Piłkarska furia

PIŁKARSKA FURIA

PODRÓŻ PRZEZ HISZPAŃSKI FUTBOL

PIŁKARSKA FURIA

JIMMY BURNS

tłumaczenie: ANTONI BOHDANOWICZ, BARTOSZ SAŁBUT

KRAKÓW 2017

La Roja: A Journey Through Spanish Football by Jimmy Burns Copyright © Jimmy Burns 2012 Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo SQN 2017 Copyright © for the translation by Antoni Bohdanowicz, Bartosz Sałbut 2017 First published in Great Britain by Simon & Schuster UK Ltd, 2012

wsqn.pl

Redakcja – Piotr Królak Korekta – Maciej Cierniewski Projekt typograficzny i skład – Joanna Pelc Okładka – Paweł Szczepanik / BookOne.pl Herby na okładce – Marcin Karaś

WydawnictwoSQN wydawnictwosqn SQNPublishing

Autor i wydawca dołożyli wszelkich starań, by dotrzeć do wszystkich właścicieli i dysponentów praw autorskich do ilustracji zamieszczonych w książce.

Osoby, których nie udało nam się ustalić, prosimy o kontakt z wydawnictwem.

wydawnictwosqn WydawnictwoSQN Sprzedaż internetowa labotiga.pl

B

All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

278

Wydanie I, Kraków 2017 ISBN: 978-83-7924-787-5

E-booki Zrównoważona gospodarka leśna Labitur occulte fallitque volatilis aetas et nihil est annis velocius

Dla Kidge, Julii i Miriam

Wstęp Macieja Leszczyńskiego

Czy łatwo zostać mistrzem świata?

P

ytanie tytułowe, na które w niniejszej książce odpowiada także autor, zdaje się mieć banalną odpowiedź. Gdyby rzeczywiście było łatwo, mistrzem mógłby być każdy. Czy istnieje jedna droga, która zawsze kończy się sukcesem? Na pewno nie. Mundial z 2010 roku niewątpliwie zainspirował Jimmy’ego Burnsa do napisania o genezie sukcesu Hiszpanii. Nie jest to jednak książka, którą należy traktować jako przewodnik i wpoić przedstawione w niej wartości każdej reprezentacji – napisać historii od nowa po prostu nie można.

Kiedy polski nastolatek usłyszy w szkole „Hiszpania”, jego pierwszym skojarzeniem pewnie wcale nie będzie Don Kichot z La Manchy, lecz Real Madryt i Barcelona. Niemal nieprzerwany sukces tych dwóch klubów w ostatnich latach nie jest wyłącznie efektem mądrej polityki transferowej czy posiadania najlepszych na świecie zawodników. Fenomen tych klubów polega także na ludziach, na ich identyfikowaniu się z drużyną. Nie jest tak wyłącznie w Kastylii i Katalonii, lecz na całym Półwyspie Iberyjskim. Dotyczy to również reprezentacji Hiszpanii, wokół której podzielony zazwyczaj kraj potrafi się jednoczyć i ramię w ramię trzymać kciuki za jej sukcesy.

Tego nie kupi się za żadne pieniądze. Takich zachowań nauczyła historia.

Nasze życie determinuje przypadek, jak jest jednak z piłką nożną? Tworzą ją ludzie, więc nie może być inaczej. Hiszpańska piłka nożna nie jest jednak odzwierciedleniem sytuacji kraju, już lata temu stała się odskocznią Wstęp Macieja Leszczyńskiego. Czy łatwo zostać mistrzem świata? | 9

od codziennych problemów, ale też ich rozwiązaniem. Sukcesy reprezentacji wlały w serca Hiszpanów ogromną dawkę optymizmu.

W niewielu krajach można spotkać się z tym, by legenda twojego największego wroga była witana ogromnymi oklaskami na twoim stadionie.

To właśnie przeżywa do dziś Andrés Iniesta, kiedy Barcelona przyjeżdża na stadion Espanyolu. Pełna podziałów historia Hiszpanii to bezsprzeczny fakt, ale piłka nożna nareszcie potrafiła złączyć to państwo w jednej słusznej sprawie. Indywidualnie mieszkańcy Kraju Basków i Katalonii wciąż nie uznają się za Hiszpanów, jednak większość trzyma kciuki za reprezentację.

I dzięki temu ma się później z czego cieszyć. „Grają jak nigdy, przegrywają jak zawsze” – hasło powtarzane co każdą wielką imprezę jest już historią. Reprezentacja Hiszpanii wygrała trzy wielkie turnieje z rzędu i na stałe wpisała się do annałów. Kiedy drużyna Vicente del Bosque znacząco obniżyła loty, ekipy z Madrytu, Barcelony, Sewilli czy Bilbao notowały doskonałe rezultaty w europejskich pucharach. Dziś nikt nie ma wątpliwości, gdzie grają najlepsi zawodnicy globu. Liga hiszpańska stała się marzeniem niemal każdego młodego piłkarza na świecie.

I choćby z tego powodu trzeba sprawdzić, co w tej Hiszpanii jest takiego wyjątkowego i jak to się wszystko zaczęło.

Maciej Leszczyński RealMadryt.pl

Wstęp Karola Chowańskiego

Piłkarski szczyt

I

mponujący rajd po trofea reprezentacji Hiszpanii z lat 2008–2012 do dziś wzbudza uzasadnione zachwyty. Po raz pierwszy doszło do obrony tytułu mistrzów Europy. Pierwszy raz ta sama drużyna narodowa wygrała trzy kolejne wielkie turnieje. La Roja grała jak nigdy i zwyciężała jak nigdy – na przekór swojej historii.

W przypadku hiszpańskiej kadry to wyjątkowo długa historia. Jak wszyscy władcy mórz i oceanów, Hiszpanie wcześnie zapoznali się z piłką nożną.

Przybyła statkami, wraz z brytyjskimi marynarzami. Mające przez 27 lat rangę mistrzostw kraju rozgrywki o Puchar Króla zainaugurowano w 1902 roku.

Jedna z tradycyjnie najsilniejszych kadrowo europejskich ekip czekała ponad 100 lat, aby osiągać sukcesy na miarę swoich ambicji. Mistrzostwo Europy zdobyte u siebie w 1964 roku było zjawiskiem jednorazowym – nie zapowiadały go wcześniejsze tytuły i długie lata nie udawało się go powtórzyć.

Zwycięski finał przeciwko ZSRR przez dekady przypominał Hiszpanom, że wspiąć się na piłkarski szczyt to jedno. Utrzymać się tam – to zupełnie co innego. W mniejszej skali tę samą lekcję przerabia właśnie Leicester City. Kilka miesięcy po zdobyciu mistrzostwa Anglii jest poza pierwszą piętnastką Premier League. Podczas kadencji trenerów Aragonésa i del Bosque Hiszpanie zmusili rywali do zadzierania głów dłużej niż ktokolwiek przed nimi. Największą wartość ma dla nich fakt, że zrobili to po swojemu. Dzięki tej książce dowiecie się dlaczego.

Wstęp Karola Chowańskiego. Piłkarski szczyt | 11

Wyjątkowe wydarzenia godne epickich kronik powinny mieć szczęście do swoich kronikarzy. Różnie z tym bywa, zwłaszcza w dziedzinie piłki nożnej. Porywa tłumy. Nie cieszy się uznaniem jako temat wielkiej literatury. Dzieło Jimmy’ego Burnsa dowodzi, że to błędne przekonanie.

Jego twórca należy do wąskiej grupy autorów, którzy potrafią pisać o piłce z werwą i niepowtarzalnym stylem. Jego relację czyta się jak powieść przygodową lub kryminał. Zazdroszczę każdemu, kto kolejne strony ma dopiero przed sobą.

Autor urodził się w Madrycie. Mieszkał w Katalonii, Portugalii, Ameryce Południowej. Zdobywał wykształcenie w Londynie. Był jedynym brytyjskim korespondentem zagranicznym, który przebywał w Argentynie przed wojną o Falklandy, w jej trakcie i po jej zakończeniu. Bardzo różnorodne doświadczenia dziennikarskie zapewniają mu dostęp do unikatowych źródeł oraz fascynujących rozmówców. Lata obserwacji swoich bohaterów z oddali nadają jego spojrzeniu analitycznego dystansu, którego często brakuje mi u autorów hiszpańskich.

Jasne, w tej historii wszyscy znają zakończenie. Burns musiał szukać walorów gdzie indziej. Jak w studium wielkiej bitwy przedstawia panoramę okoliczności prowadzących do późniejszych zdarzeń. Daje okazję do zrozumienia, co do nich doprowadziło. Powinien z niej skorzystać każdy, kto interesuje się futbolem, sportem i socjologią sportu. Wszyscy inni – również. Jak przekonywałem się wielokrotnie, dzieje hiszpańskiego futbolu są znakomitą zachętą do scharakteryzowania Hiszpanii, jej ludzi, obyczajowości i historii. Żmudna droga do wielkiego sukcesu, przezwyciężenie słabości i cierpkiej przeszłości zyskuje tu formę uniwersalnej opowieści, która dzięki klasie autora pozwala skosztować fenomenu biegania za piłką osobom spoza tej bajki.

W państwie mówiącym czterema różnymi językami, kilkunastoma dialektami, przeżywającym trudne chwile z powodu kryzysu ekonomicznego i na nowo budzących się tendencji separatystycznych piłka nożna może jednoczyć skuteczniej niż cokolwiek innego. Jak w 116. minucie meczu w Johannesburgu.

Autor zaczyna swoją opowieść pytaniem, czy ludzie jeszcze pamiętają, gdzie byli, kiedy po otrzymaniu podania od Fàbregasa Andrés Iniesta katapultował piłkę do holenderskiej bramki i porwał na nogi cały kraj. Ja 12 | piłkarska furia

pamiętam. Na Plaça del Cedre w Walencji. Obok 200 osób szalejących z radości. Jeśli nawet wspomnienie zatarł czas, podczas czytania Piłkarskiej furii na pewno przypomnicie sobie, gdzie wtedy byliście.

Obecna skala talentu w hiszpańskiej lidze i hiszpańskiej kadrze uprawniają mnie do tezy, że kolejne wielkie sukcesy La Roja są kwestią czasu.

Książka Jimmy’ego Burnsa pomaga uchwycić, jakie czynniki do tych sukcesów prowadzą. Kto myśli, że wyłącznie piłkarskie – nie zna Hiszpanii.

Oto znakomita okazja do nadrobienia zaległości.

Karol Chowański FCBarca.com www.fcbarca.com/w-ciszy-stadionu

Prolog M

eksykańska fala zaczęła się w pewnej miejscowości w Republice Południowej Afryki i widziało ją ponad miliard osób. Im dalej się przesuwała na północ kontynentu, tym większej nabierała mocy. W mgnieniu oka znalazła się po drugiej stronie Morza Śródziemnego i widziano, jak przetaczała się po surowym krajobrazie Kastylii-La Manchy, by wreszcie wypłynąć na ulice Madrytu. Nagle duszący upał i kurz zostały orzeźwione przez najczystszą ludzką energię. W ułamku sekundy centrum stolicy wypełniły tłumy Hiszpanów, którzy przybyli przywitać swoich bohaterów, mistrzów świata z 2010 roku.

Najpierw piłkarzy ugościł w Pałacu Królewskim król Juan Carlos i jego żona, królowa Zofia. Następnie mistrzowie wsiedli do piętrowego autokaru z otwartym dachem. Pojazd powoli ruszył w kierunku rzeki Manzanares. Trasa wiodła od pałacu premiera José Luisa Zapatero przez Plaza de España, gdzie na samym środku stoi pomnik Cervantesa, twórcy Don Kichota. Krótka podróż zdołała oddać charakter całego tego narodu.

Historia Hiszpanii jest burzliwa. Możemy w niej znaleźć inwazje zagranicznych wojsk, zamachy stanu i wojny domowe. Krajem rządzili zarówno wielcy, jak i fatalni monarchowie czy przywódcy polityczni. Niegdyś popularny szef socjalistów Zapatero właśnie zbliżał się do politycznej śmierci spowodowanej nieudolnością jego rządu w obliczu kryzysu finansowego i gospodarczego w Europie. Natomiast król Juan Carlos utrwalał swój Prolog | 15

wizerunek symbolu zgody narodowej. To właśnie ten monarcha sześć lat po objęciu władzy, po śmierci dyktatora Franco, odparł próbę wojskowego zamachu stanu. Postąpił inaczej niż jego dziadek Alfons XIII, który w latach 20. XX wieku zachował się biernie wobec bezkrwawego powstania generała Miguela Primo de Rivery.

Być może najważniejszym aspektem przewrotu z 1981 roku nie było to, że został zorganizowany, ale to, że się nie powiódł. Dzięki temu Hiszpanie mogli się obudzić w demokratycznym państwie i mieli powody do świętowania. Kraj nieodwracalnie się zmieniał po mrocznych czasach Franco. Jednak to pomnik postaci literackiej, Don Kichota, wciąż przypominał wszystkim, że ucieleśnieniem tego narodu był bohater, którego szlachetność i dokonania – tak wielbione przez hiszpańskich filozofów dążących do postawienia swojego kraju na moralnym i politycznym piedestale – okazały się iluzoryczne.

W okresie poprzedzającym krwawą wojnę domową w 1936 roku prezydent Drugiej Republiki Hiszpańskiej Manuel Azaña stwierdził, że porażka i zawód Don Kichota były klęską samej Hiszpanii. Mógł poza tym dodać – patrząc w przyszłość – że piłka nożna także odzwierciedlała historię i politykę tego kraju. Pojawiali się w niej geniusze, ale od czasu do czasu można było obserwować wysiłek kolektywu. Koniec końców reprezentacja Hiszpanii grała poniżej swoich oczekiwań, natomiast ostro rywalizujące drużyny klubowe osiągały wielkie sukcesy międzynarodowe.

Jednakże latem 2010 roku w okolicach pomnika Don Kichota tysiące ludzi ustawiały się wzdłuż ulic i wszyscy przyłączali się do pochodu za odkrytym autokarem mistrzów. Każdy wyciągał ręce w akcie zbiorowego uwielbienia, choć niektórzy tylko po to, by się upewnić, że to nie jest sen.

To nie był zwyczajny powrót zwycięzców. Trzeba zaznaczyć, że triumf fetowano w całym kraju, od Sewilli na południu po Barcelonę na północy.

W całej swojej okazałości objawiła się bogata mieszanka regionalnych tożsamości, którą odzwierciedlali mistrzowie. W tym samym czasie w Kraju Basków, gdzie organizacja terrorystyczna ETA wciąż prowadziła krwawą kampanię na rzecz odłączenia się od Hiszpanii, bandyci pobili pewnego sklepikarza za to, że świętował zwycięstwo. Natomiast prawicowi hiszpańscy „patrioci” pomalowali w czerwono-żółte barwy hiszpańskiej flagi pomnik nacjonalistycznego baskijskiego polityka. W Katalonii kilku radykalnych 16 | piłkarska furia

kibiców Barçy, którzy pragnęli niezależności od Madrytu, odmówiło oglądania mundialu. Do tego nacjonaliści zorganizowali w Barcelonie kontrdemonstrację. Lecz to były tylko pojedyncze przypadki. Tego wieczoru na ulicach całej Katalonii można było zobaczyć wysyp hiszpańskich flag narodowych, które powiewały nawet w najbardziej nacjonalistycznych, antyhiszpańskich osiedlach. Wyglądało to tak, jakby wszyscy z powodu piłki nożnej na moment odłożyli na bok odwieczne uprzedzenia polityczne, społeczne i kulturowe, które dzieliły Hiszpanów z różnych regionów. To była pierwsza reprezentacja tego kraju, która sięgnęła po mistrzostwo świata, do tego w stylu, który wielu uznało za najpiękniejszy futbol w historii.

Na tę drużynę wołano La Roja, czyli Czerwoni. Po raz pierwszy jej koncepcja wyłoniła się na jednej z początkowych konferencji prasowych selekcjonera drużyny narodowej, Luisa Aragonésa. Pod jego wodzą Hiszpanie zaczęli grać kreatywnie i zwyciężać, co przyniosło im mistrzostwo Europy w 2008 roku. Od kiedy kibice sięgają pamięcią, reprezentacja Hiszpanii grała w czerwonych koszulkach i spodenkach. Tylko z powodów politycznych nie można było na nich mówić tak, jak we Włoszech na Azzurrich czy na Les Bleus we Francji. Ale Aragonés uznał, że wystarczająco dużo czasu minęło, by Hiszpanie mogli nazwać czarne czarnym, a strój reprezentacji – czerwonym. W 2008 roku żyli jeszcze jednak tacy, co pamiętali wojnę domową i wspierali Franco – uważali oni słowa Aragonésa za prowokacyjne. Bycie w szeregach Roja w czasie wojny domowej oznaczało walkę przeciwko generałowi, poza tym Real Madryt gra w białych strojach i to Barça na swoich koszulkach miała kolor czerwony, a flaga Katalonii – więcej czerwonych fragmentów od flagi Hiszpanii. Już po objęciu stanowiska szefa rządu przez Zapatero kibice Królewskich nie byli zadowoleni z faktu, że po raz pierwszy premierem został człowiek, który publicznie przyznał się do kibicowania Barcelonie – i to pomimo że urodził się w kastylijskim miasteczku Valladolid.

Lato 2008 roku było „miesiącem miodowym” socjalistycznego rządu Zapatero. Jeszcze nie doszło do wybuchu światowego kryzysu, który został zdetonowany przez upadek banku Lehman Brothers. Wiosną tego roku partia socjalistyczna ponownie zwyciężyła w wyborach parlamentarnych.

Zapatero otrzymał zielone światło do wprowadzenia swoich planów reform społecznych, politycznych i kulturowych. Zdawało się, że triumf po Prolog | 17

brutalnej kampanii wyborczej dawał premierowi możliwość zrealizowania swoich najodważniejszych obietnic, jak wycofanie wojsk z Iraku, przyznanie większej autonomii regionom czy też legalizacja małżeństw homoseksualnych.

Przyszłość zdawała się nabierać czerwonych barw. Do tego stopnia, że niektórzy prawicowcy oskarżali Aragonésa o polityczny oportunizm. Ale doświadczony szkoleniowiec nie był politykiem. W rzeczy samej miał opinię człowieka, który mówił to, co myślał, i robił to wtedy, kiedy miał na to ochotę. Nawet jeśli miałby się spotkać z zarzutami o niepoprawność polityczną. Przykładem chociażby sytuacja, w której doprowadził angielskie media do wściekłości rasistowskimi komentarzami na temat czarnoskórych piłkarzy tamtejszej reprezentacji. Mimo przeciwności nazwa La Roja się przyjęła, a jej popularność rosła. To nie dzięki, ale na przekór Aragonésowi (przed rozpoczęciem eliminacji do mistrzostw świata zastąpił go na stanowisku selekcjonera Vicente del Bosque) określenie zdawało się podświadomie oddawać nastrój narodu, i w pewnym sensie określało punkt, w którym Hiszpania przestała być nieudolnym państwem i stała się cywilizowanym narodem – potrafiącym dobrze grać w piłkę i odnaleźć w tym sporcie wspólny cel.

Słynący ze swych ciętych komentarzy dziewiętnastowieczny angielski podróżnik Richard Ford przejechał Hiszpanię wzdłuż i wszerz. Swoje doświadczenia opisał w prawdopodobnie jednej z najlepszych książek, jaką obcokrajowiec napisał o tym kraju: A Handbook for Travellers in Spain and Readers at Home (Poradnik dla podróżników po Hiszpanii i czytelników w domu). Ford doszedł do wniosku, że główną cechą narodową Hiszpanów była ich niemożność, czy też niechęć, do zaangażowania swojej energii we wspólny cel. Podróżnik nazwał tę przywarę „tendencją do rozłączania się”. „Obecna Hiszpania jest taka jak zawsze. To zbiór małych ciał powiązanych ze sobą sznurem piasku, które będąc ze sobą związane, pozostają bez siły” – pisał w swojej książce Ford.

La Roja była pasją, która płynęła w żyłach tego narodu, a wobec wyzwań nowoczesności dała mu nowe życie. To był kolor osiągnięć sportowych, z którymi utożsamiali się kibice na wszystkich frontach. To nie była czerwień plutonów egzekucyjnych, które przez wieki oddzielały Hiszpanię od reszty świata. To był kolor piłki nożnej, w którą zawodnicy grali 18 | piłkarska furia

w pięknym stylu, łącząc siłę swoich charakterów w drodze do jednego celu.

Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.

Mistrzostwa świata w Republice Południowej Afryki zostaną zapamiętane z wielu powodów – ogłuszające wuwuzele, żałosna porażka Anglii, stosunkowo niespodziewany sukces Stanów Zjednoczonych, upokarzające odpadnięcie Francji w obliczu buntu w szatni, ekscentryczne zachowanie Maradony, bestialstwo Holendrów, dominująca radość miejscowych – ale przede wszystkim ludzie będą je wspominać dlatego, że wygrali najlepsi.

Nie wiem, ilu kibiców piłkarskich na świecie pamięta, gdzie byli w momencie, gdy w trakcie doliczonego czasu gry na stadionie Soccer City w Johannesburgu Andrés Iniesta ze stoickim spokojem opanował piłkę, którą odegrał mu Cesc Fàbregas, i pięknym półwolejem posłał ją do bramki Holendrów. Ja nigdy nie zapomnę tej chwili. Oglądałem mecz na żywo, pod gwiazdami, na plaży w południowej Hiszpanii. Byłem nieopodal miejsca, gdzie w 1887 roku grupa Anglików rozegrała między sobą pierwszy mecz piłki nożnej na hiszpańskiej ziemi. Kiedy Iniesta trafił do siatki, wiedzieliśmy, że ta drużyna wreszcie wygrała, i wszyscy rozpoczęliśmy zwycięski taniec.

Holendrzy zagrali w swoich tradycyjnych pomarańczowych barwach.

Hiszpanie wystąpili w ciemnoniebieskich strojach, porzucając swoje zwyczajowe kolory, by można było rozróżnić obie ekipy. Ale i tak pozostali przy swojej nazwie La Roja – Czerwoni. To ona przyniosła im sukcesy po latach cierpienia. Najpierw zostali mistrzami Europy, a następnie świata – Czerwonym wreszcie się udało. Viva La Roja!

Wprowadzenie O

bwiniam Mendizabala o moją trwałą obsesję na punkcie hiszpańskiej piłki.

To był hiszpański chłopiec o baskijskich korzeniach (pamiętam, że zwracaliśmy się do niego jedynie po nazwisku), który brutalnie zakończył moje pierwsze spotkanie z tą piękną grą. Miałem siedem lat i właśnie ruszyłem z piłką na bramkę przeciwnika. Jak szybko ten rajd się rozpoczął, tak szybko się skończył. Zostałem skoszony od tyłu przez wyższego i dwa razy cięższego ode mnie Mendizabala. Jego wejście powaliło mnie na zmarzniętą murawę boiska szkolnego, gdzieś w pobliżu mostu Hammersmith, w Londynie.

Mendizabal, pochodzący z Bilbao kolega z klasy, dostał naganę od naszego nauczyciela WF-u pana Atkinsona. Tymczasem ja zostałem na boisku, próbując opatrzeć krwawiącą dziurę w miejscu, gdzie chwilę wcześniej miałem część kolana, i trzymając jedną rękę w stanie bliskim agonii. Do dziś z dumą obnoszę swoją bliznę oraz złamany palec jako oznaki mojego męstwa. To one są moim paszportem do świata tego pięknego sportu, który towarzyszy mi od dzieciństwa przez lata dojrzewania po dorosłe życie.

Od razu muszę dodać, że to przygoda kibica i amatorskiego zawodnika, a nie profesjonalisty. Moje marzenia o karierze zawodowej zakończyły się w dniu, w którym Mendizabal powstrzymał mój rajd, podobnie jak wiatrak skruszył kopię Don Kichota.

Wprowadzenie | 21

Teraz zaczynam dostrzegać, że moje doświadczenie z tym sportem zaczęło się w chwili moich narodzin. Przyszedłem na świat w Madrycie, jako syn Hiszpanki (Kastylijki) i ojca, który miał mieszane szkocko-angielsko-baskijskie i południowoamerykańskie korzenie. To sprawiło, że jeśli chodzi o piłkę nożną, moje przywiązanie i pasja wiązały się z różnymi kontynentami i samą Hiszpanią w całej geograficznej, kulturowej czy też politycznej różnorodności.

Jeśli Argentyńczyk Alfredo Di Stéfano był moim pierwszym piłkarskim idolem, to był nim z powodu dzieciństwa, które spędziłem – poza czasem nauki w angielskiej podstawówce z Mendizabalem – wraz z matką w Madrycie lat 50. XX wieku. To był okres, w którym Hiszpania pod wodzą generała Franco borykała się z problemami spowodowanymi izolacją kraju od reszty Europy. To były czasy, w których jeszcze nie istniała masowa turystyka. Hiszpania, a zwłaszcza Madryt, była uważana przez większość obcokrajowców za miejsce złowrogie, zacofane i represyjne. Sława kadry narodowej ledwo wykraczała poza granice państwa. Zarazem były to złote lata Realu Madryt, klubu, którego kibice przełamywali polityczne i narodowe bariery. Moja mama do swojej śmierci pozostała Madridista i nigdy nie była w stanie pojąć, dlaczego nie pozostałem lojalny wobec klubu występującego na Bernabéu. Odpowiedź bierze się stąd, że choć przychodziłem na świat, z wielkim płaczem, umazany we krwi, parę przecznic od tego stadionu, to mama nigdy mnie tam nie zabrała. I to pomimo że zabierała mnie na walki z bykami. Swoje wizyty na meczach Realu zawdzięczam wielkoduszności przyjaciela mojego dziadka Gegorio. Był to lekarz, który w młodości grał w piłkę, w czasach gdy ten sport dopiero w Hiszpanii raczkował.

Pamiętam, jak podczas mojej pierwszej wizyty na Bernabéu spojrzałem w górę i ujrzałem w ciemnościach stadion, który wyglądał jak rozświetlona katedra górująca nad pozostałymi budynkami, do tego poruszyła mnie szczera radość i podniecenie tłumu. Przypomina mi się także wszechobecna postać Di Stéfano, wokół którego obracała się nie tylko drużyna, ale i cała gra. Podczas gdy wszyscy trzymali się swoich pozycji, Di Stéfano był wszędzie. Wracał się, by wesprzeć obronę, a następnie poprowadzić niekończące się ataki na bramkę przeciwników. Cechowała go niesamowita energia i niespotykane zdolności. To za nie tłumy tak go uwielbiały.

22 | piłkarska furia

Dla mnie atmosfera na głównej madryckiej arenie corridy – Las Ventas – oraz klimat na Bernabéu były do siebie całkiem podobne. W obu tych miejscach w taki sam sposób zachwycano się zdolnościami oraz dominacją nad przeciwnikiem, ale też pogardzano niepowodzeniami i poddawaniem się. Di Stéfano był odpowiedzialny za widowiskową grę, podobnie jak wielki torero za corridę. Z biegiem czasu zacząłem dostrzegać inne podobieństwa pomiędzy walką z bykami a hiszpańską piłką – furia i gracja, perfekcyjne uśmiercanie byka i akcje kończące się bramkami, niezdarne machanie płachtą oraz nieudane podania, łatwość, z jaką żywiołowe trybuny od okrzyków uwielbienia potrafią przejść do wyzwisk, znaczenie życia i śmierci oraz niebezpieczeństwa, z jakimi wiąże się dążenie do celu. Jedyną różnicę, jaką dostrzegłem między piłką a walką z bykami, stanowiły białe chusteczki. Na Las Ventas machano nimi, by nagrodzić walczącego, natomiast na Bernabéu wyciągano je na znak zgorszenia. Wywijano nimi, by okazać niezadowolenie z powodu decyzji sędziego, słabej gry Realu czy też meczu zakończonego kompromitacją.

Gdy dorosłem, moje horyzonty się poszerzyły. Oglądałem mecze hiszpańskiej piłki tam, gdzie uważałem, że gra się ją najlepiej. Z tego powodu często odwiedzałem Camp Nou, gdzie kilku Holendrów, a w szczególności Johan Cruyff, zaczarowało hiszpańską piłkę. Jednak w latach 50. XX wieku każdy, kto miał w sobie odrobinę hiszpańskiej krwi, zdawał sobie sprawę, że najlepszy piłkarz, jaki kiedykolwiek grał na boisku, to Di Stéfano, a klubem numer jeden na świecie jest Real Madryt. W tamtym okresie Królewscy byli maszyną strzelającą gole. Zawodnicy tego zespołu walczyli jak lwy, by zdobyć jak najwięcej bramek. W młodości zbierałem naklejki z Di Stéfano i patrzyłem na nie, wyobrażając go sobie w akcji. W serwisie YouTube można dziś zobaczyć zaledwie kilka fragmentów wspaniałej gry piłkarza, który miał tak niezwykłe umiejętności i osobowość, że swego czasu zdominował świat piłki nożnej. Dzięki Bogu mamy wspomnienia starszych osób.

Swoje wczesne dzieciństwo równie dobrze mogłem spędzić na jakimś stadionie w Londynie. Z dużą dozą prawdopodobieństwa mógłbym też stać się kimś takim jak Mendizabal, który kibicował Athleticowi Bilbao, najlepszemu hiszpańskiemu klubowi przed erą współczesnej piłki nożnej.

Jednak stało się inaczej z powodu mojego ojca, który większość swojego czasu spędzał w Anglii. W latach szkolnych grał w tenisa, rugby oraz Wprowadzenie | 23

krykieta. Nie kibicował żadnej drużynie. Kiedy dorósł, w ogóle przestał się interesować sportem, co poniekąd było wynikiem tego, że wypadł mu dysk.

W okresie wojennym swój czas wolał poświęcić działalności szpiegowskiej, niż oglądać Stanleya Matthewsa. Resztę życia poświęcił książkom, malowaniu i szachom. Natomiast moje lata szkolne, a także wakacje w Hiszpanii, oraz późniejsza praca dziennikarska pozwoliły mi zdobyć ogromne doświadczenie. Mogłem obserwować, jak Hiszpanie różnych pokoleń grali w piłkę, niezależnie od tego, kto akurat rządził ich krajem.

Przed sobą macie opowieść o tym, jak jedno z najuboższych państw w Europie przetrwało polityczne wstrząsy i przemieniło się w niewyczerpane źródło talentu sportowego. Przez lata pisałem o europejskiej i południowoamerykańskiej piłce, ale dopiero po jakimś czasie zdołałem zrozumieć, że tylko dzięki kontekstowi społeczno-politycznemu, a także zobrazowaniu otwartości na zagraniczne wpływy, zarówno Starego, jak i Nowego Świata, można wytłumaczyć rozwój futbolu w tym kraju. Ta książka obejmuje okresy historii, w których geograficzne epicentrum piłki nożnej wraz z jej angielskimi wpływami przesuwa się od Kraju Basków przez Atlantyk do Ameryki Południowej i z powrotem do Madrytu i Katalonii, do dwóch klubów – Realu Madryt i FC Barcelony. Obecnie te zespoły mają największą liczbę fanklubów w całym kraju, a do tego ich poczynania śledzą na bieżąco w telewizji czy w internecie fani futbolu z całego świata.

Hiszpania musiała przejść długą drogę, zanim była w stanie dać światu piłkę nożną o wysublimowanym stylu, pełną pasji i mającą wielkie walory rozrywkowe. Zaczęło się od brytyjskich inżynierów i żeglarzy, którzy pracowali w górniczych miasteczkach na południu kraju i w stoczniach w Bilbao. Po nich przyszedł okres wpływów gwiazd z Ameryki Południowej oraz państw europejskich. Przełamanie niechęci politycznej oraz kombinacja talentu miejscowego z zagranicznym stworzyły hiszpańską piłkę.

Ta książka zabierze nas w podróż po historii hiszpańskiej piłki i opisze niektóre niezwykłe postaci oraz mecze, które pomogły jej się określić.

Zaczynając od wczesnych lat, kiedy to kilku entuzjastów kopało piłkę na opuszczonym placu terenów przemysłowych, po pierwszych profesjonalistów trenowanych między innymi przez Anglików. Później pojawi się opowieść o „ksenogamii” hiszpańskich i zagranicznych piłkarzy i o jej wpływie na sukcesy takich klubów jak FC Barcelona czy Real Madryt. To obecnie 24 | piłkarska furia

jedne z najpotężniejszych i najbardziej utytułowanych instytucji sportowych na świecie, które mają ogromny wkład w osiągnięcia pierwszej w historii reprezentacji Hiszpanii, która zdobyła mistrzostwo Europy i świata.

Podczas tej podróży poznacie krajobrazy, miasta, ludzi, mity i prawdziwe wydarzenia, które pozwoliły hiszpańskiej piłce przeobrazić się z ucznia w mistrza. La Roja to historia o tym, jak drużyna, która nie potrafiła wykorzystać swojego potencjału, stała się hegemonem piłki reprezentacyjnej.

To opowieść o kraju, w którym się urodziłem, i o tym, jak tamtejszy futbol stał się piękny.

Jimmy Burns, Londyn/Madryt/Barcelona/Sitges, luty 2012 r.

1

La Furia P

iłka nożna w czasach dyktatury generała Franco, w latach 1939–1975, była rozrywką, do której zachęcał rząd. Oczywiście pod warunkiem, że wrogowie państwa nie wykorzystywali jej do własnych celów. Nieprzyjaciół było wielu, począwszy od komunistów, poprzez masonów i wolnomyślicieli, a skończywszy na katalońskich i baskijskich nacjonalistach. W większości byli to uczciwi ludzie, których kluby były głęboko zakorzenione w kulturze regionalnej. W czasach, w których dojrzewałem, to właśnie takie poglądy nadały hiszpańskiej piłce jej wymiar polityczny. Doprowadziło to do podzielenia nas, kibiców piłki nożnej, na demokratów i faszystów.

Franco grał brutalnie na boisku i poza nim. W chwili swojego zwycięstwa był daleki od wspaniałomyślności. Pod koniec hiszpańskiej wojny domowej, w 1939 roku, ujawnił swój zamiar rządzenia żelazną ręką. . W kraju walczyły ze sobą dwie siły: wojska rebelianckie i zwolennicy generała oraz przeciwni Franco obrońcy demokratycznie wybranego rządu republikańskiego. Ci pierwsi w nagrodę za okazane wsparcie otrzymali państwowe posady, korzyści z ubezpieczeń społecznych oraz nowe domy. Natomiast ci drudzy byli więzieni, skazywani na śmierć czy też wykluczani ze społeczeństwa, a także wypędzani z kraju.

Hiszpańska kultura została pomniejszona do wielkości piaskownicy.

Znajdowała się pod ścisłą kontrolą. Wzrastała liczba Hiszpanów przeprowadzających się ze wsi do miast, zwłaszcza do Madrytu i Barcelony. Rozwój 1. La Furia | 27

radia, a następnie telewizji spowodował, że piłka nożna przegoniła corridę i stała się najpopularniejszą rozrywką. Futbol cieszył się tolerancją reżimu, bo sport ten był dla władzy narzędziem do rozładowywania niebezpiecznych politycznie antagonizmów. Tak o tamtych latach pisał jeden z najwybitniejszych hiszpańskich komentatorów, Alfredo Relaño: Piłka nożna cały czas się rozwijała. Świat (Hiszpania) odbudowywał się po wojnie. Niewiele było do roboty poza przepracowaniem jak największej liczby godzin, zbieraniem gruzu z ruin i chodzeniem w niedziele na mecze piłki nożnej. To były trudne lata, wielu rzeczy brakowało, ludziom było zimno, nie mieli rozrywek. We wszystkich domach było radio (telewizja nie była jeszcze powszechna), w każdym sąsiedztwie było kino i była piłka. W tamtym okresie organizowano zawody kolarskie oraz walki bokserskie (i walki z bykami), ale nad tymi wszystkimi sportami górował futbol. Poza nim nic się nie liczyło.

W latach 20. w Hiszpanii rozwinęła się zawodowa piłka. Wzorcem doskonałości była bezpośrednia, agresywna i energiczna gra baskijskiej drużyny Athletic Bilbao. Jednak określenie furia, którym nazywano ten styl, nie było ich wymysłem. Baskowie grali w taki, a nie inny sposób, bo przewyższali innych Hiszpanów wzrostem i siłą fizyczną. Byli przyzwyczajeni do grania w wilgotnym klimacie, podczas gdy reszta kraju mieściła się na terenach półpustynnych. W pierwszych latach piłki nożnej większość boisk w Hiszpanii nie posiadała murawy.

W tamtych czasach Hiszpanie nie mieli problemów z zaakceptowaniem faktu, że agresywna i porywająca gra, jaką jest piłka nożna, wywodzi się z Wielkiej Brytanii, a swój rozwój zawdzięcza angielskim trenerom, którzy przyjechali do ich kraju. Pod rządami frankistów wszystko się zmieniło i określenie La Furia Española (hiszpańska furia) stało się ważnym elementem militarnej nomenklatury. Na potrzeby nowej machiny propagandowej La Furia została przedefiniowana i zaliczona do głównych cnót nowej Hiszpanii. Stawiano ją na równi z chwalebnymi dla państwa podbojami, przeszłością imperialistyczną, odzyskaniem przez katolickich królów 28 | piłkarska furia

Pomnik upamiętniający „narodziny hiszpańskiego futbolu” w Rio Tinto

1. La Furia | 29

muzułmańskiej Grenady czy stworzeniem hiszpańskiej Ameryki przez pierwszych conquistadores – wojowniczych zdobywców. La Furia utożsamiano także z literacką postacią Don Kichota – uosobieniem bezkompromisowości – który w przekonaniu o szlachetności swojego celu odrzucił myśli o beznadziejności swojej sytuacji i poniesionej porażce.

Kilka miesięcy po tym, jak Franco zwyciężył w wojnie domowej, falangistyczna gazeta „Arriba” napisała: „Zasięg Furia Española w każdej dziedzinie hiszpańskiego życia jest większy niż kiedykolwiek… W sporcie furia znajduje swoje najpełniejsze odzwierciedlenie w piłce nożnej. Jest to gra, w której hiszpańska rasa może w pełni okazać swoje męstwo. Potwierdzają to mecze międzynarodowe z lepszymi technicznie, ale mniej agresywnymi zespołami”. Innymi słowy, należało grać w piłkę tak, jakby boisko było polem bitwy, a zawodnicy – żołnierzami. Najbardziej liczyły się odwaga, poświęcenie, a przede wszystkim fizyczne unicestwienie przeciwnika. Natomiast mniej ważne okazywały się zdolności, kreatywność, a tym bardziej zasada fair play.

Franco lubił zwrot „La Furia”. Uważał, że doskonale oddaje istotę hiszpańskiego narodu. Nikogo nie mogło zdziwić, że symbolem tej idei stał się sympatyzujący z reżimem zawodnik urodzony w Kraju Basków. Podczas mistrzostw świata w Brazylii po meczu fazy grupowej Hiszpania – Anglia bohaterem narodowym został piłkarz Athleticu Bilbao, Telmo Zarra. Już wcześniej sześciokrotny król strzelców hiszpańskiej ekstraklasy osiągnął status ikony sportu, porównywalnej jedynie z legendarnym matadorem Manolete, który trzy lata wcześniej zginął na arenie byków w Linares. Często mówiło się o tym, że Zarra gra z trzema nogami, za tą trzecią służyła jego niszczycielska głowa. Zwycięskiego gola dla Hiszpanów strzelił jednak nogą, pokonując po dośrodkowaniu Gaínzy angielskiego obrońcę Alfa Ramseya. Po spotkaniu szef hiszpańskiej federacji piłkarskiej Armando Muñoz Calero poinformował Franco: „Doskonale: pokonaliśmy perfidny Albion”. Czy zatem Hiszpania pod rządami dyktatora zemściła się za porażkę Niezwyciężonej Armady? Tylko do pewnego stopnia.

Wygrana z Anglią okazała się pyrrusowym zwycięstwem. W grupie złożonej z czterech drużyn szanse Hiszpanii na wygranie mistrzostw zniknęły po porażce 1:6 z Brazylią. To dlatego zapewne Franco uważał, że największym osiągnięciem hiszpańskiej piłki był moment, gdy jego drużyna 30 | piłkarska furia

pokazała wystarczająco dużo furii, by pokonać Związek Radziecki w finale mistrzostw Europy w 1964 roku. To było jedyne trofeum, jakie Hiszpanie zdobyli podczas trwającej przeszło trzy dekady dyktatury Franco.

Przez długie lata po śmierci generała nie brakowało opinii, że niepowodzenia hiszpańskiej piłki nie są winą La Furia, ale braku pewnego typu zawodników w reprezentacji. Brak szczęścia oraz inspirujących trenerów na poziomie międzynarodowym, a także błędy polityków stały za porażkami kadry narodowej. Nie licząc złotego medalu zdobytego podczas igrzysk olimpijskich w Barcelonie w 1992 roku, okazję do świętowania demokratyczna Hiszpania zyskała dopiero w 2008 roku, gdy reprezentacja sięgnęła po mistrzostwo Europy. Stało się to po długich latach bólu, cierpienia, zawodów i przykrych doświadczeń z nijakimi selekcjonerami.

Wreszcie drużyna narodowa dobiła do poziomu wielkich drużyn klubowych. Znalazła porządnego trenera i udowodniła, że można grać w piłkę w sposób nie tylko efektywny, lecz także ładny dla oka. Ja sam stałem się kibicem Barcelony. Nawróciłem się w latach 70., kiedy do Katalonii przybył Johan Cruyff. Tak jak wcześniej w przypadku Di Stéfano, osobowość i styl gry Holendra natchnęły całe pokolenie zawodników, a jego ciągła obecność w klubie pomogła jego następcom. Dla kibiców takich jak ja był uosobieniem wszystkiego, co dobre w piłce po śmierci Franco. Pomogło mi to w przyszłości nabrać entuzjazmu dla La Roja i sposobu, w jaki Hiszpanie przemienili La Furia w futbol bardziej estetyczny, w którym szlachetność celu połączona z kreatywną grą stały się gwarancją zwycięstwa.

2

Brytyjskie korzenie T

eren, na którym rozegrano pierwszy mecz piłkarski w Hiszpanii, leży pod ziemią, w opuszczonej kopalni na południu kraju. By odnaleźć to miejsce, pewnego chłodnego, zimowego poranka wyruszyłem na pokładzie Gatwick Express z dworca Victoria Station w Londynie. Cztery godziny później wyjeżdżałem wynajętym samochodem z lotniska w Sewilli. Włączyłem miejscowe radio Ole i z głośników samochodowych popłynęło niezwykle głośne flamenco. Ciepłe słońce starało się przebić przez atlantyckie chmury. Jechałem w kierunku wzgórz Aracena, po drodze mijając gaje oliwne, pola truskawek i pastwiska, na których pasły się byki przeznaczone do walk na arenie.

Zjechawszy z autostrady, która prowadziła do granicy z Portugalią, dojechałem lokalną drogą do kopalni odkrywkowych w Rio Tinto. To jeden z najstarszych takich obiektów na świecie – niektórzy twierdzą, że to tu mieściły się legendarne kopalnie króla Salomona – gdzie pokolenia mężczyzn wykuwały swój ślad w pięknym niegdyś krajobrazie. Ponad 30 lat temu historyk David Avery obrazowo nazwał ten obszar „labiryntem dziwnie rzeźbionych i zabarwionych dolin, w których od dawnych czasów ludzie i maszyny rozdzierały zbocza wzgórz, wykuwając w głąb skały głęboko opadające tarasy”.

Jednak to nie jest tylko wielokolorowa jama pośrodku zapuszczonego krajobrazu. To natura zniszczona przez postęp człowieka. Całe góry, doliny 2. Brytyjskie korzenie | 33

i wioski zniknęły, co powoduje kłopoty z orientacją w terenie. Kiedy deszcz nagle lunął, krajobraz zdawał się zapadać, woda spływała ze wzgórz jak rzeka, krwistoczerwona od mineralnych pozostałości, i rozlewała się na pola.

Na moje szczęście kiedy dojechałem do wspaniałego punktu widokowego nad Corta Atalaya, przestało padać. Pod łamiącym się światłem otwarta jama przedstawiała istny kalejdoskop kolorów: różowawa skała poprzecinana zielonymi i złotymi kreskami, wysokie skarpy czarnego i purpurowego żużlu oraz równe brzegi srebrnoszarych pirytów. Moim przewodnikiem po okolicy był młody, brodaty José Antonio Delgado, były mer miasteczka Rio Tinto. Miejscowość zawdzięcza swoje istnienie brytyjskim pionierom z drugiej połowy XIX wieku. Antonio nie był kibicem piłki nożnej, był socjalistą, który miał pewne informacje na temat grobów pochodzących z okresu hiszpańskiej wojny domowej, które odkopano w pobliskiej wiosce Nerva.

Jedną z pochowanych tam osób był Luis Ruiz, lokalny chirurg weterynaryjny. Przed wojną domową w 1936 roku grał na pozycji bramkarza w miejscowej drużynie. Rok przed wybuchem konfliktu weterynarz wydał miejscowego rzeźnika odpowiednim służbom, gdyż ten sprzedawał mięso od zakażonych krów. Rzeźnik nigdy nie przebaczył Ruizowi kary, jaką otrzymał, oraz utraconych wpływów z dochodów. Kiedy wioskę przejęły wojska frankistów, rzeźnik oskarżył weterynarza o przynależność do „czerwonych”. Ruiza zabrano i natychmiast stracono. Poznałem jego siostrzenicę, kobietę o imieniu Pilar mieszkającą w ciasnym apartamencie nieopodal wiejskiego placyku. Odpalała jednego papierosa od drugiego i wyglądała na osobę, której śmierć zagląda w oczy. Opowiedziała mi o tym, jak po wielu latach rodzina doczekała się zemsty na rzeźniku – zginął zabity przez walczącego byka. „Zwierzę nazywało się Justiciero, czyli Ten Sprawiedliwy”, zdążyła powiedzieć, zanim dopadł ją atak kaszlu.

José Antonio chciał podzielić się ze mną swoimi uwagami na temat bardziej współczesnych problemów – niszczejącej okolicznej przyrody, wzrastającego bezrobocia wśród młodzieży czy też okolicznego przemytu narkotyków. Nagle wskazał na hałdę górniczą i rzekł: „Gdzieś pod tym żużlem leży pierwsze boisko piłkarskie w Hiszpanii”.

Następnie poznałem Rafaela Cortesa, miejscowego historyka o grobowym wyglądzie, który miał pewne pojęcie o piłce nożnej. „Futbol jest 34 | piłkarska furia

częścią naszego dziedzictwa”, powiedział. Siedzieliśmy przy butelce czerwonego wina i jedliśmy duży kawałek pieczonej wieprzowiny z miejscowej hodowli. Towarzyszył nam José Reyes Remesal, prezydent miejscowej drużyny piłkarskiej Rio Tinto Balompié. Remesal był prawdziwym łajdakiem i wyglądał na osobę, która całe dnie spędzała na zabawie. Cortes nie miał wątpliwości, że Rio Tinto było kolebką hiszpańskiej piłki nożnej, i miał pretensje do rządu czy też świata piłkarskiego, że ta miejscowość nie zdobyła odpowiedniego uznania. Jednym z problemów był fakt, że kopalnia przestała pracować na początku lat 90. XX wieku i Rio Tinto podupadło.

Większość okolicznych barów przemieniło się w fankluby Realu Madryt i FC Barcelony. Trzecią siłą w mieście był Athletic Bilbao ze względu na górnicze tradycje Kraju Basków. Zazwyczaj upici wodą ognistą bezrobotni wieśniacy oglądali mecze w telewizji. „Miejscowi oglądają Real i Barçę, bo te kluby stać na najlepszych zawodników i zdobywają najwięcej pucharów”, stwierdził Cortes.

Następnie jego przyjaciel Remesal zabrał mnie na okoliczny stadion.

Obiekt został stworzony w latach 30. XX wieku, w okresie kiedy Brytyjczycy wybudowali dla pracowników nowe miasteczko i stopniowo wyburzali starą miejscowość. Śladów pierwszego pobytu wyspiarzy pozostało niewiele. Stoi kilka ładnych domów i kościół anglikański, które mieszczą się na ekskluzywnym brytyjskim osiedlu Bella Vista, nazwanym tak od panoramicznych widoków, które dostępne były tylko dla oczu starszych kierowników i inżynierów. Stadion był zupełnie pusty. Boisko miało postrzępioną murawę, otoczoną kamieniami. Przypominający ogromną zagrodę dla owiec obiekt mógł pomieścić na stojąco trzy tysiące kibiców. Łatwo można było pomylić małe szatnie z publicznymi latrynami. Drużyna grająca na tym stadionie występowała w niższej lidze regionalnej. Remesal, który był jej prezydentem, sam przyznał, że te obowiązki to bardziej hobby niż stała praca. Jednakże z dumą pokazał mi „salę z pucharami”. W pomieszczeniu znajdowało się kilka pucharów, które przypominały o złotej erze wczesnych lat 30. XX wieku, kiedy to Rio Tinto Balompié zdobyło mistrzostwo w lokalnych rozgrywkach.

Kwestią sporną pozostaje to, gdzie i między kim rozegrał się pierwszy mecz piłkarski na hiszpańskiej ziemi. Zasypane pod hałdą żużla leży nie tylko 2. Brytyjskie korzenie | 35

Fot. Antonio Ciero Reina / 123RV

Opuszczona kopalnia w południowej Hiszpanii

36 | piłkarska furia

boisko, ale także całe miasteczko znane jako Minas de Rio Tinto. Wczesne fotografie sugerują, że boisko mogło stać niedaleko miejsca, gdzie Rio Tinto English Club miał swoje biura w Calle Sanz numer 2, niedaleko urzędu burmistrza. Prowadziła do niego ulica, przy której stały białe domy z czerwonymi dachówkami. To właśnie tam, w sierpniu 1887 roku, klub piłkarski Rio Tinto zebrał swoich zawodników na inauguracyjną grę, by uczcić lokalne święto San Roque.

San Roque, czy też Święty Roch, jest świętym, którego kult rozprzestrzenił się po obu stronach Pirenejów. Według legendy zaraził się dżumą, ale wyzdrowiał dzięki kawałkom chleba, który przyniósł mu wierny pies.

Obraz świętego, pokazującego na owrzodzone udo w towarzystwie psa, był wystawiany w niemal każdym kościele w kraju, zanim stał się ofiarą niszczycielskich działań towarzyszących hiszpańskiej wojnie domowej. Niemniej jednak pierwszy mecz piłkarski w Hiszpanii był nowinką w kraju, który od czasów bycia globalną potęgą w XVI wieku zdążył stracić znaczenie. Po roztrwonieniu niesamowitych bogactw swojego południowoamerykańskiego imperium, po serii długich i kosztownych wojen oraz buntów Hiszpania przestała być dominującą siłą w Europie. Niektóre północne regiony zyskały dzięki opóźnionej rewolucji przemysłowej i handlowi morskiemu, do dużych miast migrowali ludzie z całego kraju. Jednak większość Hiszpanii pozostała wiejskim, półfeudalnym krajem skupionym wokół katolickich tradycji i bezbronnym wobec zagranicznych agresorów.

To właśnie inwestor z Londynu, niejaki Hugh Matheson, pewnego lutowego poranka w 1873 roku kupił od hiszpańskiego rządu upadającą kopalnię miedzi w Rio Tinto. W tym samym czasie kraj znowu pogrążył się w chaosie walk pomiędzy konserwatystami a liberałami, którzy po obaleniu Burbonów i przed restauracją Alfonsa XII utworzyli republikę. Matheson wykorzystał niestabilność polityczną oraz słabą kondycję finansową hiszpańskiego rządu i dobił niezłego targu. Pierwszą ratę z 3,5 miliona funtów, jakie miał zapłacić Hiszpanii, dostarczono pociągiem, a następnie powozami ciągniętymi przez woły. Z dużym opóźnieniem wybudowano kolej na południe od Pirenejów, co powodowało, że większość kraju, a tym bardziej południe, pozostawała w prymitywnym stadium zacofania.

Matheson wykorzystał kapitał, który zebrał w londyńskim City, by zabezpieczyć nie tylko prawa do wydobywania minerałów – które są jednym 2. Brytyjskie korzenie | 37

z głównych surowców w Hiszpanii – ale także nabyć prawa, które pozwalały mu na przymusowy wykup ziemi, dzięki czemu mógł koleją połączyć kopalnie z morzem. Oprócz tego otrzymał dożywotni akt własności wszystkich ziem i budynków w granicach Rio Tinto, które wcześniej należały do hiszpańskiego rządu. 29 marca 1873 roku zarejestrowano przedsiębiorstwo o nazwie Rio Tinto. Tym samym rozpoczęły się prace, które miały przemienić podupadłe kopalnie w jedno z najbardziej rentownych i bezlitośnie eksploatujących złoża przedsiębiorstw górniczych w Europie.

Przez kolejną dekadę liczba mieszkańców Rio Tinto i okolicznej wsi Nerva wzrosła z tysiąca do dziesięciu tysięcy. Ludność napływała tu z całego regionu Andaluzji oraz z północnego regionu Asturias, gdzie również zmagano się z wysokim bezrobociem. Tradycja miejscowych pueblos, czyli wiosek, zostały wchłonięte przez klasę robotniczą podatną na presję i napięcia spowodowane gospodarką gotówkową prowadzoną przez bezwzględnych menedżerów. Społeczność, która się tam utworzyła, czuła się podległa zagranicznym szefom i pozbawiona partnerskiego statusu. Starzy mieszkańcy wiosek nazywali nowych górników los mohinos – to słowo można tłumaczyć na kilka sposobów. Najwłaściwsze odpowiedniki to uparty oraz podatny na przemoc. Po drugiej stronie podziału klasowego stał inspektor kopalniany Douglas Gordon, który z biczem w ręku dosiadał czarnego jak smoła konia i nadzorował pracę swoich podwładnych. Górnicy przezywali go Don Diablo.

W 2011 roku jedynymi anglojęzycznymi osobami, jakie napotkałem w okolicach Rio Tinto, byli polujący na dziki amerykańscy myśliwi, z kółka łowieckiego w Wisconsin. Jednakże kopalnie – które państwo przejęło i znacjonalizowało w 1950 roku – od lat nie funkcjonowały. Tak więc tożsamość jakiejkolwiek społeczności, która mogła tam przetrwać, była wręcz znikoma.

Ale powróćmy do pierwszego meczu piłkarskiego, który rozegrano w 1887 roku, w czasach kiedy ubóstwo i wykorzenienie doprowadziły do powszechnej wśród górników przemocy. Dochodziło do licznych bójek na noże, których przyczyny należało szukać w spożywaniu miejscowej wody ognistej destylowanej z ziemniaków. Odpust na Świętego Rocha, patrona chorych i niepełnosprawnych, był doskonałą okazją dla miejscowych, nieważne, jak biednych czy uciśnionych, by mogli się nieco zabawić. Fiesta 38 | piłkarska furia

trwała ponad dwa dni. W ciągu dnia, kiedy mężczyźni byli jeszcze na tyle trzeźwi, by mogli się utrzymać na nogach, organizowano lokalną wersję przeciągania liny, wyścigi mułów i osłów oraz zawody we wspinaniu się po obsmarowanym tłuszczem słupie.

Kiedy Brytyjczycy kupili kopalnie, postanowili, że przedłużą linie kolejowe do miejscowej areny dla byków. Jednak wkrótce postanowiono wybudować kolejną, poza granicami wioski, w stylu sewilskiej Maestranzy. Otwarta została z wielką pompą w 1882 roku. Zebrały się tłumy, by zobaczyć dwie wielkie gwiazdy ringu: Currito Cucharesa oraz El Morcillę (Czarny Pudding). Anglicy spoglądali na to święto jak na rozrywkę nieokrzesanej lokalnej podklasy pracującej, mimo to postanowili nie zbojkotować tego wydarzenia – przynajmniej nie od razu. Dwa lata po wybudowaniu areny dla byków przedsiębiorstwo wykupiło ją od jej hiszpańskiego właściciela i budynek rozebrano. Stwierdzono, że miejsce stało się punktem spotkań prostytutek i miejscowych pijaków. Trzy lata po tych wydarzeniach grupa pracowników, w tym kierownictwo kopalni, postanowiła uczcić dzień Świętego Rocha meczem piłkarskim pomiędzy dwoma zespołami złożonymi z graczy niebędących Hiszpanami.

Pierwsza gra angielskich ekspatriantów na hiszpańskiej ziemi niemalże odzwierciedlała prymitywne ludowe początki tego sportu w Anglii, gdzie miał swoje korzenie. Hunter Davies, który opisał społeczną historię tej brytyjskiej gry w książce Postcards from the Edge of Football (Pocztówki z granicy piłki nożnej), wspomina, że mecze początkowo były rozgrywane w trakcie festynów. W spotkaniu brały udział dwie drużyny z nieograniczoną liczbą zawodników i ich celem było przeniesienie piłki do bramki ustawionej po drugiej stronie wsi bądź osiedla. „Wszyscy się nawzajem kopali, bili ze sobą, wyrównywali rachunki. Używanie broni, a także inne formy przemocy były dozwolone. Po takim meczu zdarzali się ciężko ranni, a czasami też ofiary śmiertelne”, pisze Davies.

Pierwszy oficjalny mecz piłkarski, który został rozegrany na hiszpańskiej ziemi, był niemalże tak samo brutalny, jak tamte prymitywne spotkania. Choć cel Los Ingleses był nieco inny. Anglicy chcieli pokazać mieszkańcom jednego z najmniej rozwiniętych państw w Europie, którzy trwali w feudalnej gospodarce i w nieustającym endemicznym konflikcie politycznym, jak wygląda cywilizowana kultura.

2. Brytyjskie korzenie | 39

Zawodnicy, o ile nie zajmowali się drobnymi przepychankami między sobą, kopali ciężką skórzaną piłkę z jednego końca boiska na drugie. Gracze często odbijali piłkę głową, co może brzmieć dziwnie, zważywszy na to, że Brytyjczycy grali w czapkach, które chroniły ich przed gorącym słońcem. Hiszpanie obserwowali tę grę zza linii bocznej. Nie ma żadnych zapisków ani przekazów ustnych mówiących o szczegółach meczu rozegranego w trakcie festynu ku czci Świętego Rocha, ale każdy może sobie wyobrazić niezadowolone twarze miejscowych, którzy oglądali brutalną grę obcokrajowców. Sport ten zdawał się odzwierciedlać przemoc, którą wywoływało ich pijaństwo. Piłce nożnej brakowało także kreatywności i elementu ryzykanctwa, które mogli znaleźć w jedynej popularnej lokalnej rozrywce, która należała do ich kultury, ale którą zniosło rządzące kopalnią przedsiębiorstwo – w walce z bykami.

Zachęcano nas do wiary w mit, że pierwszy mecz był ze strony Anglików wyciągnięciem w sportowym geście ręki do Hiszpanów. Ale prawda była zgoła inna – ci pierwsi ekspatrianci mogli poza piłką nożną równie dobrze zagrać w polo, rugby, tenisa czy też krokieta, bo głównie chodziło im o to, by wyróżnić się na tle miejscowych.

Hiszpanie patrzyli na tych Brytyjczyków, którzy jako pierwsi kopali piłkę w ich kraju, jak na przybyszy z innej planety. Przekomarzanie się zawodników – okrzyki typu „hurra” czy „och, znakomicie” na pewno rozlegały się na boisku – były dla nich równie obce, co pozbawiony ikon kościół anglikański czy wiktoriańskie wille, które wybudowało sobie kierownictwo kopalni w ekskluzywnym osiedlu Bella Vista.

Wyblakłe fotografie, które przetrwały z tamtego okresu, wywołują podobne skojarzenia co zdjęcia z imperialnych Indii Brytyjskich. Można zobaczyć na nich ludzi ubranych w nienaganne stroje – pijących herbatę w białych flanelach, dużych kapeluszach, olbrzymich jedwabnych sukniach i z parasolami – co kontrastowało z surowym krajobrazem i ubranymi w chropowate spodnie i koszule Hiszpanami. Inne eksponaty muzealne przypominają nam o luksusie, jakim Brytyjczycy się cieszyli. Możemy znaleźć wyrzeźbiony w mahoniu i obity w skórę prywatny przedział kolejowy dyrektora zarządzającego kopalni. Jest też casa grande, czyli okazały dom, który swoimi dekoracjami przypomina rezydencję kolonialnego gubernatora.

Koniec fragmentu Zapraszamy do księgarń i na www.labotiga.pl