Study ponikva mk by Центар за развој на Источен плански регион

Наслов на проектот

Студија за развој на ски-центарот “Пониква„ на Осогово

Број на договор

0205-258/18

Дата на склучување на договор

17.11.2011

Нарачател

Центар за развој на Источен плански регион

Проектни информации

Одговорно лице

Проектен координатор

Драгица Здравева dragica.zdraveva@rdc.mk Емил Василев emil.vasilev@rdc.mk

Контакт

Ванчо Прке 119, втор кат 2000 Штип тел: +389 32 386 412, факс: +389 32 386 409, мобилен:+389 71 272 255

Изготвувач

ЕМС Темос Скопје

Одговорно лице

Слободан Чуковски Ул.Иван Аговски бр.10-1/2,

Контакт

1000, Скопје Тел.023074236, факс.023114870

Тим Лидер

Проф.д-р.Страхиња Трпевски strahinja@nssd.com.mk Проф.д-р. Ванчо Георгиев

Експертски тим

м-р. Марјан Николов Љубомир Петковски Асс.м-р. Ѓорѓи Горѓиев

Наместо вовед

Користењето на сите можности за одржлив развој е императив на сите општества. Ова особено се однесува на неразвиените и земјите во развој. Туризмот е феномен кој во XX век поприми глобални размери, а овие глобални размери се карактеристика и на XXI век. Готово да нема земја или регион во светот која што во помал или поголем обем не го развива туризмот. За голем број на земји и региони туризмот стана една од водечките стопански гранки, која е особено важна од стратешки аспект, особено кога станува збор за вработеноста, влијанието врз платниот биланс и многубројните други непосредни или посредни влијанија кои туризмот ги има врз економијата на една земја. За некои земји туризмот значеше и излез од сиромаштијата во која се наоѓаа. Социо - Економското влијание на туризмот е особено големо во регионите кои имаат ограничени можностите за економски развој. Туристичката индустрија е една од индустриите кои создаваат најголем број на работни места, односно туризмот е трудо интезивна работна индустрија. Источниот плански регион е еден од најслабо развиените региони во Македонија, кој истовремено располага со одлични услови за развој на планинскиот туризам. Осоговските Планини се само дел од местата каде што може да се развива планинскиот и другите форми на алтернативен туризам. Природните ресурси со кој регионот изобилува воопшто не се користат за развој на туризмот. Нивното одржливо користење треба да е императив на сите одговорни институции во областа на туризмот. Одржливото користење на природните ресурси ќе придонесе за развој на регионот и зголемување на бројот на работни места. Осоговските планини се голем планински масив којшто располага со идеални терени за развој на алпското скијање. За жал денеска, остварувањата во туризмот во Источниот регион, се многу мали во однос на потенцијалите за развој на туризмот. Развојот на туризмот почнува со дефинирање на можностите за тој развој и со дефинирање на концептот за развој на една дестинација. Оваа студија претставува прв чекор во развојот на туризмот на Осоговските Планини. Тим лидер

Д-р. Страхиња Трпевски 3

Листа на скратеници и акроними

ИПЛ

Источен плански регион

ЦРИПЛ

Центар за развој на источниот плански регион

ЕУ

Европска Унија

ЕК

Европска Комисија

РМ

Република Македонија

ДЖС

Државен завод за статистика

СЖ

Службен Весник на Република Македонија

МЖСПП

Министерство за животна средина и просторно планирање

МЕ

Министерство за економија

МТВ

Министерство за транспорт и врски

АП

Агенција за патишта

МАНУ

Македонска академија на науките и уметностите

SWOT

Силни страни, слаби страни, можности и закани

ЈПП

Јавно приватно партнерство

БДП

Бруто домашен производ

ЈИЕ

Југоисточна Европа

СРЦ

Спорско рекреативен центар

ОИЕ

Обновливи извори на енергија

ЕЛС

Единица на локална самоуправа

ОР

Одржлив развој

Содржина Резиме 1. Анализа на постојна состојба .................................................................. 9 1.1. Генерални податоци за регионот ..................................................... 9 1.2. Осоговски планини ...........................................................................

1.3. Инвенторизација на локалитетите Пониква и Царев Врв .............

1.3.1 Пониква ....................................................................................

1.3.2 Царев Врв ................................................................................. 38 1.3.3 Клима ........................................................................................ 43 1.4. SWOT анализа ...................................................................................

1.5. Анализа на пазарот ...........................................................................

1.5.1. Меѓународен пазар ................................................................. 66 1.5.2. Пазарот во Македонија ..........................................................

1.5.3. Трендови во туризмот ............................................................ 73 1.5.4. Локална и регионална конкуренција ....................................

1.5.5. Ниво на конкурентност на зимскиот туризам .....................

1.5.6. Целни пазари ........................................................................... 103 2. Концепт за развој ...................................................................................... 106 2.1. Визија и стратешки насоки за развој ............................................... 106 2.1.1 Основни стратешки елементи ..................................................

106

2.1.2 Визија .......................................................................................... 108 2.1.3 Стратешки насоки за развој ...................................................... 109 2.2. Концепт ..............................................................................................

120

2.2.1 Основни претпоставки ..............................................................

120

2.2.2 Интегрален предлог концепт .................................................... 121 3. Планирање на развојот ............................................................................. 123 3.1. Критериуми за планирање ................................................................ 123 3.2. Ски центар “Царев Врв„ ...................................................................

127

3.2.1. Локација и содржини ...............................................................

127

3.2.2. Развој на локалитетот “Царев Врв„ (фази) ............................. 141 3.2.2.1. Прва фаза на реализација .......................................... 141 3.2.2.2. Сместувачки капацитети и проекти ........................

149

3.2.2.3. Инфраструктура и придружни објекти .................... 156 3.2.2.4. Процена на инвестиционите трошоци за првата фаза од развојот на проектот ...................................

159

3.3. Спортско Рекреативен Центар Пониква ........................................

164

3.3.1. Развој на локалитетот ..............................................................

166

3.3.2. Проекти .....................................................................................

178

3.3.3. Процена на инвестиционите трошоци ...................................

208

3.4. Сообраќајно поврзување на Осоговските планини ......................

212

4. Прелиминарна оцена на исплатливоста ...................................................

213

4.1.СРЦ Пониква ....................................................................................

214

4.1.1. Претпоставки ............................................................................

214

4.1.2. Трошоци и приходи .................................................................. 215 4.1.3. Резултати од анализата ............................................................

219

4.2. Царев Врв ..........................................................................................

225

4.2.1. Претпоставки ............................................................................

225

4.2.2. Трошоци и приходи .................................................................. 227

4.2.3. Резултати од анализата ............................................................

227

4.2.4. Други извори на финансирање (ЈПП,концесија, PFI, EU фондови) ..................................................................................... 229 5. Социо економска анализа .......................................................................... 240 6. Животна средина ........................................................................................

244

6.1. Постапки ...........................................................................................

244

6.2. Студија за Оцена на влијанијата врз животната средина ............. 251 6.3. Основен флористичко – фаунистички преглед на подрачјата опфатени со проектните активности ..............................................

261

6.4. Законска регулатива ......................................................................... 267 7. Модел на управување ................................................................................. 271 7.1. Предлог модел на управување.........................................................

273

7.2 Управување со дестинација .............................................................. 275

Резиме Студијата за развој на ски-центарот “Пониква„ на Осогово е подготвена од страна на стручниот тим на ЕМС Темос од Скопје, а е нарачана од страна на Центарот за развој на Источниот плански регион од Штип. Основна цел на студијата е испитување на можностите за развој на ски центарот Пониква, како и на локалитетите на Царев Врв и Руен за развој на зимскиот туризам, односно за изградба на стази за алпско и нордиско скијање. Согласно, проектната задача од страна на изведувачот беа превземени следните активности: Анализа на карактеристиките на локалитетот, анализа на постојните капацитети на локалитетот, анализа на заинтересираните страни, анализа на пазарот, анализа на потенцијалите за развој на ски центарот и анализа на социо-економските фактори. Врз основа на извршените анализи се изврши дефинирање на: развојна програма со фазна реализација и концепт за имплементација, потенцијалните ски стази со капацитет и локација на жичарници и/или ски лифтови, со дефинирање на нивните карактеристики, карактеристики на секоја предложена жичара и ски лифт, површината на центарот и просторното лоцирање на ски центарот, потребните системи за вештачки снег, како и опремата за функционирање на ски центарот, пристапна инфраструктура, паркинзи и комунална инфраструктура, приказ на потенцијалните за развој на разни видови зимски туризам , прелиминарна оценка на влијанието врз животната средина, очекувани ризици и ограничувачки фактори, можности за финансирање ( вклучително и јавно-приватно партнерство), предлог модел за управување, концепт како основа за подготовка на Генерален (Мастер) план и план за развој на центарот во фази. Извршена е и анализа на податоците за климата кои беа на располагање и потребно е да се потенцира дека во регионот на Осоговските Планини, ниту една мерна станица не е лоцирана на локалитетите кои се опфатени со оваа студија. Во студијата дадени се основните податоци за Источниот регион, како и основните статистички податоци за остварувањата во туризмот во регионот за последните пет години. Со цел идентификување на проблемите во развојот на туризмот, подготвена е SWOT анализа.

1. Анализа на постојната состојба

1.1. Генерални податоци за Регионот

Природни карактеристики Источниот плански регион го опфаќа сливното подрачје на реката Брегалница и зафаќа површина од 3537 км2 или 14.2% од територијата на Република Македонија. Овој регион е составен од 11 општини (Берово, Виница, Делчево, Зрновци, Карабинци, Кочани, Македонска Каменица, Пехчево, Пробиштип, Чешиново-Облешево и Штип) кои во поглед на урбанизираноста се поделени на 217 населени места, од кои 209 места карактеризирани како рурални населби. Општините во Источниот плански регион1 Р.бр

Општина

Површина км2

жит/км2

Населени места

Учество (во %) на градското во вкупното население

Берово

598

50.2

Виница

433

54.5

Делчево

422

65.7

Зрновци

Карбинци

229

Кочани

360

106

74.4

Македонска Каменица

190

63.5

Пехчево

208

58.7

Пробиштип

326

66.8

Чешиново-Облешево

132

Штип

583

91.3

3537

217

66.3

Вкупно

Овој регион од источната страна се граничи со Република Бугарија, а комуникацијата со соседната држава се остварува преку граничниот премини Делчево во општина Делчево, на север се граничи со Североисточниот плански регион, на запад со Вардарскиот плански регион , а на југ со Југоисточниот плански регион.

Извор: Државен завод за статистика на Република Македонија

Руралните општини во регионот се доста застапени, меѓутоа најголем дел од населението живее во поголемите урбани центри што упатува на нерамномерната концентрација на населението внатре во регионот. Основни карактеристики на источниот плански регион 2 Број на жители 2006

Густина на населеност - жит/км2

Број на општини

Општини со седиште во село

Број на населени места

Учество (во %) на градското во вкупното население 2002

Регион

Површи на во км2

Република Македонија

25 713

2 040 228

1767

56.7

Источен

3537

180 938

217

66.3

Релјеф Источниот плански регион се карактеризира со мошне динамична рељефна структура, во која се застапени рамнински делови како дел од Овче Поле, Ежово Поле, котлините по реката Брегалница, котлината Пијанец, Малешевската котлина, Виничко-Кочанска колтлина, Беровско – Пехчевско Поле, потоа падински делови кои се состојат од поројни наноси, конуси, покриени со делувијални почви брановидно-ридести кои зафаќаат големи површини и кои се доминанти во земјоделското производство, како и планински делови како планините Осогово, Плачковица, Серта, Конечка, Малешевските планини, Огражден, Влаина планина, Обозна и Голак .

Клима Климата во Источниот плански регион е аридна, односно подрачјето во поголемиот дел е аридно-сушна. Каректеристика на овој вид на клима се долгите и сушни лета со честа појава на високи температури кои се движат ои до +41°С и благи и влажни зими со ретка појава на екстремно ниски температури кои се спуштаат и до -22 °С. Ова е последица на судирот на влијанието на медитеранската и континенталната клима. Во делот на малешевијата преовладува континентална клима. Просечните годишни количини на врнежи се движи од 506мм во областа на Кочанско Поле, па се до 672 мм во Малешевијата. Врнежите се нерамномерно распределени, како по време така и по количини. Максимумот на врнежи е во месеците април-мај, а минимумот е во летните месеци јули-август. Просечната средна годишна 2

Извор: Државен завод за статистика на Република Македонија

температура во рамничарскиот дел е 12.9 °С , додека во Малешевијата е 8.7 °С . Снегот се јавува од декември до март. Маглата ретко се појавува во овој регион, освен во делот на Малешевијата, каде просечно годишно има од 3 до 5 магливи денови. Климатските услови во овој регион се поволни за развој на земјоделството, a особено за производството на ориз.

Природни ресурси Источниот плански регион се одликуваат со разновидни природни ресурси кои можат да имаат значајна улога во поттикнувањето на развојот. Ова посебно се однесува на земјоделското земјиште, шумите, минералните богатства, водните ресурси и обновливите извори на енергија. Источниот плански регион располага со значителни површини на земјоделско земјиште и одлични климатски услови за производство на препознатливи земјоделски и сточарски производи. Природни ресурси на источниот плански регион3 Регион

Земјоделска површина (во ха)

Источен

123688

Вкупно Дрвна Површина Позначајни обработлива маса/вкупен Позначајни водни под шуми минерални површина сечив етат ресурси (во ха) ресурси 3 (во ха) (мил. м ) р. Брегалница, Оризарска Река, ОловоБеровско Езеро, цинкани Акумулации руди, азбест, Калиманци, 78328 136738 4.8 каолински Кнежево и глини, Градче, опалска топли термални бреча, лигнит води - Истибања и Кежовица

Хидрографијата во Источниот плански регион ја сочинуваат речната мрежа, вештачките акумулации, природните извори, меѓу кои и минералните и термалните води. Најголемо значење од водните ресурси има реката Брегалница каде постојат две високи брани на акумулациите „Калиманци“ и „Кочанско Езеро“. Акумулацијата Калиманци е со зафатнина од 120 милиои на м3 вода, што е 48% од вкупниот среден годишен проток на река Брегалница. Во сливот на реката Брегалница постојат и други помали акумулација, како што се Беровското езеро-акумулација Ратево, Петрашевец, Лошана, Градче, акумулација во с.Пишица и други помали. Од особено значење е акумулацијата Злетовица-брана Кнежево со вкупна зафатнина од 23500000м3 вода која се користи за водоснабдување. Од особено значење се и термалните води во

Извор: „Регионите во Република Македонија 2007“, ДЗС, декември 2008, Шумарство 2008 и Просторен план на Република Македонија 3

Виничко (Истибања) и Штипско (Кежовица). Во рамнинскиот алувиален дел од регионот постојат подземни води кои населението со копање на бунари и поставување на пумпи , ги користи за индивидуални потреби. Идентификувани се одреден број на локации кои се погодни за изградба на мали хидроцентрали (до 5 MGWh).

Вегетација Разновидноста на биотопите условува богатство со растителни видови на територијата на Источниот плански регион. Евидентно е присуството на одреден број на ендемични видови. Специфичните климатски прилики и геолошката разноликост на регионот условуваат појава на хетерогена природна вегетација и диференцирање на височинските појаси. Преовладуваат високи растенија, додека оние ниските, во кои спаѓаат алгите, мовта и габите, се уште во целост не се испитани. Во регионот живеат повеќе разновидни растителни заедници. Покрај нив, Источниот плански регион е богат и со голем број разновидни лековити и ароматични растенија, шумски плодови, семиња и печурки. Богатството на дендрофлората се огледа во присуството на 25 видови дрвја, со повеќе подвидови. Од шумските екосистеми, кои во најголем дел се простираат на планините во регионот, најзастапени се листопадните шуми со разните видови на даб и бука, додека зимзелените шуми се поретки и во нив најзастапени се бор, еле и смрча. На помали површини се наоѓаат мешани шуми. Шумскиот покривач има огромно влијание врз заштитата на водите, земјиштето и одржувањето на биолошката разновидност. Во дел од регионот постои и заедница на суви ливади, која е распростанета на зарамнети и благи нагиби.

Фауна Составен дел на биоценозата во подрачјето на Источниот плански регион се и најразличните форми на животни од групата на водоземците, цицачите, влечугите, птиците и инсектите. Групата на птици и цицачи од одделени биотопи ја сочинуваат бројни асоцијации со голем број на единки кои се среќаваат од најниски до највисоки надморски висини. Фауната на шумите во регионот е богата со разни видови на дивеч. Од влакнест дивеч се среќаваат зајак, срна, волк, дива свиња, лисица, дива мачка, јазовец, видра и ласица, додека од перјаст дивеч се среќаваат:камењарка и полска еребица, фазан, гулаб, потполошка, диви пајки, јастреби, лиски , лештерки, страчки, гаврани, страчки, 12

чавки и др.. Цицачите претежно се застапени во повисоките планински предели. Во водните екосистеми, најзастапени се следните видови на риба: клен, мрена, црвеноперка, карас, а поретко и крап и сом. Поради нарушување на водниот режим и на квалитетот на водите, драстично е нарушена и рамнотежата на рибниот фонд. Број на дивеч4 Вид на дивеч

срна

дива свиња

зајак

полска еребица

еребица камењар

фазан

лисица

Волк

Куна

Видра

Број на единки

110

495

170

155

Шуми Источниот плански регион располага со значителни површини под шума кои можат да се искористат за развој на дрвната индустрија, како и за развој на планинскиот туризам. Сепак, искористувањето на шумите мора да поаѓа од принципот за рационално користење на шумите, нивно унапредување и обезбедување висок степен на заштита. Вкупната површина која се наоѓа под шуми во Источниот планински регион изнесува 136.738 ха, односно 13% од вкупните шуми во Република Македонија, што е 38% од вкупната територија на регионот. Дрвната маса изнесува 4.8 милиони м3 или 6% од вкупната дрвна маса во Република Македонија, а планираниот сечив етат на дрвна маса изнесува 250.000 м3 годишно или 18% од вкупната планирана количина на сечива дрвна маса во Република Македонија. Од шумите најзастапени се боровата шума (f.Pinacae), дабовата шума (f. Quercacae) и буковата шума (f.Fagacae). Како резултат на долгогодишното интензивно искористување на дабовите шуми, тие се сега во фаза на формирање на млади садници со различна густина. Буковиот појас е застапен во планинскиот и подпланинскиот појас. Вториот појас најчесто е испрекинат и неконтинуиран. Подобро се зачувани горските букови шуми, тие се од големо значење за шумското стопанисување. Во појасот на буковите шуми се јавуваат ацидофилни борови шуми, а во повисокиот појас има комплекси од бел бор (sp. Pinus Sylvestra).

Извор:Завод за статистика, Шумарство 2008

Шумски фонд на Источен плански регион5 Видови на насади

Поршина (ха)

Чисти насади од листопадни

96057

Чисти насади од иглолисни

22859

Мешовити насади од листопадни

12581

Мешовити насади од иглолисни

539

Мешовити насади од листопадни-иглолисни

4702

Вкупно

136738

Природно и културно-историско наследство. Што се однесува пак до природното наследство, тоа е исклучително богато со што се отвора можноста за развивање на руралниот туризам. Доказ за богатото природно наследство и можноста за негово искористување се неколку природни резервати (Готен, Линак, Малеш, Зрновска река, Река Уломија), потоа споменици на природата (Звегор, Пештера Коњска Дупка, Мородвис, Мачево, Црна Топола, Лесновска Дудинка, локалитет Борја, локалитет Плоче) и голем број на села, како и природните резервати Готен, Линак, Малеш, Зрновска Река, реката Уломија и бројните споменици на природата Покрај со природни ресурси, источниот плански регион се располага со значајно природно и културно-историско наследство, кое треба да се стави во функција на креирање препознатливост на планскиот регион и развивање на туризмот. Од богатото природно и културно-историско наследство, посебно се издвојуваат: Археолошкиот локалитет Виничко Кале, Манастирот Св. Гаврил Лесновски и Археолошкиот локалитет Баргала. Природното и културно-историско наследство на источниот плански регион, претставува одлична основа за развој на туризмот, меѓутоа Источниот плански регион сè уште не е препознаен како атрактивна дестинација на туристичките мапи. Според податоците од Државниот завод за статистика, туризам во Република Македонија 2004-2008 година, во Источниот плански регион остварени вкупно 28.449 туристички ноќевања во 2008 година, од кои 18.137 од домашни туристи, а 10.312 од странски туристи. Во Источниот плански регион се остварени 1,27% од вкупниот број на оставрени ноќевање во Република 5

Извор:Завод за статистика, Шумарство 2008

Македонија. Овој податок говори за неразвиеност на туризмот во Источниот плански регион. Основните карактеристики на источниот плански регион покажува дека регионот располага со значајни природни ресурси и интересно културноисториско наследство кое недоволно е искористено. Концентрацијата на најголем дел од населението во градските населби во определена мера влијае на постојната ситуација на недоволно искористување на потенцијалот за развој, меѓутоа непостоењето услови за квалитетен живот во голем дел од руралните населби е причина за миграција на населението кон градовите.

Заштита на животната средина Заштитата на животната средина е исклучително важен сегмент од политиката на регионалниот развој. Состојба со квалитетот на животната средина во Источниот плански регион е сличен, како и во другите региони во Република Македонија. Проблемите во животната средина во овој регион се идентификувани и групирани според медиумите и областите на животната средина во кои што се присутни. Тоа се: проблеми во управување со отпадот, како последица на отсуството на интегриран систем за управување со отпадот; проблеми во управување со водите, кои вклучуваат загаденост на водните ресурси и отсуство на третман на отпадните води; Загаденост на воздухот со различен интензитет во различни делови од регионот и контаминираност на почвата. Недостатокот на развиен мониторинг систем на животната средина е посебен проблем кој се однесува на сите медиуми. Повремена загрозеност на квалитетот на воздухот и перманентно неповолен квалитет на реципиентите на отпадните води се јавува во градовите и непосредната околина на Штип и Кочани. Евидентирано е и перманентно отстапување од квалитетот на дел од водотеците на сливните подрачја на реката Брегалница.

Демографски развој

Обем на население Источниот планински регион има речиси четири пати помал пораст на населението во споредба со порастот на населението во земјата. Постојат драстични разлики во порастот на населението и неговата просторна разместеност помеѓу самите региони и тие се значително неповолни. Според Пописот на населението од 2002 година Источниот плански регион имал 181858 жители или 1.0% повеќе од 1994 година6. На крајот од 2007 година7 бројот на население изнесувал 180442. Природното движење на населението во регионот се одликува со потпросечен наталитет, натпросечен морталитет и стапка на природен прираст со негативен предзнак. Стапките на прираст во 2006 година во сите општини се негативни освен во општините Делчево, Македонска Каменица и Штип. Иако смртноста на доенчињата во регионот е потпросечна, сепак во општините Карабинци, Зрновци и Пехчево таа е исклучително висока. Стапката на тотален фертилитет во регионот која изнесува 1.27 не може да обезбеди обновување на населението.

Густина на населеност и просторна разместеност Една од виталните карактеристики на Источниот планински регион е густината на населеност4 која изнесува 51.2 жител/км2. Меѓутоа, поради перманентниот процес на депопулација, голем е бројот на раселени села, села со големина до 100 жители и на села со изразено висок индекс на стареење. Оваа состојба доведува до концентрирање на околу 66% од населението во градските средини.

6 Анализата на промените е направена врз основа на податоците од последните два пописи на населението (1994 и 2002). Користени се и проценките на населението за 2006 година. 7 Државен завод за статистика, Процени на население на 30.06.2007 и 31.12.2007 според полот и возраста, по општини и според статистички региони (НТЕС 3 -2007 година)

Основни демографски индикатори8 Вкупно население

180938

мажи жени Густина на населеност Население на возраст 0 -14 (%) Население на возраст 65+ (%) Коефициент на старосна зависност На 000 население Живородени Умрени Бракови Разведени Стапки на смртност кај доенчињата Раѓања вон брак (%) Просечна старост на: Населението Мајката при раѓање на прво дете Невестата при прв брак Умрените

91613 89325 51.2 16.5 11.8 39.6 9.3 10.0 6.5 0.8 8.9 10.4 38 24 24 70

Миграциони движења Кај миграциските движења, доминантна е застапеноста на внатрешните миграции, поточно меѓуопштинската, а помала е застапеноста на локалните миграции кои се најчести во општините Берово, Виница, Делчево, Македонска Каменица и Пробиштип. Што се однесува пак до надворешните миграции, позачестено е отселувањето отколку доселувањето, а оваа миграција има тенденција да се интензивира со емиграција на младите високообразовани кадри.

Население по пол, возраст и образование Општиот заклучок во однос на возраста на населението во Источниот планински регион е дека тој е зафатен со интензивен процес на демографско стареење. Во периодот од 1994-2002 година рангирањето на демографската старост покажало дека населението од праг на демографска старост преминало во стадиум на демографска старост. Во 2007 година само во општина Македонска Каменица населението се наоѓа на праг на демографска старост, во седум општини истото е во демографска старост, а во Берово, Пехчево и 8

Извор:Државен завод за статистика, годишник на регионите 2007

Чешиново во стадиум на длабока демографска старост. Ваквите промени доведуваат до намалување на уделот на децата, а пораст на работоспособното население и постарите од 65 години. Тоа укажува дека се зголемува оптовареноста на постарото работоспособно население, што води до бројни неповолни последици врз економскиот и социјалниот развој. Во однос на другите промени, кај домаќинствата и семејствата се намалува просечниот број на членови, внатре-регионалните разлики стануваат се поизразени и се зголемува учеството на самечките домаќинства и населението кое живее во нив, а ова е најизразено во општините Пехчево, Берово и Зрновци. Културно-образовното и просветно ниво на населението покажуваат намалување на бројот на неписмените и оние со ниско образование, како и пораст на населението со средно и високо образование. Сепак, помеѓу општините во регионот постојат разлики во учеството на населението со ниско ниво на образование, кои се мошне нагласени и се движат од 39,9% во Штип до 78,1% во Карбинци. Тоа е повисоко од 60% во половина од општините. Ваквата состојба на културно-образовното и просветно ниво е неповолна во смисла на квалитетот на човечките ресурси и развојот. Население по пол и возраст 9

Показатели за рангирање на демографската старост на населението во Источниот плански регион10

Државен завод за статистика, Регионите во Република Македонија 2007

Индикатори на демографска старост Просечна возраст (години)

Млади до 20 години (%)

Помлади од 40 години (%)

Стари 60 и повеќе години (%)

Индекс на стареење

Ранг

1994

33,3

33,2

64,0

13,0

39,2

2002

35,0

29,3

59,6

15,0

51,3

26,8

57,4

15,6

58,0

Регион година

Македонија

2006 Источен регион 1994

34,5

30,7

61,9

13,6

44,2

2002

36,6

26,3

55,7

16,0

60,8

23,7

53,5

17,0

71,6

2006

Економски карактеристики Степенот на развиеност11 на Источниот плански регион е прикажан во следната табела.

Источен

Според развојниот индекс

Според економскосоцијалниот индекс

Според демографскиот индекс

0.67

0.95

0.50

Развојот на стопанството во Источниот плански регион беше под силно влијание на општите услови за стопанисување во Р Македонија, со силен белег на карактеристиките на транзицијата и со нагласени реформските зафати во сите сфери на општественото живеење: сопственичка трансформација, афирмација на стоковото производство, приватизација и преструктуирање на претпријатијата. Транзициските проблеми ги доведоа во незавидна положба некогашните индустриски гиганти кои работеа во овој регион. Во Регионот делуваат и повеќе агроиндустриски претпријатија, сточарски фарми, кланица со ладилник, дестилерија и др. Најзначајни сектори во регионот се текстилната индустрија, дрвната индустрија и чевларската индустрија, трговијата и земјоделството. Како и во другите региони и во Источниот регион најзначајни носители на стопанскиот развој се малите и средните претпријатија кои

Пресметано врз база на податоци на Државниот завод за статистика,Демографска статистика по региони (статистички преглед 2.4.6.04,526) и Попис на населението, домаќинствата и становите во Република Македонија 11 Извор: Одлука за класификација на планските региони според степенот на развиеност за периодот 2008-2012, “Службен весник на Република Македонија“ број 162/2008 10

учествуваат со со 72% во вкупното производството и со 76% во вкупниот број вработени во нефинансискиот сектор во 2006 година. Бруто годишниот производ во 2006 година во Источниот плански регион учествува со 6,4 % во бруто домашниот производ на Република Македонија. Овој податок укажува дека стопанскиот развој на Источниот плански регион е на многу ниско ниво. Бруто домашен производ и динамика на економскиот раст Бруто домашниот производ во Источниот плански регион во периодот од 2000 до 2006 година се движи од 250 до 322 милиони евра. Бруто домашен производ, 2000-200612 (во милиони денари) 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Македонија

236389

233841

243970

251486

265257

286619

310915

Источен регион

16189

17866

15278

15944

16832

18261

19913

процент од БДП на Македонија

6.85%

7.64%

6.26%

6.34%

6.35%

6.37%

6.40%

10.36%

-14.49%

4.36%

5.57%

8.49%

9.05%

Пораст

Источниот плански регион во 2006 година имал БДП од 179016 евра по жител, што е 72% од просекот на Република Македонија и 6% од просекот на ЕУ27 за 2005 година. Статистички, овој регион учествува со 6,4% во создавањето на македонскиот БДП и се наоѓа на петтото место на развој од осумте плански региони во Републиката. Според податоците за БДП, економскиот развој на регионот се наоѓа на многу ниско ниво. За истото да се надмине, потребни се високи инвестиции кои ќе бидат во согласност со потенцијалите за развој на регионот. И покрај општиот низок економски развој, анализата на економските движења во регионот во делот на нефинансискиот сектор за периодот 2003-2006 година13 покажува дека регионот бележи позитивни резултати во однос на вкупната додадена вредност на овој сектор. Значителен динамичен раст бележат услугите со 90% и индустријата со 86%. Работни места. Во источниот плански регион бројот на работни места во 2003-2006 година пораснал за 25 % во нефинансискиот сектор.

12 Државен завод за статистика, Бруто-домашен производ и инвестиции во основни средства, по региони, 2000-2006

Расположивите статистички податоци од ДЗС по региони овозможија анализа само за нефинансискиот сектор. 13

Производство и вработеност14 Rast na proizvodstvoto i vrabotenosta vo nefinansiskiot sektor (2006/2003)

proizvodstvo vraboteni

Skopski

Severoisto~e

Polo{ki

Pelagoniski

Jugoisto~en

Jugozapaden

Isto~en

Vardarski

117% 120% 108% 90% 100% 80% 47% 60% 33% 25% 40% 17%26% 13% 9% 13% 9% 3% 20% 1% 0% -20% -3% -17%

Во периодот на анализа (2003-2006), средните претпријатија креирале 600 работни места, додека пак малите претпријатија креирале околу 6000 нови работни места. Продуктивноста на трудот во анализираниот период просечно се зголемила за 28%, а највисок пораст од 35% е забележан кај средните претпријатија, додека кај малите продуктивноста се зголемила за 27%. Важно е да се напомене дека трошоците за работната сила по вработен во малите претпријатија во анализираниот период останале исти, додека кај средните претпријатија тие се зголемиле за 8%. Од ова може да се заклучи дека малите бизниси најчесто отвораат нископлатени работни места. Вработеност Стапката на вработеност во Источниот плански регион во набљудуваниот период се намалила од 51.8% (1994) на 38.9% (2002 година), а невработеноста се зголемила од 23.9% на 33.9%. Стапки на активност и вработеност по пол и региони во 2002 година15 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0

Скопски

Жени

Полов јаз

Извор: Државен Завод за Статистика Извор: Државен завод за статистика, Попис на население 2002.

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

Пелагон. Вардарски Североист.ЈугозападенЈугоисточен Полошки

Мажи

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

вработеност

активност

Ст.на

вработеност

Ст.на

активност

Ст.на

Р.М.

вработеност

Ст.на

активност

0.0

Источен

Промените кај двете стапки се условени како од неповолните економски промени во регионот и затворањето на голем број фирми, така и од порастот на работоспособното население. Во периодот 2003-2006 година економските податоци покажуваат позитивна динамика. Оттаму, во недостиг на официјални статистички податоци реално е да се претпостави дека стапката на вработеност во 2006 година е повисока одошто во 2002 година. Освен тоа, треба да се има предвид дека дел од работниците се ангажирани во неформалниот сектор и во земјоделството, односно не се регистрирани во официјалните статистики. Сепак, невработеноста и понатаму претставува еден од најгорливите проблеми во регионот, чие решавање е од клучно значење за подобрување на економскосоцијалната состојба во регионот. Податоците од Пописот на населението во 2002 година покажаа дека и во Источниот плански регион, стапката на невработеност има повисоки вредности кај помладите старосни групи, а најниска е кај лицата над 50 години. Анализирана според образовното ниво, пак, невработеноста е највисока кај работната сила без образование, а се намалува со зголемување на образовното ниво. Доколку се земат во предвид демографските промени и образовната структура на населението во која преовладува популацијата со ниско ниво на образование, може да се заклучи дека квалитетот на работната сила ќе има значајно влијание врз динамиката на идниот економски развој на регионот. Во таа насока, потребни се мерки за подигнување на образовното ниво на населението и на работната сила. Комбинираната анализа на вработеноста според образование и пол нè упатува на претходната констатација, односно и кај жените и кај мажите вработеноста се зголемува со степенот на образование. Притоа, стапката на вработеност кај пониските образовни нивоа е повисока кај машката популација отколку кај жените, додека пак кај повисоките нивоа на образование, состојбата е обратна. Ваквата ситуација може да се објасни со тоа што видовите на работа кои им се нудат на лицата со пониско ниво на образование (поголема физичка способност) се типични за мажите, иако кај некои гранки за кои, исто така, не е потребно високо образовно ниво, на пример текстилната индустрија, речиси сите вработени се од женската популација.

Вработување според економски сектори Регион

Вработени

Земјоделство како % од работна сила

Индустрија како % од вкупното

Услуги како % од вкупното

Непознатно како % од вкупното

Источен

49602

12.3

49.0

38.4

0.4

Невработеност Показатели за невработеноста 1994/200216 Региони

Република Македонија Источен

Број на невработени лица

Стапка на невработеност

1994

2002

1994

2002

1994

2002

Пораст на активно население (во %)

779.097

743.676

186.689

283.132

24.0

38.2

-4,5

51,7

81.006

74.875

19.374

25.273

23.9

33.8

-7,6

30,4

Активно население

Пораст на број на невраб. лица (во %)

Социјален развој Домаќинства и семејства Бројот на домаќинствата во Источниот плански регион во 2002 година изнесувал 57894 и споредено со 1994 година,бројот на домаќинства се зголемил за 7,9%. Вкуниот број на членови на домаќинства се зголемил за 1 %. Просечниот број на членови во 2002 година изнесувал 3,2 и се намалил за 6%

Инфраструктура Транспортна инфраструктура

Патишта. Постојната патна инфраструктура во Источниот плански регион се состои од 1245 км локални патишта, 156км магистрални и 345 км регионални патишта. Патната мрежа во овој регион е средно развиена, а постојната состојба на дел од магистралните (М-5: Велес – Штип – Кочани – Македонска Каменица Делчево) и дел од регионалните патишта (Р-523: Делчево – Пехчево – Берово, Р527: Кочани – Виница – Берово и Р-603: Радовиш – Берово), односно квалитетот на постојната магистрална и регионална патна мрежа во регионот е доста лош, 16

Извор: Државен завод за статистика, Попис на население 1994 и 2002.

односно скоро сите магистралните и регионалните правци се во лоша состојба и не овозможуваат соодветно поврзување на некои од регионалните центри со главните сообраќајници. Состојбата на сите магистрални и регионални правци не е во согласност, не само со барањата за економски развој, туку и со стандардите за безбедно одвивање на сообраќајот. Поради неинвестирање и недоволно одржување на патната мрежа, пристапот до главните патни коридори е отежнат за дел од општините во регионот. Низ овој регион е планирано да поминува дел од централната траса на Коридорот 8, што ќе придонесе за подобрување на состојбата. Во Источниот плански регион има недоволната развиеност и квалитет на локалната патна мрежа, што е последица на недоволното одржување на истата и недоволните инвестиции. Локалната патна мрежа е во лоша состојба, а на определени делници квалитетот на локалната патна мрежа е на толку ниско ниво што претставува и потенцијална опасност за нормално одвивање на сообраќајот. Одржувањето на локалните патишта е недоволно и несоодветно, што е резултат пред сè на недостатокот на финансиски средства. Подобрувањето на патната инфраструктура е од исклучително значење за развојот на Источниот плански регион, имајќи предвид дека високата концентрација на населението во урбаните средини е неповолна за развојот, а несоодветните локални патишта не овозможуваат развој на туризмот и другите економски дејности за кои регионите имаат потенцијал. Од особена важност е и изградба на патните правци кои поминуваат низ Осоговието. Транспортна инфраструктура во Источниот региони (патна и железници)17 Македонија

Источен

% од Македонија

Локални км

9155

1245

13.60%

Магистрални км

1123

156

13.89%

Регионални км

3806

345

9.06%

Коефициент пат.

0.55

0.49

89.09%

Железница км

682

10.26%

км'/км2

17.3

64.07%

33.9

9.56

28.20%

Инфраструктура/Регион Патишта

км'/ 100.000 жители

Извор: Државен завод за статистика и Националната транспортна стратегија на РМ

Железница. Развиеноста на железничката мрежа во Источниот плански регион може да се оцени како недоволна. Услугите кои ги даваат Македонски железници се ограничени. Низ Источниот плански регион минува дел од железничката линија Велес-Кочани во должина од 70км, која завршува како слеп колосек. Железничката мрежа во овој регион има многу мала густина од 17.3км на 1000км2, а должината на пругите на 100 илјади жители е 9.56км што е далеку под националниот просек од 33.9км и не обезбедува адекватна опслуженост на општините од регионот. Од општинските центри само Штип и Кочани се поврзани со железнички линии, но до Кочани со сообраќа само патнички воз. Другите општински центри не се поврзани со железничка линија. Основниот проблем за ефикасен железнички транспорт е недооформената железничка мрежа, односно мрежата во Источниот плански регион завршува со слеп колосек. Постојната железничка инфраструктура е во лоша состојба и е неопходно нејзино итно реконструирање за да се обезбеди брз и сигурен транспорт на стоки и патници. Како една од можностите за унапредување на овој вид на транспорт е идентификуван развојот на комбинираниот мултимодален транспорт кој може да обезбеди порентабилен транспорт и да поттикне инвестиции во регионот. Релативно лошата состојба на патната мрежа во Источниот плански регион и ниската покриеност со железничка мрежа се негативни фактори за развој на регионот, посебно од аспект на поттикнување на економскиот раст преку инвестиции.

Воздушен сообраќај. Што се однесува до воздушниот транспорт, во овој регион постои само еден спортски аеродром во близината на Штип и едно леталиште за стопанска авијација „Лакавица“ кои недоволно се користат. Со постојниот меѓународен патнички аеродром во Скопје, дел од Источниот регион е добро покриен, иако пристапот кон главниот национален аеродром „Александар Велики“ во Петровец не е брз и едноставен. Неопходна е изградба на карго аеродром во Република Македонија, кој би овозможил развој на земјоделското производство. Овој аеродром би бил од посебно значење за Источниот плански регион, меѓутоа би можел да им користи и на другите региони, доколку се обезбеди добар пристап до истиот. 25

Цврст отпад. Управувањето со цврстиот отпад во Источниот плански регион се сведува на негово собирање, транспорт и депонирање. Депонирањето на цврстиот комунален отпад во Источниот плански регион се врши на локалните односно т.н. општински депонии, кои не ги задоволуваат ниту основните санитарнотехнички стандарди за безбедно депонирање на отпадот. Во овој регион постојат 17 депонии, евидентирани согласно Националниот план за управување со отпад, а кои според ризикот за загадување на животната средина се класифицирани на следниот начин: 3 депонии - висок ризик; 8 депонии - среден ризик и 6 депонии - низок ризик. Покрај овие депонии, во овој регион постојат и голем број на т.н. диви депонии. Дивите депонии се особено застапени во руралниот дел и претставуваат дополнителна закана за животната средина, бидејќи не се опфатени со услугата за подигање и депонирање на истиот. Проблемите во управувањето со цврстиот отпад може да се надминат преку воведување на регионално интегрално управување со цврстиот отпад, согласно директивите на ЕУ.

Енергетска инфраструктура Источниот планински регион е релативно сиромашен со енергетски можности. Тука постојат само две мали хидро-електрични централи - Калиманци и Зрновци, но во тек е изградба на голем инвестиционен зафат на хидро системот Злетовица. На тој начин би се обезбедила вода за населението, вода за наводнување на плодните површини и производство на електрична енергија преку планираните мали ХЕЦ на системот Злетовица, реката Брегалница и нејзините притоки: Оризарска, Зрновска и Кочанска река. Сепак постои потенцијал за изградба на мали хидроцентрали. Според податоците за периодот од 2003-2006 година, вкупната просечна годична потрошувачка на електрична енергија во Источниот планински регион изнесувала 407 GWh односно околу 8.5% од вкупната потрошувачка во Република Македонија. Значајна улога во обезбедувањето на електрична и топлинска енергија во Источниот плански регион можат да имаат и обновливите извори на енергија. Покрај хидроенергијата, тука можат да се вбројат соларната енергија, геотермалната енергија, биомасата и ветерната енергија чие искористување во е 26

само симболично. Поради природните предуслови, реионот има можност за користење на соларната енергија, ветерот и биомасата. Геотермалната енергија може да биде од исклучително значење за развивање на земјоделството во Источниот плански регион. Во Овче Поле кое е релативно поволна климатска и метереолошка дестинација, постои можност за изградба на ветерни централи. Во Кочанскиот регион пак постои можност за користење на геотермалната енергија за затоплување во зимскиот период и за загревање на раноградинарските земјоделски посеви под пластеници.

1.2 Осоговски Планини

Осоговските планини се висок и громаден планински масив којшто доминира во Источниот дел на Македонија. Тој по големина е втор планински масив во Македонија, после масивот на Јакупица. Должината (во правец истокзапад) е околу 50 km, а ширината околу 28 km. Расположени се помеѓу Славишката Котлина на север, Кумановската Котлина на северозапад, Пробиштипско-Злетовскиот басен на запад, Кочанската Котлина на југ, Пијанец на југоисток и Струмскиот басен со Ќустендилската Котлина на исток на територија на Република Бугарија., односно Осоговските Планини се лоцирани помеѓу градовите Крива Паланка во северниот дел, Делчево и Кочани на југ, Пробиштип и Кратово на запад. Како природна целина која се протега во две држави Осоговскиот планински масив зафаќа вкупна површина од 1.535 км2, од кои на Република Македонија припаѓаат 1.102 км2 или 71.8%, додека на 443 км2 или 28.2% на Република Бугарија. Географската локација на Осоговските Планини е географска ширина42.1667 и должина 22.5. Административно, подрачјето на Осоговскиот масив припаѓа на 7 општини (Крива Паланка, Ранковце, Кратово, Пробиштип, Чешиново-Облешево, Кочани и Македонска Каменица). Рељефот на масивот се карактеризира со широки, масивни и заоблени врвови, испресечени со длабоки и стрмни долини. Планината обилува со вода и тука извираат неколку реки : Тораничка река, Каменичка река, Оризарска река, Злетовска река. Руенскиот гребен претставува вододелница помеѓу Вардарскиот и Струмичкиот слив, додека Костадинечко-Лисечкиот гребен е вододелница помеѓу сливот на Пчиња и Брегалница. Во долниот дел има шума, најмногу бука во средниот дел, има и иглолисни дрвја и смрека во суб-алпскиот појас. Горните делови - над 1800 метри се богати тревни пасишта и во минатото многу илјадници овци тука пребивале во летниот период и оваа планина била центар за производство на млечни производи (сирење, кашкавал). Осоговските планини имаат повеќе врвови, од кои неколу се со висина над 2000 m . Но и оние кои се пониски имаат своја убавина и предизвик да бидат посетени. Еве список на некои поважни и поинтересни врвови : Руен (2252 m , 2154 m ), Царев врв (2085 m и 2057 m ) и Сокол (2038 m), Китка, Калин Камен, Чеперник, Бабина Чешма, Бел Камен, Бандера, Петрово Брдо, Орлов Камен, Маркова Ступка, Костадиница, Јаловарник, Чука, Лисец, Уво, Буковец, 28

Панаѓур, Пониква, Чукар, Пропотнички Чукар.

Висока

Чука,

Кула, Бреза,

Борова

Глава,

На Осоговските планини е лоциран и спортско рекреативниот центар Пониква. Пониква е туристички центар и викенд населба лоцирана 20 km северно од Кочани на Осоговските Планини. Се наоѓа на надморска височина од 1.560 метри во предел со густа букова шума и разновидна вегетација. Зацртан е како еден од 34-те зимски туристички центри во просторниот план на Република Македонија. Локалитетот Царев Врв го зафаќа високопланинскиот простор околу овој маркантен врв, со највисоките делови од Калинкаменското било на север, Костадинечкото било на запад, Китка билото на југоисток и Соколското било на исток. Исто така, во рамките на локалитетот се највисоките делови од амфитеатралната изворишна челенка на Крива Река. Во таков опфат, истиот зафаќа површина од околу 7.2 km2, од кои 1.2 km2 се над 2000 m н.в. до највисоката точка Царев Врв (Султан Тепе), на 2085 m. Самиот Царев Врв има централна положба на Осоговскиот масив и во него се составуваат главните планински била, а претставува и важен хидрографски јазол. Локалитетот Руен го зафаќа просторот околу највисокиот врв на Осоговскиот масив: Руен (2252 m), до 1700 m н.в., а границата оди главно над макадамскиот пат Тораница-Саса. Според наведениот опфат, локалитетот ограничува површина од околу 4.7 km2, а од тоа 1.35 km2 се над 2000 m н.в. Освен Руен, над 2000 m се и врвовите Мал Руен (2203 m) и Сокол (2038 m). Во областа на Осоговските Планини се лоцирани сместувачки капацитети со вкупен капацитет 974 кревети.

Општина

16.193

Број на жители

Број на населени места

Туристички локалитети

Манастир во с.Цера Акумулација Калиманци

Локалитет Пилаво Бањски центар Бања Стара Македонска архитектура

Пробиштип

38.092

7.490

8.110

Манастир св. Пантелејмон СРЦ Пониква Стара Македонска архитектура Ловен резерват Осогово

Манастир св. Гаврил Лесновски СРЦ Пониква Стара Македонска архитектура – Злетово Лесновски кратер

Кочани

Чешиново Облешево Македонска Каменица

Сместувачки капацитети Име / капацитет Хотел Сент Никол / 60 Хотел Црешово топче / 50 Мотел Бриони / 15 СД Доне Божинов / 129 Мотел Осоговски Бисер/20 Мотел Шампињон/20 Лесново / 20

Вкупно 314 кревети Мотел Шарена чешма / 20 Мотел Изгрев / 50 Хотел Ледер / 22 Мице / 25 Хотел Национал / 50 Одморалиште на МВР на РМ / 220 Мотел Брана Гратче / 50

Вкупно 437 кревети

Манастирски конаци с. Цера / 20 Хотел Саса / 40

Вкупно 60 кревети

10.441

4.144

20.820

Кратово

Ранковци

Крива Паланка 34

Манастир св. Јоаким Осоговски Локалитет Калин камен

Мотел Кратер / 30

Калин камен Акумулација Базјачко брдо Акумулација Влашки колиби

Вкупно 270 кревети

Хотел Турист / 120 Мотел Македонија / 30 Манастир св.Јоаким Осоговски/ 120

Хотел Кратис / 60 легла

Локалитет Куклица Локалитет Цоцев камен Кратовски средновековни кули Староградска Македонска архитектура Средновековни мостови

1.3 Инвенторизација на локалитетите Пониква и Царев Врв Анализата на карактеристиките на Осоговските планини на локалитетите Царев Врв и Пониква е извршена врз основа на претходно дефинирани критериуми за различните елементи кои беа анализирани. Анализирани се следните карактеристики на локалитетите: топографија, наклон на теренот, ориентираност на теренот ( slope aspects) и клима. Од аспект на топографија, минималната надморска висина која што е усвоена како погодна за лоцирање на ски стази е дефинирана на 1300 метри. Критериумите за наклонот на теренот се следните: 0-8%

идеално за лоцирање на сместувачки и угостителски објекти, како и лоцирање на алтернативните содржини (лизгалиште, игралишта и др.)

8 - 25% идеално за скијачи/бордери почетници, но и за лоцирање на одредена инфраструктура 25 - 45% идеално за просечно вешти скијачи/бордери и несоодвено за изградба на инфраструктура 45 - 70% идеално за напредни и скијачи/бордери експерти и можен среден ризик од појава н лавини >70%

премногу стрмно за било какви активности, но погодно за слободно екстремно скијање или бордање. Голем ризик од појава на лавини

Критериуми за ориентираност на теренот:  Север: идеално за задржување на снегот, мала можност за создавање на наноси од снег, минимална изложеност на сонце  Северо-исток: идеално за задржување на снег, мала можност за создавање на наноси од снег, минимална изложеност на сонце  Исток: добра ориентираност за задржување на снегот, среден степен на можност на создавање на наноси, утринска изложеност на сонце  Југо-исток: мало задржување на снег, средна можност за создавање на наноси од снег, целосна изложеност на сонце  Југ: лошо за задржување на снег, голема можност од наноси, целосна изложеност на сонце

 Југо-запад: лошо задржување на снег, голема можност за создавање на наноси од снег, целосна изложеност на сонце  Запад: мало задржување на снег, голема можност за создавање на наноси од снег, утринска и поладневна изложеност на сонце  Северо-запад: добро задржување на снег, средна можност за создавање на наноси од снег, доцна попладневна изложеност на сонце 1.3.1 Пониква

Топографија Локалитетот Пониква се простира на надморска висина од 1400 до 1600 метри. Спортско рекреативниот центар и постојните ски лифтови и ски патеки се лоцирани на надморска висина од 1496 до 1610 метри. На слика бр. 1 прикажани се топографските карактеристики на локалитетот Пониква.

Наклон на теренот Анализата на наклонот на теренот на локалитетот Пониква покажа дека на највисоките предели од локалитетот теренот е релативно поблаг со просечен нагиб кој се движи од 0 до 8%. Теренот кој што е соодветен за изградба на ски патеки е со наклон кој се движи до 25% со одредени сегменти каде нагибот е до 45%, што овозможува изградба на стази за почетници и напредни почетници во скијањето, а само една од стази е за просечни скијачи. Идентификуван е и терен кој со својот наклон овозможува изградба на патека за скијање која бара и експертско скијачко знаење, но на тој терен согласно урбанистичкиот план се планира изградба на викенд населба со сета неопходна инфраструктура. Генерално може да се каже дека теренот е идеален за развој на нордиското скијање и биатлон, како и за лоцирање на ски патеки кои би биле наменети за почетници и напредни почетници во скијањето или бордањето. На слика 2 прикажан е наклон на теренот на локалитетот Пониква.

Ориентираност на теренот Ориентираноста на теренот е претежно југ, југо исток и југо запад, што не е погодно за лоцирање на ски патеки, но е идеално за лоцирање на сместувачки капацитети и викенд куќи. Сепак дел од теренот има северна и северо западна ориентираност и тука е лоцирана новопредвидената скијачка патека. На слика 3 прикажана е ориентираноста на терените на Пониква.

Пониква

Слика 1. Топографија Пониква

Слика 2 Наклони на теренот Пониква

Слика 3 Ориентираност на теренот

1.3.2 Царев Врв

Царев Врв

Топографија Царев Врв се наоѓа на надморска височина од 2084,7 метри. Терените кои се идентификувани како адекватни за лоцирање на ски патеки се распростираат од надморска височина од 1379 метри, па се до самиот Царев Врв. Теренот е планински и ги има сите неопходни карактеристики за развој на еден современ ски центар. На слика бр. 4 прикажани се топографските карактеристики на локалитетот Царев Врв.

Наклон на теренот Анализата на наклонот на теренот на локалитетот Пониква покажа дека наклонот на теренот е доста стрмн, освен на највисоките предели од локалитетот каде има одредени сегменти каде теренот е релативно поблаг со просечен нагиб кој се движи до 8%. Теренот кој што е соодветен за изградба на ски патеки е со наклон кој се

движи и до 80%, што овозможува изградба на стази за сите видови на скијачи и бордери. Ваквата конфигурација на теренот овозможува идеални природни услови за развој на еден ски центар. Одредени проблеми се јавија при идентификување на можните локации на базната населба, но истото е решено преку лоцирање на населбата на неколку разбиени локации. Деловите од теренот кои се со наклон и поголем од 80%, а кои се во непосредна близина на ски терените и придружната инфраструкутра, ќе треба да бидат обезбедени од лавини, односно ќе треба да се превземат мерки за намалување на ризикот од настанување на лавини, пред се преку изградба на заштини огради согласно упатството за дизајнирање на вакви мерки издадено од страна на ЕУ (The design of avalanche protection dams), воведување на систем за опасност од лавини и намерно контролирано предизвикување на лавини. На овие терени треба да се забрани било каков вид на скијање или бордање. На слика 5 прикажан е наклон на теренот на локалитетот Царев Врв.

Заштита од лавини Ориентираност на теренот Ориентираноста на теренот е разноврсна поради просторната лоцираност на локалитетот. Идентификувани се терени кои се со посакуваната северна ориентација и на истите се лоцирани повеќето од планираните патеки за скијање. Сепак со цел искористување на идеалните природни услови искористени се и терените со југо источна ориентираност. Првата фаза на развојот на ски центарот се базира на ски патеките кои се лоцирани на северна страна, кои и ќе бидат клучни за успешно работење н центарот. На слика 6 прикажана е ориентираноста на терените на Царев Врв.

Слика 4 Топографија Царев Врв

Слика 5 Наклони на теренот

Слика 6 Ориентираност на теренот

1.3.3. Клима

Фактори кои влијаат врз климата, мерни места и физичко-географски карактеристики на Осоговскиот регион Подрачјето за кое се дефинира климата и се анализираат метеоролошките услови ги опфаќа планинските области од масивот на Осоговските планини и североисточните делови од Република Македонија кои влијаат врз формирањето на посебна планинска клима со свои климатски специфичности. На формирањето на климата на ова подрачје влијаат повеќе групи на фактори кои ја условуваат климата и тоа: физичко-географските фактори, радиационите фактори, циркулационите фактори како и локалните фактори. Мерната набљудувачка мрежа за дефинирање на климата и метеоролошите услови и нивните параметри на територијата на Осоговските планини се анализирани преку податоците од следните главни и климатолошки станици: Штип, Крива Паланка, Берово, Кратово, Кочани, Куманово, Свети Николе и Делчево, како и од определен број на дождомерни станици. Потребно е да се напомне дека на просторната распределба на климата и метеоролошките услови покрај големината и распоредот на планинските масиви, хидрографските и хидролошките услови влијаат и големината на котлините и речните долини, вегетациските и педолошките услови, како и влијанието на општата атмосферска циркулација која се манифестира преку промената на воздушните маси, како и преку влијанието на соларните и астрономските фактори. На оваа територија се јавува границата помеѓу изменато-континенталниот и континенталниот плувиометриски режим (Ристевски П. 1986 год.) која се протега во планинските масиви на горните делови на реките Пчиња и највисоките делови од Осоговските планини, од една страна, и горните делови од сливот на Брегалница, и североисточните делови од територијата на Република Македонија преку влијанието на планината Козјак и Широка Планина, кои влијаат врз разграничувањето на воздушните маси од североисток и нивната модификација, кои најчесто се богати со влага, во споредба со другите воздушни маси од север и северозапад.

Покрај влијанието на овие планински масиви од север и североисток врз трансформацијата на воздушните маси преку осиромашувањето од влажноста која ја носат со себе, планинските масиви влијаат и врз просечните промени врз темературата на воздухот и врз промената на другите климатски услови, појавата н снегот и снежиот покрив како и неговата должна на заджувањето создавајќи посебни видови планинска клима.

Просторна елементи

временска

распределба

на

метеоролошко-климатолошки

Со цел дефинирање на климата, анализирани се температурата на воздухот (со сите свои параметри), врнежите, појавата на снег и снежна покривка и определени атмосферски појави. Во карактеристиките на термичкот режим на воздухот покрај средните и екстремни вредности на темературата на воздухот, анализирани се параметри од термичкиот режим на воздухот со карактеристичните вредности: бројот на мразните денови (минимални температури на воздухот Тмин < 0 C), бројот на многу студените денови, (максималните температури <-10 C), бројот на летните денови ( температури со Т макс >=25  C), и бројот на тропските денови (денови со темпетатури на воздухот Т макс>= 30 C, како и нивната просторна распределба во анализираната област. Исто така се анализирани и карактеристиките на врнежите, појавата на снег и снежен покривач, дефинирани се климатските услови како и карактеристиките на промените на климата во изминатиот периодспоред најдолгите низи на податоците од овој регион.

Температура на воздухот Како илустрација за прикажување на термичкиот режим на воздухот во анализираното подрачје користен е расположивиот фонд на метеоролошкоклиматолишките информации кои можат да се користат за определување на термичкото поле (по месеци во текот на годината). Во анализата се користени средните месечни и годишни вредности на температурата на воздухот од повеќе метеоролошки станици во низините и на планинските масиви кои се во близината на анализираното подрачје, Штип, Кратово и Крива Паланка и Берово. Преку презентираните податоци е укажано на просечните промени на температурата во

зависност од надморската височина, по месеци и во текот на годината. Во продолжение е даден приказ на анализата на нумеричките податоци по метеоролошки пунктови, при што се земени во предвид просторните и временските карактеристики на термичките услови во пошироката околина на анализираното подрачје, преку средните и екстремните вредности.

ПРОСЕЧНА МЕСЕЧНА И ГОДИШНА ТЕМПЕРАТУРА НА ВОЗДУХОТ ВО 0 Ц мерни I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII места

Т ср

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје Штип

0,7

3,5

7,5

12,5

17,3

21,1

23,4

23,0

19,2

13,4

7,4

2,4

12,6

Кочани

2,1

4,5

8,8

13,3

18,3

22,2

24,1

23,9

19,8

14,4

7,9

3,3

13,5

Св.Николе

1,3

3,7

7,4

11,9

17,0

21,2

23,3

23,2

18,8

12,9

6,9

2,6

12,5

Куманово

0,4

2,9

6,7

11,8 16,8 20,7 22,6 22,2 18,0 Топло континентално климатско подрачје

12,1

6,0

1,6

11,8

Делчево

-0,5

1,3

5,0

9,8

14,6

18,3

20,3

19,8

15,5

10,0

4,7

0,9

10,0

Кратово

0,3

2,5

6,1

10,9

15,4

18,7

21,0

21,1

17,6

12,2

6,8

2,0

11,2

К.Паланка

-0,6

1,4

5,0

9,8 14,4 17,6 19,8 19,4 15,9 Студено континентално климатско подрачје

10,7

5,8

1,2

10,0

Берово

-1,2

0,3

3,5

8,7

3,8

0,3

8,6

7,9

16,6

18,5

17,8

13,9

Другите карактеристични параметри од доменот н,а термичкиот режим на воздухот се прикажани во следните табели каде се прикажани според климатските подрачја бројот на мразните и ледените денови кои го карактеризираат термичкиот режим на воздухот. ПРОСЕЧЕН И ГОДИШЕН БРОЈ НА МРАЗНИ ДЕНОВИ мерни места

III

VII

VIII

XII

сума

1 1

8 9

18 20

74 80

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје Штип Кочани

22 23

16 17

8 9

1 1

Св.Николе

Куманово

108

Топло континентално климатско подрачје Делчево

Кратово

К.Паланка

11 2 Студено континентално климатско подрачје

Берово

125

ПРОСЕЧЕН И ГОДИШЕН БРОЈ НА ЛЕДЕНИ ДЕНОВИ мерни места

III

VII

VIII

XII

сума

1 2

5 6

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје Штип Кочани

3 3

1 1

Св.Николе

Куманово

Топло континентално климатско подрачје Делчево

Кратово

К.Паланка

Студено континентално климатско подрачје Берово

Исто така овие параметри на температурата на воздухот се прикажани картографски.

Среден годишен број на деновите со максимална температура на воздухот <0ºС

Среден годишен број на деновите со минимална температура на воздухот <0ºС Анализата на термичкиот режим на воздухот е извршена врз основа на резултатите од температурата измерена на метеоролошките станици кои се наоѓаат во анализираниот регион како и врз oснова на севкупните податоци kои постојат за територијата на Република Македонија користеjќи ги при тоа законитостите кои постојат или се установени во зависноста од надморската височина и соодветниот климатски елемент и соодветните климатски парамерти: бројот на мразните, многу студените, летните, тропските и денови и другите видови климатски параметриод доменот на термичкиот режим.Средната годишна температура на воздухот во североисточните делови од територијата на Република Македонија, како и во Осоговскиот регион се движи во границите помеѓу 13,5оЦ во Кочани, 10.0оЦ во Крива Паланка и Делчево до 8,6оЦ во Берово. На следната годишната изотермна карта со помош на изотерми е прикажана на секои 2оЦ просторната распределба на годишните температури на воздухот за анализираната територија.

Просторна распределба на климатските типови на Осоговските Планини

Под влијание на климатските фактори кои ја условуваат климата (астрономските, циркулационите орографските и антропогените) промената на годишната темература на воздухот, во зависноста од надморската височина го има следниот температурниот градиент Ф(х)=1440.6х+2111.8. Во реонот на Осоговските Планини на надморска височина од 700м средната годишна темература на воздухот изнесува 100Ц. додека на восочина од 1400м. таа иснесува 60Ц. Врз основа на темературниот градиент како и функционалната зависност од надморската височина е нацртана изотермна карта, каде е прикажана распределба на температурата на воздухот, во анализираната област. На поголеми надморски височина од 1100м. средната годишна температура на воздухот продолжува да опаѓа така што на надморската восочина од 2100м таа изнесува 20Ц. На поголема надморска височина од 2000м. на споменатите планини се јавува таканаречена субалпска и алпска клима која има многу сурови климатски услови на територијата на Република Македонија. (Филиповски Ѓ. и сор. 1996 год.). Просторната распределба на температурата на воздухот зависи од географската должина, географската широчина како и од надморската височина. Општа констатација за температурните услови во анализираното подрачје е тоа што оваа територија се карактеризира со умерени топлински услови, со зголемени годишни амплитуди на температурата на воздухот (поголеми од 22Ц, во Штип, што е одлика на континенталната клима во централните подрачја на Република Македонија), со околу 50 тропски денови во Штип до 24 тропски денови во Кратово, како и со значителни поголемм број на мразни денови на поголеми надморски височини (помегу 84 во Кратово, 90 мразни дена во Крива Паланка, до 125 дена во Берово). Распределба на температурата на воздухот во зависност од надморската височина

На поголемите надморски височини од анализираното подрачје влијаат значително поостри термички услови со значително ниски јануарски температури на воздухот и помал број на тропски денови . Заради влијанието на надморската височина, влијанието на Медитеранот како и другите локални услови просечната годишна амплитуда на температурата на воздухот се намалува во зависноста од надморската височина. Така на пример на поголема надморска височина таа изнесува 20,8Ц ( во Кратово), 20,4Ц во Крива Паланка. Средната јануарска температура на воздухот

во пониските делови од

анализираното подрачје се движи во границите помеѓу 2,1оЦ во Кочани, -0,6Ц во Крива Паланка,-0,5 оЦ , во Делчево до -1,2оЦ во Берово. Месец јули е просечно најтопол месец во Североисточните делови од територијата на Република Македонија и Осоговските планини. Просечната месечна температура на воздухот се движи во границите помеѓу 23,4 оЦ во Штип, 21,0оС во Кратово, до 19,8 оС во Крива Паланка и 18,5 оС во Берово.Месечениот и годишен број на мразни денови (бројот на деновите со минимална температура на воздухот пониска или еднаква од 0оС). во регионот за кој се прави анализата изнесува 90 дена (во Крива Паланка ), 82 ( во Куманово) 108 дена во Делчево до 125 дена во Берово.

Карактеристиките на врнежите и плувиометрискиот режим Според резултатите за врнежите мерени во мрежата на метеоролошките станици во Република Македонија (главни, обични и определен број на дождомерни станици) користејќи ги методите вообичаени за овој вид на работа: испитувањето на хомогеноста на низите, интерполација на податоците, редукција на низата на ист број на години, за триесетгодишен период, воспоставување на корелативната врска “годишна сума на врнежите”- “надморска височина”, преку која е нацртана годишна изохиетска карта. Како карактеристика на врнежите и плувиометрискиот режим, во продолжение на текстот ќе ги прикажиме, според расположивите податоци просечните месечни и годишни суми на врнежите кои ги презентираат состојбите во анализираното подрачје: годишната распределба на максималните количини на врнежите, дневен максимум на врнежите во мм. по месеци и на годишно ниво, aпсолутен максимум

на снежната покривка во см., средна месечна и годишна максимална височина на снежната покривка и прв, среден и последен ден со снежна покривка. Како карактеристика на врнежите и плувиометрискиот режим, во продолжение на текстот ќе ги прикажиме, согласно планираните активности за изработка на климатската подлога, просечните вредности на врнежите, преку податоци од соодветната мрежа на мерните пунктови, како и со помош на изработена годишна изохиетска карта. Исто така е укажано и на карактеристиките на снегот и снежниот покривач врз основа на расположивите податоци кои постојат за анализираното подрачје. Како прилог кон појасна валоризација, во поглед на плувиометрискиот режим во анализираното подрачје во продолжение на текстот се прикажани месечните и годишни суми на врнежите за 30 годишен период. ПРОСЕЧЕНИ МЕСЕЧНИ И ГОДИШНИ СУМИ НА ВРНЕЖИТЕ ВО ММ мерни места

Штип Кочани Св.Николе

30,0 27,4 22,1

37,5 45,7 31,7

Куманово

XII

СУМА

31,7 34,7 27,2

31,6 36,3 37,1

45,5 43,7 46,9

52,2 60,2 47,8

40,3 43,2 37,6

475,6 498,8 443,7

30,8 33,4 34,8 41,6 59,6 43,1 52,0 Топло континентално климатско подрачје

26,1

42,4

41,3

52,9

41,2

499,3

Делчево Кратово

28,5 52,2

33,9 55,6

32,2 55,3

44,7 62

65,9 75,1

56,9 67,9

55,2 61,4

36,1 37,3

43,9 43,2

47,2 53,4

59,6 73,1

44,3 63,2

548 699,7

К.Паланка

40,1

41,5

45,4

51,7

72,7

56,5

47,9

45,4

43,5

63,3

50,7

624,7

Берово

32,1

39,9

43,9

51,6

56,9

50,1

586

III

VII

VIII

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје 29,0 34,2 27,3

33,1 32,6 31,7

39,9 43,9 44,3

57,6 51,3 47,5

47,3 45,5 42,4

Студено континентално климатско подрачје 37,7

52,5

64,4

59,3

51,8

46,1

Просечната распределба на врнежите во текот на годината во анализираното подрачје е прикажана според податоците од најблиските метеоролошки станици. За анализираниот период просечните годишни суми на врнежите се движат во границите помеѓу 600 до 900 мм. Најголеми суми на врнежите се забележани на планинските масеви во западните делови од Осоговските планини каде се јавиваат адијабатски процеси на наветрените (и од запад богати со влажност), воздушни маси. На оваа територија се јавува изменет конитинентален и чисто континентален плувиометриски режим. Според просечната годишна изохиетска карта најголемата територија од анализираното подрачје е со количина на врнежите која изнесува околу 500-600мм.

Годишна сума на врнежите

На повисоките планински масиви годишната сума на врнежите изнесува помегу 700мм. до 800мм. па 900мм. додека на надморска височина од 1800м почнува намалување на годишната сума на врнежите. Оваа констатација се заснова на информациите од поголемиот дел од територијата на Република Македонија и може да се објасни врз основа на значително ниските температури на поголемите надморски височини, како и самата природа на врнежите кои на височина се претежно суви и снежни врнежи при значително ниски температури на воздухот.

Средна месечна сума на врнежите за месец јануари

Просечните повеќегодишни вредности на годишните суми на врнежите во разгледуваното подрачје варираат помеѓу, 475,6 мм. во Штип, 498.8 во Кочани, 624.7мм во Крива Паланка до 699.7 во Кратово (како и според податоците од дождомерните станици). Резултатите од постоечките мерни места се однесуваат на мерните пунктови кои се наоѓаат во најниските делови од анализираниот простор. Најголеми количини на врнежите се јавуваат на планинските масиви од Осоговските Планини и јужносрпските планини, додека помали годишни вредности се јавуваат во пониските делови од анализираното подрачје кои се движат помеѓу 500 до 600 мм. Според резултатите од измерените максималните вредности во анализираната област во текот на годината ги разликуваме следните видови на плувиометриски режими: континентален плувиометриски режим и изменет континентален плувиометриски режим и чисто континантален плувиометриски режим. На следната табела, се прикажани највисоките (дневни ) количини на врнежите со датум кога се појавени за периодот од 1971 до 2000 година од 8 станици во анализираното подрачје по месеци и во текот на годината. мерни места

III

VII

VIII

XII

макс

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје Штип

41,7

34,0

40,6

42,6

59,5

52,4

33,6

48,2

42,6

61,0

23,8

61,0

Кочани

26,2

30,8

25,8

44,0

35,2

82,0

39,5

44,1

41,0

38,5

53,5

34,4

82,0

Св.Николе

21,0

25,5

45,0

35,0

68,0

40,0

32,0

35,0

47,5

64,0

69,8

34,0

69,8

Куманово

34,0

36,2

33,2

42,8

70,4

34,0

88,2

27,5

48,8

46,4

102,0

42,4

102,0

Делчево

35,4

32,0

29,0

46,0

95,0

36,2

95,0

Топло континентално климатско подрачје 27,8

48,9

49,6

66,8

44,5

33,0

Кратово

51,8

59,4

54,5

52,8

50,2

58,8

69,0

49,0

50,7

67,3

54,3

54,0

69,0

К.Паланка

37,8

49,5

30,4

40,7

39,0

45,2

55,2

50,1

54,0

44,8

62,5

29,8

62,5

47,8

57,1

30,4

62,4

Студено континентално климатско подрачје Берово

25,5

42,3

29,5

51,8

62,9

57,2

50,1

51,6

Најголеми вредности, со дневен максимум на врнежите по месеци во текот на годината се забележани на меторолошката станица Куманово која изнесува 102.0 мм. која е забележана во тркот на месец ноември. Исто така големо количество на вренежи е измерено на метеоролошката станица Делчево (исто така во месец ноември) со врдност од 95.0мм. измерено и за 24 чеса. Како карактеристика на плувиометрискиот режим врз основа на постоечките изохиетски карти на који се прикажани во просторот преку годишните количини на врнежите, како и преку годишниот распоред на врнежите по месеци (во текот на

годината) со што е извршено дефинирање на плувиометрискиот режим (карта на плувиометрискиот режим).

Карактеристиките на снегот и снежниот покривач

Апсолутно најголемата височина на снежната покривка во анализираната област се движи, во границите помеѓу 33см. во Кочани 55см. во Кратово и Крива Паланка до 80см во Берово. За таа цел во прилог се прикажани кои ја прикажуваат состојбата со овој вид климатски параметри за анализираното подрачје. Според приложената карта во најниските делови од североисточниот дел од Република Македонија и Осоговскиот регион, се јавуваат просечно 40 дена со максимална височина од 1 см. додека на повисоките планински масиви на Осоговските Планини тој број изнесува 150 до 180 дена. Од друга страна пак просечниот годишен број на деновите со снежен покривач поголем од 10 см изнесува (во ниските делови) помеѓу 10 до 20 дена, додека на највисоките делови од планинските масиви на Осоговските Планини тој број изнесува помеѓу 120 и 150 дена. Средниот број на деновите со максимална височина поголема од 30 см и од 50 см. е помеѓу 5 до 0 (односно 1 ден), додека на повисоките планински масиви тој број изнесува од 70 до 100 дена, односно помеѓу 40 и 70 дена ( над 50 см.).

Средната максимална височина да снежната покривка е прикажана на следната климатската карта, која е изработена врз основа на податоците од мерните пунктови Крива Паланка, Куманово, Кратово и Катланово. Средната максимална височина на снежната покривка во пониските делови Осоговските Планини, изнесува 49.8см во Куманово до 60.1см во Кратово), додека во повисоките делови (планинските масиви на Осоговските планини) таа изнесува и до 70 односно 110 см.

Во текот на годината појавата на снежната покривка се совпаѓа со месеците ноември, декември, јануари, февруари и месец март со следните карактеристични височини.

АПСОЛУТЕН МАКСИМУМ НА СНЕЖНАТА ПОКРИВКА ВО СМ мерни места

Штип Кочани Св.Николе

40 33 35

Куманово

Делчево Кратово

К.Паланка

Берово

III

VII

VIII

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје 53 20 31 14 3 35 9 70

XII

макс

20 20 20

51 26 47

53 33 47

Топло континентално климатско подрачје 33 21 5 34

Студено континентално климатско подрачје 61 29 14 29 28

СРЕДНА МЕСЕЧНА И ГОДИШНА МАКСИМАЛНА СНЕЖНАТА ПОКРИВКА ВО СМ. мерни места I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII сред Континентално-субмедитеранско климатско подрачје Штип Кочани Св.Николе

11,3 8,7

Куманово

12,6

14,2 11,6

5,9 6,2

10,6

9,2

6,0

8,1 11,7

13,0 8,8

9,7 9,4

5,8

11,6

9,9

Топло континентално климатско подрачје Делчево Кратово

12,2 13,0

10,2 13,4

6,2 7,2

1,0

7,7 10,5

9,7 16,0

7,8 60,1

К.Паланка

12,9

12,0

6,3

4,5

8,3

11,4

55,4

Берово

15,8

8,3

10,6

16,5

12,2

Студено континентално климатско подрачје 13,8

8,5

Среден датум последната појава на снежната покривка Средниот датум на појавата на последната (пролетна ) појава на снежната покривка во североисточниот дел од Република Македонија како и во анализираното подрачје (регион) е прикажан во следната табела. Во Крива Паланка просечниот датум на појавата на снежната покривка е на 4 април. Најрана појава на снежната покривка е забележана на 28 февруари додека најдоцна на 3 мај. Во Кратово просечниот датум на појавата на снежната покривка е на 27 март при што екстремниот датум на апсолутниот прв ден е на 14 февруари, додека апсолутно крајниот датум е на 8 април. Просечната должина со снежна покривка во Крива Паланка изнесува 138 дена , додека во Берово 137 дена.

ПРВ, СРЕДЕН И ПОСЛЕДНЕН ДЕН СО СНЕЖНАТА ПОКРИВКА ВО СМ. И ТРАЕЊЕ НА ПЕРИОДОТ СО СНЕЖНА ПОКРИВКА мерни ПР.ДАТ ДЕН ВО Г ПРВ Д ПОС.Д ПР.ДЕН. ДЕН ВО Г ПРВ Д ПОС.Д места Штип Кочани Св.Николе Куманово

25.XI 24.IX

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје 325 28.X 30.XII 8.III 67 267 6.X 27.XII 9.III 68

ПЕР.

12.I 7.I

18.IV 8.IV

95 50

86 94

14.II 28.II

8.IV 3.V

115 138

15.II

3.V

137

Топло континентално климатско подрачје Делчево Кратово К.Паланка

17.XI 17.XI

Берово

17.XI

321 6.X 28.XII 27.III 321 17.X 25.XII 4.IV Студено континентално климатско подрачје 321

17.X

25.XII

4.IV

Влажност на воздухот на појавата на магла Според повеќегодишните вредности на релативната влажност на воздухот во % кои се прикажани во следната табела, во текот на годината најмала вредност на релативната влажност на воздухот е забележана во Штип која изнасува 67% додека најголема релативна влажност на воздухот е забележана во Делчево и Берово (75%). СРЕДНА МЕСЕЧEНА И ГОДИШЕНА РЕЛАТИВНА ВЛАЖНОСТ НА ВОЗДУХОТ ВО % мерни места

Штип Кочани Св.Николе Куманово

80 79 84 85

II III IV V VI VII VIII IX X Континентално-субмедитеранско климатско подрачје 75 68 63 63 59 53 54 59 68 77 72 67 66 63 60 62 67 72 81 75 70 70 66 61 62 67 74 83 75 67 65 64 60 60 67 74

Делчево Кратово К.Паланка

81 83 76

Топло континентално климатско подрачје 80 76 71 72 71 67 68 79 76 68 70 68 64 63 73 68 63 66 65 61 60

72 66 64

Берово

Студено континентално климатско подрачје 80 76 71 72 71 66 68 72

XII

Рвср

78 78 81 81

82 81 84 85

67 70 73 72

76 72 69

80 78 75

82 83 78

75 73 68

Најниски вредности на релативната влажност на воздухот се забележани во текот на летните месеци јули и август, од 53% во Штип во месец јули до 68% во Делчево и Берово, во месец август, додека најголеми вредности се рабележани во текот на зимските месеци декември, јануари и февруари кои варираат помеѓу 78% во Крива Паланнка во месец декември до 85% во Куманово, во месец јануари.

Појавата на магла и нејзиниот интензитет варира во текот на сезоните и месеците како и во текот на годината. Најголем број на денови со магла има во зимските месеци декември и јануари. додека во текот на летниот период од годината во некои делови воопшто не се појавува . СРЕДEН МЕСЕЧEН И ГОДИШЕН БРОЈ НА ДЕНОВИ СО МАГЛА мерни места

III

VII

VIII

XII

SUMA

Континентално-субмедитеранско климатско подрачје

Штип

Кочани Св.Николе Куманово

2 4

0 1

0 0

0 1

1 3

2 4

5 13

Делчево Кратово К.Паланка

3 6

Топло континентално климатско подрачје

1 3

2 3

0 1

1 1

0 1

0 0

2 1

3 3

4 6

4 7

20 33

Студено континентално климатско подрачје

Берово

Климата на регионот Осоговските Планини Климата на ова подрачје е карактеристична заради влијанието на надморската височина, орографските, педолошките, биогеографските фактори, кои се сметаат како постојани фактори, како и заради влијанието на променливите климатски фактори кои се манифестираат преку влијанието на транспортот и размената на воздушните маси, како и фреквенцијата на атмосферските фронтални системи кои влијаат врз појавата, интензитетот и видот на врнежите, како и врз промената на термичките и хигричките услови, како и врз струјното поле. Заради специфичните физичко-географски и орографски услови во планинските делови од североисточните делови од територијата на Република Македонија и Осоговскиот регион, се јавуваат следните видови на клима (според промената на метеоролошко-климатолошките елементи во зависноста од надморската височина), како и заради промените на метеоролошко-климатските големини во зависноста од географската должина и географската широчина (Филиповски Ѓ.и сор. 1996год.): 1.

Подрачје со континентално-субмедитеранска клима (надморска височина до надморска височина до 600 м.),

Подрачје со топла континентална клима (надморска височина од 600 до 900м.),

Подрачје со студена континентална клима (надморска височина од 900 до 1100м),

Подрачје со подгорска континентална планинска клима (надморска височина од 1100 до 1300м),

Подрачје со горска континентална планинска клима (надморска височина од 1300 до 1650м),

Подрачје со субалпска клима (надморска висичина помеѓу 1650 до 2250м).

Подрачје со алпска клима (надморска висичина над 2250м),

Острината, односно ширината на овие климатски зони (подрачја) не е насекаде еднаква, во зависноста од надморската височина. Таа се менува во зависноста од ориентираноста на планинските масиви, во зависноста од преовладувачките струења, од осончувањето, и од надморската височина, од локалните услови. Подрачјето на Осоговските Планини го карактеризираат специфични климатски планински услови кои се јавуваат под влијанието на надморската височина, како и под влијанието на атмосферските циркулациони системи односно воздушните маси. На подрачјето на Осоговските планини се јавува границата помеѓу континенталниот плувиометрискиот режим и изменетиот континентален плувиометриски режим. Ваквиот распоред на плувиометрискиот режим влијае врз еколошките услови, годишниот од на просечните хидролошки состојби, врз хидролошкиот циклус, како и врз површинските и подземните води, врз тревните заедници, педогенетските процеси и севкупните состојби на планинскиот масив на Осоговските планини. Заклучок Климатските услови се анализирани врз основа на објавените резултати во соодветните студии, подлоги и елаборати преку текстуална интерпретација на резултатите. Анализирани се и елеборирани се карактеристики на врнежите и плувиометрискиот режим, карактеристиките на температурата на воздухот, релативната влажност на воздухот и појавата на магла. Генерално може да се заклучи дека на предметните локации евидентирани се соодветни услови на врнежи од снег и задржување на снегот, кои овозможуваат развој на зимски спортови.

1.4 SWOT Анализа

SWOT анализата овозможува реално согледувањето на развојни потенцијали на Осоговските планини, вклучувајќи го и локалитетот Пониква. Конципирањето на развојот на туризмот на еден локалитет, не е можен анализата на јаките и слабите страни, како и на можностите и ризиците. При изработка на оваа анализа во предвид се земени и влијанијата на ендогените и егзогените фактори во областа на туризмот. SWOT анализата делимично е резултат на примарната квалитативна анализа, во која, со свои сугестии учествуваа и претставници од постојните туристички центри, но и на основните податоци кои се добиени во непосредните разговори со претставници на институциите на национално и локално ниво кои се одговорни за развојот на туризмот, потоа претставници на туристички агенции, експерти итн. Покрај примарните податоци, во анализата се вклучени и секундарните податоци кои се добиени од стратешките документи на општините кои гравитираат кон Осоговските Планини, како и бројната литература од областа на туризмот. Со цел што подетална анализа, SWOT анализата е поделена на различни тематски целини. Од аспект на анализа на внатрешните јаки и слаби страни SWOT анализата е поделена на: природни ресурси, макро опкружување, социјален и економски профил, инфраструктура (општа, сообраќајна и туристичка), туристичка понуда, развојни иницијативи и маркетинг. Од аспект на анализа на можностите и ризиците SWOT анализата е поделена на: трендови во туризмот, конкуренција, правно и политичко опкружување, економско опкружување и финансиски извори. Силни страни Природни ресурси и атракции Незагадена и очувана природа Водни ресурси Климатските услови овозможуваат развој на целогодишен туризам Пејсажи Автохтони културни вредности Близина на археолошки наоѓалишта Манастири Просторни можности за интегрален туристички развој Добра географски положба

Макро опкружување, социјален и економски профил Свеста на локалното население за перспективите за развој на туризмот Локалните власти го препознаваат туризмот како битен фактор на одржливиот развој на регионот Гостопримливост и љубезност на локалното население Потенцијал на работната снага Високи очекување од туризмот Голем број на жители во околината на Осоговските планини Спремност на локалните власти да меѓусобно сооработуваат и да ја развиваат туристичката дестинација Осоговски Планини Инфраструктура Близина на Скопскиот Аеродром Добро развиена патна мрежа Близина на Железничката станица во Штип и Кочани Мал Аеродром на Пониква Планинарски стази Велосипедски стази Сместувачки капацитети на Пониква Развојни иницијативи и маркетинг Името на осоговските планини е познато на регионално ниво Формиран кластер за туризам во регионот Проектите во туризмот се идентификувани како едни од приоритетните во регионот Заинтересираноста на локалното население за проектите во туризмот Локалните власти се директно вклучени во развој на туризмот Постојат приватни иницијативи за развој на поедини туристички производи Туристичка понуда Изградени основни сместувачки и угостителски капацитети на Пониква Зимски туризам на Пониква Донекаде познат туристички центар Пониква Туристички информациони центри

Слаби страни Природни ресурси и атракции Неразвиен и релативно лош однос кон природните ресурси Недоволна заштита на природната средина Несоодветна валоризација на природните ресурси за туристички цели Појава на назаконска градба во неурбанизираните средини Појава на диви депонии на одредни локации Макро опкружување, социјален и економски профил Нерамномерна економска развиеност Лоша економска ситуација во регионот Одлив на работната сила во градовите Лоша демографска структура Висок степен на незапосленост Ниско ниво на локалната туристичка потрошувачка Недостаток на меѓународно туристичко искуство Недоволно обучен кадар во туризмот Недоволно познавање на странски јазици кај кадарот во туризмот Недефинираност и непрепознатливост на Осогово како туристичка дестинација на национални и меѓународно ниво Лоша организираност на туристичката стопанска гранка Инфраструктура Лоша состојба на дел од патната мрежа Стара и немодернизирана железничка инфраструктура Неквалитетна транспортна понуда, особено во железничкиот превоз Слаба сообраќајна поврзаност на Осоговието и Пониква со урбаните центри Неозначени и неподготвени велосипедски и планинарски стази Недоволен број на сместувачки капацитети Застарена и недоволна скијачка инфраструктура и мал број на патеки Недостаток на инфраструктура за други зимски спортови Недостаток на системи за вештачки снег Немање на инфраструктура за алтернативните форми на туризам (спортски, адреналински и др.) Недостаток на придружна механизација и опрема за скијање Мали сместувачки капацитети на Пониква Недостаток и девастирање на сообраќајната и туристичката сигналитика

Несоодветни услуги на локалните транспортни превозници Немање на основна санитарна инфраструктура во туристичките локалитети (јавни толаети) Недостаток на продавници, кафичи, дискотеки и други објекти на Пониква Недостаток на спортски објекти на Пониква (игралишта, сали, базени и тн.) Недоволен број на паркинг места Незаштитени и неосветлени туристички локалитети Мал број на посуди за отпад во туристичките локалитети Развојни иницијативи и маркетинг Недоволнен промотивен туристички материјал Немање на интегрален информативен порта за Осоговските планини Необучен кадар за маркетинг и промоција Слаба промоција на туристичките потенцијали Недостаток на иновативноста во маркетингот Немање на Јавно-приватни инвестиции во туризмот, односно недоволна соработка на јавниот и приватниот сектор во областа на туризмот Ориентираност кон домашниот пазар Немање на регионален систем на управување со туризмот Мал домашен туристички пазар Мали расположливи средства за маркетинг Маркетиншки недефиниран туристичко пропаганден материјал

Туристичка понуда Скромна и несоодветна туристичка понуда Недостаток на соодветни туристички програми Мал број на организирани настани Недостаток на тематски туристички тури Слаба развиеност на Зимскиот туризам на Пониква Недостаток на услужни содржини на туристичките локации Лошо одржување на дел од сместувачките капацитети Ниско ниво на услуга во дел ос сместувачките и угостителските капацитети Слабо развиена дополнитената понуда на трговијата Лошо дефинирани туристички производи

Можности Трендови во туризмот Се поголема побарувачка на планинскиот туризам Побарувачка на нови дестинации Пократки, но почести патувања и одмори Трендови кон алтернативните форми на туризмот Раст на туристичкиот пазар на Југоисточна Европа Користење на Интернетот за организирање на патувања Поедноставен транспорт Kонкуренција Соработка со националната и регионалната конкуренција со цел формирање на интернационални туристички дестинации и понуди Учење од искуството на постојните центри Примена на меѓународните стандарди во планирањето на развојот Правно и политичко и економско опкружување Развојот на туризмот е стратешка определба на државата Зголемена правна и политичка стабиност Иако мал, сепак континуиран економски пораст Јакнење и модернизација на институционалните системи на локално и регионално ниво Промени во бизнис опкружувањето- мерки за развој на предузимаштвото Структурирање на туристичката понуда Интегрален развој на туристичката понуда Развој на летна туристичка понуда Развој на дестинациска туристичка организација Пазарно позиционирање на Осоговските Планини Поврзување со меѓунардните корпорации и ланци на хотели Комбинација на планинскиот и езерскиот туризам Ценовна конкурентност на туристичката понуда Голема куповна моќ на европскиот пазар Заинтересираност на дел од Европскиот пазар за интересни, досега неоткриени земји Зголемена мобилност на туристите и спремност за откривање на непознати дестинации Развој и маркетинг на бренд

Финансиски извори Јавно приватно партнерство ИПА фондови Приватни инвестиции Донаторски билатерални организации

Ризици

Трендови во туризмот Зголемени очекувања на туристите во однос на квалитетот на услугите Јасна диференцијација на туристичките дестинации Постојана иновација на туристички производи Тежнеење кон дестинации кои се лесно и брзо достапни Се повеќе се бара брз и квалитетен железнички транспорт Kонкуренција Близина на веќе развиени и позиционирани туристички центри, особено во соседните земји Ориентираност на домашниот пазар кон постојните ски центри во Македонија Флексибилност на конкуренцијата во однос на цените Правно и политичко и економско опкружување Сива економија во областа на туризмот Ниска економска моќ на населението Потребни се големи инвестиции Насоченост на државата кон развој на веќе промовираните туристички центри Нерешени имотно правни односи Политички несогласувања на Балканот Недоволна интегрираност во меѓународните туристички организации Финансиски извори Недоволно достапни финансиски извори Неразбирање на концептот на Јавно приватно партнерство Мал капацитет за користење на можните финансиски извори Високи камати и кратки рокови за враќање на кредитите

Елаборирање на резултатите Резултатите од извршената SWОT анализа од аспект на идентификуваните елементи, укажуваат на неколку заклучоци.Од аспект на внатрешните силни страни на евалуираниот локалитет, може да се заклучи дека истите се концентрирани на вредностите на природните ресурси, додека слабостите се претежно концентрирани на недоволната посветеност на заштитата на природата, како и недостатокот на адекватна туристичка понуда и немањето на интегриран пристап во самата организација и управување со туризмот. Сепак доколку се споредат силните интерни елементи и екстерните можности и ризици, може да се заклучи дека Осоговските Планини, како туристичка дестинација има многу позитивен биланс, особено што во последните години општата состојба на Балканост, од аспект на безбедноста и сигурноста е во постојано подобрување. Несомнено е дека најголем потенцијал за развој на Осоговските Планини во туристичка дестинација, се природните ресурси со кои располага и целокупниот развој на туризмот треба да се заснова на одржливо искористување на овие ресурси. Овие природни ресурси досега не се соодветно вреднувани од аспект на туризмот, а ниту пак се позначајно користени. Не треба да се заборави и посветеноста на државата на потикнување на развојот на туризмот, што се случува во последните 3 -4 години, како и појавата на неколку поголеми инвестиции во областа на туризмот.

1.5 Анализа на пазарот 1.5.1 Меѓународен пазар Во голем број на Европски земји, скијањето е еден од најпопуларните рекреативни спортови, особено во зимскиот период. Алпското скијање има долга традиција во регионот на Алпите кој се простира во Австрија, Швајцарија, Италија, Германија, Словенија и Франција. Поради тоа, во овие земји има огромен интерес за скијањето. Во текот на последните декади, скијањето стана популарно и во многу други европски земји, иако во нив можеби географските и климатските услови не се погодни за скијање. Популарноста на скијањето првенствено се должи на згоемениот број на жичари и скилифтови, како и на новите техники на скијање (карвинг) кои се релативно полесни за совладување. Секоја година се поголем број луѓе престојуваат на планините. Туризмот како феномен, во XX век поприми глобални размери, кој што во XXI век уште повеќе се потенцираат. Скоро сите земји или региони во светот во помал или поголем обем го развиваат туризмот. За голем број на земји и региони туризмот стана една од водечките стопански гранки, која е особено важна од стратешки аспект, особено кога станува збор за вработеноста,влијанието врз платниот биланс и многубројните други непосредни или посредни влијанија кои туризмот ги има врз економијата на една земја. Туризмот во Европа е еден од клучните сектори на Европската економија. Во него се содржани голем број на различни продукти и дестинации и се вклучени голем број на заинтересирани страни. Туризмот во ЕУ генерира повеќе од 5% од Бруто домашниот производ на ЕУ и во него се вклучени преку 1,8 милиони компани. Бројот на работни места во туризмот изнесува приближно 9,7 милиони и тоа 5,2% од вкупниот број на запослени. Кога би се земале во предвид и секторите кои се индиректно вклучени во туризмот бројките се уште и поголеми. Проценките на вкупниот придонес на туризмот во создавањето на бруто домашниот производ (БДП) се дека туризмот генерира повеќе од 10% од БДП на ЕУ и обезбедува околу 12% од работните места. Во последните години туризмот доживува драматични промени, кои се должат пред се на турбулентните времиња во светската економија. После постигнатите

рекорди во 2008 година, туризмот се соочи со драстичен пад во 2009 година. На следниот дијаграм е прикажан порастот на бројот на туристи. Во 2010 година туризмот полека почна да се опоравува, особено во Централна и Источна Европа. Согласно предвидувањата на Светската Туристичка Организација во 2020 година бројот на туристички посети во Европа ќе изнесува 717 милиони или просечниот годишен пораст ќе изнесува 3,0%. Во исто време за Југоисточна Европа се предвидува годишниот пораст да изнесува 5,3 %. Од аспект на потенцијалните пазари, достапните податоци од Европската Комисија за Патување (ETC)18 и од Австриската Национална Туристичка канцеларија19 може да се заклучи дека пазарот на југоисточна европа ќе доживее екпслозивен развој. Така на пример во последните 10 години бројот на туристите од Југоисточна Европа е зголемен за 2,6 пати и денеска изнесува приближно 4 милиони на годишно ниво. Учеството на туристите од Југоисточна Европа во туризмот во Европа, е приближно 5,3% од вкупниот број. Во некои региони на Австрија и Германија каде се лоцирани поголем број на ски центри учеството на туристите од Југоисточна Европа достигнува и до 9%. Иако туризмот во последните 3 години доживеа значајни промени , сепак и прелиминарните показатели за туризмот во Европа објавени од страна на ЕТЦ20, ги потврдуваат претходно објавените повеќе годишни податоци за растот на бројот на туристи од Југоисточна Европа. Иако туризмот во голема мера зависи од глобализацијата и од економијата, сепак може да се заклучи дека постои голема побарувачка од страна на пазарите на Југоисточна Европа, како и дека овие пазари растат побрзо од просекот на другите Европски пазари. Очигледен е фактот дека туристите од Југоисточна Европа многу почесто патуваат во Западна Европа, отколку во самиот регион. Ова пред се е поради сиромашната, односно неадекватната туристичка понуда во самиот регион. Нивото на развој на туризмот во Југоисточна Европа е далеку од нивото на развој на туризмот во Западна Европа. Ова особено се однесува на т.н. зимски туризам, односно на ски туризмот. Europen Travel Comminsion Austrian National Tourist Office & the Institute for Tourism and Leisure Studies (University of Vienna) 20European Tourism 2011 – Trends & Prospects 18 19

Компаративната анализа на преку 50 ски центри од Европа, од аспект на понуда за скијање, други видови на понуди и цена на дневна ски карта, која е презентирана подоле во студијата, покажува дека многу мал број на ски центри во Југоисточна Европа го достигнале развојот на високо развиените ски центри во Западна Европа. Треба да се потенцира дека доколку постојат соодветни ски центри во Југоисточна Европа, голем дел од туристите од Југоисточна Европа ќе се преориентираат кон овие центри. Пораст на бројот на туристи21 на годишно ниво во Европа 22

Северна Европа

21 22

Западна Европа

Централна и Источна Европа

Извор: UNWTO Бројките за 2010 се проценка

Јужна/Медитеранска Вкупно Европа Европа

1.5.2 Пазарот во Македонија Туризмот во Македонија и Источниот регион Статистичките податоци покажуваат дека бројот на туристи23 во период од 2006 до 2010 година, на ниво на Македонија е зголемен за 17,4%. На следниот график е прикажан вкупниот број на туристи во Македонија,како и бројот на на странски и домашни туристи за периодот од 2006 до 2010 година. Број на туристи во Македонија 700000 605320

600000

587770

586241

328566

324545

536212 499473

500000 400000

Странски

350363 306132

297116 300000

230080

Домашни Вкупно

261696

259204

254957

202357 200000 100000 0 2006

2007

2008

2009

2010

Вкупниот број на туристи во последните три години благо се намалува, како и бројот на домашни туристи, додека бројот на странските туристи е во постојан пораст. На следната табела дадени се процентите на пораст на бројот на туристи во однос на претходната година. Туристи\година

2007

2008

2009

2010

Странски

13,7%

10,8%

1,7%

1,0%

Домашни

3,0%

14,4%

-6,2%

-1,2%

Вкупно

7,4%

12,9%

-2,9%

-0,3%

Бројот на туристи во Источниот регион во однос на 2006 година е исто така зголемен и тоа за 50 %, но во последните 3 години,бројот на туристи стагнира и изнесува просечно околу 13000. Во овој период се намалува бројот на домашни туристи, а се зголемува бројот на странски туристи и тоа за 50% во однос на 2006 година. Учеството на туристите во Источниот регион во вкупниот број на туристи во Република Македонија изнесува 2,2%, а кај странските туристи тој процент е 23

Извор: Државен завод за статистика Туризам во Република Македонија, 2006 - 2010

уште поскромен и изнесува 1,8%. На следниот график е прикажан бројот на туристи24 во Источниот регион. 16000 13739

14000 12000 10000

12680 12021

9230

8942

8463

8135

8000

13054

10813

домашни

7021

странски

6000

4509

3792

4000

4591

4545

вкупно

3079

2000 0

2006

2007

2008

2009

2010

Бројот на остварени ноќевања25 во Источниот регион е прикажан на следниот график. Остварени ноќевања 35000 28934

30000 25000

28449

21277

25687

домашни

18137

20000

15742

15000 10000

27509

21694

12490 7657

10312

странски

14504 11767

9204

11183

вкупно

5000 0 2006

2007

2008

2009

2010

Вкупниот број на остварените ноќевања се намалува континуирано во последните 3 години, но она што е позитивно е дека се зголемува бројот на ноќевања кои се остварени од страна на странските туристи. Вкупниот број на ноќевања во однос на 2006 година е намален за 12,6%, бројот на ноќевања остварени од страна на домашните туристи е намален за 46,7%, а бројот на ноќевањата остварени од страна на странските туристи е зголемен за 46%. Просечниот престој по турист изнесува приближно 2,1 ден. На следниот график се прикажани податоци кои се однесуваат на просечниот престој по турист во последните 5 години. Од аспект на руралниот, односно планинскиот и велосипедскиот туризам не постојат податоци за број на туристи и остварени ноќевања за Источниот регион.

24 25

Извор: Државен завод за статистика Туризам во Република Македонија, 2006 - 2010 Извор: Државен завод за статистика Туризам во Република Македонија, 2006 - 2010

Податоците за планинскиот туризам26 на ниво на Македонија се прикажани на следниот график.

Просечен престој по турист 3,00 2,49

2,50

2,59

2,43

2,38

2,29

2,41

2,00

1,78

1,97

2,07

2,01

2,44

2,17

1,94

1,97

1,71

домашни странски вкупно

1,50 1,00 0,50 0,00 2006

2007

2008

2009

2010

Број на туристи во планинскиот туризам 80000 71457

70000 58170

60000 50000

52484 43165

40089 32394

Странски 35665

30000

Вкупно

26501

20000 10000

Домашни

40130

33215

40000

12354 7695

6714

13287

7500

0 2006

2007

2008

2009

2010

Податоците покажуваат пораст на бројот на туристи во однос на 2006 година за 78,3%, додека кај домашните туристи порастот изнесува 79,6% , а кај странските туристи порастот изнесува 72,7%. Бројот на туристи во планинскиот туризам на ниво на Македонија секоја година бележи пораст. Порастот на бројот на туристи на ниво на Македонија во последните 5 години изнесува 17,4%, додека порастот на бројот на туристи во планинскиот туризам изнесува дури 78,3%. Бројот на остварени ноќевања27 во планинскиот туризам е прикажан во следната табела.

26 27

Остварени ноќевања во планинскиот туризам 180000 160336 160000 131786

140000

120891

120000 100000

110012

110337

97275

83806

89200

домашни странски вкупно

94063 80000

71148

60000 40000 21137 20000

15949

12658

23616

28550

0 2006

2007

2008

2009

2010

На ниво на Македонија зголемувањето на бројот на ноќевања во однос на 2006 година изнесува 5,4%, додека зголемување на бројот на ноќевање во планинскиот туризам за изтиот период е 45,3%. Податоците за бројот на туристи и остварени ноќевања во планинскиот туризам, покажуваат константен пораст на овој вид на туризам. Може да се заклучи дека пазарот за овој вид на туризам секоја година се зголемува. Во Националната стратегијата за развој на туризмот во Република Македонија (2009 – 2013) направен е избор на приоритетните и секундарните пазари врз географска основа. Во однос на сегментите од посебен интерес, за ентузијастите локацијата не е важна ако понудата е доволно добра. Доколку се постигне соодветен развој на производот и/или тој се претстави во добра маркетиншка форма, треба да се земат предвид следниве сегментирани пазари: ▪

Зимски спортови

▪

Планинарење

▪

Екстремни спортови, вклучително:

▪

o Планински велосипедизам o Параглајдерство o Кајакарство o Алпинизам / качување по карпи Спелеологија

▪

Лов

▪

Набљудување диви птици

▪

Религиозен туризам

▪

Конференции

1.5.3 Трендови во туризмот Развојот на туризмот во светски рамки поминал низ неколку фази. Глобализацијата е процес кој влијае врз развојот на секоја економска гранка, а со тоа и на туризмот. Денеска, секоја туристичка дестинација учествува во глобалната конкуренција на различните туристички производи. Карактеристично за развојот на туризмот е неговата диверзификација и развојот на нови трендови во туризмот кои влијаат на туристичката индустрија. Трендовите во туризмот кои се презентирани се т.н. мегатрендови во Европа28 . 1. Надворешно опкружување на туризмот - Демографија Во Европа, бројот на старите лица континуирано ќе се зголемува. Старите лица ќе бидат со се подобро здравје и поради добрите пензиски системи ќе располагаат со повеќе приходи отколку порано. Голем број од нив ќе ја искористат и можноста за пораното пензионирање. Сето ова се однесува на краток и среден рок, но поради економските турбуленции, на долг рок се очекува зголемување на границата за пензионирање и намалување на пензиите. Бројот на туристи кои припаѓаат на оваа старосна група ќе се зголемува на краток и среден рок. Времето за одмор кај оваа старосна група е неограничено со влегувањето во пензија. Но покрај оваа старосна група, неопходно е да се потенцира и зголемувањето на приходите на младите генерации, кои се 20% од вкупниот број на туристи. Покрај зголемувањето на приходите на младите генерации, и зголемувањето на едночлените домаќинства, социјалните структури кои овозможуваат социјално и професионално поврзување придонесуваат кон зголемување на патувањата на старосната група која е помеѓу 16 и 35 години. За разлика од старите особи, младата генерација поради работните обврски ќе има се помалку време за патување. Истовремено и структурата на семејството е променета и се помаку фамилии се од типот двајца родители и две деца, а поради глобализацијата 28

Туристички мегатрендови во Европа, ЕТС

многу фамилии живеат во нови места на живеење, па патувањата поради посета на пријатели и роднини, се зголемуваат Влијанието врз туризмот ќе биде: ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

▪ ▪ ▪

Поголема побарувачка на туристичките продукти во меѓусезоните Зголемена побарувачка на квалитет, сигурност и угодност Ќе се зголемат бројот на патувања, но ќе се намали бројот на денови помината на одмор (повеќе кратки патувања). Поради намалување на времето за одмор, ќе се зголеми побарувачката на пакет аранжмани или т.н. се вклучено аранжмани Намаленото слободно време и не можноста луѓето да се бават со креативни хобија, ќе придонесе за раст на побарувачката на активни одмори, каде ќе можат да се бават со нешто креативно Постарите лица се се посвесни за здравјето што ќе придонесе за зголемување на побарувачката за здравствен и спа туризам Помладите лица ќе бараат одмор исполнет со активности и авантури Ќе расте побарувачката на независен одмор, за разлика од класичниот пакет аранжман

- Животна средина Промената на климата е една од најголемите предизвици за туризмот на долг рок. Овие промени може да доведад до губење на многу туристички дестинации. Иако се потребни уште многу податоци за да може да се согледаат последиците од овие промени, сепак свесноста за потребата од заштита на животната средина е на високо ниво. Медиумите веќе ја промовираат потребата од социјална одоговорност и одговорност кон животната средина. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ ▪

▪ ▪ ▪

Ќе расте побарувачката на одржливи туристички продукти Ќе биде потребно согледување на сите последици по животната средина од одвивање на туризмот во дестинациите Зголемување на трошоците за намалување на негативните влијанија од туризмот врз животната средина Ограничувањата на емисиите на “ greenhouse”гасовите ќе доведат до воведување на допонителни такси, што ќе ја зголемат цената на транспортот Ќе расте побарувачката на органиските производи Зголемена побарувачка на еко туризмот Од аспект на маркетингот, ќе биде потребно промовирање на одржливоста на туристичката дестинација

- Макроекономски трендови Економската криза која што го зафати светот, придонесе за драстично намалување на постигнувањата во туризмот. Закрепнувањето на светската економија се одвива многу поспоро од предвидувањата. Сепак за следните години се предвидува зголемување на бруто домашниот производ за нешто над 3%, при што кај одредени држави во Европа тоа зголемување ќе биде поголемо. Како ефект од глобализацијата, ќе има зголемување на регионалната соработка, што ќе придонесе и за зголемување на понудата на регионално ниво. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ ▪

Зголемување на конкуренцијата Побрзо растечките економии ќе создадат нови туристички дестинации Потреба од зајакнување на маркетингот Зголемена мобилност

- Политички фактори Поради економската криза, многу влади ќе треба да ги зголемат даноците, таксите и другите давачки за да може да ги покријата трошоците за здравство, образование, пензии и други потреби. Потребата од зголемување на безбедноста, заштитата на здравјето и намалување на имиграцијата ќе придонесе кон поголема контрола на транспортот и патувањата. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ ▪

Зголемена потреба за координација на безбедносните аспекти на патувањата Намалување на патувањата на постарат генерација поради зголемената старосна граница за пензионирање Потреба од брендирање на дестинациите Зголемување на туристичките понуди преку интернет

2. Трендови на клиентите -

Искуство во патувањето

Со зголемување на патувањата, луѓето стануваат се посвесни за културата и опкружувањето на туристичката дестинација. Како што се зголемува искуството на еден клиент, така се зголемува и неговите барања за патувања, за нови искуства, за нови дестинации. Ова исто така придонесува и за менување на односот домаќин и гостин. Туристите се повеќе сакаат да доживеат по интересно доживување преку менување на улогите, како што овозможува руралниот или креативниот туризам. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ -

Поискусните клиенти бараат поквалитетна услуга на секое ниво Со мал број на повторни посетители, некои дестинации ќе имаат проблеми во нивното работење Пораст на барањата за алтернативни форми на туризам

Промена на животниот стил

Животните стилови во скоро секое општество, а особено во државите во развој постепено се менуваат. За многу луѓе патувањето повеќе не е луксуз, туку начин на живот. Со зголемување на возраста на која младите генерации формираат семејство, со зголемува и слободата за патување на младите. Високите цени на медицинските услуги во Западна Европа придонесе за развој на т.н. медицински туризам, односно патување на луѓето кои имаат медицински потреби во дестинациите каде тие услуги се поефтини. Потребата од туристички продукти кои се ориентирани кон здравјето, намалување на стресот, фитнесот ќе се зголемува во високо развиените економии. Влијание врз туризмот ▪ ▪ ▪

Потреба од развој на специфични продукти (niche products) Потреба за доживување на различно искуство (авантури, возбудливо искуство) Зголемена побарувачка на спиритуални продукти, спа продукти и продукти за здравјето

3. Туристички продукти и маркетинг

Трендови во маркетингот

Клиентите се почесто бараат совет или мислење од другите клиенти користејќи го Интернет. Ова ќе придонесе кон поголеми инвестиции во развојот на интернет стратегиите за промоција и нови истражувачки техники. Јавно приватното партнерство станува се позначајно, особено во маркетингот во туризмот. Влијание врз туризмот ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Интернетот ќе ја води дистрибуцијата на идните туристички продукти Ќе биде потребно да се знае повеќе за мотивацијата и интересот на целната група Поголем фокус на удобноста Маркетингот ќе се базира на искуство Помалите буџети за патување на киентите, ќе придонесе кон осмислување на продукти

Информациона технологија и комуникации Зголемување на користењето на интернетот во информирањето на клиентите за туристичките продукти и програми, се повеќе ќе се зголемува. Клиентите се повеќе ќе ги користат достапните алатки на интернет за споредба на цените на сличните или истите туристички продукти. Преку различните медиуми ќе бидат достапни се побогати информациони страници. Нови системи за електронски плаќања ќе бидат развиени. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Искусните туристи се повеќе ќе ги осмислуваат своите одмори и патувања на модуларна основа со директни резервации Дестинацискиот маркетинг ќе станува се позначаен како извор за посета на интернет страниците Можноста за „купување„ по пат на Интернет ќе придонесе за се покасни резервации Улогата на патничките агенти ќе се намалува Зголемување на информираноста на клиентите за културата и културниот туризам Ќе има потреба од развој на нови сервиси за истражување и мапирање на дестинациите

Транспорт

Промените во начинот на транспорт во последните години се големи. Се е поголема потребата за користење на брзите возови и ниско буџетните авиокомпании. Сето ова влијае врз промена на стандардните текови на патувања. Патниот сообраќај, иако учествува со преку 70% во вкупниот број на патувања, се повеќе се соочува со одредени закрчувања. Влијание врз туризмот: ▪ ▪ ▪ ▪

Се поголемата достапност на директни и ефтини авио летови или возови ќе ја зголемат побарувачката за кратки меѓународни одмори Патувањата со автобус ќе се намалуваат Ќе расте побарувачката за брзите возови на средна одалеченост Дестинациите кои нема да бида лесно достапни за директен или интер модален транспорт ќе бидат се помалку атрактивни

1.5.4 Локална и регионална конкуренција Анализа на конкурентите Планирањето на развојот на еден ски центар не е можно без анализа на регионалната конкуренција. Денеска, покрај високо развиените региони за зимски туризам во Австрија, Северна Италија, Словенија, Франција, Швајцарија и Германија, се повеќе се инвестира и во зимските центри во Југоисточна Европа. Започната е една обнова на туристичкиот пазар, кој со зголемување на економската моќ на населението се очекува овој пазар се повеќе да расте. Земајќи ги во предвид меѓународните трендови во планинскиот туризам, и повеќе од очигледно е дека регионот на Југоисточна Европа станува се поатрактивен. Пониква, односно Осоговието како скијачка дестинација, која е дел од регионот на Југоисточна Европа, би си конкурирала со сличните дестинации првенствено во Бугарија, Србија, Косово, но и со постојните ски центри во Македонија. Голем дел од центрите кои се лоцирани во овие држави спровеле или спроведуваат различни планови на реструктурирање или инвестирање. За дел од центрите во Македонија, како што се Попова Шапка и Крушево во тек е подготовка на планови на развој, додека другите центри Маврово и Пелистер веќе имаат подготвен план за развој. Неопходно е да се истакне дека, најголема конкуренција на постојните ски центри во Република Македонија се ски центрите во Рапублика Бугарија.

Извршена е анализа на позначајните регионални ски центри од аспект на локација, капацитети за скијање, сместувачки капацитети и понуда на производи во зимски и летен туризам. Копаоник (Србија) Копаоник е најголем скијачки центар во Србија, и несомнено еден од најдобрите центри во овој дел на Европа. Локација Копаоник е лоциран во југозападниот дел на Србија и се наоѓа во непосредна близина на Крушевац и Краљево. Се наоѓа на 1.770 м.н.в. и од Скопје е одалечен околу 4 саати возење со кола. Највисокиот врв е висок 2017 м.н.в. Понуда Зима Скијачкиот центар Копаоник обезбедува понуда за сите категории на скијачи, од почетници до скијачи експерти. Ски-центарот има над 50 км на патеки за алпско скијање и 18 км крос-кантри скијање, како и осветлена стаза за ноќно скијање "Мало Езеро" со должина од 450м. Располага со 21 лесна стаза, 9 средни стази и 6 тешки стази. Максималната висинска разлика изнесува 512 м, а најдолгата стаза е 3,5 км. Над 70% од стазите се покриени со систем за вештачки снег. За најмладите скијачи и сите други почетници, има "ски градинка" со подвижна лента, што овозможува полесно совладување на основните скијачки вештини. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови кои имаат вкупен капацитет од 32.000 скијачи на час. На Копаоник има и уреден snow board парк. Цена на дневна ски карта: 24 евра (2400 динари) Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед, тенис, кошарка, ракомет, одбојка на плажа, фудбалско игралиште со повеќе терени, рафтинг на река Ибар, во Хотел Гранд:Сквош ( Squash), одење по „стаза на здравје„, јавање, школи за разни спортови Вкупен број на кревети 6.100 (2010)

Податоци за работењето на ски центарот Број на продадени ски карти 84.736 (2010), 103.043 (2009) Број на посетители: 72.000 годишно (просек 2005 -2009) Број на ноќевања: 345.000 годишно (просек 2005 - 2009) Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 6.100 / 32.000 = 0,19 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 32.000/50,33 = 635,80 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 6.100/ 50,33= 121,2

Маврово ( Македонија) Маврово е најголемиот ски центар во Република Македонија. Локација Ски центарот „Заре Лазаревски„ е лоциран во с. Маврово југозападниот дел на Македонија и се наоѓа во непосредна близина на Гостивар и Кичево. Се наоѓа на од 1.250 м.н.в. до 1850 м.н.в.и од Скопје е одалечен околу еден час возење со кола. Понуда Зима Скијачкиот центар „Заре Лазаревски„ има 9,27 км на патеки за алпско скијање и 30 км крос-кантри скијање, како и осветлени стази за ноќно скијање со должина од 5 км. Располага со 3 жичари и 11 ски лифтови. Максималната висинска разлика изнесува 420 м, а најдолгата стаза е 1,25 км. Уредена е стаза за Half-pipe (snowboard).

Мал дел од стазите под жичарите се покриени со систем за вештачки снег.

Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови кои имаат вкупен капацитет од 11.417 скијачи на час. Во рамките на ски центарот функционира и лизгалиште. Цена на дневна ски карта 18 евра (1100 денари). Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и моунтбике, лов и риболов, тенис, кошарка, ракомет, фудбалско игралиште, кајак на езеро, Вкупен број на кревети 828 (2010). Податоци за работењето на ски центарот Број на продадени ски карти 24.624 (2010), 36.340 (2011) Број на посетители: 25.000 годишно (проценка) Број на ноќевања: 38.000 годишно (проценка)

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 828 / 11.417 = 0,073 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 11.417 / 9,27 = 1231,61 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 828/ 9,27= 89,32

Попова Шапка ( Македонија) Локација Ски центарот „Попова Шапка„ е лоциран на јужните падини на Шар Планина во непосредна близина на Тетово. Се наоѓа на 1.700 м.н.в., а највисокиот врв Церипашина е 2531 м.н.в.и од Скопје е одалечен околу еден час возење со кола. Понуда Зима Скијачкиот центар „Попова Шапка„ располага со 35 км2 ски терени, односно со 20 км на патеки за алпско скијање, како и осветлени стази за ноќно скијање со должина од 300 м. Располага со 2 жичари и 5 ски лифтови. Максималната висинска разлика изнесува 680 м, а најдолгата стаза е 2,1 км. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови со должина од 6070 м, кои имаат вкупен капацитет од 4000 скијачи на час. Во рамките на овој центар изградена е патека од 2,5 километи и една од 5 километри за скијачко трчање и биатлон, како и едно 100 метарско стрелиште за биатлон. Цена на дневна ски карта: 15 евра (900 денари) Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и моунтбике. Вкупен број на кревети 310 (2010). за работењето на ски центарот Број на продадени ски карти 18.089 (2010), 16.176 (2011) Број на посетители: 3100 (2010), 2834 (2011) Број на ноќевања: 7450 (2010), 7183(2011)

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 310 / 4.000 = 0,078 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 4.000 / 20 = 200 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 310/ 20= 15,5

Кожуф (Македонија) Најновиот ски центар во Македонија. Локација Ски центарот „Кожуф„ е лоциран на падините на планината Кожуф во непосредна близина на Гевгелија. Се наоѓа на 1540 м.н.в., а највисокиот врв Зелен Врв е 2200 м.н.в.и од Скопје е одалечен околу 2 – 3 часа возење со кола.

Понуда Зима Скијачкиот центар располага со 24 км на патеки за алпско скијање, како и 40 километри недопрени терени погодни за „free ride“ бордери и скијачи. Располага со една жичара и 2 ски лифтови. Максималната висинска разлика изнесува 460 м, а најдолгата стаза е 3,2 км. 25% од стазите се средно тешки, а 75 % се лесни стази. Со систем за вештачки снег се покриени 1,8 км од стазите. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови со должина од 2600 м, кои имаат вкупен капацитет од 5400 скијачи на час.

Цена на дневен ски билет: 11,4 евра (700 денари пон.-петок); 15 евра (900 денари саб.-недела) Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и моунтбике. Вкупен број на кревети 120 (2010).

Податоци за работењето на ски центарот Бидејки до центарот немаше изградени соодветен асватен пат, истиот беше отворен само за посетители кои располагаат со теренски возила. Во текот на 2011 година патот до центарот е изграден, со што центарот почна да работи за сите посетители. Поради ова, не постојат релевантни податоци за работењето на центарот.

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 120 / 5.400 = 0,022 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 5.400 / 24 = 225 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 120/ 24= 5

Банско ( Република Бугарија)

Најголемиот ски центар во Бугарија

Локација Ски центарот „Банско„ е лоциран на падините на планината Пирин во непосредна близина на во градчето Банско. Се наоѓа на 925 м.н.в., а највисокиот врв Тодорка е 2746 м.н.в.и од Скопје е одалечен 258 км или околу 3 - 4 часа возење со кола. Понуда Зима Скијачкиот центар располага со 75 км на патеки за алпско скијање, како и 12 километри стази за нордиско трчање и биатлон. Стазите се лоцирани од 1100 м.н.в до 2600 м.н.в. Располага со 6 четвороседи, 1 тросед, 5 ски-лифтови и 2 baby скилифтови. Дел од стазите се подготвени за ноќно скијање.Располага со Half Pipe за бордери и детски ски парк, како и можности за екстремно и параглајдинг скијање, Максималната висинска разлика изнесува 925 м, а најдолгата стаза е 10,2 км. Располага со 5 лесни стази, 10 средно тешки стази и 1 тешка стаза или 30% за почетници, 45 % за напредни скијачи и 35 % за експерти. Со систем за вештачки снег се покриени 100% од стазите. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови со должина од 27 км, кои имаат вкупен капацитет од 17250 скијачи на час. Цена на дневна ски карта: 28 евра (55 лева) Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и моунтбике, јавање, излети во планина, екстремно планинарење, паинтбол, лов и риболов, посети на Националниот парк и парк за мечки, . Вкупен број на кревети 13877 (2009). Податоци за работењето на ски центарот Број на посетители: 352.000 годишно (2008) Број на ноќевања: 650.000 годишно (2008)

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 13.877 / 17.250 = 0,804 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 17.250 / 75 = 230 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 13.877/ 75= 185,03

Боровец ( Република Бугарија) Најстар скијачки центар во Бугарија

Локација Ски центарот „Боровец„ е лоциран на северните падините на планината Рила, во близина на Самоков. Се наоѓа на 1300 м.н.в., а највисокиот врв Мусала е 2925 м.н.в.и од Скопје е одалечен 260 км или околу 3 - 4 часа возење со кола.

Понуда Зима Скијачкиот центар располага со 58 км на патеки за алпско скијање, како и 35 километри стази за нордиско трчање и биатлон. Стазите се лоцирани од 1300 м.н.в до 2560 м.н.в. Располага со еден шестосед, 3 жичари, 10 ски лифта и 5 baby скилифтови. Дел од стазите се подготвени за ноќно скијање. Располага со снежен парк и детски ски парк, како и 70 метарска ски скокалница.

Максималната висинска разлика изнесува 1054 м, а најдолгата стаза е 12 км. Располага со 9 лесни стази, 11 средно тешки стази и 5 тешки стази. Со систем за вештачки снег се покриени 80% од стазите. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови со должина од 14,4 км, кои имаат вкупен капацитет од 8150 скијачи на час. Цена на дневна ски карта: 28 евра (55 лева понеделнк – петок ) и 23 евра (45 лева сабота – недела) Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и планински велосипедизам, јавање, излети во планина, екстремно планинарење, лов и риболов, ексурзии и др. . Вкупен број на кревети 5195 (2009). Податоци за работењето на ски центарот Број на посетители: 111.563 годишно (2009) Број на ноќевања: 340.498 годишно (2009)

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 5195 / 8150 = 0,637 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 8150/ 58 = 140,52 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 5195/58= 89,568

Крањска Гора (Словенија)

Најпознат скијачки центар во Словенија

Локација Ски центарот „Крањска Гора„ е лоциран во долината помеѓу Караванки и Јулиски Алпи, на тромеѓето помеѓу Словенија, Австрија и Италија. Ски лифтовите и скијачките терени се простираат по падините на Витранц. Понуда Зима Скијачкиот центар располага со 20 км на патеки за алпско скијање, како и 40 километри стази за нордиско трчање. Стазите се лоцирани од 800 м.н.в до 1570 м.н.в. Располага со 13 жичари и 5 скилифта. Една од стазите во должина од 1.200 м е осветлена за ноќно скијање. Располага со снежен парк и детски ски парк, а во непосредна близина е и светски познатата ски скокалница Планица. Најдолгата стаза е 3,8 км. Располага со 10 км лесни стази, 8 км средно тешки стази и 2 км тешки стази. Со систем за вештачки снег се покриени дел од стазите. Сите стази се поврзани со систем на жичари и ски лифтови со должина од 10,2 км, кои имаат вкупен капацитет од 18.941 скијачи на час. Цена на дневна ски карта: 29 евра

Лето Планински прошетки и планинарење, возење со велосипед и моунтбике, јавање, излети во планина, алпинизам, кајак, голф, спортови на вода, рафтинг, риболов, тенис, ексурзии, рурален туризам и др. . Вкупен број на кревети 3489 (2010).

Коефициенти Вкупен број на кревети во однос на вкупниот капацитет на лифтовите 3489/18941 = 0,184 Капацитет на ски лифтовите во однос на должината на ски стазите 18941/ 20 = 947,05 Вкупниот број на кревети во однос на должина на ски стазите 3489/20= 174,45

Заклучоци Од извршената анализа на одреден број на конкурентни ски центри во регионот на Балканот, може да се увиде дека денеска, во непосредна близина на Осоговските планина е лоциран најголемиот ски центар во регионот. Ски центарот во Банско е релативно добро развиен и со услугите кои ги нуди може да им конкурира и на помалите центри кои се лоцирани во регионот на Алпите, односно во Австрија, Северна Италија итн. Два центри се издвојуваат од останата конкуренција и тоа се Ски центарот Банско и Ски центарот во Крањска Гора кои се и веќе етаблирани во меѓународната понуда на овој вид на туризам. Во овие два центри се одржуваат и скијачки трки од меѓународно значење во повеќе категории, но најзначајни се трките од светскиот куп во Алпско скијање. Копаоник како најголем ски центар во Србија е во постојан подем и во континуиран развој. Поголемите ски центри во Македонија се далеку од посакуваниот развој на скијањето во Македонија. Евидентно е дека како во однос на должините на ски стазите, така и во однос на сместувачкиот капацитет заостануваат зад регионалната конкуренција. Зависноста на успешното работење на ски центрите во Македонија од количините на врнежи од снег, т.е. немањето на соодветни системи за заснежување е причина за намалената конкурентност на ски центрите во Македонија. Понудата во овие ски центри претежно е базирана на можноста за алпско скијање и бордање. Иако во последните години полека се развива и ски центарот Кожуф, инвестициите во овој сектор во Македонија се сведени на минимум. Ски центрите во Македонија се претежно ориентирани кон еднодневните посетители кои претежно доаѓаат од Скопје и од другите поголеми градови во Македонија. Лошата економска состојба и малата економска моќ на населението се една причина за намалениот број на посетители кои остануваат повеќе од еден ден. Сите горе наведени дестинации, освен дестинациите во Македонија, имаат високо конкурентна понуда која се базира на разноврсност и широк спектар на туристички производи. Во однос на сместувачките капацитети сите дестинации, освен дестинациите во Македонија, располагаат со хотели кои во зависност од нивниот квалитет (број на звезди) нудат опсежен спектар на разноврсни услуги и содржини. Високо категоризираните хотели (4 и 5 звезди) нудат т.н „full service„ услуга која се карактеризира со додадена вредност (Spa, Wellness и спортски содржини).

Анализа на ски центрите во Европа од аспект на цени и понуди Анализата опфаќа 43 ски центри во Европа, кои располагаат со ски стази со должина до 50 км. Центрите се поделени во три групи според должината на ски стазите со кои располагаат. Првата група се ски центри со должина на стази од 1 до 10 км, втората група се ски центри со должина на стази од 11 до 25 км и последната група се ски центри со должина на стази од 26 до 50 км. Овој тип на ски центри е анализиран од аспект на согледување на моменталната понуда за скијање во центрите кои би биле приближни по големина и капацитет со можниот ски центар Пониква. Поголемите ски центри кои располагаат со должина на стази над 50 км, не се анализирани. Ски центрите се повеќе се развиваат во големи и богати туристички дестинации, во кој што понудата трае 365 дена годишно. Понудата на овие центри е внимателно одбрана, со цел привлекување на разните сегменти на туристи. Развојот на големите ски центри во Алпите се движи кон концетрација на поголемите ски дестинации во еден центар со заеднички имиџ, заеднички маркетинг, заеднички технички решенија, заеднички системи на ски карти и др. Најкарактеристични примери се: регионот на Dolomiti Superski во Северна Италија каде со една карта може да се скија во 12 ски центри и на располагање се стази со должина од 1260км (капацитет на жичари од 200.000 скијачи на сат и 1500 снежни топови) , потоа SkiAmade центар во Австрија каде на располагање се 860 км стази, потоа Три долини во Франција со вкупна должина на стази од 600км, Megève во Франција со 450 км стази. Исто така се оди и кон развој на ски центри кои се прострираат во две држави како што е Zermatt во Швајцарија и Cervinia во Итаија кои располагаат со 480 км. стази. Сите овие центри располагаат и со богата летна понуда. Во следната табела се приложени податоците за секој ски центар кој што е анализиран.

Vilkaviškio rajono slidininkų

Sport areál Klíny

Ski Pěnkavčí vrch

Ski areál Novako Boží Dar

Aramon Valdelinares

Emberger Alm

Valfjället Skicenter AB

Sappee Ski Resort

Ski- und Wandergebiet Pfelders

Hochhäderich Alpenarena

Chepelare

Skigebiet am Kolben / Laber

Königsberg

Forsteralm

Vratna Free Time Zone

Rangger Köpfl/Oberperfuss

Unterberg

Stubalm/Gaberl

Stuhleck

Eikedalen Skisenter

Реден број

Име на центарот

Должина на ски стази

1 2 1 1 10 10 4 10 10 10

20 11 14 18 14 17 20 12 24 15

Држава

Литванија Чешка Чешка Чешка Шпанија Аустрија Шведска Финска Италија Австрија

Бугарија

Германија Аустриа Аустриа Словачка Аустриа Аустриа Аустриа Аустри

Норвешка

Цена на дневен ски билет

Стази со мерење на време

Константни стази за тркање

Забавен парк

Слободен стил и длабок снег

Дополнителни стази за

Цена на фамилијарен пакет (2 возрасни и 2 деца во хотел со 3 * за 7 дена)

498

511

595

574

512

536

147

186

198

165

653

666

654

618

567

456

598

300

293

306

Ски центри со стази од 11 до 25 км

Могул- подготвени стази за могул скијање

Ски центри со стази од 1 до 10 км

Карвинг

Тубинг – спуштање со гуми

Ноќно скијање

Тобоган стаза – спуштање по тобиган стаза

Стази за нордиско трчање

Х Х Х

Х Х

Лизгалиште

Покриен базен

Карлинг

Возење во кочии ( со коњи, со кучиња итн)

Наем на моторни санки / тури со моторни санки

Други активности

Semmering, Zauberberg

Krippenstein/Dachstein

Christlum Hochalm

Werfenweng

La Pinilla

Wurzeralm

Аустрија

Шпанија

Аустриа

599

626

610

601

584

629 Х

Х Х Х Х

S. Oberjoch/Unterjoch

RTC Krvavec

Tarvisio

Laterns-Gapfohl

Slovenia Kanin, Bovec

Sella Nevea - Bovec

Норвешка

Германија

Словенија

Италија

Аустрија

Словенија

Италија

Германија

Бугарија

643

754

632

697

567

494

505

424

501

508

490

455

Ски центри со стази од 26 – 50 км

8 Norway Geilo

Аустрија

609

Х Х

9 Hauser Kaibling

Швајцарија

675

Pamporovo

10 Lauchernalp/Lötschental

Италија

598

11 Obereggen - Latemar

Аустрија

677

12 Hochpustertal/Sillian

Италија

Schnalstaler Gletscherbahnen

Аустрија

Liftverbund Feldberg

14 Fanningberg

Аустрија

Lermoos - Biberwier

Х Х

Резултати: Во Југоисточна Европа најголемиот број на ски центри се релативно мали односно располагаат со должина на стази до 30 км. Од аспект на цените може да се заклучи дека тие доста се разликуваат од центар до центар, но карактеристично е што цените во центрите во Југоисточна Европа споредено со слични центри во Западна Европа се далеку пониски. Понудите на поголемиот број на анализирани центри се богати и самите центри не се ослонуваат само на понудата за алпско скијање. Карактеристично е што сите центри нудат фамилијарни пакети, со што се покажува дека малите ски центри претежно се ориентирани кон фамилиите со мали деца. Во многу бројните текстови во кои се однесуваат на скијањето, а кои се објавени во голем број списаниа или интернет сајтови за туризам, пропораките за фамилии со мали деца е да ги посетуваат ски центрите во Југоисточна Европа, бидејќи фамилиите со деца првенствено се ориентираат кон понудите кои се направени со цел задоволување на потребите на децата. 1.5.5 Ниво на конкурентност на зимскиот туризам Карактеристики на зимскиот туризам Клучни факти за зимскиот туризам Зимскиот туризам се одвива во период од ноември па се до крајот на април и почетокот на мај. Главни месеци за зимски туризам се јануари и фебруари, кога и се реализираат приближно 45 – 50% од ноќевањата во зимскиот туризам. За разлика од летниот туризам, корисниците на зимскиот туризам се нешто повозрасни. Просечната возраст изнесува 42,5 години во 2006 година со тенденција на натамошно зголемување на просечната возраст на туристите. Според возраста корисниците на зимскиот туризам процентуално се застапени во остварувањата во зимскиот туризам :  20 – 29 години +- 17%  30 – 39 години +- 25%  40 – 49 години +- 28%  50 – 59 години +- 13%  останати

+- 17%

Корисниците на зимскиот одмор се со повисоко ниво на образование и располагаат со повисоки приходи од корисниците на летниот одмор. Согласно статистичките показатели, корисниците на зимскиот одмор доста често патуваат со партнерот (40%), но исто така доста популарно е и патувањето со пријатели. Помалку популарно е патувањето со семејствата ( заедно со деца под 14 годишна возраст) во споредба со корисниците на летниот одмор. Следните факти се карактеристични за корисниците на зимскиот одмор:  на 50 % од корисниците не им се потребни претходни информации кои се однесуваат на дестинацијата каде патуваат  информирањето за одредени туристички дестиниции од „уста на уста„ се случило кај 21% од корисниците на зимски одмор  22 % користат Интернет за добивање на потребните информации за патувањата  Корисниците на зимскиот одмор се претежно индивидуалци, повеќе од 90%  Процентот на директни резервации изнесува 65%, приближно 21% користат интернет, а само 7 проценти од резервациите се преку туристички агенции  Околу 65% од туристите преферираат сместување во хотели и пансиони  80% патуваат со автомобил, 10 % со авион, 6% со воз и 4% со автобус  Повеќе од 65 % од клиентите потенцираат дека се на скијање или бордање  Просечна потрошувачка на ден по корисник на зимски одмор е проценета на приближно 128 евра, што е за преку 23% повеќе од корисниците на летните одмори 106 евра Главните мотиви за користење на зимски одмор се: ▪ ▪ ▪ ▪ ▪

Убавина на природата/околината Избор и содржина на рекреативната активност Атрактивноста на ски центарот/планинскиот ресорт Позитивно искуство поврзано со претходно престојување Атрибути: гостопримливи, пријателски, забавен, сигурен

Главни Европски земји на потекло на корисниците на зимскиот одмор:  Германија +- 45% од вкупната побарувачка за скијање и зимски одмори доаѓа од Германија  Холандија  Велика Британија  Белгија  Источно-европски земји кои не се членки на ЕУ

Од аспект на пополнетост на капацитетите за сместување (хотели и сични објекти) во европските ски центри/скијалишта, може да се каже дека процентот на пополнетост варира од 40 до 65% во тек на клучните месеци на зимскиот одмор (јануари и фебруари). Најдобрите понудувачи достигнуваат ниво на пополнетост од 60-70% во текот на зимскиот период, додека во периодот на јануари, фебруари и почеток на март исполнетоста е помеѓу 85 и 95%. Интересен е податокот дека сместувачките капацитети кои се со послаб квалитет ( една или две звезди) во последните години бележат опаѓање на нивото на пополнетост , додека високо квалитетните сместувачки капацитети (4 и 5 звезди) константно бележат подобрување на нивото на пополнетост. Развој на зимскиот туризам во иднина Врз основа на претходно презентираните мегатрендови во туризмот, како и врз основа на резултатите на анализите на статистичките и дуги податоци за остварувањата во зимскиот туризам, зимскиот туризам во иднина ќе се карактеризира со: -

Зголемување на конкуренцијата на зимските туристички производи o o o o o

Конкуренција на ски центри низ целиот свет Концентрација на односот цена – добиена вредност Структурирање и јасно позиционирање на ски дестинациите Поврзување на понудите т.е. креирање на пакети Креирање на „севкупен„ бренд (umbrella brand names)

Зголемување на потенцијалот на зимскиот туризам

o Учењето на се поголем број на индивидуи на скијање во младоста ги зголемува подоцнежните активности o Групата на т.н. „star „ млади расте o Едноставен транспортен пристап / ски лифтови o Водичи и анимација o Семејни понуди o Зимски спортови и „неделни авантури„ за деца и млади (разни настани) o Специјални пакети за постарите индивидуи Зголемена побарувачка на „комбинирана/разноврсна понуда„ Понуда на разноврсна содржина при регионално позиционирање

Интегриран ланец на услуги Потреба за еколошки недопрена природа и средина Зголемена потреба на туристите за сигурност и безбедност o Ниско ниво на криминал/деликвенција o Добри медицински услуги во близина на дестинацијата за одмор o Брз и едноставен пристап до дестинацијата Електронски пристап на туристичките производи преку Интернет со цел зголемување на конкурентската предност

Генерално, бројот на скијачките денови во Европа би можел да се зголеми за два пати, во рамките на една генерација, земајќи во предвид дека во Источна Европа се развиваат дополнителни скијачки содржини и животниот стандард на населението е во пораст. Во Источна Европа живеат 278 милиони жители и лоцирани се голем број на планини со добри географски, теренски и климатски (снежни) услови. Иако Источна Европа има релативно ниско ниво на бруто домашен производ и беше погодена од светската економска криза, сепак реално е да се очекува дека во скоро време пораст на бруто домашниот производ ќе почне да се зголемува од 2 до 5% на годишно ниво. Доколку жителите на Источна Европа би скијале или бордале како што тоа го прават жителите на западна Европа, во 203029 година вкупниот број на скијалишта во Источна Европа би изнесувал 719, а вкупниот број на ски лифтови 4907. Генерално, луѓето учат да скијаат во земјите каде што живеат, а потоа сакаат да патуваат за да видат други дестинации. Летен планински туризам Основни карактеристики на летниот планински туризам Главна туристичка сезона за европските туристи е летото. Вкупно 70% од сите ноќевања се реализираат во текот на летната туристичка сезона. Карактеристика на летната туристичка сезона во последните години е промената на дестинациите за летен одмор и зголемување на понудата на нови дестинации кои не се поврзани со одмор на плажа. Одморот на плажа има учество од 40% од вкупните летни одмори, потоа пакет аранжманите опфаќаат 18%, Градските тури учествуваат со 14%, руралниот и планинскиот туризам зафаќаат по 6% односно 6,5%. Треба да се 29

На основа на визијата „Што е иднината на планинскиот туризам?„ – Zermatt Symposium 2006

100

напомене дека планинскиот туризам во текот на летната сезона има континуиран годишен пораст. Корисниците на летните одмори во 42 % случаи патуваат со партнерот, а голема популларност има патувањето со семејството. Околу 45% од туристите користат Интернет за да добијат информации за саканата дестинација, а просечната потрошувачка е 106 евра по ден по турист. Важни мотиви т.е. фактори за летен одмор се: убавина на природата и околината, избор и содржина на рекреативните активности (планинарење, велосипедизам, пливање и др.), мирот и тишината во дестинацијата, позитивно претходно искуство од престојот во дестинацијата, како и атрибутите: гостопримливост, пријателски, сигурен, забавен. Пополнетоста на хотелите и другите сместувачки капацитети во текот на летниот туристички период (јули и август) во планинскиот туризам во летните планински дестинации за одмор варира од 45 до 70%. Најдобрите понудувачи остваруваат ниво на пополнетост помеѓу 60% и 70% за летниот период, додека за топ сезоната (јули и август) остваруваат помеѓу 85% и 95% пополнетост. Исто како кај зимскиот туризам, и во летниот туризам сместувачките капацитети кои се со послаб квалитет ( една или две звезди) во последните години бележат опаѓање на нивото на пополнетост , додека високо квалитетните сместувачки капацитети (4 и 5 звезди) константно бележат подобрување на нивото на пополнетост. Иднина на летниот туризам Основните барања на клиентите во иднина ќе се: -

Еколошки недопрена средина Зголемена безбедност и сигурност Едноставен пристап, односно патување до дестинацијата Подобра услуга o Поголемо ниво на квалификуваност на запослените во туризмот Развиен „услужен менталитет„ со „емотивна„ компонента Зголемена побарувачка на „природни„ и „автентични„ производи

Зголемување на конкуренцијата се предвидува и за летниот туризам, што пак ќе придонесе за згоемување на комуникацијата на туристичката понуда низ информационите системи, потоа зголемување на концентрацијата на односот „ цена/добиена вредност„, структурирање и јасно позиционирање на секоја дестинација, креирање на адекватни пакети.

101

Од аспект на пазарните сегменти ќе дојде до пораст на понудите кои ќе се специјализирани за одредени сегменти на туристи, како што се планинари, велосипедисти итн. А со оглед на процесот на „стареење„ на европското население, ќе има потреба од зголемување на понудите за постарите генерации. Ќе се зголемат понудите за „учење кроз забава„ и „анимација„ во комбинација со „природата„ и „култот на телото„ (body cult), како и зголемување на значењето на постојана „забава„(around the clock ), првенствено за помладите категории на туристи и креирање на нови тематски понуди. 1.5.6 Целни пазари Тргнувајќи од резултатите од анализите на туристичкиот пазар, релевантните туристички пазари кон кои би бил насочен проектот за развој на туризмот на Осоговските планини се следните: □ Примарен туристички пазар за проектот Осоговски Планини е населението во Република Македонија, кое има средна и висока платежна моќ и тоа претежно населението кое живее во Скопје и во другите градови во Република Македонија. Причините за оваа насоченост кон локалниот туристички пазар се следните:  Во Македонија живеат преку 2 милиони жители, од што повеќе од 60% од населението живее во градовите.  Анализите кои се направени на глобално ниво, покажуваат дека населението кои живее во градови, доста повеќе користи одмор во однос на населението во руралните области.  Зголемувањето на побарувачката на скијачки одмор, силно е поврзано со нивото на образование и со финансиските прилики. Концентрацијата на луге со средно и високо образование и луге со надпросечни примања е многу поголема во градовите, одколку во руралните области.  Денеска во Македонија постои ограничен број на сместувачки капацитети- хотели, особено во планинските дестинации, кои се наменети за гостите кои имаа висока средна и висока патежна моќ. Поради недостаток на соодветни туристички производи и квалитетен хотелски смештај во Македонија, насеението од Македонија кое е со

102

средна и висока платежна моќ, значаен дел од годишниот одмор го поминува во странство. Бидејќи проектот за развој на Осоговските Планини цели кон овој дел од населението, реално е да се очекува дека по реализација на проектот, одреден дел од денешната туристичка побарувачка на населението со средна и висока платежна моќ, биде преусмерен кон Осоговските планини.  Пазарниот потенцијал на Осоговските планини во голема мера ќе биде определен со фактот дека се работи за практично недопрена природа и туристички неоткриен простор. Самиот проект е базиран на концептот на одржливиот развој, кој е базиран на Јавно – приватно партнерство.  Покрај населението со средна и висока куповна моќ, примарен сегмент на пазарната побарувачка на туристичките производи на Осоговските планини се и економски силните претпријатија со седиште во Македонија, кои имаат интерес за организација на различни настани, тим билдинг програми, семинираи, тренинзи и/или состаноци. Денеска 50 најуспешни претпријатија во Македонија запослуваат околу 25 илјади лица, што претставува додатен извор на платежно моќен пазар, кој има голема побарувачка за туристички производи.  Земајќи ги во предвид проекциите на економскиот пораст на Македонија, во наредниот период реално е да се очекува дека и побарувачката на одреден број на претпријатија за организација на разни настани ќе се зголеми.

□ Основен, односно примарен меѓународен пазар кон кој цели овој проект се пазарите во дел од земјите во нашето опкружување т.е. Србија, Косово, Албанија, Хрватска, како и дел од земјите во ЕУ како што се Холандија, Словенија, Грција и Германија. Се работи за пазари каде што побарувачката на планинските и скијачките производи во голема мерка ги надминува нивните интерни капацитети, поради што клиентите во овие видови на туризам се насочени кон странските дестинации. □ Секундарните пазари на проектот за развој на туризмот на Осоговските планини, се останатите земји од регионот, односно останатиот регионален пазар, во кои спаѓаат следните земји: Бугарија, Црна Гора, Романија, Бозна и Херцеговина.

103

На следната слика прикажана е процената за можни туристички пазари за различни видови на туризам и туристички производи, која е прикажана во Стратегијата за развој на туризмот во Република Македонија и е всушност експертска процена.

104

2. Концепт за развој 2.1 Визија и стратешки насоки за развој 2.1.1 Основни стратешки елементи Дефинирање на соодветна и реално изводлива визија за Осоговските Планини е особено значајно, како за Македонскиот туризам, така и за поттикнување на одржливиот развој на Источниот плански регион. При дефинирање на визијата неопходно е да се земат во обзир резултатите кои произлегоа од извршените анализи на постојната состојба, географските и анализите на теренот, како и анализата на туристичкиот пазар. Визијата е дефинирани врз основа на следните стратешки елементи:  Регионална конкуренција Анализата на регионалната конкуренција, покажа дека Осоговските Планини како планиска дестинација во споредба со помалите ски центри, како што се Маврово, Попова Шапка, Боровец, Копаоник, несомнено ги има сите предуслови за развој во еден современ планински центар. Преку одржливиот развој на туризмот ќе се овозможи пазарно позиционирање на Осоговските планини, но реално е да се очекува дека со реализација на концептот на развој ќе се воспостават нови стандарди на развој на подрачјето на Балканот .  Глобални туристички трендови Постои општ тренд на развој на иновативни туристички ресурси, пред се поради растечката глобална побарувачка за дестинациите кои се карактеризираат со зачувана природа и заштитена животна средина. Не само пазарната диференцијација, туку и зголемениот број на инвестиции во развојот на туристички центри на локации кои до вчера беа непознати, се доказ дека расте побарувачката за овој вид на туристички дестинации. Дури и понатамошниот развој на постојните планински центри, како и туристичко- хотелските операции се ориентирани на создавање на голем број на синергии на развојот на нови понуди.

105

 Економски раст И покрај светската економска криза, која се случува последните неколку години, Македонската економија покажува релативно мал, но континуиран пораст. Прогнозите за економскиот раст се дека Македонија ќе има средна стапка на пораст ( 2-4%) на годишно ниво. Иако овие стапки не се големи сепак ќе придонесат до јакнење на економската моќ на Македонија. Ова ќе придонесе и до зголемување на животниот стандард на населението и до зголемување на неговата потрошувачка моќ. Ова особено се однесува на популација која е клучен фактор на успехот на проектот за развој на Пониква и Осоговските Планини. Иако е предвидено да Пониква и Осоговските Планини се позиционираат на пазарот на начин кој ќе привлече внимание на туристите од Југоисточна Европа, сепак ориентираноста кон домашниот пазар и тоа најповеќе кон населението со средна и висока куповна моќ е клучен фактор за успешност на целиот проект. И покрај тоа што Скопје е основен пазар кон кој ќе се ориентира, сепак добар дел од побарувачката ќе дојде и од другите градови во Македонија, а пред се од Штип, Кочани, Велес, Делчево, Неготино, Струмица, Виница и Крива Паланка. Неопходно е да се потенцира дека денеска туристичкиот пазар во Македонија е „гладен„ за квалитетна туристичка понуда, иако реалната куповна моќ на населението е доста ниска. Сепак во обзир треба да се земат и релативно високото ниво на туристичка активност на населението, а особено патувањата во странски планински туристички дестинации (првенствено Банско во Бугарија и Копаоник во Србија) каде стапката на пораст во последните години е релативно висока.  Подршка на развојот на туризмот на Осоговските Планини Реализацијата на идејата за развој на Пониква и Осоговските Планини овозможува планирање на туристичкиот развој на оваа дестинации на еден квалитетен начин, кој ќе ја подобри конкурентноста на туризмот во Источниот плански регион и ќе ги сруши наследените стереотипи за квалитетот, способностите и конкурентноста на туризмот во овој регион. Реализацијата на една идеја или визија е невозможна без големи промени во непосредното локално опкружување. Овие промени не е можно да се случат без соодветна подршка од страна на соодветните надлежни органи. Оваа подршка пред се, се изразува кроз развој на соодветна околна

106

инфраструктура, која е неопходна за развој на проектот. Овој проект мора да се ослони на јавно финансирање на екстерната инфраструктура и тоа пред се на изградба на соодветна патна инфраструктура, како и на изградба на основната инфраструктура, која е неопходна за привлекување на инвеститори (водовод, канализација, цврст отпад, електрична струја и др.). 2.1.2 Визија Визијата на една туристичка дестинација не е само приказ на саканата слика која сакаме да ја видиме во иднината. Визијата треба да биде реална и изводлива, односно мора да има основи за нејзино реализирање и истата да биде прифатена на локално и регионално ниво, односно мора да биде прифатлива за националните и локалните власти, како и за инвеститорите. Земајќи ги во предвид претходните резултати, дефинирана е визија на развојот на Пониква и Осоговските Планини како туристичка дестинација, која претставува објективизирана слика на оваа дестинација во иднината, што е рационална и системска основа за превземање на следните чекори и активности за реализација на овој проект. Дефинирана е следната Визија за 2020 година:

Осоговските Планини и Пониква Посакувана планинска дестинација во Југоисточна Европа

(атрактивна дестинација за зимска и летна сезона) Остварување на визијата за развој на Осоговцките планини и Пониква ќе придонесе за економскиот развој на целиот регион и ќе допринесе во подигнување на квалитетот на живот на локалното население. Успехот ќе биде постигнат согласно принципите на одржливиот развој , запазувајќи ги еколошките стандарди, со што Осоговските планини ќе станат најдобар пример на планинска дестинација.

107

2.1.3 Стратешки насоки за развој Врз основа на дефинираната визија, дадени се насоки за развој кои ќе создадат услови за остварување на визијата. 1. Принципите на планирање и развој на туризмот мора да се базираат на професионалните правила и стандарди кои се карактеристични за меѓународната туристичка индустрија. Задоволување на критериумите и стандардите за квалитет кои ги бараат меѓународниот пазар се основа за успешност на една дестинација. 2. Развој на зимски туристички производ во склад со меѓународните стандарди за планирање на алпско и нордиско скијање. 3. Развој на најатрактивен планински туристички производ за летните месеци 4. Развој на соодветна структура на сместувачките капацитети 5. Развој на соодветен систем на управување на ниво на дестинација 6. Неопходност од развој на планската урбанистичка документација Позиционирање на туристичкиот пазар Туристичкото позиционирање на Осоговските планини е: Осоговските планини се одржлива планинска дестинација, која нуди туристички производи во недопрена природа и во текот на целата година за сите видови на гости. Осоговските планини се дестинација која нуди рекреација, одмор и бизнис настани. Земајќи ги во предвид претходно дефинираната визија, како и стратешките насоки за развој на туризмот на Осоговските планини и вредноста на природните ресурси со кои располага, развојот на туризмот треба да се базира следните носители на позиционирањето:  Создавање на современ, универзален и разноврсен туристички производ за зимскиот период  Создавање на уникатен и атрактивен туристички производ, кој ќе се базира на локалните особености на Осоговските планини за текот на летните месеци

108

 Туристички производи кои ќе посветени на фамили ( во текот на целата година)  Бизнис туризам (семинари, конференции и градење на тимовите (team building))  Планински wellness  Спорт, натпревари, забава и акција (во текот на целата година) Производи Одржливиот развој на секоја туристичка дестинација, долгорочно гледано, мора да има спој помеѓу сопствената уникатна база на атрактивности и системот на доживувања и искуства, кој всушност треба да се базира на уникатните карактеристики на самата дестинација. За да може една дестинација успешно да се комерцијализира, од аспект на туризмот, неопходно е да се добијат задоволувачки одговори на следните стратешки прашање: 1. Со што располагам (клучни атракции и ресурси)? 2. Што е од корист за клиентот или поради што (систем на доживувања и искуства) некој би дошол да ме посети? Доста често се случува да поради нејасни одговори на овие прашања, атрактивностите со кои располагаат одредени дестинации се преценуваат, односно се базираат на погрешни перцепции на системот на доживувања и искуства кои пазарот не ги потврдува. За да се постигне успех во развојот на една дестинација, неопходно е да сопственото видување на вредноста на атрактивностите со кои располага таа дестинација, биде потврдено и од страна на пазарот. Затоа особено внимание треба да се посвети на реалното согледување доживувањата и искуствата кои Осоговските планини можат да ги понудат. Идентификувани се следните искуства/доживувања, од аспект на атрактивност, кои Осоговските планини и Пониква би можеле да ги понудат:  Доживување на планина ( пространство, висина, клима, чист воздух) скијачки стази и скијачка инфраструктура за алпско скијање, бордање и санкање, инфраструктура за атрактивности на снег и во лето, разноврсни сместувачки капацитети, објекти за угостителски услуги на самите стази, видиковци, натпревари, спорт, слободно искачување, зимски прошетки, планински велосипедизам и т.н.

109

 Доживување на недопрена природа (биолошка разновидност, зачуваност на природата, пејсажи и видици) скијачки стази и скијачка инфраструктура за класично/нордиско скијање, пешачки и велосипедски патеки, систем на жичари, тематски патеки, набљудување на птици, фото сафари, јавање, ориентација во природа, школи во природа и т.н.  Доживување на спокојност и мир ( мир, тишина, далеку од секојдневниот живот) Соодветни сместувачки капацитети, спа и wellness центар Целокупниот развој на една дестинација, вклучително и системот на доживувања и искуства, кој што може да се интерпретира на различни начини, сепак е потребно да се доведе во контекст со глобалната практика на развој на туристичките планински дестинации во Европа. Планирањето на туристичкиот развојот на Осоговските планини се базира на резултатите од анализите на сличните такви проекти, со цел опфат на сите можни производи кои ја зголемуваат конкурентноста на една дестинација. Анализата на искуствата на сличните планински дестинации, пред се е потребна од аспект на креативно копирање на позитивните искуства на овие дестинации, но и за да може да се изврши позиционирање на Осоговските планини како туристичка дестинација во однос на постојната пракса. Од аспект на развојниот модел на планиски туристички дестинации во Европа и во АмерикаКанада, треба да се потенцира дека Европскиот модел се карактеризира со развој на дестинацијата во склад со историската култура на користење на алпскиот појас во туристички цели, додека америчко-канадскиот модел се карактеризира со т.н. индустриско туристичко користење на планинскиот простор. Сепак дел од планинските дестинации во Европа, а особено во Франција се развиени врз основа на културата на индустриско користење на планинскиот простор. Секој туристички производ на глобалниот туристички пазар има своја вредност, која соодветно се заменува за пари од страна на клиентот. Секој производ има свое пазарно место и тренд на развој. Производите кои е карактеристични за една планинска дестинација во Македонија е понуда на класични одмори со многу мал обем на рекреативни содржини. Денеска во развиените планински дестинации овој вид на класични понуди еволуирал во посодржајни и посовремени производи чија што пазарна комерцијализација претпоставува заокружен систем на вредности. Поради ова и изборот на производи кои ќе се развиваат на целокупното подрачје на

110

Осоговските планини, мора да се направи во склад со правилата на игра на глобалниот туристички пазар. Поаѓајки од претходно елаборираните резултати од сите анализи кои беа направени, а земајќи го во предвид и системот на туристички искуство кои може да се генерира на гравитациона област на Осоговските Планини, може да се потенцира дека постои добар потенцијал за развој и комерцијализација на следните туристички производи: ■ Зимски и летен годишен одмор на планина Во последните 20 години туристичките планински центри се развиваат на начин кој овозможува понуда на нивните капацитети и програми во текот на целата година. Со проширување на периодот во кој се нудат туристички производи, овие дестинации ја зголемија својата комерцијализација, што придонесе кон нивно поуспешно финансиско работење. Понудата вкучува различни одмори и рекреативни активности, кои се прилагодени соодветно на периодот во текот на годината. Главна сезона на овој производ е од јуни до септември во текот на летото и од декември до март во текот на зимата. Најчесто одморите и во текот на зимата и во текот на летото траат од 7 до 14 дена. Зимскиот одмор најчесто вклучува: алпско и нордиско скијање, бордање, лизгање на лед, санкање, алтернативни форми на спуштање по снег, зимски прошетки, возење со санки влечени од коњи или кучиња и др. Летниот одмор ги вклучува следните активности: сончање, планинарење, прошетки, возење велосипед, планински wellness, одење, јавање, активности во природа, разни видови на спорт и рекреација, парагајдерство, активности на вода и т.н. Стратешките елементи на годишните одмори се:

111

Можности

Целни групи

Поволна клима во текот на цела година Разновидни програми и активности

Семејства со деца

Широк спектар на услуги

Групи на деца

Квалитет на услуги и активности во текот на зимскиот одмор

Млади луѓе

Летниот одмор на планина е примарна замена на класичниот летен одмор

Групи

Активни поединци Постари парови и семејства

Непосреден допир со природата Пазари

Сегменти Семеен годишен одмор

Македонија

Празници ( верски и државни)

Косово

Школски распуст

Србија

Активност на планина

Албанија

Припрема на спортисти

Балкан

Едукативни активности

Југоисточна Европа

Активен летен и зимски одмор

Комуникација

Дистрибуција

Инфо денови

WEB Страна

Рекламирање

Тур оператори

Публикации Промотивни пакети и туристички саеми Рекламни патувања за новинари и тур оператори

Туристички агенции Директен маркетинг Глобален систем на резервации

Туристичка инфраструктура □

Хотели и приватни сместувачки капацитети

□

Опрема за активности

□

Ресторани, барови , дискотеки

□

Продавници

□

Забава за деца

□

112

Центар на активности со сите неопходни услуги

■ Кратки одмори Кратките одмори во последните години, се почесто се дел од животот на се поголем број на туристи. Стресниот начин на живот и презафатеноста на дел од популацијата со работните обврски, во голема мера придонесува на зголемување на пазарниот дел кој отпаѓа на кратките одмори. Вообичаено краткиот одмор трае од 1 до 4 дена, понекогаш и повеќе денови и всушност е втор, трет или четврти одмор во текот на годината. Основни мотиви за одење на краток одмор се: бегство од секојдневниот живот и одење во една релаксирана атмосфера, спојување со бизнис патувања, култура, настани, купување и друго. Краткиот одмор како производ не е поврзан со ниту една сезона, поради мотивите кои се погоре наведени. Неопходно е да е доста флексибилен во однос на цената. Кратките одмори ги имаат следните стратешки елементи: Можности

Целни групи

Едноставен влез на пазарот

Семејства без деца

Производ кој се развива во последните години

Млади парови

Се остварува релативно висок приход по турист

Помали групи на пријатеи

Тренд за користење на повеќе кратки одмори

Поединци

Пазари

Сегменти

Македонија

Викенд посети

Косово

Посета на знаменитоси

Србија

Работиллници и активности во природа

Албанија Балкан

Специјални групи ( прослава на настани и празници, меден месец, годишни собири)

Комуникација

Дистрибуција

WEB страница

WEB Страна

Рекламирање

Тур оператори

Публикации

Туристички агенции

Каталози на производи

Директен маркетинг

Рекламни патувања за новинари и тур оператори

Глобален систем на резервации

Туристичка инфраструктура □

Близина на аеродром (150 км)

□

Ресторани, барови , дискотеки

□

Хотели со 4*

□

Продавници

□

Купување

□

Опрема за активности

113

■ Бизнис туризам – MICE (Meetings, Incentives, Conferences and Events) Бизнис туризмот ги опфаќа поединечните или групи на туристи кои патуваат до одредени дестинации од професионални причини. Потребно е да се потенцира дека денеска на туристичкиот пазар се повеќе се развива т.н. МИЦЕ производ кој е директно наменет кон бизнис клиентите. Овој производ претставува организиран начин на патувања кои се поврзани со бизнис мотивите. Овој вид на туризам вклучува добро планирана агенда, која што е насочена кон одредена тема и е насочена кон одредена бизнис или интересна група. На крај овој производ ги вклучува сите луѓе кои патуваат поради бизнис причини. Овој производ опфаќа: поединечни бизнис патувања и состаноци, семинари, тренинзи, работилници, едукациони програми, годишни состаноци на управни одбори, конвенции и бизнис состаноци на правни лица, бизнис саеми и изложби, бизнис настани, тим билдинг и т.н. Следните стратешки елементи се клучни за развојот на овој производ на Осоговските планини: Можности

Целни групи

Зголемување на пазарната побарувачка на овој производ особено на локално и регионално ниво

Бизнис гости на правните лица

Ниско ниво на локална конкуренција Високо ниво на лојалност на клиентите кои се задоволни од квалитетот на услугата

Индивидуални бизнисмени Државни и локални власти Претпријатија Бизнис асоцијации и здруженија

Големо влијание на трговијата Ориентитаност кон клиентите со висока економска моќ Пазари

Регионални агенции Сегменти Бизнис состаноци Презентации, изложби, настани

Македонија

Работилници, семинари, конвенции

Југоисточна Европа

Тим билдинг Корпорациски спортски натпревари

Комуникација

Дистрибуција

WEB страница

Маркетинг за правни лица

Рекламирање Публикации

Асоцијации и агенции за организирање на состаноци

Каталози на производи

Директна продажба

Рекламни патувања за новинари и тур оператори

Туристички агенции

114

Туристичка инфраструктура □

Близина на аеродром (150 км)

□

Хотели со 4* и 5*

□

Конференциски центар

□

А/В опрема

□ Ресторани, барови , дискотеки □

Соодветна инфраструктура за тим билдинг

□

Опрема за активности

■ Wellness туризам Овој вид на туризам всушност значи патување за користење на wellness одмори, кои вкучуваат превентивни здравствени услуги, дијагностика, третмани за одржување на здравјето. Овој вид на туризам, е еден од најголемите трендови во 2010 година. Спа туризмот кој што всушност значи „здравје кроз вода„ е исто така дел од wellness туризмот. Фокусот на овој туризам е на превенција и помош на клиентите да направат промени во нивниот начин на живот кој ќе им го подобрат и/или одржат здравјето. Корисниците нa wellness одморите, се луѓе кои тежнеат кон подобро здравје, кои сакаат да го успорат процесот на стареење, да ја намалат болката и вознемиреноста и да го намалат стресот. Ова се само дел од мотивите за одбирање на овој вид на туристички производ. Можности

Целни групи

Wellness/Спа станува се поголем тренд

Индивидуални гости кои сакаат подобро здравје и wellness и спа третмани

Перманентна побарувачка во текот на целата година Покрај опфатеноста на женската популација, во последните години се пе проширува и кон машката популација

Парови со деца Постари парови

Повисоки цени во однос на другте туристички производи

Мали групи

Пазари

Сегменти

Луѓе на рехабилитација

Wellness и спа на планина Рехабилитација на планина Македонија

Фитнес, сауна, масажа, разни терапии и третмани

Балкан Југоисточна Европа

Јога, медитации и други ориентални техники Базени, јакузи

115

Комуникација

Дистрибуција

WEB страница

Специјализирани агенции

Рекламирање

Директна продажба

Публикации

Туристички агенции

Специјализирани саеми

Директен маркетинг

Специјализирани списанија

Туристичка инфраструктура □

Wellness центри

□

Хотели

□

Приватно сместување

□

Ресторани, барови , дискотеки

□

Продавници

■ Посебен интерес / занимање Зголемувањето на софистицираноста на туризмот во глобала, придонесува до развој на побарувачка на туристички производи кои ги задоволуваат индивидуалните барања на туристите. Некоио од туристите се привлечени од понудите кои се прилагодени кон нивните потреби, односно кон нивната потреба за доживување на едно специфично искуство. Најчесто пазарот за овој вид на туризам се вика Ниче пазар. Во последните години овој пазар има се поголем удел во вкупниот туристички пазар. Генерално ова е вид на одмор кој се случува во егзотична, одалечена или дива/природна средина и кој е поврзан со висок степен на вклученост на гостинот во планираните активности. Гостите очекуваат одреден степен на (контролиран) ризик и/или возбуда или пак од друга страна мир, како би можеле да ја тестираат сопствената способност во одредена активност. Активностите се делат на лесни (кампирање, одење, возење на велосипед или мотор (4х4), истражување на природата, посматрање на птици, риболов, лов) и тешки (возење на чамец, рафтинг, кајак, планинарење, планински велосипедизам, качување на карпи, алпинизам, класично/нордиско скијање, планинарење и др.). Карактеристично за овој производ е што истиот е атрактивен во текот на целата година, што се должи на располагањето со голем број на различни активности. Клучни стратешки елементи се:

116

Можности

Целни групи

Широк дијапазон на производи

Спортисти и спортски тимови

Перманентна побарувачка во текот на целата година и лесен влез на пазарот

Рекреативци и активни лица

Голема поврзаност со други туристички производи

Групи

Пазари

Сегменти

Постари лица Семејства со / без деца

Спортски туризам Македонија

Авантуристички туризам

Балкан

Организација на настани

Југоисточна Европа

Едукативен туризам и настава во природа Лесни и тешки активности

Комуникација

Дистрибуција

WEB страница

Специјализирани агенции

Рекламирање

Директна продажба

Публикации

Спортски тимови и асоцијации

Специјализирани саеми

Католози на туристички оператори

Специјализирани списанија

Директен маркетинг Туристичка инфраструктура

□

Тренинг кампови

□

Хотели, приватно сместување

□

Спортски рекреативен центар

□

Комплетна спортска опрема

□

Вештачки карпи за качување

□

Ресторани, барови , дискотеки

□

Продавници

□

Стази за планински велосипедизам, алпинизам

□

Локации за набљудување

□

.....................

■ Рурален туризам Желбата за бегство од индустријализираноста и брзото темпо на живот придонесува луѓето сè почесто да го избираат руралниот, планинскиот и велосипедскиот туризам како начин на одмор во денешно време. Враќање кон природата, допирот со традицијата и сопствените корени се задоволства што

117

современиот турист сè почесто ги бара. Руралниот туризам е назив за различни облици на туризмот надвор од урбаните средини и подрачја на кој се развил масовен туризам. Овој вид на туризам е условен и обележен со туристичките атракции кои се наоѓаат во руралниот простор. Руралниот туризам вклучува широк спектар на активности, услуги и додатни содржини кои се организирани од страна на руралното население кои живее на фармите и во руралните области. Една од основните цели на развојот на овој вид на туризам е зголемување на приходите на руралните домаќинства, како и зголемување на бројот на туристите. Руралниот туризам, воглавном, е фокусиран воглавном на отварање на руралните области, изворите на термални и минерални води, реките и езерата и претставување на традиционалното гостомпримство и вредноста на животот на село. Овој туризам вклучува разни форми на туристички активности како што се: агро туризмот, руралните домаќинства и фарми, еко туризам, културен туризам и други форми на активности во руралните области. Клучни стратешки елементи на развој на руралниот туризам се:

Можности

Целни групи

Обнова на стари рурални куќи и домаќинства

Семејства со / без деца

Обнова на традиционалниот начин на живот на село

Поединици

Обнова на некои традиционални занаети

Постари лица

Приготвување на храна на традиционален начин

Групи

Пазари

Сегменти Рурални искуства

Македонија

Еко туризам

Балкан Југоисточна Европа

Агро туризам, рурални домаќинства Етно туризам

Комуникација

Дистрибуција

WEB страница

Туристички агенции

Рекламирање

Директна продажба

Публикации

Рурални асоцијации

Рекламни патувања за новинари и тур оператори

Католози на туристички оператори

Католози на производи

Директен маркетинг

118

Туристичка инфраструктура □

Амбиентална средина

□

Етно куќи и поставки

□

Приватно сместување во рурални домаќинства и/или фарми

□

Традиционална гастрономија

□

Природни и културни атракции

□

Стази за прошетки

2.2 Концепт 2.2.1 Основни претпоставки Врз основа на извршената анализа на постојната состојба, анализата на карактеристики на просторот на Осоговските планини, пред се од аспект на можности за развој на еден ски ресорт, посетите на терените и направените разговори и консултанции, дефинирани се основите претпоставки за развој на туризмот на Осоговските планини.  Осоговските планини, со исклучок на локалитетот Пониква, од аспект на развој на туризмот се практично недопрени. Развојот на туризмот на Осоговските планини, пред се зависи од изградба на соодветна инфраструктура.  Целокупноста на содржините кои треба да се изградат, мора да биде обезбедена преку основните принципи на планирање и развој на планински туристички дестинации/ресорти, према кој независно од временскиот дијапазон на инвестициска реализација на проектот, мора да се обезбеди и регулира заштитата на основните вредности на идниот ресорт, односно заштитата на природните ресурси и атракции со кои располага локалитетот.  Државната сопственост на скоро целокупното подрачје кое е опфатено со овој проект, во многу ќе ја олесни и забрза реализацијата на овој проект. Самиот развој ќе се одвива на единствен развоен модел, односно на договор со еден инвеститор или повеќе инвеститори на основа на јавно – приватно партнерство.  Севкупното решение на инфраструктурата која недостига, односно планинската инфраструктура, како и трајната заштита на целото подрачје

119

каде ќе се реализира проектот, е дел од концептот за развој на туризмот на Осоговските планини.  Развојот на туризмот на Осоговските планини ќе се одвива во неколку меѓусобно одвоени фази, а секоја од фази претставува една технолошки независна целина. Првата фаза е и најзахтевна и е поврзана со најголеми инвестициони трошоци, особено во капиталната инфраструктура. Успехот на првата развојна фаза ќе ја детерминира и понатамошната динамика на развој. 2.2.2 Интегрален предлог концепт Туристичкиот развој на Осоговските планини е базиран на следните одредници:  Локалитетот Пониква е основа за развој на туризмот во Осоговските Планини.  Пониква покрај постојната сообраќајница со која е поврзана со Кочани, е поврзана и со нова современа сообраќајница со Пробиштип  Планинската дестинација Осоговски Планини ќе се состои од два базни подрачја и тоа: o Спортско рекреативен центар Пониква во кој ќе биде разместена дел од сместувачките капацитети и останатите туристички капацитети и содржини o Скијачки центар Царев Врв во кој ќе бидат сместени поголем дел од сместувачките капацитети и планинската инфраструктура  Спортско рекреативниот центар Пониква првенствено ќе има содржини кои ќе бидат насочени кон развој на ски стази за алпското скијање наменети за деца и почетници, потоа разни зимски содржини наменети за нескијачи како што се санкање, спуштање со гума, лизгање на лед, зимски парк, зимски детски паркови, прошетки, возење на моторни санки, како и целокупна инфраструктура потребна за развој на нордиското скијање и биатлон. СРЦ Пониква ќе има услови за спортски туризам, односно ќе има соодветна инфраструктура за разни спортови ( сала, игралишта за разни спортови ), како и понуда за алтернативни форми на туризам (авантура, природа и др.). Пониква ќе биде современ спортско рекреативен центар и забавен парк за деца во текот на целата година.

120

 Скијачкиот центар Царев Врв ќе го сочинуваат систем на скијачки стази со различна тежина, должина и наклон, кои ќе бидат поврзани со систем од 5 жичари и скилифтови со различен капацитет. Во рамките на скијачкиот центар предвидени се и сместувачки капацитети, како и угостителски капацитети, од кои дел ќе бидат лоцирани на самите стази. Врз основа на повеќе неделната анализа на просторот на Осоговските планини и тоа првенствено локалитетите на Пониква, Царев Врв и Руен, која беше извршена преку формирање и користење на просторен модел за сегменти со богата структура и комплексност со која се дискретизираат просторните случувања во нив, како и посетите на лице место и разговорите водени со локалното населени, формулиран е предлог на концепт за интегрален развој на туризмот на Осоговските Планини. Резултатите, односно приказите од овие анализи се приложени подоле во студијата. Најдобрата локација за лоцирање на идните скијачки стази и придружните скијачки инсталации, односно терените на кои ќе бидат лоцирани најголемиот број од сместувачките и другите придружни капацитети, е дефинирана врз основа на деталната евалуација на сите релевантни физички карактеристики на можните локации на Осоговските Планини. Еваллуирани се следните физички карактеристики: топографија, нагиб на терените, страните на светот, изложеност на сонце, висинска анализа и просечен наклон на падините и стазите, капацитет на стазите, сообраќајно поврзување и инфраструктура, максимален капацитет на просторот.

121

3. Планирање на развојот 3.1 Критериуми за планирање Критериумите за планирање се најважниот фактор во процесот на планирање на развојот на една туристичка дестинација. Успешноста на еден туристички центар во голема мерка зависи од правилното и соодветно планирање на неговиот развој. Во светот денеска се користат различни критериуми за планирање на планинските туристички центри. Критериумите кои се дефинирани за планирање на развојот на туризмот на Осоговските планини, се во склад со меѓународните стандарди за планирање на успешни планински ресорти, како и со резултатите на разните односи на одредени клучни елементи на анализираните успешни планински центри во Европа. Дефинирани се просечните вредности и смерници за развој на туризмот на Осоговските планини, односно за развој на Пониква и Царев Врв. Критериумите кои се дефинирани се однесуваат на стандарди за планирање на планиски центри со мала големина, односно со должина на стази до 25 км и позиционирање на планинската дестинација како регионален планински центар. Стази Должина на стази до 25 км. Ширината на стазите во просек треба да се движи од 50 – 60 метра. Покриеност на стазите со систем за вештачки снег минимум 60%. Вкупна површина на стази до 80 до 150 хектари, вкупна површина на центарот од 300 до 1000 хектари. Дефинирање на тежината на стазите според наклонот, процент на скијачки пазар и густина на скијачи по хектар во зависност од видот на скијачот.

122

Наклон на стазата

Процент на скијачки пазар

Густина на скијачи по хектар

Почетник

8 до 12%

35 – 70

Напреден почетник

до 25 %

15 %

30 – 60

Добар

до 35%

25 %

20 – 50

Среден

до 45%

35 %

15 – 35

Напреден

до 55%

15 %

10 – 25

Експерт

над 55%

5 – 15

Скијачки вештини

Вертикален транспорт Системот на жичари и ски лифтови треба да овозможи задоволување на потребите за вертикален транспорт на сите видови гости. Димензионирање на жичарите и ски лифтовите треба да биде согласно со барањето за вертикален транспорт (vertical demand). Остварувањето на вертикална разлика во еден ден по скијач е во зависност од вештините на скијачот. Просечно остварување по вид на скијач е дадено во следната табела. Скијачки вештини

Остварена вертикална разлика по ден во метри по скијач

Почетник

500 – 750

Напреден почетник

750 – 1500

Добар

1500 – 2250

Среден

2250 – 3000

Напреден

3000 – 5500

Експерт

5500 - 7500

Просечен скијачки ден трае 6 часови. Просечна оптеретеност на ски лифтовите и жичарите е 80%.

123

Сместувачки капацитети Вкупно потребни сместувачки капацитети до 56% од оптималниот број на скијачи на ден кој може ресортот да ги прифати, со гарантирање на пријатно рекреативно доживување на скијањето (comfortable carrying capacity-CCC). Се препорачува следната структура на кревети во сместувачките капацитети: -

Категорија 4*

18 - 22%

Категорија 2 и 3*

30 - 45%

Приватен смештај и апартмани

8 – 18%

Хостели за млади

5 – 10%

Други видови на смештај

6 - 8%

Во просек околу 75% од гостите во сместувачките капацитети се скијачи. Очекувани резултати -

Стапка на пополнетост во текот на зимскиот период 60%

Стапка на пополнетост во летниот период 25%

60% од вкупниот број на кревети треба да е во понуда и во текот на летниот период

Угостителство Угостителски капацитети на стазите до 60% од оптималниот број на скијачи на ден кој може ресортот да ги прифати, со гарантирање на пријатно рекреативно доживување на скијањето (comfortable carrying capacity). Придружна инфраструктура  Паркинг места o 80-90 % од посетителите ќе доаѓаат со автомобил, а 10-20% со автобус. o 2,8 до 3 посители по автомобил o 40 посетители по автобус  Туристичка инфраструктура o Зима 

Ски школа и изнајмување на ски опрема



Лизгалиште



Снежен парк и ски парк за деца почетници

124



Snowboard парк за почетници



Парк за бордање (snowboard park)



Стази за нордиско скијање и биатлон (стрелишта)



Планинарски стази за зимско планинарење



Планински центар



Центар за посетители (инфо центар, интернет терминал, банкомат и тн.)



Зимска стаза за пуштање со гумени чамци



Објекти за после скијање (Après-ski)

o Лето 

Планинарски и тематски стази



Модерна тобоган стаза и/или летна стаза за пуштање со гумени чамци



Игралишта за деца (природно и авантуристичко)



Инфраструктура за летен камп



Стаза за мотори на четири тркала



Стази за планински велосипедизам и парк за планински велосипедизам



Сала, игралишта, спортско рекреативен центар



Инфраструктура за рурален туризам

Параметри за одржлив развој на Осоговските планини Со цел осигурување на одржлив развој на Осоговските Планини, неопходно е да се респектираат неколку важни параметри. Идентификувани се следните параметри кои се однесуваат на единица на сместувачки капацитет, скијачки стази и капацитет на вертикалниот транспорт: ■ Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети во однос на метрите на вертикален транспорт по час (0,08% – 0,10% ) ■ VTM/h по хектар на скијачки стази (30.000 – 35.000) ■ Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети по хектар на скијачки стази (20 – 35)

125

3.2 Ски центар “Царев Врв„ 3.2.1 Локација и содржини Врз основа на просторните анализи на идентификуваните можни локации за развој на еден зимски туристички центар на Осоговските планини и разгледуваните неколку варијанти, формулиран е предлог концептот за развој на еден планински зимски центар. Согласно предлогот најсоодветна локација за сместување на идните ски стази и придружната скијачка инфраструктура, како и сместувачките капацитети, угостителската и другите видови на понуди, е локалитетот Царев Врв. На слика бр.7 прикажана е анализата на наклонот на теренот на самиот локалитет. Ски терените, односно жичарите ќе бидат лоцирани од Врвот Царев врв преку сртот Китка во правец на областа наречена Мечкин Камен (I фаза), потоа од Царев Врв во правец кон т.н.Средно Брдо (II фаза) и од Царев Врв во правец кон Мал Чеперник, преку Ташово (III фаза). На слика бр.8 прикажан е локалитетот Царев Врв со предвидените содржини. Максималниот скијачки потенцијалот на овој локалитет за прифаќање на скијачи изнесува приближно 6.900 скијачи и истиот е дефиниран преку детална анализа на карактеристиките на секоја од стазите, а со примена на меѓународните стандарди за планирање на максималниот истовремен број на скијачи по хектар на скијачка стаза. На табела 1 е прикажан максималниот прифатен потенцијал на скијачи на Царев Врв. Во табела 2 даден е приказ на стазите кои се планирани во ски центарот Царев Врв. Ски центарот ќе располага со стази со вкупна должина од 20,5км, кои ќе се распрострираат на површина од 122 хектари. Извршена е категоризација на ски стазите според нивната тежина, согласно просечниот наклон со цел определување на прилагоден капацитет на стазите. Во табела 3 прикажана е категоризацијата на стазите која е извршена согласно меѓународниот стандард за категоризација на стази, според кој категоризацијата на стазата се врши врз основа на 100 метри од стазата кои имаат најголем наклон. Вкупната должина на патеките, поделена спрема тежинската категорија на патеките е прикажана во табела 4.

126

Табела 3

Патека 1

1386

висинска разлика (м) 563

Патека 2

1584

563

68%

тешка

Патека 3

1365

557

45%

средна

Патека 4

1313

557

44%

средна

Патека 5

1499

557

44%

средна

Патека 6

1343

457

41%

средна

Патека 7

1281

457

50%

тешка

Патека 8

1512

457

42%

средна

Патека 9

1326

457

45%

средна

Патека 10

434

22%

лесна

Патека 11

2477

607

25%

лесна

Патека 12

2254

607

38%

средна

Патека 13

2598

607

39%

средна

Патека

Должина (м)

100 м најголем наклон 64%

категорија на стаза тешка

Табела 4 Категорија на стази

максимален наклон

должина

процент од вкупно

лесни

до 25%

2911

14,29%

средни

до 45%

13210

64,84%

тешки

до 80%

4251

20,87%

На сликите од бр. 9 до 22 прикажани се надолжните профили на секоја од патеките.

127

Слика 7

128

129

Слика 8

Жичара 3

Жичара 2

Жичара 1

2232

1222

1251

1358

Должина

1921

1463

1607

1393

1453

Почнува на надморска висина

2009

2007

2070

2064

1950

2016

Завршува на надморска висина

607

457

557

563

висинска разлика

D4C

D3C

D4C

D2C

вид на жичара

680

2400

1800

2400

1200

капацитет на час

58480

1456800

822600

1336800

675600

VTM/час

620

2212

3258

4751

4280

VTM барање

70%

80%

Ефикасност на качување

396

3161

1212

1351

758

CCC

Табела 1

Жичара 4 428 1975

Жичара

Ски лифт 1 125

6878

Snowbord лифт

4350280

6617

2305

Вкупно

131

1386

1584

1365

1313

1499

1343

1281

1512

1326

434

2477

2254

2598

120

20492

Патека 2

Патека 3

Патека 4

Патека 5

Патека 6

Патека 7

Патека 8

Патека 9

Патека 10

Патека 11

Патека 12

Патека 13

Snow bord park

Вкупно

Должина (м)

Патека 1

Стаза

Табела 2

607

457

557

563

висинска разлика (м)

23%

27%

25%

20%

34%

30%

36%

34%

37%

42%

41%

36%

41%

просечен наклон 8,316 9,504 8,19 7,878 8,994 8,058 7,686 9,072 7,956 2,604 14,862 13,524 15,588

средна средна средна средна средна средна средна средна средна лесна лесна средна лесна

122,232

површина во хектари

категорија на стаза

Просечен број на скијачи по хектар

5537

1091

676

1040

182

278

363

269

282

306

221

246

333

249

капацитет на стазите

Слика бр.9 Надолжен профил на патека бр.1

Слика бр.10 Надолжен профил на патека бр.2

132

Слика бр.11 Надолжен профил на патека бр.3

Слика бр.12 Надолжен профил на патека бр.4

133

Слика бр.13 Надолжен профил на патека бр.5

Слика бр.14 Надолжен профил на патека бр.6

134

Слика бр.15 Надолжен профил на патека бр.7

Слика бр.16 Надолжен профил на патека бр.8

135

Слика бр.17 Надолжен профил на патека бр.9

Слика бр.18 Надолжен профил на патека бр.10

136

Слика бр.19 Надолжен профил на патека бр.11

Слика бр.20 Надолжен профил на патека бр.12

137

Слика бр.21 Надолжен профил на патека бр.13 Оптималниот број на сместувачки капацитети на локалитетот е определен врз основа на анализа на бројот на неопходните кревети по неколку критеруми. Анализирани се следните критериуми: 

Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети во однос на метрите на вертикален транспорт по час (0,08% – 0,10% )



Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети по хектар на скијачки стази (20 – 35)



Максимум 56% од оптималниот број на скијачи на ден кој може ресортот да ги прифати, со гарантирање на пријатно рекреативно доживување на скијањето (comfortable carrying capacity-CCC)

Оптималниот број на кревети во сместувачки капацитети, е дефиниран во корелација со претходно дефинираните планирачки критериуми, насоките за одржлив развој на еден скијачки центар, максималниот прифатен потенцијал на ресортот, меѓународните претпоставки за планирање на развој на еден ски центар, искуствата на веќе развиените ски центри во регионот и пошироко, како и претпоставениот степен на користење на одредени сместувачки капацитети во текот на главната сезона. Во табела 5 , прикажани се резултатите од анализите. Табела 5

138

Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети во однос на метрите на вертикален транспорт по час (0,08 – 0,10 )

I фаза

VTM/h по хектар на скијачки стази (30.000 – 35.000)

Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети по хектар на скијачки стази (20 – 35)

56% од CCC

Усвоен број на кревети

1657

37584

624

1402

1228

II фаза

658

33148

869

679

742

III фаза

1165

33129

1539

1770

1492

Вкупно

3480

34620

3031

3851

3462

Степен на развој

Покрај горе наведените елементи кои се земени во предвид при дефинирање на оптималниот број на кревети, извршена е и поделба на стационарните гости од аспект на тоа дали се скијачи или нескијачи, согласно меѓународните стандарди за планирање. Во табела 6 прикажани се видот и капацитетот на сместувачките капацитети, како и бројот на скијачи кои би биле сместени во објектите. Табела 6 Вид на сместувачки капацитет

Сместувачки единици - соби

Број на кревети

Број на кревети по соба

Број на скијачи од објектот

Хотели 4*

280

760

2,71

494

Хотели 2* и 3*

385

1382

3,59

898

Приватен смештај и апартмани

173

865

5,00

562

Хостели за млади

275

5,00

179

Други видови на смештај

180

6,00

117

Вкупно

923

3462

3,75

2250

Вкупниот максимален број на скијачи кои би доаѓале од сместувачките капацитети изнесува 2250, додека максималниот број на еднодневни скијачи би достигнал 4628. Паркинг просторот за стационарните гости ќе се обезбеди во рамките на парцелите на кои ќе се изградат овие објекти. Неопходно е да се дефинира неопходниот паркинг простор за еднодневните гости. Вкупно треба да се обезбеди паркинг за 7120 гости, под претпоставка дека 65% од нив ќе се скијачи. Согласно погоре наведените критериуми за планирање, определен е бројот на потребните паркинг места, кој е прикажан во табела 7.

139

Табела 7 Вид на возило

Паркинг места

Број на скијачи

2161

1405

Автомобили Автобуси

3.2.2 Развој на локалитетот Царев Врв Развојот на еден ски центар е континуиран процес, кој е составен од повеќе фази. Скијањето е еден од најскапите спортови и за да се создаде, односно изгради еден современ ски центар неопходни се големи финансиски средства. Со цел дефинирање на еден реален концепт, кој ќе може да се реализира во следните 7-8 години, развојот на ски центарот кој се планира да се лоцира во непосредната близина на Царев Врв, е предвиден да се одвива во три фази. На сликата бр.22 прикажан е фазниот развој на овој локалитет. Фазниот развој е планиран согласно физичките карактеристики и комерцијалниот потенцијал на сите микролокации кои се идентификувани како соодветни за изградба на скијачки стази и кои се опфатени со овој ски центар. Исто така фазниот развој е планиран земајќи ги во предвид и проценките за бројот на потенцијаните корисници, односно посетители на овој ски центар. 3.2.2.1 Прва фаза на развој на ски центарот “Царев Врв„ Првата фаза на развојот на ски центарот е дефинирана согласно проценките за потребата за изградба на скијачки стази кои би овозможил максимален истовремено прифаќање на нешто над 2500 скијачи/бордери. Во табелата 8, прикажани се ски лифтовите кои се планира да се изградат во првата фаза и нивниот максимален капацитет на прифаќање. Во табела 9 прикажани се стазите кои се во склоп на првата фаза, како и нивните карактеристики и капацитет. Во табела 10 прикажана е тежинската категоризација на патеките кои ќе бидат изградени во првата фаза.

140

Табела 10 Категорија на стази

максимален наклон

должина

процент од вкупно

лесни

до 25%

434

5,72%

средни

до 45%

4177

55,10%

тешки

до 80%

2970

39,18%

На слика бр.23 прикажана е првата фаза на развојот на Ски центарот Царев Врв со сите предвидени содржини, а на сликите 24 и 25 прикажаните се и втората и третата фаза од развојот на ски центарот Царев Врв. на слика 26 прикажана е локација на предвидениот Snow board парк. Согласно дефинираниот број на скијачи, димензионирани се сите други услужни капацитети, пропратна инфраструктура и содржина на туристичката понуда.

141

Слика бр.22 Развој на Ски центарот Царев Врв во фази

142

143

Слика бр.23 Ски центар Царев Врв I фаза

Слика бр.24 Ски центар Царев Врв II фаза

144

145

Слика бр.25 Ски центар Царев Врв III фаза

Слика бр.26 Snow board Парк

146

147

1251

428

125

3162

Жичара 2

Ски лифт 1

Snowbord парк

Вкупно

Патека 1 Патека 2 Патека 3 Патека 4 Патека 5 Патека 10 Snow bord park

Стаза

7701

Должина (м) 1386 1584 1365 1313 1499 434 120

1358

Жичара 1

Табела 9

Должина

Жичара

Табела 8

просечен наклон 41% 36% 41% 42% 37% 20%

2009

2007

1950

2016

Завршува на надморска висина

висинска разлика (м) 563 563 557 557 557 86

1975

1921

1393

1453

Почнува на надморска висина

D4C

D2C

680

2400

1200

капацитет на час

45,49

површина во хектари 8,316 9,504 8,19 7,878 8,994 2,604

вид на жичара

категорија на стаза средна средна средна средна средна лесна

1241

557

563

висинска разлика

620

4751

4280

VTM барање

Просечен број на скијачи по хектар 30 35 30 28 34 70

2070880

58480

1336800

675600

VTM/час

2504

396

1351

758

CCC

1537

249 333 246 221 306 182

капацитет на стазите

70%

80%

Ефикасност на качување

3.2.2.2 Сместувачки капацитети и проекти Во првата фаза на развојот на ски центарот Царев Врв, планирано е да се изградат повеќе објекти со вкупен капацитет од 1225 кревети. Структурата на објектите е прикажана во табела 11. Табела 11. Вид на сместувачки капацитет

Сместувачки единици - соби

Број на кревети

Број на кревети по соба

Број на скијачи од објектот

Хотели 4*

108

270

2,5

176

Хотели 3*

140

490

3,5

319

Приватен смештај и апартмани

304

4,0

198

Хостели за млади

100

5,0

Други видови на смештај

4,0

344

1225

3,36

796

Вкупно

За секој вид на сместувачки капацитет предложени се следните проекти: Сместувачки објекти хотел категорија 4*  Хотел наменет за бизнис и конгресен туризам со „Wellness на планина” – MICE Хотел (Meetings, Incentives, Conferences and Events) Вкупен број на кревети 270 Привлекување на бизнис туристите, е нешто кон што тежнеат многу хотели во светот. Хотел со 4 звездички е пред се хотел кој е релативно скап и кој покрај сите стандардни услуги кој што треба да ги нуди, мора да има дел и за полуксузни услуги, односно дел кој што ќе ги опфати туристичките производи од „Wellness на планина” програмата (бањи, масажи, програми од здравствен аспект итн). Хотелот кој се предлага да биде дел од Ски центарот Царев Врв е пред се наменет за услуги на пазарот на конгресниот туризам и тоа не само во Македонија, туку и пошироко. Клучните предности на еден хотел со четири звездички се: соодветна високо квалитетна услуга, поволни цени, пријатна околина и квалитет. Локацијата на хотелот треба да биде блиску до ски терените, во централниот дел од базната населба. Хотелот треба да располага со квалитетни соби, 24 часовна рецепција и соодветно ниво на техничка опременост.

148

Услуги Хотелот треба да нуди избор на различни услуги и да обезбеди услови за да гостите имаат можност за голем број на рекреативни активности. Вкупниот број на соби ќе биде 108, од кои 65 стандардни соби, 30 соби “superior”, 10 „junior” апартмани и 3 „executive” апартмани. Во склоп на хотелот ќе има и поврзани соби и соби прилагодени за користење од страна на лица со посебни потреби. Вкупниот капацитет на хотелот треба да биде 270 кревети. Во склоп на хотелот треба да има 2 ресторани, 2 кафе ресторани, фитнес клуб, затворен базен со сауни, бањи и соодветни услуги, потоа затворен паркинг, две сали за одржување на симпозиуми, состаноци, обуки и една мала сала за одржување на состаноци со капацитет до 20 лица. Една од салите треба да е со капацитет до 200 лица, а другата да е со капацитет од 50 лица. Сместување Сместувачките единици:  40 стандардни соби со површина од 30 м2 со два поединечни кревети и можност за еден дополнителен кревет  25 стандардни соби со површина од 30 м2 со еден дупли кревет и можност за еден дополнителен кревет  30 двокреветни соби “superior” со површина од 35 м2 со еден дупли кревет или два поединечни кревети и можност за еден дополнителен кревет  10 „junior” апартмани со површина од 45 м2 со еден дупли кревет или два поединечни кревети и можност за еден дополнителен кревет (седечка гарнитура на извлекување), дел од апартманите треба да имаат две соби  3 „executive” апартмани со површина од 60 м2 со еден дупли кревет или два поединечни кревети и можност за еден дополнителен кревет (седечка гарнитура на извлекување), апартманите треба да имаат по две соби

149

Сместувачки објекти хотели категорија 3*  Хотел со 3 * наменет за семејства Вкупен сместувачки капацитет 340 кревети Хотел од средна класа со релативно ниски цени, наменет за семејства. Хотелот ќе нуди стандардни услуги за овој тип на хотели, ќе располага со покриен базен, пристап на Интернет, 24 часовна рецепција, услуга по собите и други услуги. Локацијата на хотелот треба да е во близина на почетната станица на една од жичарите и ќе нуди соодветна вредност за парите кои се плаќаат за неговите услуги. Хотелот ќе се одликува со пријатна околина, а преку пријатната услуга, гостите ќе се осеќаат добредојдени и ќе уживаат во престојот. Целна група на овој хотел ќе бидат пред се туристите, односно фамилиите кои располагаат со ограничени финансиски сретства и кои бараат балансиран однос помеѓу квалитетот и цената. Целиот комплекс ќе се состои од два објекта, а секој објект ќе биде висок по пет ката. Вкупно ќе има 70 соби, од кои 20 стандардни, 15 „superior”, 30 двособни апартмани и 5 апартмани „junior”. Услуги Хотелот треба да нуди различни услуги кои ќе се насочени кон децата и особено треба да се понудат услуги кои ќе им овозможат на родителите и децата пријатен престој во хотелот. За семејните апартмани на рецепција треба да има на располагање соодветни игри и играчки за различна возраст на децата, како и соодветни креветчиња за бебиња. Мебелот мора да биде соодветен, односно прилагоден и безбеден за децата и да има соодветно обезбедуваче на изворите на струја. Во одредени соби и апартмани да има и соодветна опрема за видео бебе мониторинг. Ресторанот треба да биде со капацитет од 300 луѓе и да им можност за доставување на детска храна. Неопходни содржини на хотелот: ▪

Затворен базен и плиток базен за деца

▪

Место за одмор и безбедно играње на деца во ограден простор

▪

Игралишта за деца во склоп на земјиштето на хотелот

▪

Можност за користење на пакети Се вклучено (All inclusive)

▪

Соодветна понуда на храна за деца

▪

Детска маса за време на ручекот и вечерата со обезбеден надзор

▪

Градинка за деца, распоредени по групи во зависност од возраста, со одели за цртање, играње, детски театар и сл.

▪

Одвоени места за бебиња со соодветна опрема за менување на

150

пелени, када за банање и др. ▪

Игралишта на отворено со дворци од гума на напумпување, атракции за деца, вештачка плажа, детски лулашки и тобоган, вртелешка, трицикли, автомобили играчки, разни куќички за играње и др.

За создавање на препознатлив имиџ, хотелот треба да има своја маскота. Сместување Сместувачките единици: Стандардните соби ќе се големи 30 м2 и ќе имаат еден брачен или два поединечни кревети, со можност за еден допонителен кревет. Собите „superior” ќе бидат со површина од 35 м2, со еден брачен или два поединечни кревети, како и можност за дополнителен кревет. Двособните семејни апартмани ќе се со површина од 45и ќе имаат 4 кревети ( 45 м2), додека апартманите „junior” ќе се со површина од 50 м2 и ќе имаат еден брачен или два поединечни кревети со можност за дополнителни два кревети.

 Хотел со 3 * Спа и Wellness Вкупен сместувачки капацитет 150 кревети Хотел од средна класа со релативно ниски цени, за овој вид на услуги наменет за посетители кои се грижат за своето здравје и кои располагаат со ограничени финансиски сретства. Хотелот ќе нуди стандардни услуги за овој тип на хотели, ќе располага со покриен базен, пристап на Интернет, 24 часовна рецепција, услуга по собите и други услуги. Локацијата на хотелот треба да е во мирна и тивка околина, во близина на шума.Хотелот ќе нуди соодветна вредност за парите кои се плаќаат за неговите услуги. Хотелот ќе се одликува со пријатна и релаксирана околина, со соодветно опремена внатрешност за да гостите уживаат во престојот. Целиот комплекс ќе се состои од три објекта, а секој објект ќе биде висок по три ката. Вкупно ќе има 70 соби, од кои 50 стандардни, 15 „superior” и 5 апартмани „junior”. Wellness и спа центарот треба да имаат пристап и од надвор од хотелот, со цел услугите да се понудат и на другите гости во центарот. Во рамките на Wellnes делот треба да има и медицински центар за убавина, како и салон за убавина.

151

Услуги Хотелот треба да нуди комплетни услуги кои се дел од стандардните спа и wellness програми. Хотелот е насочен кон средната и постарата генерација кои се повеќе внимаваат на своето здравје. Во склоп на хотелот планиран е дел за wellness, со вкупна површина од 1500 до 2000 м2, во кој покрај базенот и сауните, ќе бидат вклучени и просториите за третмани и релаксација. Во рамките на овој дел треба да ги има следните услуги: ▪

Програмите и третманите мора да се на располагање 6 дена неделно и 5 часови во текот на денот

▪

Мора да се располага со професионален козметички третман и разни третмани за релаксација и подобрување на физичкиот изглед

▪

Одел за фитнес со соодветна опрема

▪

Аромотерапија, рефлексологија, третмани за тело, козметички апликации, широк спектар на масажи, третмани за разубавување и т.н.

▪

Простории и опрема за разни програми за намалување на телесната тежина

▪

Најмалку два мали базена наменети за Планински Wellness (базен со билни испарувања, хидротерапија, бања со камења итн.)

Сместување Сместувачките единици: Стандардните соби ќе се големи 25 м2 и ќе имаат еден брачен или два поединечни кревети, со можност за еден дополнителен кревет. Собите „superior” ќе бидат со површина од 30 м2, со еден брачен или два поединечни кревети, како и можност за допонителен кревет. Апартманите „junior” ќе се со површина од 40 м2 и ќе имаат еден брачен или два поединечни кревети со можност за дополнителни два кревети.

152

Сместувачки објекти Апартмани  Апартмани со 3* и 4* Вкупен број на кревети 210 Апартманите се куќи со идентичен изглед кои се изградени во низа и кои се всушност целина од еден комплекс. Во рамките на комплексот планирани се разни содржини, кои се во зависност од категоријата на комплексот. Апартманите се аменети за изнајмување по ноќевање и истите треба да бидат комплетно опремени, за да можат да се користат. Секој апартман ќе располага и со целосно опремена кујна. Поединци се сопственици на сместувачките капацитети. Сместувачките единици може да се дел од капацитетот за изнајмување само доколку истите се на располагање за изнајмување кога сопственикот не ги користи. Рецепцијата на објектите вообичаено е заедничка за сите капацитети и се наоѓа надвор од објектите со апартмани. Апартманите треба да се изградени во 3 до 5 објекти. Структурата на апартманите треба да е следна: 40% апартмани со дневна и спална соба (50м2) и 50% апартмани со дневна и две спални соби (65 м2) и 10% апартмани со дневна и три соби (90 м2). Дел од апартмани треба да се од повисока категорија и да се опремени со јакузи, камин, да се полуксузно опремени, да имаат кабловска телевизија и др. Во близина на апартманите треба да се предвиди и супермаркет. Висината на објектите не треба да надминува 3 ката. Услуги Апартманите треба да нудат соодветни услови за сместување на база на ноќевање за туристи кои сакаат сами да се грижат за својата храна и да имаат поголема слобода, односно избор за организација на своето време. Вкупниот број на апартмани ќе биде 50, од кои:  трособните апартмани ќе имаат 6 до 8 кревети и ќе се состојат од купатило, кујна, дневна и три спални соби  двособните апартмани ќе имаат 4 до 6 кревети и ќе се состојат од купатило, кујна, дневна и две спални соби  еднособните апартмани ќе имаат 2 до 4 кревети и ќе се состојат од купатило, кујна, дневна и спална соба

153

Сместување Сместувачки единици:  20 еднособни апартмани  25 двособни апартмани  5 трособни апартмани

Сместувачки објекти Хостел  Хостел со 2* Вкупен број на кревети 100 Хостелите се места за сместување на туристи ориентирани кон поефтин и забавен престој. Хостелите се сместувачки објекти од економска класа, што нудат релативно евтино сместување. Хостелите претежно се наменети за помлади посетители и планинари. Основна цел е да се обезбеди краткотрајно сместување за посетителите и излетниците по релативно ниски цени на сместување. Како една од специфичностите на хостелите се издвојува можноста за размена на културните специфики помеѓу младите. Во хостелите гостинот може да изнајми кревет во заедничка спална и да користи за зедничко купатило, кујна и простории за одмор. Дел од сместувачките единици може да се и приватни двокреветни соби. Позитивни страни на хостелите се пред се ниските цени на сместување во споредба со другите видови на сместување, како и можноста за запознавање на други посетители. Хостелите се вообичаено помалку формални од хотелите. Рецепцијата се наоѓа во рамките на хостелот и е со определено работно време. Услуги Хостелите ги нудат само основните услуги на сместување, како и на користење на заедничката кујна. Во поголемиот број хостели купатилата и кујната ги делат сите гости во хостелот, а во однос на сместувањето може да се избира меѓу двокреветни и повеќе креветни соби. Вообичаено имаат заеднички простории, во кои гостите можат да го поминат сллободното време. Во рамките на планираниот хостел предвидени се 20 сместувачки единици.

154

Сместување Сместувачки единици:  11 соби со по 6 - 8 кревети  5 соби со по 4 - 6 кревети  4 соби со 2 кревета и сопствено купатило

Други видови на смештај  Хотел - пансион Вкупен број на кревети 60 Хотел – пансионите се всушност семејни хотели, кои вообичаено нудат сместување со доручек или полупансион. Управувани се од страна на едно семејство и се релативно мали, односно со релативно мал број на кревети и сместувачки единици. Цените на сместувањето и услугите се релативно прифатливи за поголем број на клиенти. Локацијата треба да биде во близина на жичарите, но одалечен од центарот на базната населба. Неопходно е да се обезбеди едноставен и лесен пристап до објектот. Услуги Хотел-пансионите покрај основните услуги на сместување и исхрана, нудат и некои допонителни услуги, како што се солариум, сауни, масажи, но и приспособена храна за различните потреби на гостите (био продукти, домашно подготвена храна, вегетаријански и др.). Во самиот објект може да има сместено и кафеана, која служи и како ресторан за гостите. Објектот ќе има 15 сместувачки единици. Сместување Сместувачки единици:  10 соби со по 2-3 кревети  5 соби со по 4 кревети

155

3.2.2.3 Инфраструктура и придружни објекти Од максималниот број на скијачи и бордери кој истовремено може да ги прифатат стазите кои ќе бидат изградени во првата фаза од развојот на ски центарот Царев Врв, приближно 800 ќе бидат стационарни гости, додека бројот на еднодневни скијачи ќе изнесува 425. За потребите на еднодневните гости ќе биде потребно да се изградат 230 паркинг места за автомобили, 25 паркинг места за комерцијални возила и 4 места за автобуси. Во склоп на првата фаза на развојот на ски центарот, ќе се изградат и опремат одреден број на објекти за угостителски услуги, потоа одреден број на простории кои ќе бидат со трговска содржина и кој воглавном ќе бидат сместени во склоп на сместувачките капацитети ( на приземје). Дел од објектите за угостителски услуги треба да бидат сместени на самите стази, односно на секоја стаза е потребно да се изгради по еден угостителски објект или вкупно два. Еден од овие објекти треба да функционира на база на само послужување ( self service). На самиот локалитет, денеска се лоцирани два руинирани објекти (стари караули), кој се предлага да бидат реконструирани и да бидат пренаменети во планинарски дом (едниот објект) и угостителски објект со придружни содржини (настани, забави, тематски содржини и др.). При проектирање на сместувачките објекти, особено објектите од повисока категорија, треба да се обрати внимание на потребата од зголемување на капацитетите со понатамошниот развој на ски центарот, односно со реализација и на втората и третата фаза. Кај хотелите и хостелите паркирањето треба да се реши со изградба на паркинг на ниво -1, во рамките на објектите. Останатите сместувачки капацитети паркирањето ќе треба да го решат во рамките на своите парцели. Во согласност со дефинираниот максимален број на скијачи, како и број на кревети, дефинирани се и останатите содржини неопходни за функционирање на еден современ ски центар. Во табела 12 прикажани се планираните содржини, односно објектите за потребите на ски центарот во базната населба. Со цел непречено одвивање на сообраќајот во базната населба, треба да се изградат приближно 3500 м на сообраќајници , како и околу 30 паркинг места за потребите на снабдување.

156

Во рамките на ски центарот неопходно е да се реализираат и проектите кои се наведени подоле во студијата, а кои во голема мерка ќе ја зголемат туристичката понуда, како во текот на зимскиот, така и во текот на летниот период. Покрај погоре дефинираните содржини, кои се планираат да се реализираат во склоп на ски центарот Царев Врв, со цел зголемување на атрактивноста на центарот, преку зголемување на понудата, потребно е да се реализираат проектите кои се наведени. Проекти кои се поклопуваат со проектите планирани за СРЦ Пониква a. Snowboard парк b. Атрактивни планински колиби за друштвени активности после скијање (Apes Ski) c. Моторни санки d. Планински велосипедизам e. Концепт планински тури f. Прошетки и планинарење на снег g. Јавање коњи и возење со кочија и/или санка Табела 12 Бруто потребна површина (м2)

Вид на функција

Содржини на станицте на жичарите Продажба на карти 40 Тоалетни простории за вработените 50 Изнајмување и сервис на опрема 220 Ормари за опрема (депоа) 150 Ски школа 120 Услужен простор 100 Вкупно

680 Комерцијални содржини

Ресторан Тоалети за гости Услужен простор Дуќани (за скијачки потребштини)

800 100 150 120

Вкупно

1170 Оперативни содржини

157

Администрација Простории за вработените Прва помош и патролна служба Вкупно

200 80 120 400

Се вкупно објекти

2250 Придружни објекти

Магацински простор Гаражи за механиција со сервис Управување со отпад

250 300 250

Вкупно Се вкупно

800 3050 м2

Развојот на туризмот на Осоговските планини треба да се гледа како интегрална целина. Проектите кои се предлагаат да се реализираат на Пониква, треба да може да се поврзат со сличните проекти кои се предлагаат за Ски центарот Царев Врв. Планирањето на реализацијата на овие проекти, пред се треба да се базира на користење на овие понуди од страна на гостите во двата туристички локалитети. Концептот на мобилност кој се предлага за Пониква, треба да биде имплементиран и во Ски центарот Царев Врв, односно да се обезбеди соодветен превоз од Ски Центарот Царев Врв до Пониква и обратно, со што ќе се обезбеди интегралноста на целиот регион на Осоговските Планини. 3.2.2.4 Процена на инвестиционите трошоци за првата фаза од развојот на проектот Потребни инвестиции за изградба на ски центарот (I фаза) Трошоци за подготовка на проекти Опис

Единица мерка

Подготовка на мастер план Детален урбанистички план Физибилити студии

паушал

Проектирање Вкупно

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

200.000

30.000

100.000

450.000

450.000 780.000

158

Трошоци за изградба на жичари и скилифтови Жичара

Должина

вид на жичара

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Жичара 1

1358

D2C

1.100.000

Жичара 2

1251

D4C

2.500.000

Ски лифт 1

428

P-T bar

400.000

Snowbord парк

125

150.000

Вкупно

3162

4.150.000

Трошоци за изградба на стазите - патеките Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Ски стази на ливади

18,1

1.500

27.150

Ски стази во шума

27,8

30.000

834.000

Вкупно

861.150

Трошоци за системи за вештачки снег (60% покриеност на стазите со системи за вештачки снег) Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Топови за вештачки снег

паушал

150.000

200.000

Резервоари за вода за вештачки снег

м3

160

400

64.000

Систем за вештачки снег

hа

27,8

100.000

2.780.000

Вкупно

3. 044.000

159

Трошоци за изградба на објекти за потребите на ски центарот Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Објекти во базната населба

м2

3050

1.400

3.355.000

Ресторан на врв на жичара 1

м2

200

1.200

240.000

Ресторан на врв на жичара 2

500

1.200

600.000

Реконструкција на постојни објекти на Царев Врв

паушал

700.000

Куќички на врв на жичарите за вработените

м2

27,8

600

16.680

Вкупно

4.911.000

Трошоци на планинска инфраструктура Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Паркинг место

300

650

195.000

Улици во базна населба

м’

3.500

500

1.750.000

Планински патишта

м’

10.000

400.000

Дистрибуција на електрична енергија од базната населба до врв на жичара 1

м’

1500

52.500

Дистрибуција на електрична енергија од врв на жичара 1 до врв на жичара 2

м’

800

28.000

Дистрибуција на електрична енергија од врв на жичара 1 до ски лифт

м’

210

7.350

Дистрибуција на електрична енергија од врв на ски лифт до постојни објекти на Царев Врв

м’

850

29.750

Неопходна електро опрема за жичарите и ски лифтовите (разводни плочи, трансформатори и др.)

паушал

400.000

Други инфраструктурни објекти (вода, канализација)

паушал

300.000

Опис Паркирање за дневни посетители (автомобили, комерцијални возила и автобуси)

Вкупно

3.162.600

160

Трошоци за набавка на возила и специјална опрема Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Специјална машина за подготовка на стазите - Ратрак

возило

200.000

400.000

Додатна механизација за ратраците – обликувач на half pipe (Pipe shaper)

број

30.000

Моторни санки

број

8.000

24.000

Возила pick up 4x4

број

25.000

50.000

Радио врска и опрема

паушал

10.000

Опрема и алати за одржување на возила

паушал

50.000

Опрема и алати за одржување на жичарите и ски лифтовите

паушал

20.000

Опрема за ски патрола и горска служба за спасување

паушал

30.000

Означување на стазите и безбедносни мерки

паушал

35.000

Опис

Вкупно

649.000

Рекапитулација на инвестиционите трошоци за ски центарот Царев Врв Опис на трошоци

Износ €

Подготовка на проекти

780.000

Жичари и скилифтови

4.150.000

Стази - патеки

861.150

Систем за вештачки снег

3.044.000

Објекти за потребите на ски центарот

4.911.000

Планинска инфраструктура

3.162.600

Возила и специјална опрема

649.000

Вкупно

17.557.750

Резерва

1.755.775

ВКУПНО

19.313.525

161

Капитална инфраструктура Идниот скијачки центар Царев Врв и базната населба треба да се поврзат со постојната инфраструктурна патна мрежа. Потребно е поврзување на базната населба со постојната електро електрична мрежа и телефонска мрежа. За базната населба неопходно е да се изгради и систем за водоснабдување, канализација и пречистителна станица. Сообраќајно поврзување Сообраќајното поврзување на идниот скијачки центар Царев Врв и базната населба со постојната патна мрежа е единствено можно преку поврзување со патот кој оди од рудникот Саса кон врвот Руен. За таа цел потребно е да се изгради нов пат во должина од 3 км. Неопходна е и модернизација, односно реконструкција на патот од Македонска Каменица преку рудникот Саса до точката на отклонување на ново предвидениот пат. Првичната процена за потребните финансиски средства за модернизација на постојниот пат и изградба на нов пат во должина од 3 км се движи од 2 до 2,5 милиони евра. Управувањето со регионалните и магистралните патни правци во Република Македонија е под надлежност на Агенцијата за патишта на Република Македонија. Пристапниот пат до базната населба, кој е прикажан на соодветните слики, е само информативен приказ на патот и не значи идејно решение за негово лоцирање. Снабдување со електрична енергија Поврзувањето на базната населба со постојната дистрибутивна мрежа за електрична енергија се планира да се изврши во близина на рудникот „Саса”. Првичните процени се дека ќе треба да се обезбедат приближно 1 MW струја, што ќе биде доволно за првата фаза на развој на ски центарот „Царев Врв”. Неопходно е да се изгради далновод кој ќе ја поврзе базната населба со постојната мрежа, во вкупна должина од приближно 8 км. Процената на потребните финансиски сретства се движи од 0,8 до 1,2 милиони евра.

162

Водоснабдување Снабдувањето на базната населба со вода треба да биде решено со изградба на посебен систем за водоснабдување, кој со вода ќе се снабдува преку изградба на зафати на постојните извори кои се лоцирани под Царев Врв. Првичните процените се дека се потребни приближно 1 милион евра за изградба на целосен систем за водоснабдување на базната населба. 3.3. Спортско Рекреативен Центар Пониква Со цел зголемување на конкурентноста на СРЦ Пониква, а земајќи ги во предвид евидентираните слаби страни во областа на туристичката понуда, визијата и концептот за туристички развој на Осоговските Планини, дефинирани се следните области на делување: 1. Развој на современи и универзални зимски туристички производи - Цели a. Зголемување на атрактивноста во зимскиот период b. Со зголемување на атрактивноста се добива и повисоко ниво на просечни цени c. Проширување на капацитетите 2. Развој на туристички производи „ Забава и акција„ за летниот и зимскиот период - Цели a. Зголемување на атрктивноста во текот на целата година b.Зголемување на искористеноста на сместувачките капацитети во текот на летото c. Подобрување на имиџот на Пониква d.Да им се понуди на гостите шанса да пробаат нешто ново 3. Развој на туристички производи кои се наменети за семејствата - Цели a. Да се направи Пониква атрактивна за семејства, особено за семејства со мали деца во текот на целата година

163

b. Да се искористи близината на населените места c. Да се искористи трендот за престојување во природа, особено за младите генерации 4. Развој на туристички производи од типот на „Планински Wellness„ - Цели a. Искористување на општиот тренд на користење на Спа и Wellness производи b. Создавање на производи поврзани со здравјето c. Еден сместувачки капацитет би требало да има спа и Wellness центар 5. Развој на сегментот за спортски туризам - Цели a. Користење на капацитетите во текот на целата година b. Искористување на општиот тренд на зголемување на побарувачката за спортски туризам c. Привлекување на спортски клубови и спортисти 6. Развој на сегментот за бизнис туризам - Цели a. Користење на капацитетите во текот на целата година b. Искористување на близината на населените места c. Добивање на повисоки цени за сместување d. Привлекување на добростоечки компании 7. Развој на туристичката инфраструктура - Цели a. Квалитетно подобрување на сместувачките капацитети b. Привлекување на резлични категории на клиенти c. Специјализирање на сместувачките капацитет d. Зголемување на вкупниот сместувачки капацитет e. Проширување на понудата

164

Концепт на мобилност Денеска на Пониква постои сериозен проблем со сообраќајот и просторот за паркирање. Ова е особено карактеристично за зимскиот период, кога во време на викенди, а при добри снежни услови, на Пониква доаѓаат и до 2000 посетители. Денеска на Пониква единствен паркинг е просторот пред детското одмаралиште, кои е со вкупен капацитет од околу педесетина возила. Со присуство на преку 600700 возила во текот на викендите во зимскиот период доаѓа до потполно закрчување на сообраќајот на Пониква. Со понатамошниот развој на Пониква, реално е да се очекува дека многу поголем број на туристи ќе ја посетуваат 3.3.1. Развој на локалитетот Врз основа на просторните анализи на локалитетот на Пониква, извршените анализи на теренот од аспект на негова поставеност во однос на страните на светот, наклоните на теренот и изложеноста на сонце, извршено е идентификување на можни ски терени, каде би се изградиле соодветни инсталации за вертикаллен транспорт и соодветни ски стази. На слика 27 дадени се наклоните на теренот на Пониква. Идентификувани се две можни локации кои имаат соодветни карактеристики на теренот и на истите е предвидена изградба на жичари и изградба на стази. Согласно Постојниот урбанистички план , кој е инкорпориран во оваа студија, предвидена е изградба и на уште еден ски лифт, кој е лоциран во близина на постојниот ски лифт кај детското одморалиште. На слика 28 прикажан е локалитетот Пониква со сите предложени содржини. Максималниот скијачки потенцијал на овој локалитет за прифаќање на скијачи изнесува 1590 скијачи и истиот е дефиниран преку детална анализа на карактеристиките на секоја од стазите, а со примена на меѓународните стандарди за планирање на максималниот истовремен број на скијачи по хектар на скијачка стаза. На табела 13 е прикажан максималниот прифатен потенцијал на скијачи на Пониква. Во Табела 14 даден е приказ на стазите кои се планирани на локалитетот Пониква. Спортско рекреативниот центар Пониква ќе располага со стази со вкупна должина од 3 км и ќе се распрострираат на површина од приближно 25 хектари. Извршена е категоризација на тежината на ски стазите согласно просечниот наклон со цел определување на прилагоден капацитет на стазите. Во табела 15 прикажана е категоризацијата на стазите која е извршена согласно меѓународниот стандард за

165

категоризација на стази, според кој категоризацијата на стазата се врши врз основа на 100 метри од стазата кои имаат најголем наклон. Табела 15 Должина (м)

висинска разлика (м)

Патека 1

1098

Патека 2 Патека 3 Ски патека постоечка Ски патека постоечка

Патека

311

100 м најголем наклон 38%

категорија на стаза средна

954

265

33%

средна

292

18%

лесна

248

22%

лесна

444

106

24%

лесна

На сликата 29 прикажани се патеките за алпско скијање и жичарите, а на сликите 30 и 31 прикажани се надолжните профили на секоја од патеките. Пониква ќе располага со 68% патеки кои се категоризирани како средно тешки и 32% патеки кои се категоризирани како лесни. Изградбата на нови сместувачки капацитети и нови жичари и ски стази, како и зголемувањето на туристичката понудата на Пониква ќе привлече значителн поголем број на туристи, од бројот на туристите кои денеска ја посетуваат Пониква. Оптималниот број на сместувачки капацитети на локалитетот е определен врз основа на анализа на бројот на неопходните кревети по неколку критеруми. Анализирани се следните критериуми: 



Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети по хектар на скијачки стази (20 – 35)



Максимум 56%од оптималниот број на скијачи на ден кој може ресортот да ги прифати, со гарантирање на пријатно рекреативно доживување на скијањето (comfortable carrying capacity-CCC)

166

претпоставениот степен на користење на одредени сместувачки капацитети во текот на главната сезона. Во табела 16 , прикажани се резултатите од анализите. Табела 16

Степен на развој

Вкупно

820

VTM/h по хектар на скијачки стази (30.000 – 35.000)

Вкупен број на кревети во сместувачките капацитети по хектар на скијачки стази (20 – 35)

56%од CCC

Усвоен број на кревети

29596

850

890

850

167

Слика 27 Наклони на теренот на Пониква

168

169

Слика 28 Спортско Рекреативен Центар Пониква

Слика бр.29 Жичари, ски лифтови и патеки за алпско скијање на Пониква

170

171

Слика бр.30 Надолжен профил на патека бр.1

Слика бр.31 Надолжен профил на патека бр.2

Жичара 2

Жичара 1

Жичара

297

957

1118

Должина

1602

1571

1342

1355

Почнува на надморска висина

1610

1606

1612

1606

1666

Завршува на надморска висина

265

311

висинска разлика

2SL

1SL

2SL

D2C

вид на жичара

360

250

300

800

капацитет на час

38160

13500

12283

211678

248938

VTM/час

1500

1180

1250

1783

1856

VTM барање

80%

90%

Ефикасност на качување

122

641

724

CCC

Табела бр.13

Ски лифт 1 89 1556

106

248 1602

висинска разлика (м)

21,77%

просечен наклон

лесна

категорија на стаза

8,78

3,55

1,98

површина во хектари

Просечен број на скијачи по хектар

164

382

439

249

139

капацитет на стазите

1590

Должина (м)

23,87%

средна

7,63

7569

Стаза 248

106

28,32%

средна

2,34

524559

Ски патека постоечка 444

311

27,78%

лесна

2510

Ски патека постоечка

1098

265

14,04%

781

1496

3153

444

Snowbord Ски лифт постоен (1) Ски лифт постоен (2) Вкупно

Патека 1

954

Табела бр.14

Патека 2

292

1372

Патека 3

24,29

88 2201 3124

Snow bord park Патека 4 санкање Вкупно

Покрај горе наведените елементи кои се земени во предвид при дефинирање на оптималниот број на кревети, извршена е и поделба на стационарните гости од аспект на тоа дали се скијачи или нескијачи. Во табела 17 дадени се планираните сместувачки објекти и бројот на сместувачки единици. Во склоп на планираните сместувачки капацитети, се вклучени и постојните сместувачки капацитети (одморалиште на МВР на РМ, приватните објекти). Табела 17 Вид на сместувачки капацитет

Сместувачки единици соби

Број на кревети

Број на кревети по соба

Број на скијачи од објектот

Хотели 4*

187

2,20

122

Хотели 2 и 3*

113

340

3,01

221

Приватен смештај и апартмани

213

4,02

138

Хостели за млади

4,53

Други видови на смештај

4,30

Вкупно

276

851

3,08

553

Вкупниот максимален број на скијачи кои би доаѓале од сместувачките капацитети изнесува 553, додека максималниот број на еднодневни скијачи би достигнал 1042. Паркинг просторот за стационарните гости ќе се обезбеди во рамките на парцелите на кои ќе се изградат овие објекти. Неопходно е да се дефинира потребниот паркинг простор за еднодневните гости. Вкупно треба да се обезбеди паркинг за 1600 гости, под претпоставка дека 65% од нив ќе се скијачи. Согласно погоре наведените критериуми за планирање, определен е бројот на потребните паркинг места, кој е прикажан во табела 18. Табела 18 Вид на возило Автомобили Автобуси

Паркинг места

Број на скијачи

543

1520

Согласно предложениот концепт и предвидените нови сместувачки капацитети, неопходно е да се изградат 280 паркинг места, кој ќе бидат лоцирани во урбанистичките парцели на самите сместувачки капацитети, а за еднодневните

173

посетители на Пониква се планира да се изградат 543 паркинг места. Согласно урбанистичкиот план, сопствениците на новопланираните викендици, ќе треба да го решат паркирањето во рамките на нивните урбанистички парцели. Но и овие новопланирани паркинг места нема да го решат проблемот со паркирање и закрчување на сообраќајот кој се јавува, во текот на викендите во зимскиот период. Со цел спречување на оваа појава, како и намалување на негативното влијание врз животната средина, од аспект на загадување на воздухот од возилата, неопходно е да се изработи концепт на мобилност. Концептот на мобилност мора да ги почитува желбите на гостите за нивна мобилност во текот на одморот. Прва непходна активност е да се забрани сообраќајот на самиот локалитет Пониква, во текот на викендите и празниците во зимскиот период, освен за гостите во сместувачките капацитети и сопствениците на викенд куќите. За таа цел неопходно е да се постави рампа со чувар на околу 2 км од Пониква. Во непосредна близина на рампата треба да се изгради паркинг со капацитет од 450 возила, на кој би се паркирале еднодневните посетители. Превозот на гостите од овој паркинг до локалитетот Пониква треба да се организира со минибусови т.н. шатл превоз. Овој вид на превоз има одредена маршута и вози во редовни интервали согласно со потребите. Овој вид на превоз вообичаено е бесплатен или се наплаќа симболична цена. Истовремено на гостите за движење во рамките на локалитетот Пониква може да им се понуди и возење со санки влечени од коњи или кучиња, а во текот на летото и возење во кочија. Покрај решавање на сообраќајните проблеми кои постојат и кои со интензивирање на развојот на Пониква и ќе се зголемат, е и дефинирање на стратегија на превозот која е во склад со принципите на одржливиот развој, односно заштитата на животната средина. Истовремено целта на овој концепт е намалување на најмала можна мерка на бројот на автомобили кои би се движеле на локалитетот Пониква. Самата реализација на овој концепт треба да се прави паралелно со развојот на Пониква.

174

Алтернативен зимски транспорт Денеска Пониква е поврзана со Кочани преку асвалтен пат долг 20 км. Потребно е да Пониква сообраќајно се поврзе и со Пробиштип, со што за поголем број на потенцијални посетителли ќе се овозможи многу пократка и побрза сообраќајна врска. Развојот на Пониква како спортско рекреативен и туристички центар, треба да се одвива преку реализација на неколку проекти. Реализацијата на овие проекти е поврзана со обезбедување на финансиски средства и дефинирање на начинот на управување со овој центар. Истовремено треба да се води внимание на динамиката на реализација на овие проекти, особено да се внимава да не дојде до реализација само на одреден вид на проекти, на пример само изградба на сместувачки капацитети, без притоа да се прошири туристичката понуда. Целиот предлог концепт на развој на овој локалитет, е интегрален и само со неговата комплетена реализација ќе се обезбедат услови за успешно работење на овој центар. Визијата која е дефинирана за 2020 година, единствено преку реализацијата на предложените проекти и следење на дефинираните насоки, може да биде реализирана. Во склоп на планираниот развој, ќе се изградат и опремат одреден број на објекти за угостителски услуги, потоа одреден број на простории кои ќе бидат со трговска содржина и кој воглавном ќе бидат сместени во склоп на сместувачките капацитети ( на приземје). Два објектите за угостителски услуги треба да бидат сместени на самите стази, односно на секоја стаза која се наоѓа кај жичарите е потребно да се изгради по еден угостителски објект или вкупно два. Еден од овие објекти треба да функционира на база на само послужување ( self service).

175

Кај хотелите и хостелите паркирањето треба да се реши со изградба на паркинг на ниво -1, во рамките на објектите. Останатите сместувачки капацитети паркирањето ќе треба да го решат во рамките на своите парцели. Во согласност со дефинираниот максимален број на скијачи, како и број на кревети, дефинирани се и останатите содржини неопходни за функционирање на еден современ ски центар. Во табела 19 прикажани се планираните содржини, односно објектите за потребите на ски центарот во базната населба. Табела 19 Бруто потребна површина (м2)

Вид на функција

Содржини на станицте на жичарите Продажба на карти 20 Тоалетни простории за вработените 20 Изнајмување и сервис на опрема со ормари за опрема (депоа) 120 Ски школа 80 Услужен простор 100 Вкупно

340 Комерцијални содржини

Тоалети за гости Услужен простор Дуќани (за скијачки потребштини)

60 100 80

Вкупно

240 Оперативни содржини

Администрација Простории за вработените Прва помош и патролна служба

50 60 120

Вкупно

240

Се вкупно објекти

820 Придружни објекти

Магацински простор Гаражи за механизација со сервис Управување со отпад

120 200 120

Вкупно

440 2140 м2

Се вкупно

176

3.3.2. Проекти

Проект бр.1 Нови жичари и стази за алпско скијање

Опис на проектот: Теренските можности на локалитетот Пониква се доста ограничени од аспект на изградба на нови стази за алпско скијање, а со тоа и нови жичари.Сепак идентификувани се две стази кои ги задоволуваат барањата за потребни карактеристики на теренот. Важечкиот урбанистички план предвидува и изградба на уште еден ски лифт на локалитетот кој се наоѓа во близина на Детското одмаралиште. Се предлага да се изградат две двоседи жичари и еден скилифт. Во текот на летниот период една од жичарите би се користела за вертикален транспорт на посетителите на локалитетот Пониква, како и за превоз на корисниците на разните понуди кои се планираат за летниот период (спуштање со гумен чамец по специјална патека, спуштање по т.н. боб стаза, планински велосипедизам итн.), но и за превоз на корисниците на предвидената стаза за санкање. Идејата на проектот: Зголемување на туристичката понуда во текот на зимскиот и летниот период. Цел: изградба на стази за алпско скијање и обезбедување на инфраструктура за вертикален транспорт на посетители во текот на целата година. Неопходни чекори: □ Подготовка на физибилити студија, со сета пропратна документација □ Проектирање □ Изградба □ Користење и Одржување Потребна инвестиција: Прикажано во Процена на инвестициони трошоци.

177

Проект бр.2 Модернизација на постојните ски лифтови Овој проект со најмал приоритет и истиот не е влезен во процените на неопходните инвестициони сретства. Опис на проектот:Постојните ски лифтови на Пониква се застарени и не овозможуваат максимална искористеност на капацитетот на постојните ски стази. Поради малиот капацитет на овие ски лифтови, доста честа е сликата да само мал број на скијачи скијаат на стазите, додека голем број на скијачи чекаат во долг ред за да се качат на ски лифтовите. Ова укажува на немање на баланс помеѓу капацитетот на ски стазите и капацитетот на постојниот вертикален транспорт. Постојните ски лифтови се со должина од вкупно 692 метри, односно 248 и 444 метри. . Идејата на проектот: Искористување на капацитетот на постојните стази. Цел: Подигнување на квалитетот на туристичките услуги на Пониква. Неопходни чекори: □ Проектирање □ Набавка □ Инсталација Потребна инвестиција: 450.000 евра.

178

Проект бр.3 Хотел со 4* наменет за семејства со дел за Wellness Вкупен сместувачки капацитет 187 кревети Опис на проектот: Концептот за развој на туризмот на Осоговските планини ја дефинира Пониква како Спортско рекреативен центар, кој од аспект на зимскиот туризам првенствено е насочен кон семејствата со мали деца и почетници во скијањето или бордањето. Ваков вид на хотел денеска не постои во Република Македонија. Со неговата изградба ќе се создадат услови за релаксиран планиниски одмор на семејствата со мали деца. Идејата на проектот: Зголемување на туристичката понуда на Пониква. Цел: Подигнување на бројот на посетители од целната група на Пониква. Ниво на сместувачки единици и критериуми: Семејни апартмани со две соби и 4 кревети ( 45 м2), како и дво и тро креветни соби (30м2). За семејните апартмани на рецепција треба да има на располагање соодветни игри и играчки за различна возраст на децата. Мебелот да биде соодветен, прилагоден и безбеден за децата и да има соодветно обезбедуваче на изворите на струја. Во одредени апартмани да има и соодветна опрема за видео бебе мониторинг. ▪ Затворен базен и базен со релаксација, солариум и разни видови на сауна ▪ Затворен плиток базен за деца ▪ Место за одмор и безбедно играње на деца во ограден простор ▪ Игралишта за деца во склоп на земјиштето на хотелот ▪ Можност за користење на пакети Се вклучено (All inclusive) ▪ Соодветна понуда на храна за деца ▪ Детска маса за време на ручекот и вечерата со обезбеден надзор ▪ Градинка за деца, распоредени по групи во зависност од возраста, со одели за цртање, играње, детски театар и сл. ▪ Одвоени места за бебиња со соодевтна опрема за менување на пелени, када за банање и др. ▪ Игралишта на отворено со дворци од гума на напумпување, атракции за деца, вештачка плажа, детски лулашки и тобоган, вртелешка, трицикли, автомобили играчки, разни куќички за играње и др.

179

▪ Детско кино и театар Од аспект на услуги, неопходно е да има одвоен дневен престој за бебиња и мали деца, најмалку во текот на 6 дена од неделата, во тек на целиот ден со соодветен надзор од страна на квалификуван кадар и забавувачи. Програми за занимација на децата ( авантуристички програми-циркус, магионичарски трикови, ден на гусари, индијанци и каобојци и сл.) најмалку 3 дена во неделата. За создавање на препознатлив имиџ, хотелот треба да има своја маскота. Во склоп на хотелот потребно е да се изгради и дел за wellness, со вкупна површина од 800 до 1000 м2, во кој покрај базенот и сауните, ќе бидат вклучени и просториите за третмани и релаксација. Во рамките на овој дел треба да ги има следните услуги: ▪

Програмите и третманите мора да се на располагање 6 дена неделно и 5 часови во текот на денот

▪

Мора да се располага со професионален козметички третман

▪

Одел за фитнес со соодветна опрема

▪

Неопходни чекори: □ Физибилити студија □ Проектирање □ Градба □ Креирање на програми и пакети □ Маркетинг Потребна инвестиција: 7.650.000 евра.

180

Проект бр.4 Алпски куќи

Вкупен број на кревети 43. Овој вид на објекти се карактеризираат со својата специфична архитектура, која е карактеристична за Алпскиот регион во Европа. Воо бичаено архитектурата треба да биде прилагодена кон локалните специфичности, односно кон локалната стара архитектура. Неопходно е да се пропишат стандарди за проектирање на овој вид на објекти, за да сите имаат, слични архитектонски елементи. Големината на потребната парцела се движи од 600 до 1000м2 по објект. А големината на објектите е од 120 до 200 м2. Бројот на креветите е различен и се движи од 4 до 10. Се предлага да се изградат 7 објекти. Локацијата треба да биде во близина на новопроектираните стази, а паркитањето треба да се реши во рамките на парцелата. Овие објекти треба да се комплетно опремени и да овозможат пријатен престој на една фамилија или поголемо друштво. Неопходни чекори: □ Физибилити студија □ Проектирање □ Градба □ Креирање на туристички пакети □ Маркетинг Потребна инвестиција: 90.000 – 160.000 евра. по објект (вкупно 800.000 евра)

181

Проект бр.5 Апартмани

Вкупен број на кревети 213. Апартманите се куќи со идентичен изглед кои се изградени во низа. Наменети се за изнајмување по ноќевање. Поединци се сопственици на сместувачките капацитеи. Сместувачките единици може да се дел од капацитетот за изнајмување само доколку истите се на располагање за изнајмувањекога сопственикот не ги користи. Рецепцијата на објектите вообичаено е заедничка за сите капацитети и се наоѓа надвор од објектите со апартмани. Апартманите треба да се изградени во од 3 до 5 објекти. Структурата на апартманите треба да е следна: 45% апартмани со дневна и спална соба (50м2) и 55% апартмани со дневна и две спални соби (65 м2) Дел од апартмани треба да се од повисоко категорија со јакузи, камин, соодветно полуксузно опремени, кабловска телевизија и др. Висината на објектите не треба да надминува 3 катови. Во рамките на комплексот треба да се предвидат соодветни содржини, кои ќе го зголемат нивото на самиот комплекс.

Неопходни чекори: □ Физибилити студија □ Проектирање □ Градба □ Креирање на туристички пакети □ Маркетинг Потребна инвестиција: просечно 35.000 евра. по сместувачка единица (вкупно 1.855.000 евра)

182

Проект бр.6 Хостел со 2*

Број на кревети 68 Хостелите се сместувачки објекти од економска класа, што нудат релативно евтино сместување. Овие објекти се поволно место за сместување на посетителите, особено за помлади посетители и планинари. Основна цел е да се обезбеди краткотрајно сместување за посетителите и излетниците. Особено се погодни за активности на отворено и за размена на културните специфики помеѓу младите. Во хостелите гостинот може да изнајми кревет во заедничка спална и да користи за едничко купатило, кујна и простории за одмор. Дел од сместувачките единици може да се и приватни двокреветни соби . Позитивни страни на хостелите се пред се ниските цени на сместување во споредба со другите видови на сместување, како можноста за запознавање на други посетители. Хостелите се вообичаено помалку формални од хотелите, најчесто ги користат помлади туристи. Предвидениот хостел ќе биде во еден објект на 3 спратови и ќе располага со вкупен капацитет од 68 кревети.

183

Проект бр.7 Стаза за санкање

Опис на проектот: Посетителите кои се нескијачи имаат мали можности за рекреација во текот на престојот. Изградбата на стаза за санкање, ќе овозможи можност за рекреација и на посетителите кои не се скијачи. Секако дека и голем дел од скијачите ќе ја искористат шансата да пробаат нешто ново и интересно. Стазата за санкање е предвидена во близина на жичарата бр. 2 и планирано е користење на жичарата бр.2 за вертикален транспорт на корисниците на патеката за санкање. Во склоп на оваа услуга предвидено е да има и изнајмување на санки на саат. Денеска како во Македонија, така и пошироко не постои стаза за санкање. Со изградба на стазата ќе се привлечат туристи кои се желни за авантура и активен одмор. Во рамките на овој проект треба да се набават и т.н. велосипеди за снег за да може истите да се изнајмуваат Идејата на проектот:. Зголемување на туристичката понуда во зимскиот период. Цел: изградба на атрактивна патека за санкање.

Неопходни чекори: □ Проектирање □ Градба □ Набавка на опрема за изнајмување □ Изработка и продажба на пакет на аранжман □ Организација на ревијални натппревари Потребна инвестиција: 10.000 евра.

184

Велосипед на снег На слика 32 прикажана е предложената локација за патека за санкање.

Слика 32 патека за санкање

185

Проект бр.8 Стази за нордиско скијање и биатлон

Опис на проектот: Теренските можности на локалитетот Пониква овозможуваат развој на стази за нордиско скијање и биатлон, вклучително и соодветни стрелишта. Денеска во Македонија постојат многу малку стази за нордиско скијање и истите се лоцирани на Маврово и Крушево, додека за биатлон постои само едно стрелиште кое се наоѓа во близина на ски центарот Попова Шапка, но истото не се одржува и не е во употреба. Создавањето на соодветни стази за нордиско скијање и биатлон ќе ја зголеми туристичката понуда во текот на зимата, но и ќе создаде услови за рекреативно и професионално занимавање со овој спорт, кој за разлика од алпското скијање, од финансиски аспект е достапен за поголем број на можни клиенти. Идејата на проектот: создавање на атрактивни стази за нордиско скијање и биатлон. Цел: изградба на стази и целосна инфраструктура за нордиско скијање и биатлон.

Неопходни чекори: □ Изработка на една стаза за нордиско скијање која ќе биде покриена со систем за вештачки снег и која ќе има осветлување □ Изградба на соодветни стрелишта за биатлон □ Организација на натпревар во нордиско скијање и/или биатлон на Пониква □ Изработка и продажба на пакет на аранжман за нордиско скијање Потребна инвестиција: 75.000 евра.

186

Биатлон Локацијата на патеките за нордиско скијање и за биатлон, како и придружната инфраструктура е прикажана на слика 33.

Слика 33 патека за нордиско скијање и биатлон

187

Проект бр. 9 Ски парк за деца и почетници Опис на проектот: Изградба на ски парк за почетници и деца, што ќе создаде услови за учење на ски вештините низ игра и во забавна атмосвера. Во рамките на ски паркот неопходно е да има и соодветни услуги (храна, пијалоци, места за релаксација, одмор и спиење (попладневно), тоалети прилагодени за деца), како и детски лифт ( покретна трака), санки, шатор за забава со подиум, кратки стази за спуштање со гумени чамци по тобоган направен од снег (snow tubing), различни фигури за деца. Со изградба на овој парк ќе се создаде околина која е пријателска и безбедна за децата и почетниците. Неопходната вкупна површина на паркот треба да биде од 10.000 – 15.000 м2. Согласно предложениот концепт Пониква треба да прерасне во спортско рекреативен центар и забавен парк за деца. Со проектот ќе се создадат услови за зголемување на понудата наменета за семејствата со мали деца, како и за почетниците во скијањето. Денеска во ниту еден зимски туристички центар во Македонија не постои ваков туристички производ. Идејата на проектот: создавање на средина во која децата и почетниците полесно ќе ги совладуваат вештините за скијање Цел: изградба на снежен парк и изработка на зимски туристички производ наменет за семејства со деца, како и за деца кои организирано доаѓаат на Пониква ( зимски одмор, ексурзии, настава во природа итн.) Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање и изградба □ Организација на надзор, на систем на детска градина □ Организирање на ски школа □ Организација на детски натпревари и натпревари за почетници □

Креирање на флексибилни понуди

Потребна инвестиција: 120.000 евра. вклучително и транспортна лента

188

Проект бр. 10 Snowboard парк за почетници Опис на проектот: На истата локација паралено со ски паркот за почетници и деца, се предлага да се изгради и snowboard парк за почетници, што ќе овозможи користење на истиот вертикален транспорт. Во рамките на паркот треба да има места за одмор, дел за вежбање, тоалети, различни фигури за деца, соодветна услуга за храна и пијалоци итн.. Со проектот ќе се создадат услови за зголемување на понудата наменета за семејствата со мали деца, така и за млади кои се почетниците во бордањето. Денеска во ниту еден зимски туристички центар во Македонија не постои ваков туристички производ. Идејата на проектот: создавање на средина во која почетниците во бордањето полесно ќе ги совладуваат потребните вештините. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на млади и деца. Зголемување на конкурентноста на Пониква во зимскиот туризам Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање и изградба □ Организација на надзор, на систем на детска градина □ Организирање на ски школа □ Организација на детски натпревари и натпревари за почетници □

Креирање на флексибилни понуди

Потребна инвестиција: 30.000 до 40.000 евра.

189

Проект бр. 11 Snowboard парк Опис на проектот: За реализација на овој проект е потребно да се искористи една од ново планираните стази, кои се лоцирани во близина на планираните жичари на Пониква. Потребна е стаза со солжина од 1 до 1,2 км. Потребно е да се изведат неколку елементи, како што се: пет метарски и 3 метарска ограда, fun box, roller combo, roller, jibbing, ограда со должина од 20 до 25 метри, ограда на агол, скокови со различни должини и др.. Во склоп на паркот треба да се изведе half pipe и одвоени скокови. Идејата на проектот: создавање на стаза за snow board. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на бордери и искористување на светскиот тренд на се поголем број на овој вид на туристи. Зголемување на конкурентноста на Пониква во зимскиот туризам и позиционирање на Пониква како една од најатрактивните дестинации за бордери на Балканот.

Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт, дефинирање на елементите □ Проектирање и изградба □ Организација на надзор □ Организирање на ревијални натпревари Потребна инвестиција: 20.000 до 25.000 евра.

190

Локацијата за овој парк е прикажана на слика 34.

Слика 34 локација на Snowboard парк

191

Проект бр. 12 Стази за спуштање со гумени чамци на снег

Опис на проектот: Стази за спуштање со гумени чамци на снег, кој што треба да бидат со должина од 100 до 150 метри треба да бидат изградени на Пониква. Потребни се од 5 до 7 стази, кој се комбинираат со стазите за спуштање со гумени чамци во текот на летото. Овие стази треба да се изведат на локација која ќе овозможи користење на една од жичарите за вертикален транспорт и тоа се изградба на меѓустаница на самата жичара. Секоја година треба да се направат различни стази за да се зголеми атрктивноста на самата понуда. Во понудата треба да е вклучено спуштаењето по стазите, користењето на жичарите и изнајмување на неопходната опрема. Идејата на проектот: создавање на стази за спуштање со гумени чамци на снег, односно оформување на туристички производ „забава и акција на снег„. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на семејства со деца, млади луѓе и туристи кои не скијаат. Зголемување на конкурентноста на Пониква во зимскиот туризам и позиционирање на Пониква како еден зимски атрактивен забавен парк на Балканот.

Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање и изградба □ Набавка на опрема □ Дефинирање на понуда □ Организирање на ревијални натпревари Потребна инвестиција: 5.000 до 7.000 евра.(само доколку се користи жичара за вертикален транспорт)

192

Проект бр. 13 Атрактивни планински колиби за друштвени активности после скијање (Apes Ski) Опис на проектот: Со проектот се планира изградба на две планински колиби со карактеристична архитектура, за друштвени активности ( кафичи) после скијање. Капацитетот на овие објекти треба да биде околу 100 – 200 места за седење, од кои околу 50% треба да бидат на отворено. Во еден дел треба да бидат на принципот на самопослужување (храна и без алкохолни пијалоци), додека во другиот дел да бидат на принципот на послужување (алкохолни пијалоци). Локацијата треба да биде во близина на прометните места и да имаат добар поглед. Една од овие објекти треба да е во близина на хотелите за да се овозможи нивно користење и во ноќните часови. Идејата на проектот: зголемување на угостителската понуда и забава. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на луѓе желни за забава.

Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање и изградба □ Набавка на опрема □ Дефинирање на угостителска понуда □ Организирање на разни настани (забави, гостувања на DJ, музички групи и пејачи утн.) Потребна инвестиција: 100.000 евра

193

Проект бр. 14 Прошетки и планинарење на снег

Опис на проектот: Со проектот се планира да се набави соодветна опрема за движење по снег, односно за планинарење во зимски услови. Ќе се користат планинарските патеки и стази, кои ќе бидат соодветно маркирани и категоризирани во однос на тежината на секој од стазите. Планинарските стази ќе треба да се прилагодат за користење во зимски услови, а во склоп на понудата ќе има и организиран освојување на некој од околните врвови на Осоговските планини. Ќе биде потребно да се организираат и тематски прошетки со одредена доза на авантуризам и возбуда. Во рамките на проектот ќе треба да се набави и соодветна опрема која ќе се изнајмува. Идејата на проектот: зголемување на туристичката понуда во зима за нескијачи. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за поширок спектар на целни групи. Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање на стази и тури, категоризација на стазите □ Набавка на опрема □ Дефинирање на понуда □ Организирање на понуда Потребна инвестиција: 6.000 до 8.000 евра

194

Проект бр. 15 Моторни санки

Опис на проектот: Во последно време се поголем број на ски центри ја прошируваат својата понуда со можноста за изнајмување и возење на моторни санки. Со проектот се планира да се набават 4 моторни санки, како и соодветна заштитна опрема, кои ќе можат да се изнајмат на час. Во рамките на понудата потребно е да има и понуда за организирано возење, односно возење во група на моторните санки низ одредени стази на планината. Идејата на проектот: зголемување на туристичката понуда во зима за нескијачи. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за младите и туристите желни за авантура. Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Дефинирање на стази и правци за возење. □ Набавка на мото санки и опрема □ Дефинирање на понуда Потребна инвестиција: 40.000 до 45.000 евра

195

Проект бр. 16 Лизгалиште

Опис на проектот: Со проектот се планира изградба на лизгалиште на отворено, со површина од 1200 м2, набавка на соодветна опрема за лизгање која ќе може да се изнајмува. Во рамките на проектот се планира да се формира и школа за лизгање, која своите усуги ќе ги понуди на туристите. Идејата на проектот: зголемување на туристичката понуда во зима, пред се за младите. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за младите и спортски насочени туристите.

Неопходни чекори: □ Контактирање на производителите □ Проектирање □ Изградба □ Набавка на опрема □ Оформување на школа Потребна инвестиција: 100.000 до 120.000 евра

196

Проект бр. 17 Парк за планински велосипедизам

Опис на проектот: Подготовка на повеќе стази за планински велосипедизам, потоа една стаза за спуст, парк за планински велосипедизам, како и услуги на изнајмување на велосипеди и опрема за велосипедизам, ќе ја претвори Пониква во посакувано место за посета од страна на туристите кои се ориентирани кон овој вид на спорт и рекреација. Барем една од стазите треба да биде доволно широка за да на неа можат да се тркаат двајца до тројца велосипедисти. Идејата на проектот: Изградба на потребна инфраструктура за зголемување на туристичката понуда. Цел: Создавање на туристички производ, кој ќе биде наменет за туристите кои се спортски и авантуристички расположени.

Неопходни чекори: □ Изработка на соодветни проекти □ Дефинирање на интересни места кои би можеле да се посетат во текот на возењето (убави видици, извори, специфични локалитети и слично) □ Подготвка на терените и изградба на паркот и стазите □ Означување на стазите □ Набавка на велосипеди и опрема □ Организација на настани ( ревијални такмичење, такмичења во спуст) Потребна инвестиција: 50.000 до 100.000 евра ( во зависност од видот)

197

Проект бр. 18 Концепт за планинарски тури

Опис на проектот: Изработка на концепт на рекреативно планинарење и прошетки на Осоговските планини. Потребно е да се подобрат веќе постојните планинарски патеки, но и да се направат нови, особено кон локалитетите се позначајни. Дел од сместувачките и угоститеските капацитети да се прилагодат кон потребите на планинарите. Неопходно е и да се обучат планинарски водичи и да се направат карти со означени патеки. Потребно е да патеките бидат соодветно означени и категоризирани со означено време потребно за поминување на патеката. Во текот на стазите да се направат и места за одмор со соодветна инфраструктура. Како дел од понудата за рекреативно планинарење, може да се организира и преноќување под шатори, при подолги планинарски тури (Пониква – Руен). Идејата на проектот: Зголемување на понудата во текот на летото. Цел: Создавање на туристички производ, кој ќе го стимулира летниот планински туризам и кој ќе биде дел и од wellness програмата.

Неопходни чекори: □ Изработка на соодветни проекти □ Дефинирање на интересни места кои би можеле да се посетат во текот на планинарењето или прошетките □ Подготвка на терените, означување на стазите и информативни табли □ Обука на планинарски водичи □ Организација на настани Потребна инвестиција: 20.000 до 50.000 евра

198

Една од позначајните планинарски патеки, која може да се користи и како велосипедска патека, е патеката која води од Пониква до Царев Врв. Оваа патека е со должина од 15 км во еден правец. На слика 36 е прикажан надолжниот профил на патеката до Царев Врв, а на сликите 37 и 38 се прикажани планинарските и велосипедските стази на Пониква.

слика 36 Надолжен профил на планинарска и велосипедска патека Пониква–Царев Врв

199

Слика 37 Планинарски/Велосипедски патеки

200

201

Слика 38 Планинарски/Велосипедски патеки

Проект бр. 19 Авантуристичко игралиште за деца Опис на проектот: Подготовка на авантуристичко игралиште за деца кое ќе биде направено од соодветни материјали и ќе се состои од повеќе различчни елементи, како што се: куќичка на дрво, место за качување на деца, вештачка стена за качување, патеки за одење со голи нозе, балансирање на дрво и др. Потребно е да игралиштето биде со површина од 1000 до 2000м2. Идејата на проектот: Зголемување на понудата за најмладите посетители во текот на летото. Цел: Зголемување на атрактивноста на Пониква за семејства со мали деца, во текот на летниот период.

Неопходни чекори: □ Изработка на проект □ Контактирање на производители □ Планирање на теренот и изградба □ Организација на надзор Потребна инвестиција: 10.000 до 15.000 евра

202

Проект бр. 20 Летна стаза за спуштање со гумени чамци Опис на проектот: Стази за спуштање со гумени чамци. Стазата е направена од специјален материјал и истата е флексибилна. Локацијата и должината на стазата, како и нејзина форма се лесни за промена со што се зголемува атрактивноста на оваа активност. Вообичаено е да се лоцира во близина на жичара, за да може да се користи жичарата за траснпорт на корисниците и со тоа да се зголему користењето на жичарата во текот на летото. Должината на стазата треба да е помеѓу 150 и 200 метри со наклон на теренот помеѓу 10 и 25%. Каналите кои се неопходни за да се направат овие стази, може да се користат и за спуштање со гумени чамци на снег. Овие стази треба да се изведат на локација која ќе овозможи користење на една од жичарите за вертикален транспорт и тоа се изградба на меѓустаница на самата жичара. Секоја година треба да се направат различни стази за да се зголеми атрктивноста на самата понуда. Идејата на проектот: создавање на стази за спуштање со гумени чамци на снег, односно оформување на туристички производ „забава и акција на снег„. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на семејства со деца, млади луѓе и туристи кои не скијаат. Зголемување на конкурентноста на Пониква во текот на летото преку понуда на нов туристички производ.

Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Проектирање и изградба, набавка на опрема □ Дефинирање на понуда, организирање на ревијални натпревари Потребна инвестиција: 35.000 до 40.000 евра.(само доколку се користи жичара за вертикален транспорт).

203

Проект бр. 21 Тобоган стаза

Опис на проектот: Тобоган стаза за спуштање, со која се доживува искуство како со спуштање по боб стаза. Стазата треба да е долга од 1,2 до 1,5 километри и де е лоцирана на локација која ќе овозможи користење на една од жичарите за транспорт на корисниците. Неопходно е да истата биде лоцирана надвор од ски терените, бидејќи е фиксен објект, кој може да се користи во текот на целата година. Потребно е да се набави и соодветна опрема. Во понудата треба да е вклучено спуштаењето по стазите, користењето на жичарите и изнајмување на неопходната опрема. Идејата на проектот: создавање на инфраструктура за оформување на туристички производ „забава и акција „. Цел: Зголемување на привлечноста на Пониква за целните групи на семејства со деца, млади луѓе и туристи кои се желни за забава и авантура. Зголемување на конкурентноста на Пониква во текот на летото преку понуда на нов туристички производ.

Неопходни чекори: □ Планирање, изработка на концепт □ Контактирање на можните производители □ Проектирање и изградба □ Набавка на опрема □ Дефинирање на понуда □ Организирање на ревијални натпревари Потребна инвестиција: 450 евра по метар должен (само доколку се користи жичара за вертикален транспорт) или вкупно од 55.000 до 70.000 евра

204

Проект бр. 22 Спортска сала и спортски терени

Опис на проектот: Спортска сала за ракомет, кошарка, мал фудбал, како и терени за тенис е еден од основните услови за успешно функционирање на еден спортско рекреативен центар. Спортистите се една од целните групи кон кои тежи Спортско рекреативниот центар Пониква и неопходно е да се изгради потребната инфраструктура. Покрај спортската сала потребно е да се изградат и минимум 2 тениски терени кои би биле осветлени. Идејата на проектот: создавање на инфраструктура за оформување на туристички производ наменет за спортистите, спортските клубови, како и туристите кои се ориентирани кон спортските активости. Цел: Зголемување на конкурентноста на Пониква во текот на летото преку создавање на комплетни услови за подготовка на спортистите и спортските клубови.

Неопходни чекори: □ Проектирање и документација □ Изградба □ Набавка на опрема □ Организирање на ревијални натпревари Потребна инвестиција: 350.000 евра

205

Проект бр. 23 Јавање коњи и возење со кочија и/или санка

Опис на проектот: Јавањето на коњи, како рекреација во последно време зема се поголем замав. Во најголем дел од развиените ски центри јавањето на коњи, возењето на кочии или санки влечени од коњи е дел од стандардната туристичка понуда. Согласно со концептот за мобилност кој се предлага да се имплементира на Пониква, превозот на туристите со овој вид на транспорт може да биде еден од алтернативните начини на транспорт. Идејата на проектот: создавање на туристички производ наменет за љубителите на природата, туристи кои се желни да пробаат нешто ново и нешто поинакво од она што го имаат во секојдневниот живот, како и туристите кои се уживаат во мирот и тишината. Цел: Зголемување на конкурентноста на Пониква во текот на целата година со зголемување на туристичката понуда. Неопходни чекори: □ Дефинирање на локација □ Изградба на соодветни објекти □ Набавка на коњи и опрема □ Обука □ Дефинирање на услуги Потребна инвестиција: 50.000 евра

206

3.3.3. Процена на потребните инвестиции Потребни инвестиции за изградба на ски центарот Трошоци за подготовка на проекти Единица мерка

Опис

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

150.000

10.000

25.000

150.000

Подготовка на мастер план Детален урбанистички план

паушал

Физибилити студии Проектирање Вкупно

335.000

Трошоци за изградба на жичари и скилифтови Жичара

Должина

вид на жичара

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Жичара 1

1118

D2C

800.000

Жичара 2

957

D2C

750.000

Ски лифт 1

297

2 SL

200.000

Вкупно

2372

1.750.000

Трошоци за изградба на стазите - патеките Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Ски стази на ливади

16,9

500

8.450

Ски стази во шума

30.000

240.000

Вкупно

248.450

Трошоци за системи за вештачки снег (2 стази покриени со системи за вештачки снег)

207

Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Топови за вештачки снег

паушал

30.000

Резервоари за вода за вештачки снег

м3

400

12.000

Систем за вештачки снег

hа

16,42

100.000

1.642.000

Вкупно

1.684.000

Трошоци за изградба на објекти за потребите на ски центарот Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Објекти во базната населба

м2

2140

1.400

2.996.000

Ресторан на врв на жичара 1

100

1.200

120.000

Ресторан на врв на жичара 2

м2

300

1.200

360.000

Куќички на врв на жичарите за вработените

м2

600

12.000

Вкупно

3.448.000

Трошоци на планинска инфраструктура Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Паркирање за дневни посетители (автомобили, комерцијални возила и автобуси)

Паркинг место

540

650

351.000

Дистрибуција на електрична енергија до жичарите

м’

1000

35.000

Неопходна електро опрема за жичарите и ски лифтовите (разводни плочи, трансформатори и др.)

паушал

280.000

Други инфраструктурни објекти (вода, канализација)

паушал

150.000

Вкупно

816.000

208

Трошоци за набавка на возила и специјална опрема Опис

Единица мерка

Количина

Единечна цена €

Вкупно €

Специјална машина за подготовка на стазите - Ратрак

возило

200.000

400.000

Додатна механизација за ратраците –обликувач на half pipe (Pipe shaper)

број

30.000

Моторни санки

број

8.000

16.000

Возила pick up 4x4

број

25.000

Радио врска и опрема

паушал

10.000

Опрема и алати за одржувањена возилата

паушал

50.000

Опрема и алати за одржување на жичарите и ски лифтовите

паушал

20.000

Опрема за ски патрола и горска служба за спасување

паушал

30.000

Означување на стазите и безбедносни мерки

паушал

35.000

Вкупно

616.000

Рекапитулација на инвестиционите трошоци за Пониква Опис на трошоци

Износ €

Подготовка на проекти

335.000

Жичари и скилифтови

1.750.000

Стази - патеки

248.450

Систем за вештачки снег

1.684.000

Објекти за потребите на ски центарот

3.448.000

Планинска инфраструктура

816.000

Возила и специјална опрема

616.000

Други објекти

1.800.000

Вкупно

10.697.450

Резерва

534.873

Вкупно

11.232.323

209

Сместувачки капацитети За развојот на локалитетот Пониква се предлага да се лоцираат сместувачки капацитети од различни категории со вкупен капацитет од 851 кревети. Денеска вкупниот капацитет на сместувачките објекти на Пониква се движи околу 300 кревети во објекти со категорија од 2 и 3*. Се предлага да се доизградат сместувачки објекти со капацитет од 551 кревет. Процената на инвестиционите средства , потребни за изградба на сместувачки капацитети е извршена врз база на просечните трошоци по сместувачка единица за веќе изградени објекти со слични карактеристики, во регионот и пошироко, прилагодени кон условите за градба во Македонија. Во табела 20 прикажан е износпт на потребните инвестиции по вид на капацитет. Табела 20 Вид на сместувачки капацитет

Сместувачки единици соби

Просечна цена по сместувачка единица

Вкупно

90.000

7.650.000

€

Хотел 4*

Хотели 3*

113

Приватен смештај и апартмани

35.000

1.855.000

Хостели за млади

35.000

525.000

Други видови на смештај

80.000

800.000

Вкупно

276

47.428

10.830.000

Постоен капацитет

Други предвидени објекти на Пониква Вид на објект

Површина

Повеќе наменски објект (угостителство, трговија, сервис и други услуги)

Просечна цена 2

Вкупно

по м

€

2400

900

2.160.000

Објекти за забава после скијање (Après ski)

500

1.200

600.000

Вкупно

2900

2.760.000

210

3.4 Сообраќајно поврзување на Осоговските планини Осоговските планини се практично изолирани од постојната сообраќајна мрежа. Може да се каже дека од аспект на сообраќајна инфраструктура оваа област е многу сиромашна. Градбата на овој вид на инфраструктура бара големи финансиски средства, кој доста често е тешко да се обезбедат. Поради тоа, еден од основните критериуми за избор на локација на базната населба, беше најмали трошоци за изградба на пристапна инфраструктура, односно близина на локацијата до постоен пат. Сообраќајното поврзување на идниот скијачки центар Царев Врв и базната населба со постојната патна мрежа е единствено можно преку поврзување со патот кој оди од рудникот Саса кон врвот Руен. За таа цел потребно е да се изгради нов пат во должина од 3 км. Неопходна е и модернизација, односно реконструкција на патот од Македонска Каменица преку рудникот Саса до точката на отклонување на ново предвидениот пат. Првичната процена за потребните финансиски средства за модернизација на постојниот пат и изградба на нов пат во должина од 3 км се движи од 2 до 2,5 милиони евра. Од особено значење за развој на ски центарот Царев Врв е доизградба на регионалниот патен правец Р208, врска со M2 - Тораница - Саса - Македонска Каменица (врска со M5), со вкупна должина од 39.837 км, од кои треба да се доизградат 18 км пат, а со изградба на втората фаза од ски центарот ќе треба да се изгради и патниот правец крак на М2 Калин Камен-Дренак-Кнажево и патниот правец крак на Р 519 Пониква – Дренак – Кнажево. Исто така од особено значење за развојот на туризмот на Осоговските Планини е и изградба на патниот правец со кој ќе се поврзе Пробиштип со Македонска Каменица преку Пониква. Управувањето со регионалните и магистралните патни правци во Република Македонија е под надлежност на Агенцијата за патишта на Република Македонија. Пристапниот пат до базната населба, кој е прикажан на соодветните слики, е само информтивен приказ на патот и не значи негово лоцирање.

211

4. Прелиминарна оцена на физибилноста Оценка на фзибилноста, однсоно економска и финансиска анализа, се прави за да се одреди исплатливоста на проектите од аспект на споредливи трошоци и приходи за време на очекуваниот животен век на проектот. Постапката за економско финансиската анализа ќе се спроведува преку: 1. Финансиска анализа. 2. Економска анализа. 3. Метода на дисконтирани парични приливи. Финансиската анализа на проектот вклучува анализа на директните трошоци и приходи кои се поврзани за корисниците т.е. клиентот. Економската анализа на проектот ги вклучува индиректните трошоци и корисности кои се поврзани не само за клиентот туку и за целата економија на Македонија. Во основа, моделот се базира на принципите на дисконтирани парични приливи. Во моделот треба да се оценат перформансите на проектот преку индикаторите за интерна стапка на рентабилност и нето сегашна вредност и период на отплата на проектот. За кредиторите од важност е да се оцени DSCR (покриеност на сервисирањето на долгот). Основни претпоставки на пристапот 

Дисконтната стапка е земена 8% согласно пондериран просек на трошок за капитал (WACC) за Македонија (види: http://www.cea.org.mk/Documents/Public%20Sector%20Discount%20Rate%20s hort%20version%20final.pdf).



Евалуацијата се прави со финасиската интерна стапка на рентабилност (ФИСР) и финансиска нето сегашна вредност (ФНСВ) на проектот.



Евалуацијата се прави со економска интерна стапка на рентабилност (ЕИСР) и економска нето сегашна вредност (ЕНСВ) на проектот.



Период на отплата на проектот.



Евалуација преку на покриеност на сервисирање на долгот со нето оперативните приходи (ДСЦР).



Животен век на проектот од 15 години.

212



Резидуална вредност на проектот после 15 години се засметува во финансиско-економската анализа.



Амортизацијата30 се засметува просек од 5% (градежни објекти 2.5%, патишта 3%, опрема за дистрибуција на енергија 5%, машини и транспортни средства 10%)



Условите на кредитирање се земени: задолжување во висина на инвестицини трошоци, без грејс период, без сопствено учество, каматна стапка во висина од дисконтната стапка-8% и 15 години период на отплата.



Оценка на ризици се прави преку анализа на сензитивност (sensitivity analysis).

4.1. СРЦ Пониква 4.1.1. Претпоставки За потребите на финансиските пресметки, односно за првичната проценка на физибилноста на развојот на СРЦ Пониква, усвоени се следните претпоставки:  Објектите на ски центарот ќе работат во текот на целата година, при што периодите се поделени на следниот начин: 

Вон сезона ........................... октомври и ноември



Ниска сезона ....................... април, мај



Пред и по сезона ................ јуни, септември



Главна сезона .................... декември, јануари, фебруар, март, јули и август

 Приходите на скијачкиот центар ќе се следните приходи: 

Продажба на ски карти



Приходи од продажба на карти за возење со жичара



Приходи од придажба на јадење и пиење



Сервисирање на ски опрема



Изнајмување на ски опрема



Ски школа

Согласно Уредбата за засметување на амортизацијата (Службен весник на Р.М.број 64/2002; 98/2002 и 10/2008 година).

213



Приходи од додатната понуда (спуштања со гумени чамци, изнајмување на велосипеди, изнајмување мотори (4х4), изнјмување на моторни санки и т.н.)

 Постепен годишен пораст на вкупниот број на продадени услуги до петата година на работење (период на стабилизација) 

Просечните цени на услугите нема да се менуваат во текот на разгледуваниот период

 Просечна цена на ски карта на дневно ниво изнесува 13 евра  Траењето на ски сезоната е проценето на 120 дена, со почетно ниво од 55 на искористеност во првата година и да постигне 75% после петтата година на работење  Просечна цена по консумација на јадење и пиење е проектирано на ниво од 3 евра по посетител  Цена на поправка и одржување на ски опремата е проектирана на ниво од 12 евра по поправка  Просечна цена на изнајмување на опрема по ден 10 евра  Нераспоредените трошоци се проектирани како стандарден процент од вкупниот приход  Трошоците за енергија се проектирани на ниво од 40% од вкупниот приход 4.1.2. Трошоци и приходи Инвестициони трошоци Опис на трошоци

Износ €

Подготовка на проекти Жичари и скилифтови Стази - патеки Систем за вештачки снег Објекти за потребите на ски центарот Планинска инфраструктура Возила и специјална опрема Други објекти Вкупно Резерва Вкупно

335.000 1.750.000 248.450 1.684.000 3.448.000 816.000 616.000 1.800.000 10.697.450 534.873 11.232.323

214

Просечниот број на вработени во ски центарот и пресметките за износ на платите е прикажан во табела 21. Табела 21 Број на

Бруто плата

Вкупно бруто

Вкупно за плати

вработени

(месечна) €

плата (месечна) €

(годишно) €

Жичари и ски лифт Други активности (одржување, механизација, хигиена, ски школи, изнјмување опрема и др.) Угостителство

720

7.200

86.400

650

7.800

93.600

500

7.500

90.000

Админстрација

900

2.700

32.400

Маркетинг и продажба

900

1.800

21.600

Вкупно

3670

27.000

324.000

Оперативна единица

Проектираните приходи прикажани се во табела 22, а во табела 23 проектираните трошоци.

215

Табела 22 Приходи Максимален дневен капацитет Број на денови во сезона

години

Процент на искористеност во сезоната Вкупен број на посетители на годишно ниво Просечна цена на дневна ски карта Приходи од продажба на ски карти

Број на продадени услуги - кувери Просечна цена Вкупни приходи од угостителски услуги

Проценет број на корисници (денови на изнајмена опрема) Единечна цена

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

75%

143.100

70%

133.560

65%

124.020

1590

1.860.300

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

64.395

257.580

85.860

1.860.300

120

13 евра 1.860.300

64.395

85.860

257.580

85.860

257.580

3 евра

Приходи од други услуги

257.580

85.860

Угостителски услуги

1.860.300

Продажба на ски карти

58%

60.102

64.395

357.750

35.775

900.000

357.750

35.775

900.000

357.750

900.000

357.750

35.775

900.000

357.750

35.775

772.740

900.000

357.750

35.775

772.740

1.000.000

357.750

35.775

772.740

4.248.370

1.000.000

357.750

35.775

772.740

4.248.370

1.000.000

357.750

35.775

772.740

4.248.370

1.000.000

357.750

35.775

772.740

4.248.370

1.000.000

357.750

35.775

772.740

12 евра

64.395

Приходи од изнајмување на опрема

240.408

80.136

1.736.280

110.664

55.809

223.236

74.412

1.612.260

55%

49.799

199.195

66.398

1.438.632

104.940

1.364.220

62.964

188.892

47.223

33.390

900.000

4.248.370

Единечна цена

772.740

333.900

4.148.370

772.740

31.005

800.000

4.148.370

772.740

310.050

4.148.370

772.740

27.666

800.000

4.148.370

721.224

276.660

4.148.370

669.708

26.235

800.000

4.148.370

597.586

262.350

3.831.812

566.676

800.000

3.615.254

Вкупен приход од изнајмување на опрема

Вкупен приход од сервис и одржување на опрема

3.312.073

10 евра

35.775

Приходи од сервис и одржување на опрема

Приходи од други не спомнати услуги

3.182.138

Проценет број на корисници

Вкупен приход

216

217

95.464

Останато

2.273.586

31.821

Осигурување

Вкупно

381.857

Даноци

Маркетинг

1.272.855

42.500

Други не спомнати услуги

Енергија

10.494

Сервис и одржување на опрема

324.000

11.334

Изнајмување на опрема

Трошоци за плати

62.334

Угостителство

40.927

година

ски карти

трошоци

Табела 23

2.353.172

99.362

33.121

397.449

1.324.829

324.000

42.500

11.066

11.952

65.734

43.159

2.538.874

108.458

36.153

433.830

1.446.102

324.000

42.500

12.402

13.394

73.668

48.368

2.671.518

114.954

38.318

459.817

1.532.725

324.000

42.500

13.356

14.424

79.335

52.088

2.860.162

124.451

41.484

497.804

1.659.348

324.000

42.500

14.310

15.455

85.001

55.809

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

1.659.348

2.860.162

124.451

41.484

497.804

2.871.662

124.451

41.484

497.804

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.871.662

124.451

41.484

497.804

1.659.348

Фиксни трошоци

10.000

1.659.348

324.000

42.500

14.310

15.455

85.001

55.809

Трошоци на продажба

2.871.662

124.451

41.484

497.804

1.659.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.871.662

124.451

41.484

497.804

1.659.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.927.662

127.451

42.484

509.804

1.699.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.927.662

127.451

42.484

509.804

1.699.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.927.662

127.451

42.484

509.804

1.699.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.927.662

127.451

42.484

509.804

1.699.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

2.927.662

127.451

42.484

509.804

1.699.348

324.000

54.000

14.310

15.455

85.001

55.809

4.1.3. Резултати од анализата Резултатите од анализата се илустрирани во табела 24.

Табела 24. Индикатори за проектот Индикатор

Вредност

Дисконтна стапка

+8,00%

ФИСР

+8,01%

ФНСВ

+5,344 евра

Просечна ДСЦР

1.51

ДСЦР по 5-та година

1.58

Финансиски Период на отплата

3 години

ЕИСР

+15,07%

ЕНСВ

+5,660,961 евра

Просечна ДСЦР

1.51

ДСЦР по 5-та година

1.58

Економски Период на отплата

3 години

Од анализата се гледа дека проектот финансиски и економски е исплатлив (ФИСР=8.01% и ЕИСР=15.07%). Економскиот и финансискиот период на отплата е 3 години. ДСЦР е 1.58 после 5-тата година со просек за целиот период од 1.51. Ова значи дека при работење на проектот тој генерира годишно 58% повеќе приходи отколку вредноста на ануитетот после 5-та година или за 51% просечно годишно повеќе отколку вредноста на ануитетот. Нормално е за очекување за проекти кои се високо инфраструктурно зависни да во првите години имаат ДСЦР блиску или пониски од 1. Проектот од аспект на кредиторите е атрактивен имајќи ја во предвид вредноста на ДСЦР и природата на проектот. Ризичноста на проектот е анализирана со оценка на сензитивноста на ЕИСР од три варијабли: приходи, инвестиции и цена (потрошувачка) на електрична енергија. Резултатите од анализата на сензитивноста се илустрирани на следниот график.

218

График 1 Анализа на сензитивноста на ЕИСР од приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) Можеме да заклучиме дека проектот е силно сензитивен на сите три варијабли бидејќи еластичноста на ЕИСР од процентуалната промена (од -30% до +30% за 10 процентни поени) на трите варијабли е релативно висока. При дисконтна стапка од 8% можеме да ги оцениме критичните вредности на приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) при која проектот е на граница на исплатливост. Критичните вредности се илустрирани во табела 26. Табела 26. Критични вредности на приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) при која проектот е на граница на исплатливост. Варијабла

Критична вредност

Приходи

31%

Инвестиции

60%

Цена (потрошувачка на електрична енергија)

46%

Од табелата може да се види дека при намалување на приходите за 31% проектот е на граница на исплатливност. При зголемување на инвестициите за 60% проектот е на граница на исплатливост и при зголемување на

219

потрошувачката или цената на електричната енергија за 46% проектот е веќе на граница на исплатливост. Мора да се напомене дека анализата на сензитивност се прави само доколку се менува една варијабла, а сите останати варијабли се константни. Од оваа анализа се оценува дека при релативно високи отстапувања на вредноста од проектираните за овие варијабли проектот е со ризик за неисплатливост што е малку веројатно т.е. проектот е доста атрактивен.

220

221

%/Year euros

euros

Danok na dobivka - stapka Danok na dobivka

Neto prihod

Dividendi

Neto prihod - dividendi

Zadrzana dobivka

3,231,967

euros

Kamati

Amortizacija

Vkupni troshoci

898,586 561,616

%/Year

Inflacija

Vkupno odanochiv prihod

euros euros euros

Маркетинг Osiguruvanje Vkupno operativni troshoci

49,829

-49,829

10.00% 0

-49,829

3,000 31,821 1,771,765

40,927 62,334 11,334 10,494 15,000 324,000 1,272,855

euros euros euros euros euros euros euros

3,182,138

3,182,138 -

2014 1

euros

10.00%

2013 0

Вкупни приходи

Units euros

Трошоци од продажба Ски карти Угостителство Изнајмување на опрема Сервис и одржување на опрема Други услуги Плати Енергија

Row Description Вкупни приходи

Worksheet 5 - INCOME STATEMENT

Пониква

Табела 27. Биланс на успех во евра

95,969

145,798

10.00% 16,200

161,997

3,150,076

561,616

865,491

3,000 33,121 1,722,968

43,159 65,734 11,952 11,066 15,000 324,000 1,324,829

3,312,073

3,312,073 -

2015 2

432,423

336,454

10.00% 37,384

373,838

3,241,416

561,616

829,749

3,000 36,153 1,850,051

48,368 73,668 13,394 12,402 15,000 324,000 1,446,102

3,615,254

3,615,254 -

2016 3

916,826

484,403

10.00% 53,823

538,225

3,293,587

561,616

791,148

3,000 38,318 1,940,823

52,088 79,335 14,424 13,356 15,000 324,000 1,532,725

3,831,812

3,831,812 -

2017 4

1,605,054

688,229

10.00% 76,470

764,699

3,383,671

561,616

749,458

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2018 5

2,333,805

728,751

10.00% 80,972

809,723

3,338,647

561,616

704,434

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2019 6

3,106,320

772,515

10.00% 85,835

858,350

3,290,020

561,616

655,807

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2020 7

3,926,100

819,780

10.00% 91,087

910,867

3,237,503

561,616

603,290

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2021 8

4,796,927

870,827

10.00% 96,759

967,585

3,180,785

561,616

546,572

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2022 9

5,722,884

925,957

10.00% 102,884

1,028,841

3,119,529

561,616

485,316

3,000 41,484 2,072,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,659,348

4,148,370

4,148,370 -

2023 10

6,761,481

1,038,597

10.00% 115,400

1,153,997

3,094,373

561,616

419,160

3,000 42,484 2,113,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,699,348

4,248,370

4,248,370 -

2024 11

7,864,381

1,102,901

10.00% 122,545

1,225,445

3,022,925

561,616

347,712

3,000 42,484 2,113,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,699,348

4,248,370

4,248,370 -

2025 12

9,036,730

1,172,349

10.00% 130,261

1,302,610

2,945,760

561,616

270,547

3,000 42,484 2,113,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,699,348

4,248,370

4,248,370 -

2026 13

10,284,083

1,247,353

10.00% 138,595

1,385,947

2,862,423

561,616

187,210

3,000 42,484 2,113,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,699,348

4,248,370

4,248,370 -

2027 14

11,612,439

1,328,357

10.00% 147,595

1,475,952

2,772,418

561,616

97,205

3,000 42,484 2,113,597

55,809 85,001 15,455 14,310 15,000 324,000 1,699,348

4,248,370

4,248,370 -

2028 15

Row Description Neto prihod Amortizacija Paricni prilivi od rabotenje

euros

Units euros euros euros

-11,232,323

-11,232,323 98,106

-413,681

-49,829 561,616 511,787

2014 1

260,638

-446,776

145,798 561,616 707,414

2015 2

1,312,267

3,615,254 1,850,051 1,765,203

415,552

-482,518

336,454 561,616 898,070

2016 3

1,312,267

3,831,812 1,940,823 1,890,989

524,900

-521,119

484,403 561,616 1,046,019

2017 4

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

687,036

-562,809

688,229 561,616 1,249,845

2018 5

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

682,534

-607,834

728,751 561,616 1,290,367

2019 6

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

677,671

-656,460

772,515 561,616 1,334,131

2020 7

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

672,419

-708,977

819,780 561,616 1,381,396

2021 8

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

666,747

-765,695

870,827 561,616 1,432,443

2022 9

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

660,622

-826,951

925,957 561,616 1,487,573

2023 10

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

707,106

-893,107

1,038,597 561,616 1,600,213

2024 11

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

699,961

-964,556

1,102,901 561,616 1,664,517

2025 12

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

692,245

-1,041,720

1,172,349 561,616 1,733,965

2026 13

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

683,911

-1,125,058

1,247,353 561,616 1,808,969

2027 14

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

3,482,991

-1,215,062

4,136,437 561,616 4,698,053

2028 15

Пониква

Табела 28 Финансиски готовински приливи во евра

Glavnica od zadolzuvanje

euros

1,312,267

3,312,073 1,722,968 1,589,105

2022 9

4,685,603 1,432,443

2,075,773

925,957 561,616 485,316 102,884

2023 10

5,346,224 1,487,573

-893,107

2,134,773

1,038,597 561,616 419,160 115,400

1,170,217

-964,556

2,134,773

1,102,901 561,616 347,712 122,545

2025 12

6,753,292 1,664,517

1,093,053

-1,041,720

2,134,773

1,172,349 561,616 270,547 130,261

2026 13

7,445,537 1,733,965

1,009,715

-1,125,058

2,134,773

1,247,353 561,616 187,210 138,595

2027 14

8,129,448 1,808,969

3,727,791

4,942,854

4,136,437 561,616 97,205 147,595

2028 15

-1,215,062

2013 0

Investicii

1,312,267

3,182,138 1,771,765 1,410,373

4,018,855 1,381,396

870,827 561,616 546,572 96,759

-826,951

1,241,666

Nominal Year Project Year Source/Comments

Bilans

euros

euros euros euros

Worksheet 6 - CASH FLOW FINANCIAL

Prihodi Operativni trosoci Operating income

2021 8

2,075,773

1.63

3,346,436 1,334,131

819,780 561,616 603,290 91,087

-765,695

1,248,822

1.63

2020 7

2,075,773

1.63

2,668,765 1,290,367

772,515 561,616 655,807 85,835

-708,977

1,310,078

1.63

2019 6

2,075,773

1.58

1,986,232 1,249,845

728,751 561,616 704,434 80,972

-656,460

1,366,796

1.58

2018 5

2,075,773

1.58

1,299,196 1,046,019

688,229 561,616 749,458 76,470

-607,834

1,419,313

1.58

2017 4

2,075,773

1.58

774,296 898,070

484,403 561,616 791,148 53,823

-562,809

1,467,939

1.58

2016 3

1,890,989

1.44

336,454 561,616 829,749 37,384

-521,119

1,512,964

1.35

2015 2

1,765,203

1.21

145,798 561,616 865,491 16,200

-482,518

1,369,870

4,248,370 2,113,597 2,134,773

1.07

1,589,105

1,312,267

1.51

Anuitet Debt Service Coverage Ratio - DSCR

-446,776

1,282,686

4,248,370 2,113,597 2,134,773

Average DSCR

-49,829 561,616 898,586 0

1,312,267

11,612,439 4,698,053

1,410,373

1,142,329

4,248,370 2,113,597 2,134,773

6,053,331 1,600,213

-413,681

2014 1

1,312,267

358,744 707,414

Units euros euros euros euros

996,691

4,248,370 2,113,597 2,134,773

98,106 511,787

euros

-11,232,323

1,312,267

-11,232,323 5,344 EUR 8.01%

euros

-11,232,323

1,312,267

4,248,370 2,113,597 2,134,773

euros euros

Total Cash Flow From Operations

Row Description Net Income Total Depreciation Expenses Total Interest Payments Income Tax Expenses

euros

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

Kratkorocna likvidnost Neto paricni prilivi Financial NPV - FNPV Financial IRR - FIRR

Total Principle Payment

euros

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

Пониква Worksheet 7 - CASH FLOW ECONOMIC

Nominal Year Project Year Source/Comments

2013 0

Табела 29. Економски готовински приливи во евра

Investments

1,312,267

4,148,370 2,072,597 2,075,773

2024 11

Balance

1,312,267

1.63

4,148,370 2,072,597 2,075,773

1.63

1,312,267

1.63

4,148,370 2,072,597 2,075,773

1.63

1,312,267

1.58

4,148,370 2,072,597 2,075,773

1.58

4,942,854

1,312,267

1.58

2,134,773

3,831,812 1,940,823 1,890,989

1.58

2,134,773

1,312,267

1.58

2,134,773

3,615,254 1,850,051 1,765,203

1.58

2,075,773

1,312,267

1.44

2,075,773

3,312,073 1,722,968 1,589,105

1.35

2,075,773

1,312,267

1.21

2,075,773

3,182,138 1,771,765 1,410,373

1.07

1,589,105

2,075,773

euros

1,410,373

2,075,773

euros euros euros

1.51

-11,232,323 5,660,961 EUR 15.07%

1,890,989

Total Revenues Total Operating Costs Operating income

euros euros euros

1,765,203

Total Debt Service Payment Debt Service Coverage Ratio - DSCR Average DSCR

Net cash flow Economic NPV - ENPV Economic IRR - EIRR

1.63

222

223

11,232,323 0 0 0

11,232,323

11,232,323 0

11,232,323

euros euros euros euros euros euros

euros

euros euros euros euros

euros

Vkupno sredstva

Obvrski I kapital Zadrzana dobivka Dolgorocno zadolzuvanje Sopstven kapital

Vkupno obvrski I kapital

2013

Tekovni sredstva Gotovina od zadolzuvanje Gotovina od rabotenje Accounts receivable Inventory Drugi tekovni sredstva

Nominal Year Project Year Source/Comments

euros

Units

Row Description Fiksni sredstva Опрема

Worksheet 8 - BALANCE SHEET

Пониква

Табела 30. Биланс на состојба во евра

11,232,323

0 11,232,323 0

11,232,323

0 0 0 0

11,232,323

2014 2

10,768,812

-49,829 10,818,641 0

10,768,812

0 98,106 0 0

10,670,706

2015 3

10,467,834

95,969 10,371,865 0

10,467,834

0 358,744 0 0

10,109,090

2016 4

10,321,770

432,423 9,889,347 0

10,321,770

0 774,296 0 0

9,547,474

2017 5

10,285,054

916,826 9,368,228 0

10,285,054

0 1,299,196 0 0

8,985,858

2018 6

10,410,474

1,605,054 8,805,419 0

10,410,474

0 1,986,232 0 0

8,424,242

2019 7

10,531,391

2,333,805 8,197,586 0

10,531,391

0 2,668,765 0 0

7,862,626

2020 8

10,647,446

3,106,320 7,541,125 0

10,647,446

0 3,346,436 0 0

7,301,010

2021 9

10,758,249

3,926,100 6,832,148 0

10,758,249

0 4,018,855 0 0

6,739,394

2022 10

10,863,380

4,796,927 6,066,453 0

10,863,380

0 4,685,603 0 0

6,177,777

2023 11

10,962,386

5,722,884 5,239,502 0

10,962,386

0 5,346,224 0 0

5,616,161

2024 12

11,107,876

6,761,481 4,346,395 0

11,107,876

0 6,053,331 0 0

5,054,545

2025 13

11,246,221

7,864,381 3,381,840 0

11,246,221

0 6,753,292 0 0

4,492,929

2026 14

11,376,850

9,036,730 2,340,120 0

11,376,850

0 7,445,537 0 0

3,931,313

2027 15

4.2. Царев Врв 4.2.1 Претпоставки за проектот За потребите на финансиските пресметки, односно за првичната проценка на физибилноста на првата фаза на развојот Ски центарот Царев Врв, усвоени се следните претпоставки: 

Инвестициите во екстерната инфраструктура ќе се финансираат од страна на јавните претпријатија или агенции надлежни за соодветниот вид на инфраструктура и истите не се земени во предвид при оцена на физибилноста на проектот.



Инвестициите во интерната инфраструктура се дел од вкупните инвестиции и ќе бидат обврска на идниот инвеститор

4.2.2. Трошоци и приходи Потребни инвестиции за изградба на ски центарот (I фаза)



Опис на трошоци

Износ €

Подготовка на проекти

780.000

Жичари и скилифтови

4.150.000

Стази - патеки

861.150

Систем за вештачки снег

3.044.000

Објекти за потребите на ски центарот

4.911.000

Планинска инфраструктура

3.162.600

Возила и специјална опрема

649.000

Инфраструктура

6.000.000

Вкупно

17.557.750

Резерва

1.177.888

ВКУПНО

24.735.638

Објектите на ски центарот ќе работат во текот на целата година, при што периодите се поделени на следниот начин: 

Вон сезона ........................... октомври и ноември 224





Ниска сезона ....................... април, мај



Пред и по сезона ................ јуни, септември



Главна сезона .................... декември, јануари, фебруар, март, јули и август

Приходите на скијачкиот центар ќе се следните приходи: 

Продажба на ски карти



Приходи од продажба на карти за возење со жичара



Приходи од придажба на јадење и пиење



Сервисирање на ски опрема



Изнајмување на ски опрема



Ски школа





Постепен годишен пораст на вкупниот број на продадени услуги до петата година на работење (период на стабилизација)



Просечните цени на услугите нема да се менуваат во текот на разгледуваниот период



Просечна цена на ски карта на дневно ниво изнесува 16 евра



Траењето на ски сезоната е проценето на 120 дена, со почетно ниво од 45 на искористеност во првата година и да постигне 70% после петтата година на работење



Просечна цена по консумација на јадење и пиење е проектирано на ниво од 5 евра по посетител



Цена на поправка и одржување на ски опремата е проектирана на ниво од 15 евра по поправка



Просечна цена на изнајмување на опрема по ден 15 евра



Нераспоредените трошоци се проектирани како стандарден процент од вкупниот приход



Трошоците за енергија се проектирани на ниво од 40% од вкупниот приход



Просечниот број на вработени во ски центарот и пресметките за износ на платите е прикажан во Табела 31.

225

Табела 31 Просечниот број на вработени во ски центарот и пресметките за износ на платите Број на вработени

Бруто плата (месечна) €

Вкупно бруто плата (месечна) €

Вкупно за плати (годишно) €

Жичари и ски лифт

720

11.520

138.240

Други активности

650

16.250

195.000

Угостителство

500

10.000

120.000

Админстрација

900

4.500

54.000

Маркетинг и продажба

900

1.800

21.600

Вкупно

3.670

35.620

528.840

Оперативна единица

4.2.3. Резултати од анализата Резултатите од анализата се илустрирани во табела 32. Табела 32. Индикатори за проектот Индикатор

Вредност

Дисконтна стапка

+8,00%

ФИСР

+3,22%

ФНСВ

-8,242,003 евра

Просечна ДСЦР

1.11

ДСЦР по 5-та година

1.19

Финансиски Период на отплата

14 години

ЕИСР

+10,06%

ЕНСВ

+3,479,067 евра

Просечна ДСЦР

1.11

ДСЦР по 5-та година

1.19

Економски Период на отплата

9 години

226

Од анализата се гледа дека проектот финансиски не е исплатлив (ФИСР=3.22%) но економски е исплатлив (ЕИСР=10.06%). Економскиот период на отплата е 9 години. ДСЦР е 1.19 после 5-тата година со просек за целиот период од 1.11. Ова значи дека при работење на проектот тој генерира годишно 19% повеќе приходи отколку вредноста на ануитетот после 5-та година или за 11% просечно годишно повеќе отколку вредноста на ануитетот. Нормално е за очекување за проекти кои се високо инфраструктурно зависни да во првите години имаат ДСЦР блиску ли пониски од 1. Проектот од аспект на кредиторите е атрактивен имајќи ја во предвид вредноста на ДСЦР и природата на проектот. Ризичноста на проектот е анализирана со оценка на сензитивноста на ЕИСР од три варијабли: приходи, инвестиции и цена (потрошувачка) на електрична енергија. Резултатите од анализата на сензитивноста се илустрирани на следниот график.

График 2. Анализа на сензитивноста на ЕИСР од приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) Можеме да заклучиме дека проектот е силно сензитивен на сите три варијабли бидејќи еластичноста на ЕИСР од процентуалната промена (од -30% до +30% за 10 процентни поени) на трите варијабли е релативно висока. При дисконтна стапка од 8% можеме да видиме ги оцениме критичните вредности на приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) при која проектот е на граница на исплатливост. Критичните вредности се илустрирани во табела 33.

227

Табела 33. Критични вредности на приходите, инвестициите и цената (потрошувачката на електрична енергија) при која проектот е на граница на исплатливост. Варијабла

Критична вредност

Приходи

11%

Инвестиции

16%

Цена (потрошувачка на електрична енергија)

17%

Од табелата може да се види дека при намалување на приходите за 11% проектот е веќе на граница на исплатливност. При зголемување на инвестициите за 16% проектот е на граница на исплатливост и при зголемување на потрошувачката или цената на електричната енергија за 17% проектот е веќе на граница на исплатливост. Мора да се напомене дека анализата на сензитивност се прави само доколку се менува една варијабла, а сите останати варијабли се константни.

4.2.4. Други извори на финансирање Како можни извори или нашини на финансирање на овој проект се идентификувани користењето на претпристапната помош од ЕУ (ИПА) и Јавно Приватното Партнерство( ЈПП). За можно финансирање преку фондовите на ЕУ на дел од екстерната инфраструктурата која е со проценета вредност од 6.000.000 Евра и трошоците за подготовка на проекти во вредност од 780.000 евра. На тој начин структурата на финансирање ќе изгледа како што е прикажано во табела 34.

228

Табела 34. Структура на финансирање преку ЕУ фондови Опис на трошоци

Еу фондови €

Подготовка на проекти

780.000

Инвеститор финансира €

Жичари и скилифтови

4.150.000

Стази - патеки

861.150

Систем за вештачки снег

3.044.000

Објекти за потребите на ски центарот

4.911.000

Планинска инфраструктура

3.162.600

Возила и специјална опрема

649.000

Инфраструктура

6.000.000

Вкупно

6.780.000

16.777.750

Резерва

339.000

838.888

ВКУПНО

7.119.000

17.616.638

Во овој случај со финансирање на дел од трошоците преку фондовите на ЕУ, проектот станува исплатлив финансиски како што е прикажано на следната табела. Табела 35 Финансиски индикатори за проектот при финансирање преку ЕУ фондови Индикатор

Вредност

Дисконтна стапка

+8,00%

ФИСР

+8,27%

ФНСВ

+349,169 евра

Просечна ДСЦР

1.55

ДСЦР по 5-та година

1.67

Финансиски Период на отплата

10 години

229

Со користење на средства од предпристапните фондовите на ЕУ и кредитната атрактивност на проектот се зајакнува бидејќи просечната ДСЦР за периодот од 15 години станува 1.55 т.е. проектот обезбедува просечно годишни нето приходи кои се 55% поголеми од вредноста на ануитетот. Периодот на отплата на проектот во овој случај со ЕУ фондови е 10 години.

ЈПП При евентуално ЈПП од приватниот партнер би се очекувало: 

Зголемена ефикасност (намалени трошоци во проектниот животен циклус) бидејќи приватниот партнер ќе биде заинтересиран за смалување на трошоците за време на целиот период на операционализација на проектот,



Побрза имплементација на проектот: со оглед на тоа што изградбата на цки центарот е обврска на приватниот партнер, приватниот партнер е мотивиран работите да ги изведе во што пократок временски рок за да се намали ризикот пролонгирање на градежните работи,



Создавање на дополнителни приходи: се очекува приватниот партнер да генерира и дополнителни комерцијални приходи, поради што се зголемува атрактивноста на проектот,



Потребно е да се идентификуваат ризиците од проектот, да се дистрибуираат на соодветниот партнер кој најефикасно може да ги управува истите и да се идентификуваат можните акции за ублажување на нивното влијание,



Подобрено управување: со пренесувањето на обврската за давање јавни услуги на приватниот партнер, јавниот партнер се јавува повеќе во улога на регулатор и се насочува на активности кои се однесуваат на планирање, уредување и контрола, наместо секојдневно давање на јавни услуги.

Овие очекувања всушност се и рамка за определување на критериумите за избор на најповолен приватен партнер за овој проект. За финансирање преку ЈПП јавниот партнер може да влезе со финансирање на инфраструктурата која е во вредност од 6.000.000 Евра и трошоците за подготовка на проекти во вредност од 780.000 евра. На тој начин структурата на финансирање ќе изгледа како во табела 36.

230

Табела 36. Структура на финансирање преку ЈПП Опис на трошоци

ЈПП финансирање €

Подготовка на проекти

780.000

Инвеститор финансира €

Жичари и скилифтови

4.150.000

Стази - патеки

861.150

Систем за вештачки снег

3.044.000

Објекти за потребите на ски центарот

4.911.000

Планинска инфраструктура

3.162.600

Возила и специјална опрема

649.000

Инфраструктура

6.000.000

Вкупно

6.780.000

16.777.750

Резерва

339.000

838.888

ВКУПНО

7.119.000

17.616.638

Секако дека треба да се направат дополнителни пресметки за да се утврди исплатливоста на проектот при евентуално ЈПП. Во една таква ЈПП анализа треба да се пресемета и вредноста за пари за јавниот партнер. Имајќи во предвид дека вредноста на електричната енергија е висока и имајќи во предвид дека проектот е сензитивен на вредноста на електричната енергија треба да се пресмета и дали проектот може да биде поатрактивен за приватниот партнер доклку јавниот партнер субвенционира дел од трошоците за електрична енергија, секако при тоа да има позитивна вредност за пари од проектот за јавниот партнер. Од аспект на модел на ЈПП за овој проект може да се размислува за иницијатива за приватно финансирање и за концесија.

Иницијатива за приватно финансирање (Private Finance Initiative-PFI) Во рамките на овој модел приватниот партнер е задолжен да ја дизајнира и финансира изградбата на ски центарот и понатаму истата да ja администрира, односно одржува за сметка на јавниот партнер.

231

Приватниот партнер, со оглед на тоа што го има дизајнирано инфраструктурниот проект и истиот го има изградено, лесно изготвува и програма за одржување со проценетите трошоци за времетраење на договорот, што севкупно има ефект на намалување на трошоците потребни за одржување на инфраструктурниот проект. Јавниот партнер му плаќа на приватниот партнер збирна цена за: дизајнот, градбата и одржувањето на инфраструктурниот објект, за однапред определен период на време. Предноста на ваквиот начин на долгорочно буџетирање, кое го опфаќа целиот животен циклус на проектот, се согледува во фактот што поголемиот број субјекти од јавниот сектор трошат повеќе пари за одржување на инфраструктурни проекти отколку за нивен развој. По истекот на времетраењето на договорот, инфраструктурниот објект по правило се пренесува во сопственост на јавниот партнер. Од дизајнирањето, преку работењето, до предавањето на инфраструктурниот објект во сопственост на јавниот партнер, овие договори можат да траат до дваесет и повеќе години. ОВОЈ МОДЕЛ НА ЈПП Е ПОГОДЕН БИДЕЈЌИ СЕ ОЧЕКУВА ПРИВАТНИОТ ПАРТНЕР ДА ГО ДИЗАЈНИРА И ФИНАНСИРА ПРОЕКТОТ.

Концесија Концесискиот модел е еден од најпознатите и најпрактикувани модели на ЈПП, кој го карактеризира непосредната врска помеѓу приватниот партнер (концесионерот) и крајните корисници на услугите. Приватниот партнер, иако под „контрола“ на јавниот партнер, ги дава јавните услуги и истите ги наплаќа од крајните корисници. Во одредени случаи можно е концесионерот да му плаќа на јавниот партнер концесиски надоместок за концесиските права, а во одредени случаи, во зависност од концесискиот проект, јавниот партнер може да му плаќа на концесионерот одреден надомест како дополнување за ненаплатениот надоместок кој концесионерот го наплаќа од крајните корисници. (Особено кога споменавме за вредноста на електричната енергија и за потребата од дополнителни пресметки за вредност на пари за јавниот партнер при евентуално субвенционирање). Кај концесискиот модел ризикот за вршење на дејноста, односно за давањето на јавната услуга, по правило, го сноси концесионерот. Концесискиот модел, особено концесијата на градба, најчесто се реализира преку т.н. договор за „Дизајн-Градба-Финансирање-Работење-Трансфер“ 232

(Design-Build-Finance-Operate-Transfer – DBFOT). За реализација на овој тип договори, од страна на приватниот партнер најчесто се основа друштво за посебна намена (special purpose vehicle - SPV) во кое влог може да имаат повеќе субјекти од приватниот сектор, како и самиот јавен партнер. ОВОЈ МОДЕЛ НА ЈПП Е МОЖЕН БИДЕЈЌИ СО ЗАКОНОТ ЗА КОНЦЕСИИ И ЈПП ВО КОНЦЕСИЈА ДОГОВОР МОЖЕ ДА ВЛЕЗЕ ЦЕНТРАЛНАТА И/ИЛИ ЛОКАЛНАТА ВЛАСТ.

233

години

70%

210.336

70%

3.365.376

210.336

70%

136.718

3.365.376

210.336

70%

683.592

136.718

3.365.376

210.336

70%

73.618

683.592

136.718

3.365.376

210.336

70%

73.618

683.592

136.718

3.365.376

210.336

70%

73.618

683.592

136.718

3.365.376

210.336

70%

210.336

3.365.376

136.718

683.592

73.618

3.365.376

136.718

683.592

73.618

3.365.376

136.718

683.592

73.618

3.365.376

136.718

683.592

73.618

3.365.376

136.718

683.592

73.618

3.124.992

136.718

683.592

73.618

2.884.608

126.953

683.592

73.618

Табела 37 Приходи во евра Приходи

2.548.070

117.187

634.764

73.618

Процент на искористеност во сезоната 45% 159.254

53% 180.288

60% 195.312

65% 210.336

70%

210.336

70%

210.336

70%

24.339

709.884

429.987

28.666

836.086

1.000.000

486.778

32.452

946.512

6.312.486

1.000.000

527.342

35.156

1.025.388

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

6.921.139

1.200.000

567.907

37.860

1.104.264

15 евра

5 евра

16 евра

135.216

2504

Продажба на ски карти

2.163.456

103.515

585.936

68.359

Максимален дневен капацитет

87.890

517.577

63.101

120

439.452

55.739

Број на денови во сезона

47.326

Вкупен број на посетители на годишно ниво Просечна цена на дневна ски карта Приходи од продажба на ски карти Угостителски услуги Број на продадени услуги - кувери Просечна цена Вкупни приходи од угостителски услуги Приходи од други услуги Приходи од изнајмување на опрема

Единечна цена

Проценет број на корисници (денови на изнајмена опрема)

365.083

1.000.000

5.903.834

Вкупен приход од изнајмување на опрема

1.000.000

5.331.720

Единечна цена

Проценет број на корисници

Приходи од сервис и одржување на опрема

Приходи од други не спомнати услуги

Вкупен приход од сервис и одржување на опрема

4.677.875

15 евра

Вкупен приход

235

14.603

50.000

Сервис и одржување на опрема

Други не спомнати услуги

14.034

Останато

2.993.420

46.779

Осигурување

Вкупно

561.345

1.543.699

Даноци

Маркетинг

Енергија

528.840

14.198

Изнајмување на опрема

Трошоци за плати

145.019

Угостителство

64.904

година

ски карти

трошоци

Табела 38. Трошоци во евра

3.338.590

15.995

53.317

639.806

1.759.468

528.840

50.000

17.199

16.722

170.800

76.442

3.640.614

17.712

59.038

708.460

1.948.265

528.840

50.000

19.471

18.930

193.359

86.538

3.856.344

18.937

63.125

757.498

2.083.120

528.840

50.000

21.094

20.508

209.472

93.750

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

2.283.976

4.174.676

20.763

69.211

830.537

4.174.676

20.763

69.211

830.537

Фиксни трошоци

10.000

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

Трошоци на продажба 100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

4.174.676

20.763

69.211

830.537

2.283.976

528.840

60.000

22.716

22.085

225.585

100.961

Вкупни приходи

10,000 46,779 2,745,493

64,904 145,019 14,198 14,603 50,000 528,840 1,871,150

4,677,875

4,677,875 -

2014 1

10,000 53,317 2,808,766

76,442 170,800 16,722 17,199 50,000 528,840 2,132,688

5,331,720

5,331,720 -

2015 2

0% 1,827,260

10,000 59,038 3,047,813

86,538 193,359 18,930 19,471 50,000 528,840 2,361,534

5,903,834

5,903,834 -

2016 3

1,236,782

1,742,253

10,000 63,125 3,218,561

93,750 209,472 20,508 21,094 50,000 528,840 2,524,994

6,312,486

6,312,486 -

2017 4

1,236,782

1,650,445

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2018 5

1,236,782

1,551,292

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2019 6

1,236,782

1,444,207

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2020 7

1,236,782

1,328,555

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2021 8

1,236,782

1,203,652

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2022 9

1,236,782

1,068,756

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2023 10

1,236,782

923,068

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2024 11

1,236,782

765,725

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2025 12

1,236,782

595,795

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2026 13

1,236,782

412,270

10,000 69,211 3,481,308

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2027 14

4,932,153

1,236,782

214,063

100,961 225,585 22,085 22,716 60,000 528,840 2,768,456

6,921,139

6,921,139 -

2028 15

10,000 69,211 3,481,308

Carev Vrv

Табела 39. Биланс на успех во евра

Маркетинг Osiguruvanje Vkupno operativni troshoci 0% 1,905,971 1,236,782

2013 0

Inflacija 1,978,851 1,236,782

Worksheet 5 - INCOME STATEMENT

Kamati 1,236,782

Row Description Вкупни приходи

Amortizacija

10.00% 198,899

1,988,986

5,130,359

10.00% 179,078

1,790,780

5,313,884

10.00% 160,725

1,607,255

5,483,814

10.00% 143,732

1,437,325

5,641,157

10.00% 127,998

1,279,982

5,786,845

10.00% 113,429

1,134,294

5,921,741

10.00% 99,940

999,398

6,046,645

10.00% 87,449

874,494

6,162,297 758,842

6,269,382

10.00% 75,884

1,790,088

9,760,477

1,611,702

1,446,529

7,970,389

1,293,592

1,446,529

1,151,984

6,358,688

1,020,865

1,293,592

899,458

4,912,158

787,045

1,151,984

682,958

3,618,566

586,582

1,020,865

2,466,582

899,458

1,445,718

787,045

546,260

682,958

240,785

923,743 -

586,582

10.00% 65,176

651,757

6,368,534

10.00% 55,260

552,605

6,197,596

10.00% 11,489

114,890

6,111,855

10.00% 0

-208,021

5,951,519

10.00% 0

-619,798

5,961,126 -1,283,251 10.00% 0

497,344

1,510,325 -

103,401

-208,021

2,007,669 -

-619,798

208,021

-1,283,251

2,111,070 -

10.00%

Vkupni troshoci Vkupno odanochiv prihod Danok na dobivka - stapka Danok na dobivka Neto prihod

619,798 -

1,903,049 -

1,283,251 -

Dividendi

Zadrzana dobivka

Neto prihod - dividendi

236

237

euros

euros euros euros

euros

Bilans

Prihodi Operativni trosoci Operating income

Anuitet

1.11

-24,735,638 -8,242,003 EUR 3.22%

-24,735,638

2013 0

-957,471 -46,469

2,889,853

4,677,875 2,745,493 1,932,382

-957,471

-911,002

-1,283,251 1,236,782 -46,469

2014 1

0.67

-1,324,370 616,983

2,889,853

5,331,720 2,808,766 2,522,954

-366,899

-983,882

-619,798 1,236,782 616,983

2015 2

0.87

-1,358,202 1,028,761

2,889,853

5,903,834 3,047,813 2,856,021

-33,832

-1,062,593

-208,021 1,236,782 1,028,761

2016 3

0.99

Carev Vrv

euros

euros euros euros

euros

Total Principle Payment

Investments

Balance

Total Revenues Total Operating Costs Operating income

Total Debt Service Payment

Net cash flow Економски NPV - ENPV Економски IRR - EIRR

Average DSCR

euros

euros euros

euros

Total Cash Flow From Operations

Debt Service Coverage Ratio - DSCR

Units euros euros euros euros

Row Description Нето приход Total Depreciation Expenses Total Interest Payments Income Tax Expenses

Worksheet 7 - CASH FLOW ECONOMIC

Nominal Year Project Year Source/Comments

1.11

-24,735,638 3,479,067 EUR 10.06%

-24,735,638

2013 0

2014 1

1,932,382

2,889,853

4,677,875 2,745,493 1,932,382

1,021,380

-911,002

1,932,382

-1,283,251 1,236,782 1,978,851 0

0.67

2015 2

2,522,954

2,889,853

5,331,720 2,808,766 2,522,954

1,539,072

-983,882

2,522,954

-619,798 1,236,782 1,905,971 0

0.87

2017 4

2016 3

2,856,021

2,889,853

5,903,834 3,047,813 2,856,021

1,793,428

-1,062,593

2,856,021

-208,021 1,236,782 1,827,260 0

1.07

0.99

-1,165,620 1,340,183

2,889,853

6,312,486 3,218,561 3,093,925

192,582

-1,147,600

103,401 1,236,782 1,340,183

Табела 41. Економски готовински приливи во евра

Kratkorocna likvidnost Neto paricni prilivi Финансиски NPV - FNPV Финансиски IRR - FIRR

Просечен ДСЦР

euros euros

euros

Glavnica od zadolzuvanje

Investicii

ДСЦР

Units euros euros euros

Row Description Neto prihod Amortizacija Paricni prilivi od rabotenje

Worksheet 6 - CASH FLOW FINANCIAL

Carev Vrv

Табела 40. Финансиски готовински приливи во евра

3,093,925

2,889,853

6,312,486 3,218,561 3,093,925

1,946,324

-1,147,600

3,093,925

103,401 1,236,782 1,742,253 11,489

2017 4

2018 5

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

2,200,423

-1,239,409

1.19

-186,100 1,823,364

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

484,802

-1,338,561

586,582 1,236,782 1,823,364

2019 6

497,344 1,236,782 1,650,445 55,260

1.19

1.07

-670,902 1,734,126

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

494,718

-1,239,409

497,344 1,236,782 1,734,126

2018 5

2019 6

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

2,101,270

-1,338,561

1.19

287,994 1,919,740

586,582 1,236,782 1,551,292 65,176

1.19

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

474,094

-1,445,646

682,958 1,236,782 1,919,740

2020 7

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,994,185

-1,445,646

1.19

750,523 2,023,827

682,958 1,236,782 1,444,207 75,884

1.19

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

462,529

-1,561,298

787,045 1,236,782 2,023,827

2021 8

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,878,534

-1,561,298

3,439,831

787,045 1,236,782 1,328,555 87,449

1.19

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,753,630

-1,686,202

1.19

2023 10

1.19

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,618,734

-1,821,098

3,439,831

1,020,865 1,236,782 1,068,756 113,429

1,637,110 2,257,646

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

436,549

-1,821,098

2022 9

1.19

2023 10 1,020,865 1,236,782 2,257,646

899,458 1,236,782 1,203,652 99,940

1,200,561 2,136,240

2021 8

1.19

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

450,038

-1,686,202

899,458 1,236,782 2,136,240

2022 9

1.19

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,473,046

-1,966,786

3,439,831

1,151,984 1,236,782 923,068 127,998

2024 11

2,059,090 2,388,766

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

421,980

-1,966,786

1,151,984 1,236,782 2,388,766

2024 11

1.19

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,315,703

-2,124,128

3,439,831

1,293,592 1,236,782 765,725 143,732

2025 12

2,465,335 2,530,374

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

406,246

-2,124,128

1,293,592 1,236,782 2,530,374

2025 12

1.19

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

1,145,773

-2,294,059

3,439,831

1,446,529 1,236,782 595,795 160,725

1.19

2026 13

2,854,588 2,683,311

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

389,253

-2,294,059

1,446,529 1,236,782 2,683,311

2026 13

3,439,831

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

962,248

-2,477,583

1.19

1,611,702 1,236,782 412,270 179,078

2027 14

3,225,488 2,848,484

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

370,900

-2,477,583

1,611,702 1,236,782 2,848,484

2027 14

9,623,741

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

6,947,951

-2,675,790

9,623,741

1,790,088 1,236,782 214,063 6,382,808

2028 15

9,760,477 9,210,779

2,889,853

6,921,139 3,481,308 3,439,831

6,534,989

-2,675,790

7,973,997 1,236,782 9,210,779

2028 15

1.19

0 750,523 0 0

14,841,383

1,445,718 13,359,444 0

14,805,162

0 1,200,561 0 0

13,604,601

14,004,929

2,466,582 11,538,346 0

14,004,929

0 1,637,110 0 0

12,367,819

13,190,127

3,618,566 9,571,561 0

13,190,127

0 2,059,090 0 0

11,131,037

12,359,590

4,912,158 7,447,432 0

12,359,590

0 2,465,335 0 0

9,894,255

2026 14

11,512,061

6,358,688 5,153,373 0

11,512,061

0 2,854,588 0 0

8,657,473

2027 15

Carev Vrv

Табела 42. Биланс на состојба во евра

16,078,164

15,591,905

14,805,162

2025 13

0 287,994 0 0

546,260 15,045,646 0

2024 12

17,314,946

16,366,158

15,591,905

2023 11

0 -186,100 0 0

-240,785 16,606,943 0

2022 10

18,551,728

17,128,846

16,366,158

0 -670,902 0 0

-923,743 18,052,589 0

2021

19,788,510

17,880,826

17,128,846

2020 8

0 -1,165,620 0 0

-1,510,325 19,391,151 0

21,025,292

18,622,890

17,880,826

2019

0 -1,358,202 0 0

-2,007,669 20,630,559 0

2018 6

22,262,074

19,667,090

18,622,890

0 -1,324,370 0 0

-2,111,070 21,778,160 0

2017

23,498,856

20,937,703

19,667,090

2016 4

0 -957,471 0 0

-1,903,049 22,840,753 0

24,735,638

22,541,384

20,937,703

2015

0 0 0 0

-1,283,251 23,824,635 0

2014 2

24,735,638

22,541,384

24,735,638 0 0 0

0 24,735,638 0

2013

Units

24,735,638

Worksheet 8 - BALANCE SHEET Row Description Fiksni sredstva Опрема

euros

euros euros euros euros euros euros

24,735,638 0

Tekovni sredstva Gotovina od zadolzuvanje Gotovina od rabotenje Accounts receivable Inventory Drugi tekovni sredstva

24,735,638

Nominal Year Project Year Source/Comments

Vkupno sredstva

euros

euros euros euros euros

euros

Vkupno obvrski I kapital

Obvrski I kapital Zadrzana dobivka Dolgorocno zadolzuvanje Sopstven kapital

238

5. Социо - економска анализа

Покрај финансиската исплатливост на еден проект, која е најзначајна за Инвеститорот, особено ако се тоа приватни инвестиции, оценката на социо-економските бенефити од реализација на еден проект всушност дава реална слика за сите бенефити за општеството, однсоно пошироката заедница, кои произлегуваат од проектот. За да се изврши комплетна оцена на исплатливоста на развојот на туризмот на Осоговските Планини, неопходно е да се земат во предвид различни социо-економски влијанија. Туризмот во светски рамки е една од индустриите во која се запослени голем број на работници. Изградбата на ски центар со сета потребна инфраструктура создава нови работни места, ги зголемува локалните и регионалните економски активности и обезбедува дополнителен приход. За секој проект кој се превзема за да се поттикне развојот на туризмот, потребно е да се земат во предвид социо-економските и влијанијата врз животната средина, за да може реално да се утврди исплатливоста на проектот. Денес, туризмот како социо-економски процес има глобалната територијална дистрибуција и во многу земји, туризмот е еден од главните двигатели на одржливиот развој. Социо - Економското влијание на туризмот е особено големо во регионите кои имаат ограничени можностите за економски развој. Развојот на туризмот е многу важен за зајакнување на локалното претприемништвото и особено за зајакнување на малите и средни претпријатија, што има големо влијание врз подобрување на животен стандард во регионите каде истиот има интензивен развој. Од економски аспект туризмот има придонес во зголемување на бруто националниот производ и во извозот, како и во зајакнување на регионалниот и руралниот развој, додека од социјален аспект туризмот придонесува во создавање на нови работни места, создавање на подобри услови за живот, намалување на иселувањето, односно влијае врз демографијата на еден регион.

Вработување Туристичката индустрија е една од индустриите кои создаваат најголем број на работни места, односно туризмот е интезивна работна индустрија. Работни места кои се создаваат, се од различен ранг и тоа од оние за кои е потребна висока стручна спрема (менаџери, маркетинг, инжињери итн.), потоа административни, па се до работни места за неквалификуваните работници во процесот на одржување на хигиена во сместувачките објекти, комунални услуги и др. Од аспект на туризам, поимот вработување вклучува три различни категории. Директни вработувања, како резултат 239

на подготовката и градбата на еден туристички центар со сета неопходна инфраструктура и опрема и во туризмот ова се однесува на вкупно потребните вработување за подготовка и реализација на еден проект, кој е дел од процесот за развој на туризмот. Следната категорија на работни места се директни вработување во туристичката индустрија кои се неопходни за успешно работење на туристичката дестинација или во овој случај работни места кои се во функција на работење на ски центарот, сместувачките и угостителски капацитети и останатите функционални целини. И како трета категорија се индиректните вработување, односно работни места кои се создаваат во придружните сектори, кои се поврзани со градежниот сектор кој е одговорен за градба на инфраструктурата, но и придружните сектори кои се поврзани со туризмот. Директните вработувања по изградбата на првата фаза на ски центарот Царев Врв и комплетирање на системот за вертикален транспорт на Пониква, ќе бидат 97, додека со целосна реализација на ски центарот Царев Врв број на нови работни места ќе порасне на 127. Вкупниот број на директни вработување, земајќи ги во предвид и сите предвидени сместувачки капацитети и реализирани проекти со кои ќе се зголеми понудата на овие два локалитета се проценува да биде приближно 1100. Директните вработување по основ на изградба на ски центрите и целосната инфраструктура не се земени во предвид. Влијанието врз вкупниот број на вработени во Источниот плански регион би изнесувал 2%, односно за приближно 2% би се зголемил бројот на вработени и би се намалил за приближно 4%. Бројот на индиректните вработување е релативно тешко да се определи. Вообичено бројот на индиректните вработување се определува врз основа на т.н. коефициенти на мултипликација, кои во зависност од авторите се доста различни и се движат од 1:0,5 (според ОН), па до 1:1,4 (според канадските истражувања во скијачките центри). Најголем број на аутори го усвојуваат коефициенто 1:1,2. Согласно ова бројот на индиректните вработувања би изнесувал приближно 1300. Вкупното влијание врз зголемување на бројот на врзботени би изнесувал 4,21%, а намалувањето на бројот на невработените би изнесувало 8,76%.

Демографија Развојот на туризмот со своите економски ефекти го стимулира и демографскиот развој. Ова е уште позначајно во регионите кои се економски неразвиени и каде според досегашните искуства во светот се покажа дека туризмот е една од најпропулзивните индустрии за надминување на регионалната неразвиеност. Во одредени случаеви, развојот на туризмот бил иницијален фактор за зголемување на бројот на населението. Во развиените туристички региони, туризмот не само што позитивно влијае на 240

преселбите, туку е и причина за сезонско мигрирање на работна снага од другите региони. Создавањето на нови работни места во голема мера влијае врз намалување на процесот на иселување, како од руралните населени места, така и од урбаните центри во регионот. Бројот на новосоздадените места кој што се проценува на 1100, знаши обезбедена егзистенција за ист број на фамилии. Структурата на вработените кај постојните ски центрите, покажува дека најголем број на вработени се од блиските населени места, освен оние вработувања за кои се бара специфични вештини и знаења. Покрај директните вработување, индиректните вработување исто така влијаат врз намалување на негативните демографски појави. Источниот регион е претежно земјоделски регион и изградбата на планираните проекти и функционирањето на сите сместувачки и угостителски капацитети ќе обезбеди сигурен пазар за локално производените земјоделски производи. Од аспект на структура на население, туризмот на различни начини влијае на самата структура на населението. Туризмот не е фактор кој ги радикализира општествените услови и не може значително да влијае на биолошката структура на населението, но генерално туризмот ја зголемува запосленоста на жените, со што влијае на биолошката структура на населението.

Рурален развој Туризмот во целина, а особено планинскиот туризам во голема мера придонесува за зголемување на руралниот развој, преку креирање на бизниси и нови работни места. Производството на храна, односно на земјоделски производи кои се неопходни за функционирање на сместувачките и угостителски капацитети го потикнува руралниот развој преку сочувување на постојните работни места во земјоделието, обезбедување на можности за учење и трансфер на знаење, воведување на нови вештини и обезбедување на обуки и образовни можности. Производство на био продукти овозможува создавање на производи кои имаат поголема вредност и со тоа се овозможува развој на нови начини на земјоделско производство во руралните области. Покрај земјоделието и производството на храна, занаетчиството исто така има своја улога во зголемување на туристичката понуда преку изработка на сувенири, производи кои се рачно произведени, карактеристични локални производи, со што се обезбедува егзистенција на овој вид на производство.

241

Економски развој Бруто Домашен производ Со целосно реализирање на проектите на двата локалитета (прва фаза Царев Врв), бруто домашниот производ ќе се зголеми за приближно 1,48%, додека со комплетирање на сите фази од развојот на локалитетот Царев Врв, зголемувањето на БДП би изнесувал приближно 1,95%. Зголемувањето на БДП кое ќе произлезе од придружните индустрии, како и од градењето на неопходната инфраструктура не е земено во предвид. Инвестиција од преку 30 милиони евра, со создадени 1100 директни вработување, има големо влијание за економскиот развој на Источниот регион. Туризмот има голем потенцијал за одржлив развој на малите и средни претпријатија.

Социјална димензија Социјалните последици од реализација на предвидениот проект може да се поделат на две категории и тоа на оние кои се однесуваат на зголемување на животниот стандард и на оние кои се однесуваат на зголемување на социјалната кохезија и стабилност. Инвестициите во еден економски неразвиен регион, кој би донеле нови запослувања и со тоа и нови приходи во едно одредено подрачје, влијаат на различните социјални и кохезиски трендови во локалната или регионалната заедница ( повисока стапка на незапосленост, рурална депопулација и др.). Поедини рурални населени места, па и области во Источниот плански регион, се загрозени со високата стапка на иселување , која веќе го доведува во прашање и физичкиот опстанок на истите, бидејќи бројот на жители е под нивото на биолошката одржливост. Поради тоа, земајќи го во предвид значењето на туризмот за руралните области, реализација на проектот во целина, има позитивно влијание на руралниот пазар на трудот и тоа преку директни запослувања, но и преку подршка на пропратните стопански гранки. На овој на чин планиниските региони ќе бидат извор на заработка и чинител на социјалната стабилност, со што се создаваат предуслови за опстанок на руралните заедници. При реализација на комплексен проект за развој на туризмот, вообичаено вклучува и мерки и активности во кои во голема мера е вклучено населението од најблиските рурални или урбани центри. Можностите за обезбедување на дополнителни приходи во семејствата долгорочно придонесуваат до настанување на промени во однесувањето на населението, што вообичаено резултира со подобрување на квалитетот на живот на населението, но и до зголемување на инвестиции од страна на локалното население во областа на предузимаштвото.

242

6. Влијанија врз животната средина

6.1. Постапки Прелиминарна оцена на влијанија врз животната средина од изведба на предложените објекти

Во оваа оцена е даден преглед на законските барања и потребните анализи, истражувања и документи според Законот за животна средина (“Службен весник на Република Македонија“ бр.53/05, 81/05, 24/07, 159/08, 83/09, 48/10 и 124/10 и 51/11), и подзаконските акти кои произлегуваат од него. Целта на оваа оцена е да се утврдат потенцијалните негативни влијанија од изградба на два ски центри Пониква и Царев Врв, врз медиумите и областите во животната средина и да се предложи изработка на документи со кои би се идентификувале, планирале и овозможиле мониторинг врз имплементацијата на мерки за нивно намалување или ублажување, односно овозможување на одржливо користење на животната средина на предметните локации. Изградбата на спортско рекреативни центри со ваква големина може да влијаат за намалување на квалитетот на животната средина и да предизвикаат значајни промени врз здравјето и безбедноста на локалната популација и живиот свет. При планирањето и изградбата на спортско рекреативни центар Царев Врв и проширување на постоечкиот СРЦ Пониква според Законот за животна средина (“Службен весник на Република Македонија“) бр.53/05, 81/05, 24/07, 159/08, 83/09, 48/10 и 124/10 и 51/11), Уредбата за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр. 153/07), и Уредбата за определување на проектите и за критериумите врз основа на кои се утврдува потребата за спроведување на постапката за оцена на влијанијата врз животната средина („Службен весник на РМ“ бр. 74/05) потребно е спроведување на постапка за стратегиска оцена на животната средина како и постапка за оцена на влијанијата врз животната средина. Од овие две постапки ќе произлезат документи кои во себе би ги содржеле потребните услови кои треба да се задоволат при изведбата и функцијата на овие проекти, со кои би се постигнало високо ниво на заштита на животната средина на проектните локации. Најпрво треба да се изработи Извештај за стратегиска оцена врз животната средина за урбанистички планови надвор од населено место (за двата СРЦ) во фазата на 243

подготовка на урбанистичките планови според Уредбата за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр. 153/07). Паралелно со изработката на физибилити студиите за изградба или проширување според Уредбата за определување на проектите и за критериумите врз основа на кои се утврдува потребата за спроведување на постапката за оцена на влијанијата врз животната средина („Службен весник на РМ“ бр. 74/05) Прилог 2, 12 (а) (скијачки патеки, ски лифтови и жичарници и градби поврзани со нив) и (в) (викенд населби и хотелски комплекси надвор од градски подрачја и градби поврзани со нив) потребна е постапка за утврдување на потреба од постапка за оцена на влијание врз животната средина. Со изготвувањето на овие документи ќе се исполнат законските барања за запознавање и вклучување на јавноста во процесот на планирање и употреба на просторот, предвидување и разгледување на алтернативи на планираните активности и дејности на засегнатиот простор, оцена на влијанијата од истите, предвидување на мерки за нивно елиминирање или ублажување и поставување на мониторинг и план за управување со животната средина. Во следните поглавја засебно се дадени детали за изработката на Извештаи за стратегиска оцена врз животната средина за урбанистички планови надвор од населено место, Студии за оцена на влијанието врз животната средина од предложените дејности и активности, како и засебен флористичко – фаунистички преглед на подрачјата опфатени со проектните активности.

Стратегиска оцена на животната средина Уште во фазата на планирање на еден ваков спортско-рекреативен и туристички комплекс треба да се има во предвид дека со цел да се реализра истиот во согласност со постоечките закони и норми, ќе биде неопходно да се вршат измени на постоечкиот урбанистички план, а за деловите кои не се опфатени со урбанистички план ќе биде потребно да се направи нов план. Во согласност со Уредбата за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр. 153/07), точка 13. Планирање на просторот и користење на земјиштето – плански документи кои се однесуваат на просторно и урбанистичко планирање на територијата на Р Македонија, општините, градот Скопје и општините во градот Скопје, за плановите

244

кои ќе се изготвуваат или менуваат со цел да се реализираат овие два ски центри, ќе биде потребно да се спроведе постапка за нивно влијание врз животната средина и здравјето на луѓето. Релеванти законски регулативи кои треба да се имаат во предвид при спроведување на постапката за Стратегиска оцена на животната средина се: 

Закон за животна средина (глава 10 „Оцена на влијанието на определени стратегии, планови и програми врз животната средина) („Службен весник на РМ“ бр.53/05, 81/05, 24/07, 159/08, 83/09, 48/10, 124/10 и 51/11);



Уредба за учество на јавноста во текот на изработката на прописи и други акти, како и планови и програми од областа на животната средина („Службен весник на РМ“ бр.147/08);



Уредба за изменување на уредбата за учество на јавноста во текот на изработката на прописи и други акти, како и планови и програми од областа на животната средина („Службен весник на РМ“ бр.45/11);



Уредба за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр.153/07);



Уредба за изменување и дополнување на уредбата за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр.45/11);



Уредба за содржината на извештајот за стратегиската оцена на животната средина („Службен весник на РМ“ бр.153/07);



Уредба за критериумите врз основа на кои се донесуваат одлуките дали определени плански документи би можеле да имаат значително влијание врз животната средина и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр.144/07);



Правилник за составот на комисијата и начинот на нејзината работа, програмата и начинот на полагање на стручниот испит, висината на надоместокот за полагање на стручниот испит и на надоместокот за воспоставување и одржување на листата на експерти за стратегиска оцена на животната средина и начинот на стекнување и губење на статусот на експерт за стратегиска оцена на животната средина, као и начинот и постапката за вклучување и исклучување од листата на експерти („Службен весник на РМ“ бр.129/07); 245



Правилник за начинот на спроведување на прекугранични консултации („Службен весник на РМ“ бр.110/10), и



Правилник за формата, содржината и образецот на одлуката за спроведување односно неспроведување на стратегиска оцена и на формуларите за потребата од спроведување односно неспроведување на стратегиска оцена („Службен весник на РМ“ бр.122/11).

Целта на постапката за стратегиска оцена на животната средина е идентификација и анализа на влијанијата врз животната средина, животот и здравјето на луѓето кои би се јавиле како резултат на активностите поврзани со имплементација на планскиот документ. Постапката се спроведува уште во фазата на планирање со цел сите идентификувани влијанија, но и соодветните мерки за намалување или елиминирање на влијанијата да се предвидат во најраната фаза на подготовката на документот. Постапката за стратегиска оцена на животната средина треба да обезбеди високо ниво на заштита на животната средина, спроведување на насоките од релевантни стратешки и плански документи и интегрирање на целите на животната средина во подготовката и усвојувањето на стратегии, планови и програми (плански документи), а во насока на промовирање на одржливиот развој. Со стратегиската оцена се опфаќаат значајните влијанија врз животната средина кои би произлегле со имплементацијата на предвидениот планскиот документ врз животната средина, но пред носење на одлуката за негово усвојување. Процесот на стратегиска оцена опфаќа: - Подготовка на Извештај за стратегиска оцена каде што значајните влијанија од планскиот документ се идентификувани и оценети; - Консултации со засегната јавност, органот надлежен за работи од областа на животната средина и останатите органи засегнати со имплементацијата на планскиот документ; - Интегрирање на социјалните, економските и аспектите на животната средина; - Земање предвид на заклучоците од Извештајот финализирање на нацрт планскиот документ;

консултациите

при

- Објавување на одлуката за усвојување на планскиот документ и како стратегиската оцена влијаела врз усвојувањето на документот. Стратегиската оцена има за цел да обезбеди рамка за дејствување врз процесот на одлучување уште во најрана фаза кога планските документи (кои пак најчесто предвидуваат индвидуални проекти) се подготвуваат. На овој начин би се опфатиле кумулативните влијанија од индивидуалните проекти. 246

Оваа постапка има задача да ги опфати кумулативните влијанија од индивидуалните проекти, кои заеднички можат да имаат значајни влијанија врз животната средина, но поединечно поради својот мал капацитет не се опфатени со друга постапка за оцена на влијанија врз животната средина. Субјекти вклучени во постапката за спроведување на Стратегиска оцена на влијанија врз животната средина се: Органи на државната управа/единиците на локална самоуправа кои ги подготвуваат/усвојуваат планските документи имаат обврска за спроведување на СОВЖС и за започнување на постапката на време. Согласно Законот за животна средина истите имаат обврска за: 

подготовка на извештајот за стратегиска оцена на влијанија врз животна средина;



објавување на информации за отпочнувањето на подготвувањето на планскиот документ и за учество на јавноста во процесот на консултации;



објавување на информации за нацрт планскиот документ кој се подготвува и за предлог извештајот за стратегиска оцена на влијанија врз животна средина;



подготовка на извештајот од консултацијата со јавноста врз основа на добиени коментари и мислења од јавните консултации;



комплетирање на извештајот за стратегиска оцена на влијанија врз животна средина и на планскиот документ со добиени мислења и коментари, и



мониторинг на влијанијата од имплементација на планскиот документ и во случај на негативни ефекти информирање на Министерството за Животна Средина и Просторно Планирање.



Министерството за Животна Средина и Просторно Планирање е одговорно за:



подготовка на решение во оние случаи во кои не се согласува со одлуката за спроведување односно неспроведување



на СОВЖС или со определениот обем на СОВЖС во одлуката;



подготовка на решение за соодветноста на извештајот на СОВЖС за ПД, и



воспоставување и ажурирање на листата на експерти за СОВЖС.

Министерство за надворешни работи е одговорно за спроведување на прекугранични консултации за СОВЖС во однос на доставување на известување до соседната држава која може да биде засегната од подготовката на планскиот документ или кога

247

Република Македонија може да биде засегната од подготовка на ПД во соседната држава. Експертите од листата на експерти за СОВЖС се одговорни за подготовка на извештајот за СОВЖС, доколку се ангажирани од органот кој го подготвува ПД, и НВО-и, јавноста и другите органи засегнати од спроведувањето на ПД се вклучени во процесот на консултација и можат да дадат свое мислење во однос на подготовката на ПД и во однос на извештајот за СОВЖС, особено за определувањето на алтернативите и влијанијата врз животната средина и здравјето на луѓето. Извештајот за стратегиска оцена на животната средина, ги содржи следните информации: -

резиме/краток преглед на содржината, главните цели на планскиот документ и врската со другите релевантни планови и програми/плански документи;

релевантни аспекти на моменталната состојба на животната средина и што најверојатно би се случило доколку не дојде до имплементација на планскиот документ/најверојатната еволуција без имплементација на планот или програмата;

карактеристики на животната средина во областите кои би биле значително засегнати;

други проблеми кои се релевантни за планскиот документ, вклучувајќи ги посебно оние кои се појавиле во некоја од областите кои се од посебно значење за животната средина, а особено од аспект на заштита на дивите птици и хабитатите;

целите на заштитата на животната средина, одредени на национално или меѓународно ниво, кои се релевантни за планскиот документ и начинот на кој овие цели и сите аспекти на животната средина се земени во предвид за време на нивните подготовки;

веројатните значајни влијанија врз животната средина во целина, вклучително и врз биодиверзитетот, населението, човечкото здравје, фауната, флората, почвата, водата, воздухот, климатските фактори, материјалните придобивки, културното наследство кое вклучува архитектонско и археолошко наследство, пејзажот и меѓусебната поврзаност на овие фактори. Овие влијанија вклучуваат секундарни, кумулативни, синергистички, краткорочни, со средно и долгорочни, трајни и привремени позитивни и негативни ефекти;

мерките предвидени за заштита, намалување и неутрализирање во најголема можна мерка на сите значајни негативни влијанија врз животната средина од имплементацијата на планскиот документ;

248

резиме/краток преглед на причините за изборот на алтернативите, и опис за тоа како е направена проценката, вклучувајќи ги сите потешкотии (како што се техничките недостатоци или недостигот на know-how) до кои се дошло при собирањето на потребните информации;

опис на предвидените мерки кои се однесуваат на мониторингот во согласност со законските обврски;

не-техничко резиме.

Ски центар “Царев Врв„ После направената анализа на можните локации како најсоодветна за изградба на зимски туристички центар на Осоговските планини е избран локалитетот Царев Врв. На овој локалитет е планирано да се реализираат следните содржини: -

Ски – терени

Жичари

Сместувачки капацитети

Угостителски објекти

Друга придружна инфраструктура

Ски терените, односно жичарите ќе бидат лоцирани од Врват Царев врв преку сртот Китка во правец на областа наречена Мечкин Камен (I фаза), потоа од Царев Врв во правец кон т.н.Средно Брдо (II фаза) и од Царев Врв во правец кон Мал Чеперник, преку Ташово (III фаза). Ски центарот ќе располага со стази со вкупна должина од 20,5км и ќе се распрострираат на површина од 122 хектари. Во табелите бр. 1 и 2 дадени податоци за должина на предвидените патеки и други пропратни содржини, додека во табела бр. 6 прикажани се видот и капацитетот на сместувачките капацитети, како и бројот на скијачи кои би биле сместени во објектите. Површината која е предвидена за изградба на овој туристички комплекс досега не е опфатена со урбанистички плански документ и на дадената локација не постојат капацитети. Поради тоа во првата фаза на реализацијата е потребно да се подготви планска документација за опфатот, а за самиот план ќе биде потребно да се подготви Извештај за стратегиска оцена на животната средина. Во извештајот ќе бидат земени во предвид можните влијанија врз животната средина од имплементацијата на планскиот документ. Влијанијата од поединечните капацитети ќе бидат опфатени во Елаборатите за заштита на животната средина или Студиите за оцена на влијанија врз животната средина, во зависност од предвидениот проект и неговиот капацитет.

249

Ски центар “Пониква„ При анализа на карактеристиките на теренот на локалитетот Пониква идентификувани се две можни локации кои имаат соодветни карактеристики на теренот и на истите е предвидена изградба на жичари и изградба на стази. Согласно Постојниот урбанистички план, предвидена е изградба и на уште еден ски лифт, кој е лоциран во близина на постојниот ски лифт кај детското одморалиште. Спортско рекреативниот центар Пониква е предвидено да располага со стази со вкупна должина од 3 км и ќе се распрострираат на површина од приближно 25 хектари. Во табелите 13 и 14 дадени податоци за должина на предвидените патеки, жичари и информации за други пропратни содржини, а во табела 17 прикажани се видот и капацитетот на сместувачките капацитети, како и бројот на скијачи кои би биле сместени во објектите.

Дел од локацијата на која е предвиден овој скицентар е во согласност со постојниот урбанистички план, меѓутоа за оние содржини кои не се опфатени со планот ќе биде потребно да се направат измени. Според Уредбата за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр.153/07) и џс промена на планови е потребно да се спроведе постапка за Стратегиска оцена на животната средина. Со спроведувањето на оваа постапка ќе се идентификуваат можните влијанија врз животната средина од имплементацијата на промените во урбанистичкиот план. Поединечните влијанија од проектите кои ќе се реализираат во рамките на овој скицентар ќе бидат опфатени во Елаборатите за заштита на животната средина или Студиите за оцена на влијанијата врз животната средина.

6.2. Студија за Оцена на влијанијата врз животната средина

За спроведување на предложените проекти потребно е да се утврди потребата од постапка за оцена на влијание врз животната средина. За таа цел потребно е да се изработи Известување за намера за изведување на проект и Барање за утврдување на потреба од постапка за оцена на влијание врз животната средина според Правилникот за информациите што треба да ги содржи известувањето за намера за изведување на

250

проект и постапката за утврдување на потреба од оцена на влијание на проектот врз животната средина („Службен весник на РМ“ бр. 33/06). Доколку надлежниот орган утврди дека е потребно за изработката на Студии за оцена на влијанието врз животната средина за Спортско Рекреативниот Центар (СРЦ) Пониква и Ски центарот Царев Врв потребно е да се ангажира лице од Листата на експерти за оцена на влијанието врз животната средина на Министерството за животна средина. Истата треба да се изготви во согласност со Правилникот за содржината на барањата што треба да ги исполнува студијата за оцена на влијание од проектот врз животната средина („Службен весник на РМ“ бр. 33/06). Студиите за оцена на влијанието врз животната средина за Спортско Рекреативните Центри (СРЦ) Пониква и Царев Врв треба да содржат: 1. Детален опис на проектот заедно со информации за локациите, карактерот и големина на проектот и потребната земјишна површина. - Спортско рекреативниот центар Пониква ќе располага со стази со вкупна должина од 3 км и ќе се распрострираат на површина од приближно 25 хектари. Изградба на 3 нови патеки со должина од 1098, 954 и 254 метри, две жичари (1118м и 957м) и еден скилифт (297м), како и изградба на хотел со 4 ѕвезди (187 лежаи, базени, wellness и сауни), хотел со 3 ѕвезди (340 лежаи), приватен смештај и апартмани (213 лежаи) и хостели за млади и останат смештај (вкупно 111 лежаи). Севкупно се планира изградба на сместувачки капацитети со 851 лежај. Покрај тоа се разгледуваат алтернативи за изградба на 831 паркинг место, на самата локација на објектите или развој на алтернативен концепт на транспорт кој предвидува изградба на паркинг со 450 места на 2км од Пониква. Планирано е да се изградат и опремат одреден број на објекти за угостителски услуги, потоа одреден број на простории кои ќе бидат со трговска содржина и кој воглавном ќе бидат сместени во склоп на сместувачките капацитети како и планирани содржини (објекти) за потребите на ски центарот (продажба на карти, тоалетни простории за вработените и гости, изнајмување и сервис на опрема со ормари за опрема (депоа), ски школа, услужен простор, дуќани, администрација, простории за вработените, прва помош и патролна служба, магацински простор, гаражи за механизација со сервис, управување со отпад) со вкупна површина од 2140м2. Локацијата на ски патеките и придружните планирани градби е дадена на слика 29.

- Ски центарот Царев Врв ќе располага со стази со вкупна должина од 20,5 км и ќе се распрострираат на површина од приближно 122 хектари. Се предвидува изградба на 13 нови патеки со должина од 20. 452 метри, 4 жичари (1358м, 1251м, 1222м и 2232м), 251

еден скилифт (428м) и еден сноуборд лифт (428м), изградба на пристапен пат до локацијата во месноста викана Мечкин Камен каде е планирана туристичка населба. Истата предвидува изградба на хотел со 4 ѕвезди (270 лежаи базени, wellness и сауни), два хотели со 3 ѕвезди (340 лежаи и 150 лежаи), приватен смештај и апартмани (210 лежаи), хостел (вкупно 100 лежаи) и хотел-пансион (60 лежаи). Севкупно во трите фази се планира изградба на сместувачки капацитети со 3462 лежаи. Во првата фаза се предвидува изградба на две жичари, ски лифт и сноуборд парк со должина од 3162 м, со 6 ски патеки и сноуборд парк со должина од 7701м и сместувачки капацитети (хотели, апартмани хостели и други видови на смештај) од 1225 легла. Покрај тоа се разгледуваат алтернативи за изградба во првата фаза за потребите на гостите ќе биде потребно да се изградат 230 паркинг места за автомобили, 25 паркинг места за комерцијални возила и 4 места за автобуси, заедно со пристапни патишта во базната населба со должина од околу 3,5км. Во склоп на првата фаза на развојот на ски центарот, ќе се изградат и опремат одреден број на објекти за угостителски услуги, потоа одреден број на простории кои ќе бидат со трговска содржина и кој воглавном ќе бидат сместени во склоп на сместувачките капацитети ( на приземје). Дел од објектите за угостителски услуги треба да бидат сместени на самите стази. На овој локација, денес се лоцирани два руинирани објекти (стари караули), кој се пладлага да бидат реконструирани и да бидат пренаменети во планинарски дом (едниот објект) и угостителски објект со придружни содржини (настани, забави, тематски содржини и др.). Планирано е да се изградат и опремат одреден број на објекти за угостителски и трговски услуги, сместени во склоп на сместувачките капацитети како и планирани содржини (објекти) за потребите на ски центарот (продажба на карти, тоалетни простории за вработените и гости, изнајмување и сервис на опрема со ормари за опрема (депоа), ски школа, услужен простор, дуќани, администрација, простории за вработените, прва помош и патролна служба, магацински простор, гаражи за механизација со сервис, управување со отпад) со вкупна површина од 3050м2. Локацијата на ски патеките и придружните планирани градби во трите фази е дадена на слика22.

Опис на животната средина и медиумите на локацијата Во описот на животната средина во детали треба да биде опишана географската положба и локацијата, геолошки и сеизмички карактеристики, хидрологија, клима и 252

метеорологија, управувањето со отпад, квалитетот на амбиентниот воздух, постојната бучава, биодиверзитет, пејсаж и визуелни ефекти, културно и историско наследство на локацијата. Во овој дел на студијата се изнесуваат и социјалните аспекти на животната средина (население, економска состојба, локална самоуправа, туризам итн.).

Опис на разгледувани алтернативи При изведба на проекти со ваква големина неопходно е да се изнесат разгледувани алтернативи за изведба и локациска поставеност на предвидените градби. Исто така треба да се даде објаснување зошто е одбрано решение и врз основа на што е донесена одлуката за усвојување или одбивање на одредена алтернатива. Нултата алтернатива (неизведување на проектот) треба да биде образложена во детали.

Оцена на влијанијата на проектот врз животната средина Влијанија врз воздухот Во фазата на изградба Негативни влијанија од изведбата на подготвителните и градежните активности (ископ и фундирање и изградба на предвидените градби – жичари, ски лифтови, патишта за пристап и манипулативни патишта на самите локации, изградба на хотели, хостели, апартмани и придружни објекти) на локацииите преку зголемување на фугитивните емисии на прашина во воздухот и преку здолемување на издувните гасови од ангажирана механизација за изградба на предвидените градби. Во фаза на функција Негативни влијанија од зголемување на сообраќајот на предвидените локации појава на зголемени количини на издувни гасови. Влијанија врз подземните и површинските води Во фазата на изградба Идентификација на сите постојани и повремени водотеци на локациите и утврдување на влијанија од изградба (истекување на масти и масла, испуштање на отпадна вода, градежни објекти за преградување или премин преку реки и потоци). Во фаза на функција

253

Утврдување на количини вода потребни за водоснабдување на предвидените објекти спрема проекциите за максимална посета на ски центрите. Извор на вода и начин на зафаќање и систем за пренос до определените локации на ски центрите Утврдување на количини на отпадна вода продуцирана од работа на предвидените градби. Проектирање на систем за собирање и третман на отпадна вода. Предвидување на пречистителни станици за објектите планирани за изградба на обете локации (Пониква и Царев Врв) со пресметка за нивната големина и изработка на техничка документација базирана на максималниот број на посетители (еквивалент жители) со цел елиминирање на можноста за негативни влијанија врз површинските и подземните води (Каменичка Река но и другите повремени или постојани водотеци). Утврдување на влијанија врз водите од неправилно управување со отпадот, како и влијанија од поставување на топови за вештачки снег и останати градби кои се предвидени со предложените активности (изградба на пристапен пат од 3км, решавање на одводнување на патот, управување со течниот отпад од објектите како и од планираната градба за сервис на ангажираната механизација на ски центрите) Влијанија врз почвата Во фазата на изградба Негативни влијанија во фазата на изградба преку отстранување на лабилните слоеви на почва (хумус, глина итн). Влијанија врз носивоста и литолошкиот состав на почвата и резултати од спроведени геомеханички истражувања на локациите за изградба на жичари, ски лифтови и останати планирани објекти големи по габарит. Влијанија од хавариски истекувања и појава на свлечишта. Во фаза на функција Негативни влијанија од ерозија на расчистените терени за поставување на жичарите и патеки за скијање и од појава на свлечишта. Влијанија од отстранување на горниот слој на почва и од поставената инфраструктурна инсталација (елекртомрежа, канализација и водоснабдување). Влијанија предизвикани од управување со отпад Во фазата на изградба Влијанија од ископ на почва (вишок на земја), големи количини на органски отпад од вегетација од расчистување на трасите и локациите предвидени за изградба, појава на градежен шут, како и влијанија од создадениот отпад од страна на работниците и отпад креиран при поправка или одржување на ангажираната механизација. Во фаза на функција

254

Влијанија во фазата на операција на ски центрите ќе бидат: креиран комунален отпад од посетители, отпад од комерцијалните (угостителски и трговски) и сместувачки објекти, опасен отпад од одржување на механизација, органски отпад од одржување на трасите на ски лифтовите, жичарите и трасите. Влијанија врз флората и фауната Во фазата на изградба Се очекуваат негативни влијанија поради нарушување на екосистемите, биотопите и трасите на миграција и движење на локациите преку изградба на ски центрите на површина поголема од 150 ha. Негативни влијанија од расчистување на трасите за изградба на жичари, ски лифтови и ски патеки со должина од над 24 км (за двата ски центри) ќе придонесе за губење на автохтони видови на флора од ископување на земјиште, девастација на површини наменети за складирање на градежни материјали како и зголемено присуство на луѓе и механизација и со самото тоа зголемено ниво на бучава, можност за избивање на пожар итн. Во фаза на функција Негативните влијанија во фазата на функција ќе бидат помали сепак се очекуваат поради драстично зголемување на присуство на посетители, возила и механизација на локациите. Самото постоење на повеќе градби на локациите ќе придонесе за прекин на миграторните патишта на одредени животни, губење на ловишта, места за прихрана и парење и општо вознемирување на животинските видови (птици и цицачи). Влијанија од бучава Во фазата на изградба Негативни влијанија врз флората и фауната како и локалната популација од зголемено присуство на градежна механизација и изведбата на планираните градби преку ископ, сечење, расчистување и изградба на градбите (фундирање, бетонирање, ангажман на хиликоптери за пренос на опрема, можни минирања, пробивање на траси и патишта итн).

Во фаза на функција Се очекуваат негативни влијанија од бучава преку зголемено присуство на посетители, возила, моторни санки, механизација во базните населби и од жичарите и ски лифтовите за превоз на скијачи. Сепак овие влијанија ќе бидат мали по интензитет во споредба со фазата на изградба.

255

Влијанија врз пејсажот Во фазата на изградба ќе има влијанија врз пејсажот и визуелните ефекти поради големината на предвидените градежни активности како и активностите за расчистување на теренот, ангажираната механизација и времените градежни објекти за потребита на ангажираната работна сила. Во фазата на функција може да се очекуваат негативни влијанија како од поставеноста на жичарите и ски лифтовите како и од изградбата и функцијата на сместувачките капацитети, придружните објекти и патната инфраструктура. Влијанија врз археолошкото и културно-историското наследство Негативни влијанија може да произлезат единствено во фазата на изградба преку оштетување на необележани археолошки и историски остатоци. Во фазата на функција не се очекуваат влијанија врз археолошкото и културно-историското наследство Социјално економски влијанија (Влијанија врз населението и човековото здравје) Негативни влијанија врз населението и човековото здравје се можни единствено во фазата на изведба преку зголемено ниво на сообраќај, емисии на издувни гасови и бучава. Сепак позитивните влијанија врз локалната популација се далеку поголеми и ќе бидат изразени преку можен ангажман во фазата на изградба и фазата функција, зголемување на туристичката понуда со што ќе се допринесе до отворање на нови работни места, можности за подобро патно поврзување а со тоа и зголемување на можностите за забрзан економски развој на целиот регион воопшто.

Мерки за намалување на негативните влијанија врз животната средина Мерки за намалување на влијанијата врз воздухот Во фазата на изведба употреба на добра градежна пракса и користење на технички исправна механизација за изведба би ги довело емисиите во воздухот на минимум. Во фазата на функција воведување мерка за алтернативни превози (санки и кочии) на посетители (скијачи) до базната населба на Пониква (Зеленград) ќе ги намали емисиите од издувнички гасови од автомобилите. Усвојување на опции за употреба на Обновливи Извори на Енергија (ОИЕ) уште во фазата на планирање и изведба дополнително ќе ја намали емисијата на стакленички гасови како резултат од функционирањето на ски центрите на Пониква.

256

Мерки за намалување на негативни влијанија врз површинските и подземните води Во фазата на изведба треба да се почитува добрата градежна пракса (според Правилникот за мобилни градилишта), изведувачот е должен да постави и најми компанија која ќе ги одржува мобилните тоалети, како и да овозможи место каде ќе се одвива одржување и поправка на градежната механизацијана начин кој нема да може да влијае врз површинските и подземните води. Сите градби на или во близина на вода и акумулирање на водата треба да бидат проследени со водостопанска согласност издадена од надлежен орган (МЖСПП). Конструкцијата на мрежа за одведување на отпадни води е основна мерка за заштита на водите од негативни влијанија. Единствено преку функционална и правилно димензионирана мрежа може да се прифатат креираните отпадни води. Истите потоа треба да бидат одведени на третман во пречистителни станици за отпадна вода чии детали исто така ќе бидат димензионирани при изработка физибилити студиите. Сепак според претпоставениот број на посетители и планирани сместувачки капацитети не би требале да бидат помали од 4000 ЕЖ за базната населба на Пониква и 6000 ЕЖ за базната населба на Царев Врв. Отпадните води на градбите на самите терени треба да се собираат во правилно димензионирани непропусни септички јами за кои ќе биде обезбеден правилен транспорт и третман во планираните пречистителни станици за отпадна вода.

Мерки за намалување на влијанијата врз почвата Начинот на изведба на градбите треба да ги следи резултатите од извешените геомеханички анализи на почвата и треба да се одвиваат според детален план за ископување и расчистување на трасите и локациите предвидени за изградба. Планот треба да предвидува мерки за стабилизирање на косините на теренот каде се гради како и да вклучи мерки за намалување на ерозијата и стабилизирање на потенцијални свлечишта. Правилната работа и одржување на градежната механизација како и подготовка на упатства и план за постапување во случај на несреќа или хаварија треба да овозможат елиминација на можните влијанија врз почвата од истекувања на масти, масла и горива на градежните локации.

257

Мерки за заштита од управување со отпад Во фазата на изведба, изведувачот е должен да постапува по законските прописи од областа на управување со отпадот и според тоа да воспостави систем за собирање, и времено складирање на локацијата или предавање на отпадот на компанија овластена за постапување со истиот (транспорт и одлагање). Во оваа фаза сите обврски за отстранување на органскиот отпад од расчистување, градежниот шут и вишоците на земја се на изведувачот. Во фазата на функција најголем удел во отпадот ќе бидат количините креирани од посетителите како и од работата на предвидените комерцијални објекти. Собирањето, транспортот и одлагањето ќе го врши овластена компанија од страна на советот на општините. Со правилно управување со отпадот и воспоставување на систем на рециклажа и искористување на фракции на органски отпад практично нема да се потребни дополнителни мерки заштита од управување со отпад.

Мерки за намалување на влијанијата врз флората и фауната Во фазата на изведба ќе настанат негативни влијанија врз постојниот жив свет. Одредени количини на дрвна маса и вегетација ќе бидат отстранети во фазата на градба со што ќе се наруши постојниот еко систем. Со тоа ќе се нарушат и природните станишта на флората и фауната опишана во следното поглавје. Се препорачува да се изработи проектна програма за биомониторинг која би ги идентификувала најзагрозените видови и би осигурала примена на најдобро достапни техники на градба и мерки за ублажување на влијанијата од расчистување на постојната вегетација. Работниците ќе мораа да поминат обука за правилна работа и движење на градежната локација. Палењето на оган треба да биде строго забрането. Во фазата на функција треба да се обезбеди чуварска (горска) служба која би имала и информативна улога околу заштитата на регистрираните растителни и животински видови на локацијата. Подготовка на програма во која самите посетители под раководство на стручни лица ќе изведуваат акции за прихрана на животните во зимски услови и акции за расчистување на локациите како и заштита на регистрираните растителни видови во топлите периоди ќе биде значајна мерка за заштита на постоечката флора и фауна.

258

Мерки за заштита од бучава Во фазата на изградба, изведувачот треба да употребува градежна механизација која нема да ги надмине пропишаните нивоа на бучава на локацијата според Правилникот за гранични вредности на нивото на бучава во животната средина („Сл.весник на РМ“ бр.147/08), да превземе мерки за мониторинг и контрола на градежните методи, механизација и опрема, да ја ограничи брзината на возилата на и вон градежната локација, како и да подготови програма за транспорт на потребни градежни материјали со што би се оптимизирал бројот на возилата на локацијата во текот на изградбата. Во фазата на функција не се очекуваат значајни зголемувања на нивото на бучава, единствени извори на бучава би биле возилата на посетителите и поставената опрема која секако по својата спецификација нема да ги надминува законски пропишаните нивоа на бучава.

Мерки за заштита на пејсажот и визуелните ефекти Со цел да се намалат негативните влијанија од предложените градби треба да се преземат мерки уште во фазата на планирање на самата изградба. Сите објекти треба да се вклопуваат во постоечкиот пејсаж според својот облик, боја и пред се габарит. За ова треба да се најмат архитекти кои би изработиле предлози и би дале насоки за изгледот на планираните градби врз основа на постоечката ситуација.

Мерки за заштита на археолошкото и културно-историското наследство Во фазата на изградба, изведувачот е должен да ги почитува сите законски барања и доколку наиде на археолошки и културно-историски наоѓалишта истиот е должен да ја запре работата и да го извести надлежниот орган и лица (Завод за заштита на археолошкото и културно-историското наследство)

Мерки за заштита на населението и човековото здравје (Социјално економски и здравствени ефекти) Планираните проекти единствено во фазата на изградба може да преставуваат закана по локалната популација и нејзиното здравје за што обврските ќе ги преземе изведувачот. Генерално изведбата на проектот че има позитивни влијанија врз здравјето, социјалниот и економскиот живот на локалната популација.

259

План за мониторинг на животната средина Во овој дел на студијата треба да се даде детален план на мониторинг на секој медиум и област на животната средина. Истиот треба да предвидува средства потребни, начин на изведба на мониторинг, лица и институции задолжени за мониторинг како и период и фрекфенција на мониторингот. Планот треба да овозможи услови за спроведување на мерките за намалување на влијанијата врз животната средина, да осигура дека влијанијата се намалуваат и се во дозволените гранични вредности и нивоа како и да регистрира параметри на мониторингот врз состојбите на поединечни медиуми и области на животната средина. Со правилно определување на мерки за ублажување и нивно инкорпорирање во планот за мониторинг според фазите на изградба и функција, и негово спроведување во потполност, предложените градби за ски центрите Пониква и Царев Врв ќе се овозможи одржлив развој на заедницата во овој регион како и одржливо користење на природните ресурси без негативни ефекти врз животната средина и луѓето. За сите останати пратечки објекти кои нема да влезат во студиите за оцена на влијание врз животната средина пред отпочнување на нивната градба потребно е да се изработат Елаборати за заштита на животната средина според член 24 од Законот за животна средина (“Службен весник на Република Македонија“ бр.53/05, 81/05, 24/07, 159/08, 83/09, 48/10 и 124/10 и 51/11) и подзаконските акти Уредба за дејностите и активностите за кои задолжително се изработува Елаборат, а за чие одобрување е надлежен Органот за вршење на стручни работи од областа на животната средина („Сл. весник на РМ“ бр.80/09) и Уредба за дејностите и активностите за кои задолжително се изработува Елаборат, а за чие одобрување е надлежен градоначалникот на општината, градоначалникот на градот Скопје и градоначалникот на општините во градот Скопје(„Сл. весник на РМ“ бр.80/09).

6.3 Основен флористичко – фаунистички преглед на подрачјата опфатени со проектните активности

Пониква: Локалитетот Пониква е сместен во централното подарчје на Осоговските Планини, на надморска височина приближно од 1500 до 1600 m н.в. Со проектните активности предвидена е, покрај веќе постоечката патека и изградба на два нови ски лифтови и три нови ски патеки. На јужната страна на локалитетот на надморска височина од околу 1350 до 1650 м.н.в. предвидена е изградба на Жичара 1 и 260

на ски патеките 1 и 2. На северната страна на локалитетот Пониква предвидена е изградба на Жичара 2 и на скипатека 3 кои ќе се простираат на надморска височина од околу 1300 до 1600 м.н.в. Планираните активности на јужната страна на локалитетот Пониква се простираат на високопланинско пасиште, додека планираните активности на северната страна на локалитетот ќе се простираат низ букова шума. Планираните проектни активности на локалитетот Пониква ќе се простираат низ две различни живеалишта, живеалиште на букова шума, на северниот дел на локалитетот и живеалиште на високопланински пасишта, кое се простира на јужниот дел од локалитетот Пониква.

Букови шуми: Појасот на букови шуми е застапен околу и во локалитетот Пониква и се искачува до надморска височина од околу 1600 м.н.в. Со предвидените проектни активности ќе биде опфатен еден дел од буковата шума на северниот дел на локалитетот Пониква. Буковата шума која застапена во засегнатото подрачје припаѓа на појасот на планински букови шуми кој се протега во делот од 1300 до 1700 м.н.в. Овој појас е претставен со растителната асоцијацијата Calamintho grandiflorae - Fagetum. За оваа растителна заедница карактеристични се повеќе растителни видови: Fagus sylvatica Rubus hirtus Rubus idaeus Salix caprea Populus tremula Hypericum perforatum Mycelis muralis Galium odoratum Festuca heterophylla Calamintha grandiflora Oxalis acetosella Stachys sylvatica Sanicula europaea

Epilobium montanum Lilium martagon Knautia drymeia Asarum europaeum Digitalis ambigua Aremonia agrimonoides Euphorbia amygdaloides Moehringia trinervia Doronicum columnae Geranium robertianum Lathyrus inermis Atropa belladona

Од животинските видови карактеристични за овој појаа на букови шуми се среќаваат:  Водоземци: Salamandra salamandra, Tritorus vulgaris, Bombina variegate, Bufo bufo, Bufo viridis, Rana graeca. 261

 Рептили: Coronela austriaca, Podarcis muralis, Zamenius longisimus.  Птици: Pernis apivorus, Accipiter nisus, Buteo buteo, Columba oenas, Columba palumbus, Cuculus canorus, Dryocopus martius, Dendrocopos medius, Dendrocopos leucutos, Anthus trivialis, Troglodytes troglodytes, Erithacus rubecula, Turdus merula, Sylvia atricapilla, Phylloscopus collybita, Ficedula parva, Aegithalos caudatus, Parus palustris, Parus ater, Parus caeruleus, Parus major, Sitta europea, Garrulus glandarius, Fringilla coelebs, Serinus serinus, Carduelis carduelis, Pyrrhula pyrrhula, Emberiza citronella.  Цицачи: Erinaceus concolor Talpa europaea Sorex araneus Lepus europaeus Apodemus sylvaticus Apodemus flavicolis Microtus arvalis, Mus musculus, Myoxus glis, Sciurus vulgaris, Sus scrofa, Capreolus capreolus, Canis lupus, Vulpes vulpes, Felis sylvestris, Mustela nivalis, Martes martes, Martes foina, Meles meles Планински пасишта Планинските пасишта се јавуваат низ целата територија на локалитетот Пониква, која се разбира не е под шумски појас. Овој хабитат опфаќа растителни заедници од субалпскиот појас кои растат на силикатна подлога. Опфаќа неколку растителни заедници кои се определуваат со следниве видови:

Beladiochloa violacea

Campanula spathulata

Festuca rubra

Asperula cynanchica

Thymus longicaulis

Veronica vindobonensis

Campanula epigaea

Leontodon hispidus

Agrostis byzantina

Nardus stricta

Luzula nemorosa

Ranunculus oreophylus

Chamaespartium sagittale

Viola gracilis

Galium vernum

Plantago lanceolata

Koeleria macrantha

Rumex acetosella

Anthoxanthum odoratum

Scleranthus perennis

Deschampsia flexuosa

Genista depressa

Stellaria graminea

Hieracium pilosella

Verbascum longifolia

Armeria rumeliaca

Lotus corniculatus

Hypericum perforatum 262

Achillea millefolium

Centaurea orbelica

Festuca thracica

Primula veris

Nepeta pannonica

Scabiosa columbaria

Trifolium repens

Hypericum barbatum

Од животинскиот свет се среќаваат скоро идентични видови како и во буковиот појас, со мали разлика кај некои претставници.

 Водоземци: Tritorus vulgaris, Bombina variegate, Bufo bufo, Bufo viridis, Rana graeca.  Рептили: Coronela austriaca, Podarcis muralis, Zamenius longisimus.  Птици: Pernis apivorus, Accipiter nisus, Buteo buteo, Columba oenas, Columba palumbus, Cuculus canorus, Anthus trivialis, Erithacus rubecula, Turdus merula, Sylvia atricapilla, Phylloscopus collybita, Ficedula parva, Aegithalos caudatus, Parus palustris, Parus ater, Parus caeruleus, Parus major, Garrulus glandarius, Fringilla coelebs, Serinus serinus, Carduelis carduelis, Pyrrhula pyrrhula, Emberiza citronella.  Цицачи: Erinaceus concolor, Talpa europaea, Sorex araneus, Lepus europaeus, Apodemus sylvaticus, Apodemus flavicolis Mus musculus, Capreolus capreolus, Canis lupus, Vulpes vulpes, Mustela nivalis, Martes martes, Martes foina.

Царев Врв: Локалитетот, односно Царев Врв ги зафаќа највисоките делови на Планината Осогово заедно со соседните врвови Сокол и Руен, со надморска височина над 2000 метри. Со проектните активности на Султан Тепе е предвидено да се изградат 1 ски лифт, 4 жичари и 13 ски патеки. Жичара 1 и 2, заедно со скипатеките 1,2,3,4, и 4 се лоцирано западно од Царев Врв, а се простира на два хабитати од таму постоечките, хабитат на букова шума и хабитата на високопланински пасишта. На северната страна на Султан Тепе е предвидена изградба на една жичара, еден ски лифт и пет ски патеки. Овој дел од проектното подрачје во порполност припаѓа на хабитатниот тип на високопланински пасишта. На јужната страна, со проектот е предвидена изградба на една жичара и три скипатеки. Овој сегмент од предвиденото проектно подрачје, исто како претходно споменатиот сегмент, се простира на два хабитати: Букова шума и високопланинско пасиште.

263

Букова шума

Појасот на букови шуми се среќава во подножјето на врвот Султан Тепе и се искачува до надморска висина од околу 1700 – 1750 м.н.в. Проектните активности ќе се одвиваат во појасот на букова шума јужно и западно од врвот Султан Тепе. Буковата шума која застапена во засегнатото подрачје припаѓа на појасот на планински букови шуми кој се протега во делот од 1300 до 1700 м.н.в. Овој појас е претставен со растителната асоцијацијата Calamintho grandiflorae - Fagetum. За оваа растителна заедница карактеристични се повеќе растителни видови: Fagus sylvatica

Sanicula europaea Epilobium montanum Lilium martagon Knautia drymeia Asarum europaeum Digitalis ambigua Aremonia agrimonoides Euphorbia amygdaloides Moehringia trinervia Doronicum columnae Geranium robertianum Lathyrus inermis Atropa belladona

Rubus hirtus Rubus idaeus Salix caprea Populus tremula Hypericum perforatum Mycelis muralis Galium odoratum Festuca heterophylla Calamintha grandiflora Oxalis acetosella Stachys sylvatica

Од животинските видови карактеристични за овој појаа на букови шуми се среќаваат:

 Водоземци: Salamandra salamandra, Tritorus vulgaris, Bombina variegate, Bufo bufo, Bufo viridis, Rana graeca.  Рептили: Coronela austriaca, Podarcis muralis, Zamenius longisimus.  Птици: Pernis apivorus, Accipiter nisus, Buteo buteo, Columba oenas, Columba palumbus, Cuculus canorus, Dryocopus martius, Dendrocopos medius, Dendrocopos leucutos, Anthus trivialis, Troglodytes troglodytes, Erithacus rubecula, Turdus merula, Sylvia atricapilla, Phylloscopus collybita, Ficedula parva, Aegithalos caudatus, Parus palustris, Parus ater, Parus caeruleus, Parus major, Sitta europea, Garrulus glandarius, Fringilla coelebs, Serinus serinus, Carduelis carduelis, Pyrrhula pyrrhula, Emberiza citronella. 264

 Цицачи: Erinaceus concolor Talpa europaea Sorex araneus Lepus europaeus Apodemus sylvaticus Apodemus flavicolis Microtus arvalis, Mus musculus, Myoxus glis, Sciurus vulgaris, Sus scrofa, Capreolus capreolus, Canis lupus, Vulpes vulpes, Felis sylvestris, Mustela nivalis, Martes martes, Martes foina, Meles meles Високопланинско пасиште Високопланинските пасишта се простираат над појасот на букова шума на надморска височина од над 1700 м.н.в. и достигнуваат до највисоката точка на врвот Царев Врв. Овој хабитат опфаќа растителни заедници од субалпскиот појас кои растат на силикатна подлога. За Царев Врв значајна е и зедницата на боровинки и брукенталија. Карактеристични видови се:

Vaccinium myrtillus

Pimpinella saxifraga

Vaccinium uliginosum

Trifolium pratense

Bruckenthalia spiculifolia

Deschampsia caespitosa

Euphorbia amygdaloides

Daphne mezereum

Campanula patula (abietina)

Gentiana asclepiadea

Athyrium filix-femina

Deschampsia flexuosa

Hypericum perforatum

Potentilla ternata

Thymus longicaulis

Antennaria dioica

Luzula luzulina

Thymus balcanus

Hieracium hoppeanum

Nardus stricta

Geum montanum

Genista depress

Gentianella bulgarica

265

Од животинскиот свет на високопланинските пасишта на Царев Врв се среќаваат следните видови:  Водоземци: Rana graeca, Rana temporaria.  Рептили: Coronela austriaca, Lacerta agilis, Vipera berus и Zootoca vivipara  Птици: Emberiza citronella, Corvus corax, Corvus cornix, Lanius collurio, Monticola saxatilis, Oenanthe oenanthe, Saxicola rubetra, Phoenicurus ochruros, Motacilla alba, Anthus spinoletta, Anthus trivialis, Eremophila alpestris, Alauda arvensis, Lullula arborea, Coturnix coturnix, Falco tinnunculus.  Цицачи: Sorex minutes, Lepus europeus, Microtus subterraneus, Apodemus sylvaticus. 6.4. Законска регулатива  Закон за животна средина („Сл.весник на РМ“ бр. 53/05, 81/05, 24/07, 159/08, 83/09, 48/10, 124/10 и 51/11);  Уредба за стратегиите, плановите и програмите, вклучувајќи ги и промените на тие стратегии, планови и програми, за кои задолжително се спроведува постапка за оцена на нивното влијание врз животната средина и врз животот и здравјето на луѓето („Службен весник на РМ“ бр. 153/07),  Уредба за определување на проектите и за критериумите врз основа на кои се утврдува потребата за спроведување на постапката за оцена на влијанијата врз животната средина („Службен весник на РМ“ бр. 74/05)  Уредба за дејностите и активностите за кои задолжително се изработува Елаборат, а за чие одобрување е надлежен Органот за вршење на стручни работи од областа на животната средина („Сл. весник на РМ“ бр.80/09);  Закон за градење („Сл. весник на РМ“ бр.130/09, 124/10, 18/11, 36/11 и 54/11);  Закон за води („Сл.весник на РМ“ бр.87/08, 6/09, 161/09, 83/10 и 51/11);  Уредбата за класификација на водите („Сл.весник на РМ“ бр.18/99);  Уредба за категоризација на водотеците, езерата, акумулациите и подземните води („Сл.весник на РМ“ бр.18/99, 71/99);  Закон за управување со отпад („Сл.весник на РМ“ бр.68/04, 71/04, 107/07, 102/08, 143/08, 124/10, 09/11 и 51/11);

266

 Правилник за општите правила за постапување со комуналниот и со другите видови неопасен отпад („Сл.весник на РМ“ бр.147/07);  Закон за управување со пакување и отпад од пакување („Сл.весник на РМ“ бр.161/09, 17/11 и 47/11);  Листа на видови отпади („Сл.весник на РМ“ бр.100/05);  Закон за хемикалии („Сл.весник на РМ“ бр.145/10 и 53/11);  Закон за квалитетот на амбиентниот воздух („Сл.весник на РМ“ бр.67/04, 92/07, 35/10 и 47/11);  Уредба за гранични вредности на нивоа и видови на загадувачки супстанции во амбиенталниот воздух и прагови на алармирање, рокови за постигнување на граничните вредности, маргини на толеранција за гранична вредност, целни вредности и долгорочни цели („Сл.весник на РМ“ бр.50/05);  Закон за заштита од бучава во животната средина („Сл.весник на РМ“ бр.79/07, 124/10 и 47/11);  Правилник за локациите на мерните станици и мерните места („Сл. весник на РМ“ бр.120/08);  Правилник за гранични вредности на нивото на бучава во животната средина („Сл.весник на РМ“ бр.147/08);  Одлука за утврдување во кои случаи и под кои услови се смета дека е нарушен мирот на граѓаните од штетна бучава („Сл.весник на РМ“ бр.1/09);  Закон за заштита на природата („Сл.весник на РМ“ бр.67/04, 14/06, 84/07, 35/10, 47/11 и 148/11);  Закон за заштита на културното наследство („Сл.весник на РМ“ бр.20/04, 115/07 и 18/11);  Закон за заштита и благосостојба на животните („Сл.весник на РМ“ бр.113/07);  Закон за заштита на растенијата („Сл.весник на РМ“ бр.25/98, 6/00);  Закон за заштита и спасување („Сл.весник на РМ“ бр.36/04, 49/04, 86/08, 124/10 и 18/11).

267

Букови шуми

Calamintha grandiflora

Knautia drymeia

Salamandra salamandra

Coronela austriaca

Dendrocopos medius

Myoxus glis

268

Планински пасишта

Achillea millefolium

Veronica vindobonensis

Lepus europaeus

Parus major

Високопланински пасишта

Vipera berus

Falco tinnunculus

269

7. Модел за управување

Развојот на туризмот во една област, е особено сложен процес кој е составен од реализација на голем број на проекти кои се со различен степен на сложеност. Развојот на еден ски центар е комплексен проект, м,н,.кој со својата големина и сложеност претставува всушност еден мега проект. Реализацијата на еден ваков мега проект има големо влијание врз регионот каде што се реализира и во релативно голема мера придонесува за економски и социјален развој на регионот, а преку реализација на соодветни мерки за заштита на животната средина, односно мерки за намалување на негативното влијание врз животната средина се придонесува кон одржлив развој на самиот регион. Реализацијата на овој проект мора да ги задоволи барањата и очекувањата на различните заинтересирани страни, при тоа земајќи ги во предвид не само нивните интереси, туку и капацитетот на секој од заинтересираните страни за реализација на активностите кои придонесуваат кон остварување на нивните интереси. Резултатите од извршената анализа на заинтересираните страни, покажа дека очекувањата на локално ниво се релативно високи. Од друга страна капацитетот на локалните заинтересирани страни, како од аспект на инвестирање и организација на реализацијата, така и од аспект на организација и управување со дестинацијата се релативно ограничени, односно не може да се очекува да се обезбеди потребното ниво на финансиски инвестициоини вложувања.Помалите можности за инвестирање, односно дел од нотираните проекти може да бидат интерес на локалните приватни и јавни заинтересирани страни. Нормално грижата и контролата на употребата и начинот на користење на природните ресурси, се пред се интерес на локалните заинтересирани страни. Од аспект пак на меѓународни интересни субјекти, односно заинтересирани страни реално е да се очекува во прво време да се искаже интерес за инвестирање, а со понатамошниот развој на проектот и реализација на планираните чекори, тој интерес да стане и реалност, односно самиот проект да се реализира. Транспарентноста на постапката на инвестирање е основен предуслов за успешна реализација на проектот во целина. Создавањето на еден меѓународно конкурентен проект, кој што е разбирлив и за домашните и за странските заинтересирани страни, пред се се базира на дефинирање на улогата на различните субјекти во самиот развој на проектот. Ова особено се однесува на јавниот сектор на национално и регионално ниво, кој всушност треба да се појави и како иницијатор за реализација на овој проект. 270

Неопходно е да дефинира и улогата на различните актери од приватниот сектор, тргнувајќи од инвеститорите, преку менаџерите, па се до локалните мали и средни претпријатија. Генерално, тргнувајќи од големината на самиот проект, големината на областа која е опфатена со проектот и ниското ниво на развиена инфраструктура во самата област, неопходно е да јавниот сектор ги обезбеди основните услови за реализација на проектот, преку изградба на капитална инфраструктура, односно планирање и урбанистичко дефинирање на целата област, инфраструктурно опремување на дефинираните локалитет (Пониква и Царев Врв) од аспект на изградба на патна инфраструктура и сообраќајно поврзување на локалитетите со блиските урбани центри. Неопходни се нови патишта, реконструкција на дел од постојните патишта, електрификација, снабдување со вода и одведување на отпадните води со нвно пречистување со што ќе се подржи развојот на туризмот на Осоговските Планини, преку реализација на проектот. Една од опциите за идниот развој на овие локалитети е и потполно превземање на иницијативата за реализација на проектот од страна на јавниот сектор, со цел обезбедување на ефикасно управување со просторот и очувување на еколошката равнотежа на Осоговските планини. Ова би значело превземање на целокупната одговорност за развој и управување со идните скијачки локалитети, односно инвестирање во специфичната планинска инфраструктура и специфичната опрема, како и превземање на целокупното управување и одржување на ски центрите. Како една од формите за овој вид на развој на една туристичка дестинација и е Приватно - Јавното партнерство. Согласно позитивните искуствата од развојот на веќе етаблирани ски центри, како и специфичностите и законитостите на пазарната економија и приватниот бизнис, при реализација на т.н. „Greenfield“ инвестиции, ризикот кој што е поврзан со изградбата н неопходните сместувачки капацитети во базната населба треба да се пренесе на приватниот сектор. Развојот на туризмот на Осоговските Планини е базиран на развој на локалитетите Пониква и Царев Врв. Локалитетот Пониква располага со веќе изградена основна инфраструктура и дел од овој локалитет е урбанизиран, односно изработен е и усвоен детален урбанистички план. Од друга страна, локалитетот Царев Врв претставува комплетно нова инвестиција и неопходна е изградба на основна и придружна инфраструктура за да може овој локалитет да се развие. Сопствениците на малите сместувачки и угостителски капацитети на Пониква не се во можност да превземат поголема одговорност во однос на развојот на 271

Пониква, пред се поради нивниот мал финансиски капацитет. Нивните очекувања воглавном се насочени кон некоја подобра иднина и развој на Пониква, што ќе создаде услови и за подобра искористеност на нивните капацитети. Операторите на постојните ски лифтови, кои се дадени на долгогодишни концесии, исто така се со мал финансиски капацитет и не се во можност позначајно да учествуваат во планираниот развој на Пониква. Денешната состојба на Пониква е ограничувачки фактор за развојот на Пониква. Давањето на концесија на ски лифтовите и најголемиот сместувачки капацитет Детското одмаралиште, на различни приватни претпријатија се фактор кој негативно влијае врз можните инвеститори. Задржувањето на сегашниот статус на Пониква е неодржлив на подолг период. Инвестирањето во поедини угостителски и сместувачки капацитети без притоа да се земе во предвид интегралниот концепт на развој, однапред е осудено на пропаст. 7.1. Предлог модел на управување Дефинирањето на предлог моделот првенствено се базира на потребата за создавање на еден современ модел на управување кој за цел има развој на туризмот на Осоговските Планини, односно привлекување на инвестиции. Инвестирањето во развојот на туризмот на Осоговските Планини во голема мера зависи од јасно дефинираните имотно правни односи, како на постојната инфраструктура, така и на целокупното земјиште на кој се предлага да бидат лоцирани двата локалитета. Административно, подрачјето на Осоговскиот масив припаѓа на 9 општини (Крива Паланка, Ранковце, Кратово, Пробиштип, Чешиново-Облешево, Кочани, Виница, Македонска Каменица и Делчево). За развој на една дестинација особено е значаен начинот на управување со таа дестинација. Денеска за развојот на туризмот се надлежни одделенијата за економски развој во секоја од погоре споменатите општините. Не е реално да се очекуваат некои позначајни резултати во развојот на туризмот на Осоговските Планини, се додека тој развој се управува од четири различни субјекти. Развојот на туризмот на Осоговските Планини треба да се базира на интегрален пристап, кој што треба да биде управуван од еден субјект. Прашањата на дефинирање на концептот за користење на имот кој е во државна сопственост (објекти и земјиште), од аспект на модели и видови на инвестирање, по правило е поврзано со односот на планираниот и остварениот развој на една земја, но и со специфичноста на дестинација и ресурсите кои се користат. Во случајот на Осоговските Планини, односно на локалитетите Пониква и Царев Врв, дефинирањето на концептот пред се е поврзан со детерминирање на одговорите по следните прашања: 272



дали да се оди на брза продажба на имотот, особено на земјиштето, на потенцијалните инвеститори и доколку одговорот е да, во кои случаи тоа да се направи



дали да се основа јавно претпријатие за развој и изградба



дали да се оди на концесија и ако се оди во кои случаи тоа да се направи



дали да се влезе во проектот со стратешки партнер

Брзата и директната продажба на имотот е ограничена од еден основен проблем, а тоа е пазарот на инвеститори, кој по правило не се наклонети кон инвестиции во проекти за кои не е обезбедена целосна интегрална визија и развојот не е целосно документиран, со решени имотно правни односи. Основањето на јавно претпријате за развој и изградба на планираните локалитети е еден од моделите кој што често се применува за развој на туристички дестинации. Со основање на едно вакво претпријатие, целокупниот развој на Осоговските планини би бил одговорност на само еден субјект, кој што би ги презел неопходните чекори за реализација на овој проект. Постојат неколку модалитети во однос на начинот на управување од страна на јавното претпријатие на развојот и изградбата на една туристичка дестинација. Еден од основните модалитети е претпријатието да го развие, односно изгради локалитетот, а подоцна да изврши продажба на одредени или сите проекти на приватниот сектор, додека втор модалитет е да претпријатието ги реализира сите активности кои се потребни за документирање на целокупниот развој и решавање на основнте прашања, пред се од аспект на имотно правни односи и начинот на изградба на локалитетите, а да самата изградба оди преку концесија, стратешки партнер или друг начин на инвестирање. Врз основа на светските искуства, концесијата доколку е дадена на подолг рок (30 до 50 години) се обезбедува минимизирање на ризикот и зголемување на сигурноста на инвестицијата, со што се зголемува атрактивноста и прифатливоста на самата инвестиција. Концесијата особено се користи кога се работи за специфични и природно атрактивни дестинации. Согласно анализираните модели за управување и при тоа земајќи ги во предвид специфичностите на локалитетот, но и на Република Македонија се предлага следниот модел на управување: Формирање на меѓу општинско јавно претпријатие за развој на туризмот на Осоговските Планини, кое ќе биде одговорно за развој на туризмот на Осоговските Планини, но и за изградба на планираните локалитет. Во прво време претпријатието ќе биде одговорно за документирање на целиот процес на реализација на планираните проекти, односно изработка на Генерален 273

(Мастер) План, физибилити студии, решавање на имотно правни односи, изградба на основна инфраструктура и поставување на потребната специфична опрема, дефинирање на начинот на инвестирање и обезбедување на временски контролирање на инвестирање со цел обезбедување на интегралноста на целиот локалитет, како и сите неопходни активности за реализација на проектите. По завршување на изградбата и превземање на управување на изградените објекти и системи, претпријатието треба да прерасне во претпријатие кое ќе управува со дестинацијата.

7.2.Управување со дестинација Претпријатие за управување со дестинација е организација која е одговорна за управување и/или маркетинг на одредена дестинација. Овој вид на организации, преку функциите кои ги остваруваат имаат клучна улога во зголемување на конкурентноста на дестинацијата. Претпријатието за управување со дестинација ги има следните примарни функции: маркетинг на целата дестинација, координатор на туризмот, представување на дестинацијата, економски иницијатор и креирање на сликата за дестинацијата. Одговорноста на овој вид на организации е повеќе функционална, но основна цел е обезбедување на одржливиот развој на дестинацијата и навремен одговор, односно реакција на промените на пазарот.

274