголемен растот во инфраструктурата, вработувањата, локалните набавки и директното користење на целата комплементарна понуда за посилна локална економија. На тој начин ја подигаме свеста на локалното население за можностите за развој и подобар живот.

СЕСИЈА 1 | Изградивме 5 планинско-велосипедски и 6 планинарски патеки, маркирани, означени со патокази, информативни табли со мапи, ГПС податочни координати по светски стандарди. Организираме фестивал на отворено „Малешевска корија - Спорт авантура“ за развој на руралната средина преку вклучување на природните убавини на планината и активностите која таа ги овозможува и воведуваме гастрономски и здравствен туризам и ги додаваме традиционалните вредности на руралниот крај како што се занаетите, музејот и манастирите.

Г-дин Васко Златковски На ниво на домаќинство, 53% од вкупниот отпад е со органско потекло, што значи ако соодветно се подложи на обработка може да се добие ѓубриво кое ќе има своја понатамошна употреба. Само така ќе се намалат и количествата на органски отпад кој сега се наоаѓа околу контејнерите, кој во текот од летните месеци шири непријатна миризба, а исто така и количините што се депонираат. Во такви услови тешко може да се создаде позитивна слика кај туристите, а уште помалку дека истите ќе препорачаат некому да посети некое место/локалитет ако околу него има расфрлан отпад или се шири непријатна миризба. Потребно е да се започне со промена на односот кон органскиот отпад, и тоа најпрво во урбаните заедници каде свесноста и разбирањето на населението е на нешто повисоко ниво, а потоа и во руралните средини. Преносот на знаења и технологија не треба да се ограничи само на возрасните, туку и децата треба да се вклучат во тој процес.

СЕСИЈА 1 |

СЕСИЈА 2 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТA ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ

МОДЕРАТОР ПРЕЗЕНТЕРИ

Г-дин Ѓорги Пеовски

Г-дин Александар Николов

Општина Берово

Центар за развој на Источниот плански регион

Г-ѓа Верица Јорданова

Г-ѓа Виолета Пеева

Г-ца Дејана Маркова

Иновативност.мк

Кластер за креативна индустрија

ученичка во Средношколската Академија за Бизнис Администрација (САБА)

Г-ѓа Светлана Здравковска Германска Интернационална Соработка (ГИЗ)

ПАНЕЛИСТИ

ВОВЕД: Економскиот развој е еден од главните столбови на регионалниот развој, а како светски тренд се наметнува потребата за развојот и поддршката на малите и средни претпријатија (МСП), кои се главни генератори на идеи и генератори на одржлив развој на регионот. Во таа насока е и потребата од воведување на иновации во МСП, но и инструменти кои нудат поддршка за развој на иновативноста и иновациите во МСП. Како дел од оваа сесија се презентираа успешни примери и практики од економскиот развој, како и инструменти и иновативни пристапи за поддршка на бизнис заедницата, а се иницираа дискусии за улогата на ваквите инструменти и иницијативи во развојот на Источниот регион.

ВОВЕДНИ ПРЕЗЕНТАЦИИ:

СЕСИЈА 2 |

Г-дин Ѓорги Пеовски (Економски развој и видливост на пограничниот регион) Воспоставивме инфраструктура за поддршка на бизнисите во Берово и Струмјани, со силен менаџерски тим, која придонесува за подобрување на одржливот развој, и кој станува лидер во промоција на бизнисот во регионот. Изградивме бизнис инкубатор како инфраструктура и капацитети за поддршка на бизнис можностите и промоција на инвестиции на локално и регионално ниво. Ги охрабруваме и поддржуваме локалните претприемачи преку прекуграничната размена на искуства, практики и знаења. Воедно, овозможуваме создавање на партнерства помеѓу локалните претприемачи, заедницата и организациите за поддршка на вработувањето. Г-дин Александар Николов (Регионален бизнис центар) Регионалниот бизнис центар при Центарот за развој на Источниот плански регион има претежно координативна улога и врши координација на активности со институции и организации кои што работат на поддршка на бизнис секторот, планирање и следење на економскиот развој во регионот, регионална координација на секторски активности со фокус на одржлив економски развој и иновации и дава информации за мерките и инструментите за поддршка на МСП. Спроведуваме обуки за градење на капацитетите во МСП, обуки за млади невработени лица кои имаат желба да започнат сопствен бизнис и организираме советодавни, информативни и промотивни настани. Изработуваме регионални анализи, олеснуваме создавање на партнерства и поддржуваме учество на саеми и манифестации. ПАНЕЛ ДИСКУСИЈА НА ТЕМА „Економски развој и Иновативност - потреби и предизвици за развој на ефективни, ефикасни и одржливи практики“: За побрз и подинамичен економски регионален развој поддршката на постојните МСП како и потикнување на претприемништвото кај младите лица и посебно оние од женскиот пол е извонредно важно. Поддршката се остварува преку мрежа на различни институции за поддршка на бизнисите и претприемачите и затоа е потребна нивна добра координација. Генерално треба да се менува сфаќањето за претприемништвото во регионот и кои се предностите да се има сопствен бизнис за да можат младите и невработените претприемачи да го остварат и живеат својот сон преку реализација на нивната идеја. Во услови на глобализација, кај МСП и претприемачите се јавува потреба да го развиваат својот иновативен потенцијал и постојано да иновираат во однос на производите и услугите што ги нудат. Дигитализацијата и креативните индустрии како глобален тренд нудат можност од една страна за намалување на трошоците, а од друга страна за подобро и полесно вмрежување.

СЕСИЈА 2 |

Г-ѓа Верица Јорданова Иновативност.мк е идеја која потекнува од Источниот регион и е единствена платформа од овој тип во Северна Македонија, која промовира успешни приказни од областа на иновативноста и економскиот развој. Најчесто кај нас знаеме за класични бизниси кои подразбираат отварање на канцеларии, техника, вработени. Сето тоа бара дополнителни ресурси за водење и одржување, па затоа „виртуелните“ бизниси можат да бидат иновативна предност па и решение за овој тип на дејност. Правната регулатива во земјата нема никакви препреки кои го дестимулираат или отежнуваат овој тип на развојни бизниси, па затоа е добра можност за иновативните граѓани од регионот да започнат нови бизниси во местото на живеење и да се превенира иселувањето. Г-ѓа Виолета Пеева Центарот за развој на Источниот плански регион го формираше Кластерот КРЕАТИВА и му дава постојана поддршка во реализацијата на мисијата, визијата и неговите цели. Кластерот работи на зајакнување на соработката помеѓу претставниците на креативните индустрии за спроведување проекти и создавање квалитетни услуги, со визија за создавање на креативни индустрии кои се широко афирмирани и дават значителен придонес во севкупниот економски развој на Источниот регион и во прекууграничниот регион со Република Бугарија. Мозаикот наречен успех се состои од безброј мали и големи коцкички. Поврзувањето и вклопувањето на коцките создаваат една прекрасна слика. Преку различни форми на соработка вмрежуваме, едуцираме, комуницираме со бизнис секторот, јавните институциите, НВО и креативни индвидуалци. Амбициозноста, креативниот дух, комуникациските и презентациските вештини, знаењето и искуството се некои од силните страни на капацитетот на менаџментот на КРЕАТИВА за ефикасно спроведување на кластерските активности. Г-ца Дејана Маркова Средношколската Академија за Бизнис и Администрација (САБА), е првото приватно четиригодишно средно стручно училиште во земјата, кој го следи Американскиот модел на образование и програмата за формално и неформално образование.

Bo трета и четврта година одиме еден ден на пракса во бизнис секторот или во претпријатие или институција од јавен карактер. Учиме во мали групи од 5 до 15 ученици и имаме услови за подобра интерактивна настава со професорите. Предноста на помал број на предмети и мали групи по насоки е видлива и во резултатите на матурантите кои со одличен успех ја положија државната матура. Неформалниот дел на образование нe насочува кон формирање на општествено одговорни млади личности. Соработката која е продуктивна и постојана со многу институции како што е и Центарот за развој на Источниот плански регион ни овозможува да учествуваме во проекти, работилници, советувања, обуки, семинари, инфо денови и настани. Веќе имам идеја за бизнис која ќе ми овозможи да станам една од многуте успешни жени во бизнисот. Ова е мојата цел, а ќе ја остварам зошто тоа е мој избор. Успешното запишување на матурантите на Факултетот ФИНКИ во Скопје, на Факултет за информатика и бизнис во Словенија, на Факултетот за бизнис и информатика при Универзитетот Гоце Делчев во Штип, се некои од фактите што зборуваат за квалитетната и стручна настава во САБА.

СЕСИЈА 2 |

СЕСИЈА 3 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ВО ОБЛАСТА СОЦИЈАЛЕН РАЗВОЈ

МОДЕРАТОР

ПРЕЗЕНТЕРИ

Г-дин Александар Николов Г-дин Љупчо Каракашовски Г-дин Борис Шарковски

Дневен Центар за лица со посебни потреби, Делчево

Општина Пехчево

НВО Фондација за развој на локалната заедница, Штип

ВОВЕД: Моменталните предизвици и потреби во социјалниот развој се различни и истите немаат само национално значење. Процесот на децентрализација пренесе надлежности и на локално ниво. Дополнително, миграцијата и негативни демографски трендови, неразвиените социјални услуги на локално ниво, како и ограничени капацитети за планирање и имплементирање на социјални програми и сервиси ја прави потребата од активност на локалните власти во делот на социјална заштита и заштита на децата се повеќе релевантна и актуелна. Состојбите во оваа област можат значително да се подобрат преку систематско идентификување на приоритетни развојни иницијативи за социјален развој и на ниво на Источен регион. Во таа насока од исклучителна важност е добрата комуникација, дијалогот и воспоставување на меѓуопштинска соработка на ниво на регион како еден силен инструмент за зголемување на ефикасноста и ефективноста во давањето на социјални услуги.

СЕСИЈА 3 |

ВОВЕДНИ ПРЕЗЕНТАЦИИ: Г-дин Александар Николов (Дневен Центар - Инклузивна практика) Дневен центар e деинституционална форма на услуга за лица со пречки во психофизичкиот развој. Ова го остваруваме преку генерирање на знаења и животни вештини, професионална ориентација и работно оспособување, креирање на високо ниво на јавна свест и минимизирање на дискриминаторски ставови и учество на заедницата. Центарот нуди различни форми на помош и поддршка, рехабилитација и инклузија за овие лица. Работиме на инклузија преку спорт, адаптација преку традиционални игри и професионална рехабилитација преку работа на сито печат, пирографија, машинско шиење, рециклирање на хартија, изработка на еко кеси, традиционални занаети, гипсени магнетни, фотографии-црно бела техника и многу други работи. Овие активности исто така генерираат приход што овозможува непречена работа на Дневниот центар. Г-дин Љупчо Каракашовски (Програмата Општинско-корисна работа на УНДП во општина Пехчево) Воспоставивме социјални сервиси на локално ниво иницирани од Програмата Општинско-корисна работа на УНДП, работиме на подигнување на свеста на заедницата за сопствените капацитети и потребата за креирање, спроведување, следење и прилагодување на мерките за социјална заштита. Ориентирани сме кон крајните корисници, стари лица, лица со посебни потреби, деца од претшколска возраст, родители, деца со посебни образовни потреби, млади лица и Роми. Градиме локални капацитети и работиме на координирање и соработка со локалните чинители и сакаме да внесеме нов квалитет во соработката со Здружението на пензионери, Организацијата на жени, Неформалната група на матични лекари, Неформалната група на родители на деца со посебни потреби. Иновативни сме во пристапот: креираме услуги во функција на поединецот во содејство со крајните корисници па затоа и функционираме сеуште бидејќи има изградена свесност на локално ниво за потребата од иновирање на модели за социјални услуги. Регионалниот пристап е додадена вредност затоа што ги споделуваме истите предизвици, а и решенијата мора да бидат слични и применливи. Нашите корисници велат: „Морате да продолжите“.

СЕСИЈА 3 |

ПЛЕНАРНА ДИСКУСИЈА НА ТЕМА „Социјален развој - потреби и предизвици за развој на ефективни, ефикасни и одржливи практики“: Моменталните предизвици и потреби за социјален развој во регионот се големи и многу актуелни и повикуваат на системски и холистички пристап. Постојат поголем број на засегнати страни кои треба да бидат активни креатори и учесници во социјалните промени притоа делувајќи на различни нивоа: индивидуално, пријатели и семејство, заедница и институции, и економија и политики. Праксата покажа дека меѓуопштинската и регионалната соработка имаат многу важна улога во зголемување на ефикасноста и ефективноста во давањето на социјални услуги. Потребата за идентификување и покренување на приоритетни развојни иницијативи за социјален развој е сеуште актуелна и се повеќе се наметнува како неопходна хоризонтална тема која треба да биде дел од различни иницијативи. Вклучувањето на граѓаните односно корисниците на овие услуги во развојот и спроведувањето на овие иницијативи е од исклучителна важност доколку сакаме да осигураме релевантност и одржливост на истите.

СЕСИЈА 3 |

СЕСИЈА 4 | ДОБРИ ПРАКТИКИ ОД РЕГИОНОТ НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПА МОДЕРАТОР

ПРЕЗЕНТЕРИ

Г-дин Хари Шутоски

Г-ѓа Маргарита Хаџиева

Германска Интернационална Соработка (ГИЗ)

Регионална медицинска асоцијација, Благоевград, Бугарија

ВОВЕД:

Г-дин Марјан Канев Г-дин Драган Милутиновиќ Бизнис Информативен и Консултантски Центар Сандански, Сандански, Бугарија

Регионална агенција за развој на источна Србија РАРИС, Зајечар, Србија

За добри проекти се потребни и добри идеи, а добрите идеи не ретко се креираат преку размена на добри практики. За таа цел и оваа сесија понуди платформа за размена на добри практики од регионални иницијативи од регионот на Југоисточна Европа, со можност да се разменат искуства за предизвици и научени лекции во однос на градење на практики и модели за рамномерен регионален развој кои се одржливи и ефективни, како и да се идентификуваат можности за соработка и заеднички иницијативи во однос на реплицирање на добри практики. Сесијата беше беше дизајнирана да го следи концептот на конференцијата и логиката на трите столба на регионалниот развој: Социјален развој, Заштита на животната средина и Економски развој.

СЕСИЈА 4 |

СЕСИЈА 4 | ВОВЕДНИ ПРЕЗЕНТАЦИИ НА ДОБРИ ПРАКТИКИ: Г-ѓа Маргарита Хаџиева (Интеграција на европските стандарди здравството и иновативен пристап во насока за развој на прекуграничен кластер за здравство) Во рамки на прекуграничниот проект „Интеграција на европските стандарди здравството и иновативен пристап во насока за развој на прекуграничен кластер за здравство“ ги подобривме капацитетите, квалификациите, знаењата и отворивме можност за кариерен развој на млади медицински експерти преку едукација, вмрежување, размена на искуства и практики во областа на примена на современи стандарди и практики на здравствена заштита. Во рамки на проектот е подготвен каталог на здравствените организации и други ресурси во прекуграничниот регион, а исто така функционира и веб портал www.cbhealth.org што го олеснува вмрежувањето. Развивме стратешки насоки за воспоставување на прекуграничен кластер за здравство за промоција на интегриран и стратешки пристап за развој на конкурентен здравствен сектор со користење на кластерскиот пристап преку развој, взаемна корист, соработка, заеднички иновации и истражување на потенцијалот. Инсталиравме специјализираната опрема за подобрување на квалитетот на здравствени услуги и конкурентноста на специјализираната болница „Свети Мина” во Благоевград и Јавната здравствена установа „Клиничка болница“ во Штип, преку обезбедување модерни решенија за здравствените работници кои се однесуваат на клучните предизвици на денешните хируршки процедури. Г-дин Марјан Канев (Спроведување на инфраструктурни проекти со фокус на проекти во заштита на животна средина) Планирањето и спроведувањето на инфраструктурни проекти е многу важен елемент за побрз и порамномерен регионален развој. Инфраструктурните проекти во областа на заштита на животната средина се обемни проекти во секој аспект, финансиски, временски, човечки ресурси, политички, итн. Практичното искуство од вакви проекти од соседна Бугарија е на располагање на Источниот регион. За успешни инфраструктурни проекти потребн е: (1) навремено и добро планирање со мобилизација и вклучување на широката јавност, (2) спремни технички проекти се основен предуслов за вакви проекти, (3) вклучување на сите заинтересирани чинители, (4) транспаретност и информираност на јавноста со плановите за вакви големи инвестиции, (5) вклучување на јавноста во секоја фаза од проектите, од нивното планирање до реализација и (6) инвестирање во јакнење и задржување на локалните кадри во институциите.

Г-дин Драган Милутиновиќ (Регионален бренд на источна Србија „Balcanica Superior“)

СЕСИЈА 4 |

Регионалниот бренд на источна Србија „Balcanica Superior“ го управува Регионалната развојна агенција за економски развој на источна Србија - РАРИС од Зајечар во Србија. Регионалното брендирање е иновативен начин да се зголеми видливоста на регионот и пружи поддршка во развојот на регионот. Со означувањето на производи и услуги со регионален бренд, се пренесува воедно и информација до потрошувачите дека е загарантирано одредено ниво на квалитет и дека услугата или производот потекнува директно од регионот. За регионот, брендирањето дава можност за потенцирање и промоција на потенцијалите и предностите на регионот. За потрошувачите, брендирањето нуди можност да купуваат свои производи, кои потекнуваат од нивната околина. За производителите или давателите на услуги, брендирањето нуди медиумско внимание, финансиска поддршка, гаранција за квалитет, конкурентност, знак за квалитет и заштитено лого. ПЛЕНАРНА ДИСКУСИЈА НА ТЕМА „Потреби и предизвици за развој на ефективни, ефикасни и одржливи практики за рамномерен регионален развој и нивна применливост“ Сите презентирани добри практики се применливи во Источниот регион Моменталните предизвици и потреби за социјален, економски развој и зачувување на животната средина во источниот регион се големи. На земјите членки на ЕУ како што е Бугарија, од фондовите на ЕУ за периодот 2014 - 2020, на располагање им стојат значителни средства за инвестирање во инфраструктурата. За да се искористат потребно е инвестирање и во градење на капацитетите на човечките ресурси и подготовка на техничка документација. Многу важно е да се воведуваат иновации и во здравството. Презентираната добра практика е еден вид одговор на проблемот со одлив на медицински лица од регионот (доктори но и друг медицински персонал), како и на негативните демографски трендови. Процесот на брендирање е доброволен стандард кој може успешно да го управува една регионална развојна агенција односно центар за развој на планскиот регион. Потребно е да се дефинираат критериуми кои субјектите треба да ги исполнат за да го добијат и користат брендот. Регионално брендирање е комплексен процес кој опфаќа различни активности како што се: изработка на студија, спроведување на јавен конкурс, изработка на знак за квалитет и заштитено лого, привлекување на корисници на брендот, промоција, итн. Една проектна идеја не зависи само од финасирањето. Тимот е многу важен за успех на проектот, во проектите тимската работа може да придонесе да се надминат поголемиот дел од предизвиците. Постои предизвик во однос на достапност на ликвидни средства за оперативно финансирање на проектите, и во таа насока потребно е да се формира фонд или друг инструмент кој ќе им помогне на општините и другите корисници да можат тековно да ги финансираат проектите, а посебно инфраструктурните проекти кои се со поголем обем.

СЕСИЈА 5 | РЕГИОНАЛНАТА ПОЛИТИКА НА ЕУ И ПРЕКУГРАНИЧНА СОРАБОТКА РЕПУБЛИКА БУГАРИЈА - РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА МОДЕРАТОР ПРЕЗЕНТЕР

Г-дин Живко Иванов Член на Советот на Општина Сандански

Г-дин Хари Шутоски Германска Интернационална Соработка (ГИЗ)

ПАНЕЛИСТИ

Г-дин Владимир Москов Градоначалник, Општина Гоце Делчев

Г-дин Благој Бочварски Градоначалник на Општина Штип

Г-ѓа Јасминка Пашалиска-Андоновска НВО Амброзија, Пехчево

Г-ѓа Наташа Сивевска Текстилен кластер, Штип

ВОВЕД: Согласно извештајот на ЕК за 2019 година постои умерена подготвеност на земјата во однос на регионалната политика и координацијата на структурни инструменти. Сепак, постигнат е одреден напредок во зајакнување на националните капацитети за стратешко планирање и секторско базирано програмирање и мониторинг на ЕУ фондовите: Успешно се воспоставени системите за управување и контрола и Добри резултати во ИПА I. Поставени се и приоритетите за претстојната година: (1) дополнително да се подигне административниот капацитет на управувачката структура за ИПА и забрза динамиката на склучување договори и спроведување на ЕУ проектите, (2) да се заврши рамката за оценка на перформанси и (3) да се обезбеди одржливост и видливост на проектните резултати.

СЕСИЈА 5 | Запознавањето со регионалната политика на ЕУ (поглавје 22) во тековното и следното програмско подрачје е од исклучителна важност. Регионалната политика е главната инвестициона политика на ЕУ за паметен, одржлив и инклузивен економски развој. Земјите членки ја сносат одговорноста за спроведување, што бара соодветен административен капацитет и добро финансиско управување при дизајнирање и спроведување на проектите. Територијалната и прекуграничната соработка се важен дел од регионалната политика на ЕУ. Во панел дискусијата се презентираа добри практики од прекуграничната соработка помеѓу Бугарија и Северна Македонија, со фокус на постигнатите резултати и користа за заедниците на двете страни на границата. Исто се разменија искуства за предизвиците и научени лекции во однос на подготовка и спроведување на проектите во рамки на програмата за прекуграничната соработка. ВОВЕДНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА:

Г-дин Живко Иванов (Предизвици и научени лекции во однос на подготовка и спроведување на проектите во рамки на Програмата за прекуграничната соработка помеѓу Бугарија и Северна Македонија) Неформалните контакти помеѓу луѓето од двете страни на границата се многу важни за успешна подготовка и спроведување на проектите во рамки на Програмата за прекуграничната соработка БГ - МК. Проектните партнери треба да се стремат да подготват проекти што ќе бидат одржливи и кои ќе имаат влијание врз квалитетот на животот на луѓето во прекуграничниот регион. Партнерските институции треба да ја капитализираат досегашната соработка и да искористуваат средства од другите центрилизирани програми на ЕУ, како на пр. COSME, H-2020. Панел дискусија на тема „Прекугранична соработка БГ - МК“ Програмата за прегукранична соработка БГ - МК е една од најуспешните програми. Во програмскиот период 2007-2013 склучени се 100 договори за спроведување на проекти со вкупна вредност од 17.715.360 евра насочени за конкретно решавање на проблемите во прекуграничните региони. Вкупно 217 организации и институции од двете држави успешно спроведоа проекти (137 од БГ и 80 од МК). Во програмскиот период 2014 - 2020, склучени се 65 договори за спроведување на проекти со вкупна вредност од 14.918.481 евра. Повеќе од 140 организации и институции од двете држави учествуваат во спроведување на програмата. Сепак конкуренцијата на повиците за прекугранична соработка БГ - МК е се поголема.

СЕСИЈА 5 | Г-дин Живко Иванов Програмата за прекугранична соработка БГ - МК носи многу предизвици, но и стекнати драгоцени искуства. Клучни стекнати искуства од спроведувањето на проектите од прекуграничната соработка се: => Од аспект на проектниот менаџмент, правилното одредување на приоритетите и активна мобилизација и придонес на заинтересираните страни во планирањето е клучен фактор за успешен проект. => Од аспект на институциите, взаемната доверба помеѓу партнерите и аргументирано приоретизирање на проектите е клучен фактор за успешен проект. => Од аспект на финансии, поседување на финансиски средства од страна на вклучените институции за спроведување на проектот, посебно за пред-финансирање на активностите, е основен предуслов за успешно спроведување на проектот. => Од аспект на човечки ресурси, зајакнување на капацитетите на вработените во институциите и нивно континуирањо надградување е фактор кој често се занемарува, но е клучен предуслов за успешен проект. Приоритети на следната програма треба да бидат: економски развој, образование и развој на човечкиот потенцијал и инфраструктура. Социјалните аспекти треба да се вклучат како хоризонтален приоритет. Г-ѓа Наташа Сивевска Асоцијацијата Текстилен кластер има изградено стратешко партнерство со сродна асоцијација „Браншова организација за текстил и облекло" од другата страна на границата која придонесува за градење на доверба и подобро разбирање на заедничките потреби. Досега Асоцијацијата има спроведено 4 проекти во рамки на прекуграничната соработка БГ - МК. Изработена е заедничка стратегија и Заеднички бренд “Trusted Balkan Apparel”. Претпријатијата не можат да бидат директни корисници на помошта на ЕУ во рамки на програмата , но преку асоцијацијата се врши подобрување на нивните капацитети. Извонредно е важно секој следен проект да се надоградува на резултатите на претходните проекти. Г-дин Владимир Москов Општина Гоце Делчев има голем успех во „спечалување“ на проекти од прекуграничната соработка. Клучно за да се „спечелат“ проекти во рамки на прекуграничната соработка е општината постојано да ги зајакнува сопствените капацитети. Консултантите се секако важни, но тие треба да се користат на паметен начин, и општината треба да ги насочува нив, а не обратно. Проектите треба да одговараат на реалните потреби на граѓаните. Проектите треба да содржат инфраструктурни мерки, но исто така и ткн. меки мерки. При спроведување на проектите важно е да се води соодветна документација и пратат процедурите, бидејќи во спротивно може да не се верификуваат одредени трошоци. Средствата во рамки на Програмата за прекугранична соработка БГ - МК не се доволни да одговорат на сите потреби. Затоа треба да се формира дополнителен фонд за поддршка на прекуграничната соработка кој ќе ги поддржи бизнисите и ќе допринесе за решавање на секојдневните проблеми на луѓето во двете држави.

СЕСИЈА 5 | Г-ѓа Јасминка Пашалиска-Андоновска Голем е бројот на релевантни теми и иницијативи кои можеме и треба да ги негуваме и промовираме со цел да придонесеме кон одржлив развој и реално постигнување на рамномерен регионален развој. Примери за добри иницијативи се еко туризмот, брендирање на регионот и локалните производи, поддршка и реално заживување на потенцијалите за соработка и активности на Локалните Акциони Групи, прогласување на заштитени подрачја и Натура 2000 подрачја (од бугарска страни има веќе конкретни активности во тој дел), да се негуваат потребите на младите и да се стимулира младинскиот активизам како тема од која има реална потреба, но останува како неистражена област во регионот. Активностите луѓе - за - луѓе и институции - за - институции придонесуваат за поврзување и подобро разбирање, размена на искуства и добри практики во прекуграничниот регион. Вклучувањето на граѓанскиот сектор во прекуграничната соработка е важно бидејќи значи обединување на населението од двете страни на границата.

СЕСИЈА 5 |

СЕСИЈА 6 | ИДЕНТИФИКУВАЊЕ НА ЗАЕДНИЧКИ ИНИЦИЈАТИВИ

МОДЕРАТОР

Г-ѓа Светлана Здравковска Германска Интернационална Соработка (ГИЗ)

ВОВЕД: Цел на сесијата беше да се идентификуваат заеднички иницијативи и можности за соработка и вмрежување во областа на: а) заштита на животната средина и одржливиот туризам, б) економскиот развој, и в) социјалниот развој во рамки на Источниот регион и помеѓу Источниот регион и региони од ЈИ Европа. Исто така целта беше да се подготват кратки акциони планови (патокази) за развивање на заедничките иницијативи. Сите учесници беа поканети да учествуваат во работата во групи во рамки на оваа сесија и да дадат свој придонес при идентификување на заеднички иницијативи и можности за соработка во областа на рамномерниот регионален развој. Беа идентификувани следните иницијативи: ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА: Превентивно дејствување за заштита од пожари во текот на летниот период (анализа, планирање и дејствување) Управување со отпад во населените места (селектирање на отпадот, рециклирање, циркуларна економија) Прогласување и менаџирање со заштитени подрачја Воспоставување на механизми и воведување на мерки за намалување на загадувањето на воздухот

СЕСИЈА 6 | Инвестирање во одржливо собирање и третман на отпадните води Поддршка за функционирање и одржување на станиците за третман на отпадните води Градење на локални капацитети за функционирање и одржување на станиците за третман на отпадните води Заштита на биодиверзитетот и промовирање на оддржливи практики за локален и регионален економски развој. СОЦИЈАЛЕН РАЗВОЈ Потикнување на меѓуопштинската соработка за воспоставување и функционирање на регионални центри за лица со посебни потреби и др. социјални услуги Обучување на млади лица за згрижување и давање на услуги на стари лица Развивање на содржини за млади лица и поттикнување на младински активизам Поддршка на социјалното претприемништво Креирање на институционални механизми за поддршка на малцински и ранливи групи и нивно интегрирање во заедницата Воведување на иновации и нови технологии во образование и здравство. ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ Развој на регионално брендирање за поддршка на бизнис иницијативи Правна заштита на работниците во работниот однос како превенција од емигрирање од регионот Поттикнување на претприемништвото кај млади лица и жени Создавање на услови за старт-апи со иновативни идеи поврзани со високи технологии (вмрежување на бизнисите, Центарот за развој на Источниот плански регион и универзитетите) Искористување на дигитализацијата како тренд за основање на сопствен виртуелен бизнис Формирање на бизнис хабови (вмрежување на постојните центри за поддршка на бизнисите) Организирање на хакатони и други настани за генерирање на идеи за сопствен бизнис Поддршка за развој на еко-туризмот Поддршка на Локалните Акциони Групи за рурален развој Формирање на дополнителен фонд за поддршка на прекуграничната соработка БГ МК за поддршка на бизнисите и решавање на секојдневните проблеми на луѓето во двете држави. Формирање на фонд или друг инструмент за ликвидни средства за оперативно финансирање на проектите кој ќе им помогне на општините и другите корисници да можат тековно да ги финансираат проектите.

ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ ОД КОНФЕРЕНЦИЈАТА

Спроведувањето на националната стратегијата за рамномерен регионален развој 2009 - 2019 е во завршна фаза, и доаѓа време за нејзин преглед и оценка на постигнатото, согледување на напредокот и моменталните потреби и ревидирање односно планирање на следните приоритети. Се работи на промени во Законот за рамномерен регионален развој. Граѓанските организации треба да бидат партнери во креирање и донесување одлуки во областа на рамномерниот регионален развој. Трите столба на одржливиот регионален развој (Зачувување на животната средина, Економски развој и Социјален Развој) се тесно поврзани и неопходен е систематски и холистички пристап при согледување и решавање на предизвиците. Потребата за намалување на диспаритетите помеѓу планските региони, како и внатре во самите региони (воглавно помеѓу урбаните и руралните средини) е сеуште евидентна и во голема мера повикува на зголемено ниво и интензитет на меѓуопштинска соработка и регионален развој. Последниот извештај на ЕУ говори за умерен напредок во регионалниот развој, но воедно ја потврдува потребата за јакнење на институционалните капацитети и соработка на сите нивоа, бидејќи се очекува пристап до поголем обем на средства после влегувањето во ЕУ (кохезиони и структурни фондови), за што е потребен значителен капацитет за нивна апсорпција. Позитивно е што Советите и Центрите за развој на плансите региони се препознаени како активен чинител во рамки на регионалната политика на ЕУ. Неопходно е следење и адаптација на новите трендови и дигитализацијата како и стекнување на соодветни вештини за да се искористат можностите и да се одговори соодветно на барањата на пазарот на трудот. Согласно тоа, образованието и бизнис секторот треба да работат на заеднички иницијативи, притоа не заборавајќи ги ранливите и малцински групи. Кога станува збор за иновации, треба да се размислува во поширок контекст. Во овој контекст не треба само да се мисли на креирање и воведување на нешто сосема ново, туку и на подобрување на постоечките услуги, производи и процеси во работењето или пак воведување на услуги, производи и процеси во работењето што постојат на друго место, но не и во регионот/ земјата. Источниот плански регион поседува голем потенцијал за развој на туризмот, а со тоа постојат и можности за отворање и развој на нови бизниси, што секако отвора простор за меѓуопштинска соработка и мобилизирање на младите лица и жените за претприемништво.

ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ ОД КОНФЕРЕНЦИЈАТА

Доколку сакаме развој на туризмот, треба да се погрижиме за чиста животна средина и пред се' да започнеме со промени од нас самите. Раководењето со отпад, особено во домаќинствата и угостителството како најголеми произведувачи на истиот, треба да биде еден од главните приоритетни проекти. Воедно, треба да се инвестира во градење на капацитети кај јавните комунални претпријатија и општините за собирање и третман на отпадните води. Непречено функционирање и одржување на пречистителните станици за отпадни води е основен предуслов во зачувување на природните ресурси и биодиверзитетот во регионот, кој што пак е неопходен за создавање економски придобивки од нивното одржливо користење. Во последните години се повеќе се инвестира во инфраструктура, но кога станува збор за развој на туризмот во Источниот регион, сеуште постои потреба за подобрување на инфраструктурата (пристапот) до туристичките локалитети, состојбата со туристичките локалитети и нудење на автентични содржини за развој на алтернативен туризам и понуда на нови атракции. Зголемената стапка на миграција на младите алармира за интензивен развој на содржини и можности кои би нуделе перспективи од нивен интерес, а исто така е потребно да се промовира младинскиот активизам. Воспоставена е инфраструктура за поддршка на бизниси во Источниот регион, но интересот и одзивот на младите не е на задоволително ниво. Потребна е поголема промоција на можностите и охрабрување на младите лица, а особено жените, за претприемништво и формирање на старт-апи, вклучувајќи ги и виртуелните бизниси кои имаат иновативна предност, поголема додадена вредност и не бараат значителни инвестиции. Со децентрализацијата, социјалните услуги се пренесени во ингеренција на општините, но евидентно е дека не секоја општина има доволно капацитети и ресурси за успешно спроведување на оваа одговорност. Токму затоа, воспоставување на меѓуопштинска соработка на ниво на регион се наметнува како неопходен и силен инструмент за зголемување на ефикасноста и ефективноста во давањето на социјални услуги. Во рамки на прекуграничната соработка БГ - МК потребно да се изнајдат форми за да се обезбеди поголема поддршка за бизнисите од двете страни на границата, како и за нивно подобро поврзување.