ΠΥΡΓΟΙ, ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ, ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ ΚΗΦΙΣΟΥ ΚΩΠΑΪΔΑΣ by Ε Ε Ε Ε Κ ΛΙΒΑΔΕΙΑΣ

ΠΥΡΓΟΙ, ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ & ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΚΗΦΙΣΟΥ & ΤΗΣ ΚΩΠΑΪΔΑΣ

«Πύργοι – Φρυκτωρίες και Ακροπόλεις της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας» Copyright © 2018 Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης & Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Λιβαδειάς Συγγραφείς: Ιωάννης Ηλίας, Σοφία Μπαδήλα, Αντώνιος Καλύβας Σχεδιασμός ασκήσεων: Σοφία Μπαδήλα, Ιωάννης Ηλίας Επιμέλεια έκδοσης: Ιωάννης Ηλίας Διορθώσεις: Ευστράτιος Μαϊστρέλλης, Σοφία Μπαδήλα Υπεύθυνος εκτύπωσης: Ιωάννης Ηλίας Εξώφυλλο: Ιωάννης Ηλίας Φωτογραφίες και βίντεο, στον παρόντα οδηγό και στο YouTube, αποκρύψεις στο πεδίο, καταχωρήσεις και ανάρτηση των πληροφοριών στο Geocaching: Ιωάννης Ηλίας Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης & Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Λιβαδειάς 32131 ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ Τηλ.: 2261095466 ιστολόγιο: http://eeeekliv.blogspot.gr/ e-mail: eeeekliv@sch.gr

ISBN: 978-618-83774-0-0 Το παρόν εκπαιδευτικό πρόγραμμα (κείμενα, φύλλα εργασίας, φωτογραφίες

και περιεχόμενο στο διαδίκτυο, εκτός εκείνων που ρητά αναφέρονται οι πηγές τους), αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του ΕΕΕΕΚ Λιβαδειάς. Επιτρέπεται η με οποιονδήποτε τρόπο η αναπαραγωγή του για εκπαιδευτικούς σκοπούς, με αναφορά στην πηγή προέλευσης.

Τα αρχιτεκτονικά σχέδια (κατόψεις, όψεις, τομές) και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία για τους Πύργους ανήκουν στον κο Φίλιππο Σταθουλόπουλο, Αρχιτέκτονα - Μηχανικό, τον οποίο και ευχαριστούμε για την ευγενική παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης και αναπαραγωγής τους.

Στους Μαθητές και τις Μαθήτριές μας

Περιεχόμενα Εισαγωγή ............................................................................................................................. 15 Κοινωνία και επι-κοινωνία:

κώδικες επικοινωνίας…... ................................... 17

Οι φρυκτωρίες ................................................................................................................. 17 Παλαμήδης: ο εφευρέτης των φρυκτωριών ................................................................... 23 Καμινοβίγλες: οι φρυκτωρίες των βυζαντινών χρόνων .................................................. 25 Το Ωρονόμιο του Λέοντος του Σοφού ............................................................................. 25 Οι Πύργοι και οι Ακροπόλεις του Βοιωτικού κόσμου ......................................................... 27 Εισαγωγή ......................................................................................................................... 27 Ιστορικά στοιχεία ............................................................................................................ 28 Οι Πύργοι και οι Ακροπόλεις του προγράμματος ........................................................... 28 Αρχιτεκτονικά Στοιχεία .................................................................................................... 31 Η δομή και το περιεχόμενο των πινακίδων για τους Πύργους και τις Ακροπόλεις ....... 33 Αρχείο Πύργων – φρυκτωριών και Ακροπόλεων της κοίτης του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας............................................................................................................................. 35 1.

Μεσαιωνικός πύργος Παρορίου ......................................................................... 37

Μυκηναϊκή ακρόπολη και πύργος Πανοπέα ...................................................... 43

Ακρόπολη Χαιρώνειας ......................................................................................... 51

Μεσαιωνικός πύργος Θουρίου ........................................................................... 61

Κάστρο και καταλανικός Πύργος Λιβαδειάς ....................................................... 68

Πύργος Κορώνειας .............................................................................................. 80

Πύργος Υψηλάντη ............................................................................................... 88

Μεσαιωνικός πύργος Αλιάρτου .......................................................................... 96

Μεσαιωνικός πύργος Πύργου ........................................................................... 105

10.

Ακρόπολη Ορχομενού ................................................................................... 112

11.

Μεσαιωνικός πύργος Ακοντίου .................................................................... 122

Φύλλα εργασίας ................................................................................................................ 126 Καλωσήρθατε στο παιχνίδι του Geocaching..................................................................... 144 Επίμετρο, απόδοση στα νέα ελληνικά των αρχαίων κειμένων ........................................ 150 Βιβλιογραφικές πηγές ....................................................................................................... 159

Εισαγωγή ο εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο: «Οι Πύργοι – Φρυκτωρίες και

οι Ακροπόλεις της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας», αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της λειτουργίας του

Δικτύου Τοπικής Ιστορίας της Βοιωτίας, με συντονιστή τον Σχολικό Σύμβουλο των Φιλολόγων κύριο Ευστράτιο Μαϊστρέλλη, το σχολικό έτος 2017 -2018. Σκοπός του προγράμματος είναι η γνωριμία με την ιστορική Βοιωτία και η αναγνώριση του σημαντικού ρόλου που διαδραμάτισε διαχρονικά. Επιμέρους στόχοι είναι: 

η γνωριμία με τους Πύργους και τις Ακροπόλεις της περιοχής του Κηφισού και της Κωπαΐδας,



η κατανόηση των λειτουργιών των Πύργων και ιδιαίτερα της μεταξύ τους επικοινωνίας με τη χρήση φωτιάς,



η παροχή της δυνατότητας να ενημερωθεί ο αναγνώστης και με τη χρήση των νέων τεχνολογιών,



η παρακίνηση των αναγνωστών να επισκεφθούν και να γνωρίσουν τα μνημεία από κοντά και με τη χρήση καινοτόμων και εύχρηστων «εργαλείων».

Η λεπτομερής ενημέρωση για τα μνημεία είναι εκτός των στόχων του προγράμματος και τις φιλοδοξίες των συντακτών του. Άλλωστε για πολλά από αυτά οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι εξαιρετικά περιορισμένες και άλλες βασίζονται σε εικασίες που διατυπώνονται από τον συνδυασμό άλλων επιμέρους πηγών. Το πρόγραμμα αναπτύσσεται σε τέσσερα διακριτά μέρη. Στο πρώτο μέρος δίνονται βασικές πληροφορίες για του κώδικες επικοινωνίας. Ακολουθούν οι φρυκτωρίες, το πλαίσιο και το πρόσωπο που τις επινόησε και τις κατασκεύασε, ο τρόπος λειτουργίας – επικοινωνίας μεταξύ τους, η εξέλιξή τους στο Βυζάντιο, καθώς και η σχέση τους με προϋπάρχοντα οχυρωματικά έργα (αρχαιοελληνικές ακροπόλεις). Όλα τα κείμενα πλαισιώνονται και τεκμηριώνονται με παραθέματα από πηγές. Στο δεύτερο μέρος δίνονται λεπτομερείς πληροφορίες για τους Πύργους και για ορισμένες Ακροπόλεις της κοιλάδας του Βοιωτικού

Κηφισού και της Κωπαΐδας. Τα συνολικά έντεκα (11) μνημεία πλαισιώνονται με δεκάδες φωτογραφίες. Στο τρίτο μέρος παρατίθενται οδηγίες για την εξερεύνηση των Πύργων και των Ακροπόλεων στο πεδίο, με ταυτόχρονη συμμετοχή στο Geocaching, ένα παγκόσμιο παιχνίδι, που παίζεται ζωντανά στη φύση. Το Geocaching συνδυάζει τη γνώση που αφορά σε αξιόλογα σημεία, (συνήθως λιγότερο γνωστά), σε όλο τον πλανήτη, με τη δράση και την περιπέτεια, στην προσπάθεια να τα γνωρίσει κάποιος. Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με το τέταρτο μέρος που περιλαμβάνει δεκαοχτώ (18) προτάσεις «Φύλλων εργασίας» για διδακτική αξιοποίηση από τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς. Η μορφή του προγράμματος, (διατίθεται ελεύθερα σαν ηλεκτρονικό βιβλίο - e-book), το καθιστά προσιτό σε όλους τους ενδιαφερόμενους, επιτρέπει την εύκολη προσθήκη και άλλων μνημείων και την περαιτέρω αξιοποίηση των ΤΠΕ. Επιτρέπει ακόμη τη διόρθωση τυχόν αστοχιών που περιλαμβάνονται σ’ αυτό, τις οποίες, εφόσον εντοπίσετε, παρακαλούμε να μας επισημάνετε στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: eeeekliv@sch.gr

Κοινωνία και επι-κοινωνία:

κώδικες επικοινωνίας

Σοφία Μπαδήλα

πό τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του, ο άνθρωπος έψαχνε τρόπους προκειμένου να επι-«κοινωνήσει» με τους γύρω του. Καθώς γλώσσα δεν υπήρχε, αρχικά, επέλεξε να αφήνει ίχνη επάνω σε βράχους σε σπηλιές (βραχογραφίες) κι έτσι να μεταφέρει κάποιο μήνυμα σε όποιον περάσει από εκεί κατόπιν (λόγου χάριν να ζητήσει τη συνδρομή του σε κυνήγι ή να τον προειδοποιήσει για ενδεχόμενο κίνδυνο). Αυτή του η υπαρξιακή ανάγκη, εξακολούθησε να υπάρχει ακόμη κι όταν επινοήθηκε η γλώσσα ως σύστημα επικοινωνίας. Έτσι, ο άνθρωπος εξακολούθησε να χρησιμοποιεί, εκτός από τον γλωσσικό κώδικα, βλέμματα, νοήματα, κραυγές, φωτιές, κλπ. Όλα αυτά, επιστρατεύθηκαν, συνδυάστηκαν και δημιούργησαν μη λεκτικούς κώδικες επικοινωνίας, οι οποίοι βασίζονται σε σήματα ή σύμβολα και αποσκοπούν σε μια διαφορετική αλλά σαφή επικοινωνία. Λόγοι για τη δημιουργία κωδίκων αποτελούν οι περιπτώσεις εκείνες οι οποίες καθιστούν αδύνατη ή απαγορευτική την επίτευξη επικοινωνίας με τη χρήση γραπτής ή προφορικής γλώσσας. Η μακρινή απόσταση, η περίοδος πολέμου, μεταξύ μελών μυστικών οργανώσεων, είναι κάποιοι από αυτούς. Η αναγκαιότητα που επιτάσσουν συνθήκες σαν αυτές, οδήγησε τον άνθρωπο στη δημιουργία κωδικοποιημένων μηνυμάτων με σκοπό το μήνυμα να γίνεται κατανοητό από τον παραλήπτη ακόμη κι όταν δε μεσολαβεί μεταξύ τους άμεση επαφή. Υπάρχουν για διάφορα θέματα κώδικες και για όλες σχεδόν τις επιστήμες και τις εκδηλώσεις και εκφράσεις του ανθρώπου. Τέτοιοι κώδικες μπορεί να είναι ο κώδικας γραφής των τυφλών, η νοηματική γλώσσα των κωφών ή τα σήματα καπνού που χρησιμοποιούσαν οι Ινδιάνοι για να επικοινωνήσουν από απόσταση.

Οι φρυκτωρίες Οι φρυκτωρίες ήταν ένα σύστημα οπτικής επικοινωνίας στην αρχαία Ελλάδα. Συνήθως βρίσκονταν κτισμένες σε απολήξεις βουνών για να ελέγχουν τα οδικά περάσματα, αλλά χρησίμευαν και σαν ορμητήρια καθώς επίσης και ως μέρη εκγύμνασης νεοσύλλεκτων στρατιωτών. Τα σημεία αυτά είχαν επιλεχθεί με βάση τη γεωγραφική τους θέση και τις 17

στρατηγικές δυνατότητες που παρείχαν. Οι φρυκτωρίες ήταν επί της ουσίας ειδικά κατασκευασμένοι πύργοι σε νευραλγικές, λόγω γεωγραφικής θέσης, βουνοκορυφές και ήταν επανδρωμένες από γνώστες αυτού του κώδικα επικοινωνίας. Σκοπό είχαν την αναμετάδοση οπτικών σημάτων/ σινιάλων σε μεγάλες αποστάσεις με το σύστημα της πυρσείας, δηλαδή με τη χρήση αναμένων πυρσών (φρυκτών) κατά τη διάρκεια της νύκτας ώστε αυτοί να είναι ορατοί. Το άναμμα της

Πύργος - φρυκτωρία Υψηλάντη

πρώτης φρυκτωρίας ακολουθούσαν διαδοχικά οι υπόλοιπες, συγκροτώντας έτσι ένα οργανωμένο δίκτυο επικοινωνίας.

Στα κείμενα αρχαίων συγγραφέων συναντούμε τις εκφράσεις «φρύκτους ανίσχειν», «πυρσεύειν», «φρυκτορεύω», πάντοτε με την έννοια του «γνωστοποιώ είδηση εξ αποστάσεως». (>αρχ. φρύγω = ξεροψήνω, φρυκτός = πυρσός + ώρα = φροντίδα). Τον ορισμό μάλιστα, δίνει ο Θουκυδίδης αλλά και ο ρήτορας Δείναρχος στο λόγο του «Αισχίνης κατά Δεινίου»: «φρυκτωρεῖν ἐστι κυρίως τὸ διὰ πυρσῶν ἀνατεινομένων σημαίνειν ὁτιοῦν·» Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον δια μέσου των αιώνων, από την αρχαιότητα έως τον 19ου αιώνα, καθώς παρείχε τη δυνατότητα να μεταδίδονται μηνύματα με έναν μονάχα κοινό κώδικα. Σύμφωνα με τον Αισχύλο, τα μηνύματα ήταν σε θέση να μεταδώσουν μόνο γνώστες του κώδικα. Το σύστημα επικοινωνίας αποτελούνταν από δύο ομάδες πυρσών. Συνδυασμοί των αναμμένων πυρσών αντιστοιχούσαν στα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Οι πυρσοί αλείφονταν με ρετσίνι ώστε να διατηρούν άσβεστη τη φλόγα «άγγαρον πυρ» το αποκαλεί ο Αισχύλος. Ο ίδιος μάλιστα στο έργο του «Αγαμέμνων» μας πληροφορεί πως μέσα σε μια νύχτα, μέσω των φρυκτωριών, διαδόθηκε το μήνυμα, περνώντας και από το Μεσσάπιο όρος της Βοιωτίας, πως η Τροία αλώθηκε και πως 18

ο δεκαετής πόλεμος έλαβε τέλος:

«Οι κάτοικοι των Μυκηνών γνώριζαν ότι όταν θα έβλεπαν τις φρυκτωρίες να ανάβουν, η Τροία θα είχε πέσει....» Οι φρυκτωρίες του Αγαμέμνονα κάλυψαν 550 χιλιόμετρα και ακολούθησαν την εξής διαδρομή: Τροία – Ίδη – Έρμαιο Λήμνου – Άθως Αγίου Όρους – Μάκιστο Εύβοιας – Μεσσάπιο της Βοιωτίας – Κιθαιρώνας – Αιγίπλαγκτο – Αραχναίο – Παλάτι των Μυκηνών... σε λιγότερο από μία νύκτα !!! Σχετικό βίντεο πολύ παραστατικό υπάρχει στο διαδίκτυο: http://www.mixanitouxronou.gr/pos-emathan-i-archei-tin-ptosi-tis-triasto-minima-dienise-550-chiliometra-mesa-se-mia-nichta-prin-apo-3000-chronia-friktories-i-epinoisi-ton-ellinon-pou-ekmidenize-tisapostasis/ . Ο Θουκυδίδης αφηγούμενος τις Ιστορίες του, αναφέρει ότι υπήρχαν δύο είδη φρυκτών, οι φίλιοι και οι πολέμιοι. Όταν πλησίαζαν σύμμαχοι, οι στρατιώτες ύψωναν αναμμένους πυρσούς (φίλιοι φρυκτοί), ενώ, σε περιόδους πολεμικών επιχειρήσεων, όταν πλησίαζαν εχθροί οι πυρσοί ανέμιζαν δεξιά και αριστερά (πολέμιοι φρυκτοί). Επίσης, παράδειγμα «φίλιων φρυκτών» συναντούμε ακόμα νωρίτερα, στα Αργοναυτικά, του Απολλώνιου του Ροδίου, όταν η Μήδεια ύψωσε αναμμένο πυρσό προκειμένου να δώσει σήμα στους αργοναύτες να μεταβούν στην Κολχίδα.

Στο Επίμετρο, στη σελίδα 144 θα βρεις την απόδοση των αρχαίων κειμένων στα νέα ελληνικά.

Παλαμήδης: ο εφευρέτης των φρυκτωριών

Ο Παλαμήδης μπροστά στον Αγαμέμνονα

Σύμφωνα με τον Αισχύλο, εφευρέτης των φρυκτωριών φέρεται ο Παλαμήδης (παλάμη>αρχ. Παλαμάομαι=εκτελώ, μηχανεύομαι + μήδομαι > αρχ. φροντίζω, επινοώ, άρα αυτός που επινοεί και εφευρίσκει), γιος του βασιλιά Ναυπλίου και της Ησιόνης. Ο Παλαμήδης, επινόησε το εν λόγω πρωτοποριακό δίκτυο επικοινωνιών κατά την περίοδο του Τρωικού πολέμου (1195-1184 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Πολύβιο, την πυρσεία (συνδυαστικό σύστημα πυρσών), αργότερα, εφηύραν οι αλεξανδρινοί Κλεόξενος και Δημόκλειτος και την εξέλιξε ο ίδιος επινοώντας το «Τετράγωνο», προκειμένου να κωδικοποιούνται τα μηνύματα εύκολα και με σαφήνεια. Κι ενώ ανάμεσα στον Παλαμήδη και τον πιο γενναίο ήρωα του Τρωικού πολέμου, τον Αχιλλέα, είχε αναπτυχθεί στενή φιλία, δε συνέβαινε το ίδιο με τον πολυμήχανο Οδυσσέα, ο οποίος μπροστά στη σοφία και την στρατηγική ιδιοφυία του Παλαμήδη ένιωσε φθόνο και μηχανορραφώντας κατάφερε να τον παγιδεύσει και να κατηγορηθεί για εσχάτη προδοσία. Βρήκε άδικα, φριχτό θάνατο δια λιθοβολισμού. Ο πατέρας του, ο Ναύπλιος για να εκδικηθεί τους φονείς του πρωτότοκου υιού του, επίσης χρησιμοποίησε τις φρυκτωρίες. Όταν τελείωσε ο πόλεμος και γύριζαν οι Αχαιοί στις πατρίδες τους, έβαλε τους άνδρες του να ανάψουν μεγάλες φωτιές στις βραχώδεις ακτές του Καφηρέα, που ήξερε ότι ήταν ο θαλασσινός δρόμος της επιστροφής τους. Αυτές οι φωτιές ήταν παγίδες με σκοπό να παραπλανήσουν τα πλοία. Οι κυβερνήτες, ανάμεσά τους και ο υποκινητής Οδυσσέας, 23

οδηγούσαν προς το μέρος τους τα πλοία, πιστεύοντας ότι πρόκειται για όρμους, με αποτέλεσμα να συντρίβονται πάνω στους κοφτερούς βράχους…. Από τότε έμεινε παροιμιώδης η φράση «Ναυπλίου Ευβοϊκά πυρπολήματα» που εν ολίγοις σημαίνει «την παγίδα, το δόλωμα» και ο Σοφοκλής συνέγραψε τη μη διασωθείσα τραγωδία, «Ναύπλιος πυρκαεύς».

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ, ΕΛΕΝΗ, στ. 761-771 ΕΛΕΝΗ: είεν τα μεν δή δεύρ αει καλώς έχει. όπως δ' έσώθης, ώ τάλας, Τροίας άπο, κέρδος μεν ουδέν ειδέναι, πόθος δέ τις τα των φίλων φίλοισιν αισθέσθαι κακά. ΜΕΝΕΛΑΟΣ: ή πόλλ' ανήρου μ' εν ολίγω,μιά θ' οδώ. τί σοι λέγοιμι αν τας εν Αιγαίω φθοράς, τα Ναυπλίου τ' Ευβοϊκά πυρπολήματα, Κρήτην τε, Λιβύην θ' ας επεστράφην πόλεις, σκοπιάς τε Περσέως, ου γαρ εμπλήσαιμί σε μύθων, λέγων τ' άν σοι κάκι, αλγοίην έτι.

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ, ΡΗΣΟΣ ΕΚΤΩΡ: Στ. 55. Ἐς καιρὸν ἥκεις, καίπερ ἀγγέλλωνφόβον· ἅνδρες γὰρ ἐκ γῆς τῆσδε νυκτέρῳ πλάτῃ λαθόντες ὄμμα τοὐμὸν ἀρεῖσθαι φυγὴν μέλλουσι· σαίνει μ' ἔννυχος φρυκτωρία. ΑΙΝΕΙΑΣ: Στ. 130. κἂν μὲν αἴρωνται φυγήν, στείχοντες ἐμπέσωμεν Ἀργείων στρατῷ· εἰ δ' ἐς δόλον τιν' ἥδ' ἄγει φρυκτωρία, μαθόντες ἐχθρῶν μηχανὰς κατασκόπου βουλευσόμεσθα· τήνδ' ἔχω γνώμην, ἄναξ.

Καμινοβίγλες: οι φρυκτωρίες των βυζαντινών χρόνων Την περίοδο αυτή δεν χρησιμοποιείται πλέον η έκφραση φρυκτωρίες, αλλά καμινοβίγλες, λέξη η οποία προέρχεται από την κάμινο (που διατηρούσε άσβεστο το «άγγαρον πυρ») και τη βίγλα (= παρατηρητήριο < λατ. ρήμα viglio= παρατηρώ). Ο Γ. Πορετσάνος συμπεραίνει πως υπάρχει οικοδομική διαφοροποίηση σε σχέση με τις αρχαίες φρυκτωρίες και πως οι καμινοβίγλες ως κατασκευές ήταν πολύ βελτιωμένες σε σχέση με τις φρυκτωρίες.

Καμινοβίγλα στο Οίτυλο, πηγή: http://www.allempires.com

Στην ιστορία του Προκοπίου του Καισαρέως αναφέρει πως το 532 μ.Χ. η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με τη χρήση

φωτεινών σημάτων ειδοποίησε στρατηγό Βελισσάριο για να καταστείλει τη στάση του Νίκα.

τον

Ο Νικηφόρος Φωκάς τον 8ο αιώνα, στο κεφάλαιο με τίτλο «Περί των καμινοβιγλίων και κατασκόπων», περιγράφει ενδελεχώς το ρόλο που διαδραμάτιζαν τα κτίσματα αυτά και των καμινοβιγλατόρων που τα επάνδρωναν. Παράλληλα, αναφέρει ότι τα κτίσματα αυτά σκοπό είχαν να ειδοποιούν τον στρατηγό και τον άμαχο πληθυσμό σε περίοδο πολεμικών επιχειρήσεων.

Το Ωρονόμιο του Λέοντος του Σοφού Ο Λέων ο Μαθηματικός ή Φιλόσοφος, διδάσκαλος της σχολής της Μαγναύρας, βελτίωσε κατά τον 9ο π.Χ. αιώνα το σύστημα αποστολής πληροφοριών των φρυκτωριών με ένα σύστημα συγχρονισμένο με μηχανικά ρολόγια υποδιαιρεμένα σε αντίστοιχες ώρες και συνδυασμένα με αριθμογραφικό κώδικα των πιο σημαντικών ειδήσεων. Το σύστημα αυτό το ονόμασε «Ωρονόμιο» και συνέδεε τα σύνορα της Κιλικίας με τη Βασιλεύουσα μέσω μιας αλυσίδας φρυκτωρικών πύργων μήκους περίπου δύο χιλιάδων χιλιομέτρων. Το σύστημα μετέδιδε όχι ένα αλλά δώδεκα διαφορετικά μηνύματα Αυτό ήταν δυνατό χάρη σε δύο τέλεια συγχρονισμένα μηχανικά ρολόγια, 25

τοποθετημένα στα δύο άκρα της φρυκτωρικής αλυσίδας, που λειτουργούσαν με βάση μία διαίρεση της ημέρας σε σταθερές ώρες με αντίστοιχα συμφωνημένα 12 μηνύματα. Σε κάθε ώρα αντιστοιχούσε και ένα μήνυμα, δηλαδή πυρκαγιά, επιδρομή, κήρυξη πολέμου, ήττα, υπαναχώρηση εχθρού, καταστροφή κ.α. Όταν ένα από τα γεγονότα αυτά συνέβαινε άναβε η πρώτη φωτιά της αλυσίδας ακριβώς την ώρα που σύμφωνα με το ρολόι αντιστοιχούσε το μήνυμα που έπρεπε να μεταδοθεί. Σήμερα, τα δίκτυα αυτά διατηρούνται με τις ονομασίες «πύργοι ή κολοσσοί (κουλέδες)» και βρίσκονται στα βυζαντινά, φράγκικα και ενετικά κάστρα.

«όπως ήνικα κίνησις των εχθρών γένηται και οι βιγλάτορες τα αύτης αίσθωνται, δια των καμινοβιγλών και ο στρατηγός των εξέλευσιν των εχθρών προγιγνώσκει…». Νικηφόρος Φωκάς

Στη συνέχεια για τα μνημεία της εργασίας χρησιμοποιούνται οι όροι Πύργος ή Φρυκτωρία ταυτόχρονα. Σύμφωνα με τις πηγές οι Πύργοι είχαν πολλαπλές χρήσεις μεταξύ των οποίων και την επικοινωνία με φρυκτούς.

Οι Πύργοι και οι Ακροπόλεις του Βοιωτικού κόσμου Ιωάννης Ηλίας

Εισαγωγή

γη της Βοιωτίας κατοικείται συνεχώς από τους προϊστορικούς χρόνους. Διαρκώς καινούρια αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η πρόσφατη ανακάλυψη του μυκηναϊκού θολωτού τάφου στο

Προσήλιο το 2017, συνθέτουν το ψηφιδωτό της κατοίκησης στην περιοχή. Οι αρχαίες ακροπόλεις, αλλά και οι μεμονωμένοι πύργοι, 27 στον αριθμό, που συναντούμε από άκρη ως άκρη στη Βοιωτία, από το Παρόρι ως τα Δερβενοχώρα και από την Αντίκυρα ως το Ακραίφνιο, έπαιζαν στην εποχή τους σημαντικό ρόλο. Κυρίως στην άμυνα, τον έλεγχο, τη διοίκηση της περιοχής και στην επικοινωνία με άλλους πύργους. Η κατάστασή τους σήμερα δεν είναι καλή και ορισμένοι μάλιστα είναι ερείπια. Έχει ωστόσο ενδιαφέρον η γνωριμία με τα ιστορικά, αρχιτεκτονικά, κοινωνιολογικά στοιχεία που συνδέονται με αυτούς, καθώς μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε πληρέστερα τις κοινωνίες που αναπτύχθηκαν γύρω τους, τους ανθρώπους που έζησαν, που μόχθησαν να τους χτίσουν και πολέμησαν για να τους υπερασπιστούν ή για να τους καταλάβουν. Και ίσως αν καταφέρουμε να αφουγκραστούμε τα ερείπια και να αναπλάσουμε τις ιστορίες τους, τότε ίσως μπορέσουμε να ισχυριστούμε ότι αν και οι άνθρωποι αυτοί – οι πρόγονοί μας (;) πέθαναν, δεν ξεχάστηκαν με το πέρασμα του χρόνου. Έχει επιπλέον και ένα πρόσθετο ενδιαφέρον η γνωριμία, καθώς η επίσκεψη – εξερεύνηση των πύργων και των ακροπόλεων, συμβάλει αναμφίβολα στη γνωριμία του επισκέπτη με την ιστορική Βοιωτία, στην κατανόηση του στρατηγικού της ρόλου διαχρονικά, στην αναγνώριση και την εκτίμηση της αξίας ετούτης της Γης. Ο τρόπος χαρτογράφησης, οργάνωσης και παρουσίασης των μνημείων, μέσω δομημένων πινάκων, πλήθους φωτογραφιών, βίντεο, χαρτών, αρχιτεκτονικών σχεδίων, αλλά και με την χρήση του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών, (χάρτες google maps, φωτογραφίες και βίντεο στο You Tube), παρέχει τη δυνατότητα εύκολης και ασφαλούς προσέγγισής τους. Κι ακόμη, η ενσωμάτωση 27

πληροφοριών του παρόντος οδηγού στην «πλατφόρμα» Geocaching επιτρέπει στον χρήστη να εξερευνήσει τους Πύργους και μέσω της συμμετοχής του σε ένα παγκόσμιο και συνάμα συναρπαστικό παιχνίδι «κρυμμένου θησαυρού».

Ιστορικά στοιχεία Οι αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές, κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, δημιούργησαν την ανάγκη κατασκευής νέων οχυρώσεων και της ανακατασκευής των υπαρχουσών των αρχαίων πόλεων. Την περίοδο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 μ.Χ., οι Φράγκοι και οι Βενετσιάνοι ένωσαν τις δυνάμεις τους με σκοπό την κατάκτηση της Ρωμανίας. Μετά την αποβίβασή τους στον Μοριά, κατέκτησαν την Πελοπόννησο, την Αττική, την Βοιωτία και την Εύβοια. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός (Bonifatce) μοίρασε τη γη σε ιππότες. Ένας από αυτούς, ο (Othon de La Roche), ίδρυσε το Δουκάτο των Αθηνών που περιλάμβανε και τη Βοιωτία. Φράγκικα κάστρα και πύργοι άρχιζαν να κατασκευάζονται σε όλη την έκταση της Βοιωτίας (και της Ελλάδας), συνήθως αντίκρυ, αλλά και πάνω στις προϋπάρχουσες αρχαιοελληνικές ακροπόλεις.

Οι Πύργοι και οι Ακροπόλεις του προγράμματος Από το σύνολο των Πύργων και των Ακροπόλεων της Βοιωτίας ο παρών οδηγός εστιάζει σε εκείνους της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας, που βρίσκονται στους οικισμούς και τις πόλεις: 1. Ακόντιο 2. Αλίαρτο 3. Θούριο 4. Κορώνεια 5. Λιβαδειά 6. Ορχομενό 7. Άγιο Βλάση (Πανοπέα) 8. Παρόρι 9. Πύργο 10. Υψηλάντη 28

11. Χαιρώνεια. Απομένουν ωστόσο ακόμη αρκετοί Πύργοι με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, που ίσως αποτελέσουν αντικείμενο μιας επόμενης μελέτης. Αυτοί βρίσκονται στους οικισμούς:

12. Αντίκυρα 13. Άρμα 14. Άσκρη 15. Δαύλεια 16. Θίσβη 17. Λιβαδώστρα 18. Άσπρα Σπίτια, (Μεδεώνας) 19. Δερβενοχώρια, (Πάνακτο) 20. Παραλίμνη 21. Πλαταιές 22. Πύλη 23. Τανάγρα Υπήρξαν επίσης Πύργοι που δεν έχουν βρεθεί ούτε τα ερείπιά τους, αλλά τους γνωρίζουμε από γραπτές αναφορές και είναι οι εξής:

24. Αγιάς Μαρίνας 25. Γλας, (υφίσταται η ακρόπολη όχι όμως ο πύργος) 26. Τάτιζας 27. Υλίκης.

Υπόβαθρο χάρτη:

Αρχιτεκτονικά Στοιχεία Οι Πύργοι – φρυκτωρίες που παρουσιάζονται στη συνέχεια ήταν μικρής έκτασης και ισχύος και δεν μπορούσαν να αναχαιτίσουν ή να εμποδίσουν τη διέλευση μεγάλων στρατών. Μπορούσαν ωστόσο να αντισταθούν σε μικρής κλίμακας και έντασης επιδρομές, να ελέγχουν κάποιο πέρασμα (δίαυλο) χερσαίο ή θαλάσσιο, να επικοινωνούν μεταξύ τους γρήγορα, να εμπνέουν κάποιου είδους ασφάλεια, αλλά και να επιβάλλουν τον έλεγχο του φεουδάρχη στους δουλοπάροικους. Δεν βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο, (κυμαίνεται από 115 – 380 μέτρα από τη θάλασσα και από 0 – 200 μέτρα από το κοντινότερο πλάτωμα, κοιλάδα, ή πεδιάδα, που είναι συνήθως και η αφετηρία της διαδρομής προς αυτούς). Συνήθως βρίσκονται σε παρακείμενο ύψωμα κάποιου οικισμού. Σχεδόν όλοι έχουν μεγάλη ικανότητα διόπτευσης και ως προς στο βάθος του παρατηρούμενου πεδίου και ως προς το εύρος της γωνίας της παρατήρησης. Σε σχέση με τις μεταξύ τους θέσεις, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κατηγορίες: 



Στους Πύργους που ακολουθούν γραμμική λογική χωροθέτησης, χτισμένοι παράπλευρα σε κάποια διέλευση – οδική αρτηρία της εποχής και Στους μεμονωμένους που βρίσκονται συνήθως δίπλα σε κάποιον οικισμό.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν όλοι οι Πύργοι του παρόντος οδηγού, που βρίσκονται στη νότια πλευρά του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας, (Πύργος Παρορίου, Πανοπέα, Χαιρώνειας, Θουρίου, Κορώνειας, Υψηλάντη, και Αλιάρτου). Οι Πύργοι είναι όλοι τετράγωνοι με διαστάσεις πλευρών τα 8,5 μέτρα περίπου. Το εύρος του πάχους των τοίχων κυμαίνεται από 1,45 μέτρα (Πύργος Πανοπέα), ως τα 2,15 μέτρα (Πύργος Παρορίου). Όσο αυξάνεται το ύψος του Πύργου, μειώνεται το πάχος των τοίχων και χρησιμοποιούνται μικρότερες πέτρες για το χτίσιμο. Δυστυχώς δεν σώζεται κανένας Πύργος στο αρχικό του ύψος. Εικάζεται, χωρίς η κατάσταση των Πύργων να επιτρέπει την τεκμηρίωση, ότι όλοι οι Πύργοι ήταν διώροφοι και ίσως έφταναν σε ύψος τα 14 – 15 μέτρα, όπως αυτοί του Αλιάρτου και του Υψηλάντη. Ο συνολικός ωφέλιμος χώρος των Πύργων που παρουσιάζουμε δεν 31

ξεπερνούσε τα 60 τετραγωνικά μέτρα, (20 τετ. μ. /όροφο). Το ισόγειο αποτελούνταν από ένα χώρο με θολωτή κάλυψη, τις περισσότερες φορές χωρίς ανοίγματα. Στους ορόφους ο χώρος συχνά διαιρούνταν με πλίνθινο μεσότοιχο και τα ανοίγματα ήταν περισσότερα. Σε άλλους Πύργους υπήρχαν ανοίγματα σε όλες τις πλευρές και σε άλλους μόνο προς την πλευρά της εξωτερικής διόπτευσης – παρατήρησης. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζονταν η μεγαλύτερη προστασία του Πύργου. Εξασφαλίζονταν επίσης ο κατά το δυνατόν αερισμός κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά και η μείωση της εισβολής του εξωτερικού κρύου κατά τους χειμερινούς. Ο τελευταίος όροφος καλυπτόταν συνήθως με κεραμοσκεπή, που δημιουργούσε ένα σταθερό δώμα για την υπεράσπιση του Πύργου από τους φρουρούς υπερασπιστές του. Η είσοδος, για λόγους ασφάλειας, δεν βρίσκονταν στο ισόγειο, αλλά σε κάποιον όροφο και επιτυγχάνονταν μέσω ενός συστήματος ξύλινων κλιμάκων και εξωστών. Η χρήση ξύλινης ανεμόσκαλας, έδινε τη δυνατότητα γρήγορης αφαίρεσής της και έτσι εμπόδιζε κάθε πιθανόν επιτιθέμενο ή ανεπιθύμητο να εισέλθει. Σε κανένα Πύργο δεν έχουν βρεθεί εξωτερικά, αλλά ούτε και εσωτερικά ίχνη πέτρινης σκάλας που να J. Bintiff, Η αρχαιολογία της Φράγκικης εφάπτονταν με τους τοίχους. κοινωνίας στην Ελλάδα Από αυτό συνάγεται ότι η επικοινωνία των ορόφων γινόταν εσωτερικά από τετράγωνα ανοίγματα στα δάπεδα και με τη χρήση ανεμόσκαλας. Μάλλον ο όροφος, που ήταν συνήθως και η είσοδος του Πύργου, χρησίμευε για τη συζήτηση και τη διεκπεραίωση υποθέσεων δημοσίου ενδιαφέροντος, σαν αίθουσα τοπικού δικαστηρίου ή σαν αίθουσα συνάθροισης των φοροεισπρακτόρων και των αξιωματικών του 32

φεουδάρχη. Το ισόγειο είναι πιθανόν να χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη για τη φύλαξη εφοδίων, τροφίμων, ή και για τη συλλογή γεωργικών προϊόντων που προέρχονταν από την είσπραξη των φόρων, σε είδος, από τους κατά τόπους αγρότες.

Η δομή και το περιεχόμενο των πινακίδων για τους Πύργους και τις Ακροπόλεις Στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά στοιχεία για κάθε Πύργο – φρυκτωρία και Ακρόπολη. Οι πληροφορίες είναι δομημένες σε πίνακα, με τρόπο ενιαίο για όλα τα μνημεία, προκειμένου η αναζήτηση και η διαχείρισή τους να είναι εύκολη και λειτουργική. Στα πληροφοριακά στοιχεία περιλαμβάνονται: 

Ο δήμος και το τοπικό διαμέρισμα (χωριό - οικισμός) που βρίσκεται ο Πύργος φρυκτωρία ή η Ακρόπολη.



Η τοποθεσία και οι συντεταγμένες για τον εύκολο εντοπισμό στους google maps και για χρήση του gps.



Το υψόμετρο, απόλυτο, (από τη θάλασσα) και σχετικό, (από την αφετηρία).



Ο χρόνος κατασκευής, (κατά προσέγγιση ή εκτίμηση σύμφωνα με τις πηγές).



Η προέλευσή του.



Ο τύπος του οικοδομήματος και η κατάσταση στην οποία βρίσκεται.



Το σημείο της κοντινότερης πρόσβασης και στάθμευσης του οχήματος, καθώς και οι σχετικές συντεταγμένες.



Η ύπαρξη ή μη μονοπατιού, η ποιότητα και η δυσκολία της διαδρομής.



Η καταλληλόλητα και η επικινδυνότητα, (σύμφωνα με την εκτίμηση των συντακτών του οδηγού), για την πραγματοποίηση μιας σχολικής επίσκεψης.



Οι απαιτούμενες ώρες πεζοπορίας.



Η ορατότητα – θέα από κάθε Πύργο, (βουνά, ποτάμια, πεδιάδες, οικισμοί και φυσικά η επικοινωνία με τους υπόλοιπους).



Τα δομικά, αρχιτεκτονικά, οχυρωματικά και σε κάποιες περιπτώσεις τα ιδιαίτερου ιστορικού ενδιαφέροντος στοιχεία. 33



Άλλες κατά τη γνώμη των συντακτών χρήσιμες πληροφορίες.



Η δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στο παιχνίδι Geocaching.



Η θέαση περισσότερων φωτογραφιών και βίντεο στο YouTube.



Χάρτης με αποτυπωμένες – οπτικοποιημένες πολλές από τις παραπάνω πληροφορίες.



Πρωτότυπες φωτογραφίες του Πύργου ή της Ακρόπολης και της περιοχής, από το προσωπικό αρχείο των συγγραφέων.

Αρχείο Πύργων – φρυκτωριών και Ακροπόλεων της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας Ιωάννης Ηλίας Η παρουσίαση ακολουθεί την παρακάτω σειρά:

1. Μεσαιωνικός πύργος Παρορίου 2. Μυκηναϊκή ακρόπολη και πύργος Πανοπέα 3. Ακρόπολη Χαιρώνειας 4. Μεσαιωνικός πύργος Θουρίου 5. Μεσαιωνικό Κάστρο Λιβαδειάς, Καταλανικό κάστρο Λιβαδειάς 6. Πύργος Κορώνειας 7. Πύργος Υψηλάντη 8. Μεσαιωνικός Πύργος Αλιάρτου 9. Μεσαιωνικός Πύργος Πύργου 10. Ακρόπολη Ορχομενού 11. Μεσαιωνικός Πύργος Ακοντίου

Υπόβαθρο χάρτη:

1. Μεσαιωνικός πύργος Παρορίου

Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα Παρορίου,

(πρώην Μπεσχένι) Τοποθεσία Στην πλαγιά υψώματος 1,2 χιλιόμετρα (σε ευθεία) Συντεταγμένες ανατολικά του χωριού Παρόρι Βοιωτίας. google maps 38.561952, 22.777411 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 175 μ. Ύψος από την ≈ 36 μ. αφετηρία Χρόνος 13ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Φράγκικο Τύπος κάστρου Πύργος – φρυκτωρία, στρατιωτικό φυλάκιο Κατάσταση Όχι καλή Πρόσβαση - Στην Παλαιά Εθνική Οδό Λιβαδειάς - Λαμίας, 200 μ. στάθμευση πριν από τη διασταύρωση του χωριού Βασιλικά, συντεταγμένες (πηγαίνοντας από τη Χαιρώνεια προς την Τιθορέα), στο δεξί χέρι υπάρχει ένα αντλιοστάσιο και κάποιος χώρος για στάθμευση δίπλα στον δρόμο. 38.567900, 22.777905 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Η πρόσβαση επίσης είναι δυνατή μέσα από το χωριό Παρόρι. Μονοπάτι - Δεν υπάρχει μονοπάτι σημαδεμένο, ή εμφανές. Ο 37

ποιότητα πύργος βρίσκεται απέναντι (νότια) από το χώρο στάθμευσης στον λόφο. Διασχίζουμε τον δρόμο, τη γραμμή του τραίνου και μέσα από τα χωράφια φτάνουμε στην πλαγιά. Αντίστοιχα, από το Παρόρι, από το τέρμα του δρόμου προσεγγίζουμε την πλαγιά. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, φθινόπωρο, χειμώνα και αρχές άνοιξης. σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολο γική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα πεζοπορίας 15’ - 20’ Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, βορειοδυτικά Οίτη, Καλλίδρομο, βόρεια στο βάθος Χλωμό, ανατολικά και νότια δεν έχει θέα (ο λόφος του πύργου). Πεδιάδες: Η πεδιάδα του πάνω Βοιωτικού Κηφισού. Κηφισός ποταμός. Αρχιτεκτονικά Ο πύργος έχει ύψος 13 μ., με πάχος τοίχων 2,30 μ.. Στοιχεία Οι διαστάσεις του είναι 7,60 μ. Χ 7,45 μ. Η είσοδος φαίνεται ότι ήταν στον πρώτο όροφο όπου υπήρχε τοξωτή θύρα. Χρήσιμες Βόρεια: το χωριό Βασιλικά και το πεδίο της μάχης πληροφορίες των Βασιλικών (26 και 28 Αυγούστου 1821), περισσότερα δες ΕΔΩ

Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

Κάτοψη πρώτου ορόφου

Κάτοψη ισογείου

Κάτοψη τελευταίου ορόφου

Ανατολική όψη

2. Μυκηναϊκή ακρόπολη και πύργος Πανοπέα Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα Αγίου Βλασίου Τοποθεσία Στην κορφή του λόφου πάνω από το χωριό Άγιος Συντεταγμένες Βλάσης Βοιωτίας. google maps 38.495582, 22.796173 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 314 μ. Ύψος από την ≈ 80 μ. αφετηρία Χρόνος 14ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Φράγκικος (ο Πύργος) Τύπος κάστρου Ακρόπολη και στην κορφή Πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Μάλλον κακή Πρόσβαση - Στην είσοδο του χωριού Άγιος Βλάσης, αριστερά, στάθμευση υπάρχει πινακίδα για την Ακρόπολη. Ακολουθούμε συντεταγμένες το δρόμο για Τσουκαλάδες και στην έξοδο του χωριού παίρνουμε αριστερά τον χωματόδρομο που είναι βατός. Σε όλη τη διαδρομή η σήμανση είναι πολύ καλή. Μετά από 1 χλμ. περ. υπάρχει άνοιγμα για στάθμευση και πινακίδα για τη νοτιοδυτική πύλη, από όπου ξεκινάει και το μονοπάτι για την Ακρόπολη. 38.495582, 22.796173 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο

Μονοπάτι - Το μονοπάτι είναι εμφανές και μετά από περ. 200 μ. ποιότητα οδηγεί στη νοτιοδυτική πύλη της Ακρόπολης. Μπαίνοντας κατευθυνόμαστε είτε δυτικά προς το νοτιοδυτικό τμήμα, είτε ανατολικά προς το νοτιοανατολικό τμήμα, προς την κορφή της Ακρόπολης, όπου και ο Πύργος. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Μεμονωμένα τμήματα Γυμνασίου, Λυκείου, σχολική επίσκεψη φθινόπωρο, χειμώνα και αρχές άνοιξης. Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα πεζοπορίας 5’ ως τη νοτιοδυτική είσοδο, 1 – 2 ώρες για την περιήγηση στην Ακρόπολη. Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, βόρεια Χλωμό όρος, ανατολικά Ακόντιο όρος, νότια Ελικώνας. Πεδιάδες: Η πεδιάδα του πάνω Βοιωτικού Κηφισού. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: Πύργος Δαύλειας, πύργος Ακρόπολης Χαιρώνειας, πύργος Ακοντίου, Ακρόπολη Ορχομενού Αρχιτεκτονικά O Πανοπέας είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα Στοιχεία αρχαία κάστρα στην Ελλάδα. Στην κορυφή της Ακρόπολης υπάρχει ένας μεσαιωνικός πύργος. Από τις πηγές προκύπτει ότι ο πύργος λειτουργούσε μάλλον σαν παρατηρητήριο και φρυκτωρία. Ο πύργος της κορυφής έχει διαστάσεις 7,0 μ. Χ 7,0 μ. και το πάχος των τοίχων είναι περίπου 1,40 μ. 44

Σήμερα σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση και το ύψος του φτάνει μόλις στα 2,60 μ.. Χρήσιμες Περισσότερα για την Ακρόπολη του Πανοπέα δες πληροφορίες ΕΔΩ Από τον Πανοπέα, (σημερινό Άγιο Βλάση), κατάγονταν ο Επειός, που κατασκεύασε τον Δούρειο Ίππο, περισσότερα δες ΕΔΩ Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ και ΕΔΩ και ΕΔΩ

Κάτοψη τελευταίου ορόφου

Νοτιοδυτική όψη 45

3. Ακρόπολη Χαιρώνειας

Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα Χαιρώνειας,

(πρώην Κάπραινα) Τοποθεσία Η Ακρόπολη «κρέμεται» πάνω από τη Χαιρώνεια. Συντεταγμένες Βρίσκεται στα νοτιοδυτικά όρια του χωριού και είναι google maps χτισμένη στον λόφο Πετραχό. 38.491810, 22.839396 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 254 μ. Ύψος από την ≈ 123 μ. (οι 2 κορφές) αφετηρία Χρόνος 16ος αι. π.Χ. Μυκηναϊκή περίοδος. κατασκευής Αρχαϊκοί χρόνοι. 4ος αι. π.Χ.. Προέλευση Αρχαιοελληνική, (η αρχική) Τύπος κάστρου Ακρόπολη – στην κορφή υπάρχουν ερείπια Πύργου – φρυκτωρίας Κατάσταση Κακή. Σώζονται ωστόσο σε καλή κατάσταση τμήματα του τείχους στην ανατολική πλευρά, καθώς και στις οχυρώσεις δυτικά και νότια. Πρόσβαση - Στη νοτιοδυτική πλευρά της Χαιρώνειας στο Αρχαίο στάθμευση Θέατρο. συντεταγμένες

38.495404, 22.842722 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο.

Μονοπάτι - Δεν υπάρχει μονοπάτι σημαδεμένο, ή εμφανές. Στην ποιότητα είσοδο του Αρχαίου Θεάτρου αρχίζει μονοπάτι που περνά αριστερά από το Θέατρο (διασχίζει τον ελαιώνα μέσα από την περίφραξη) και ανηφορίζει στην ανατολική πλαγιά του Πετραχού. Στο σημείο που πάνω μας βρίσκεται το ανατολικό τείχος αρχίζει μια δύσκολη ανάβαση – αναρρίχηση σχεδόν κάθετα με τον λόφο και παράλληλα με το τείχος. Από κει φτάνει κανείς ως την κορυφή και στα ερείπια του Πύργου. Στη συνέχεια αρχίζει να κατεβαίνει, περνώντας από τα δύο τμήματα του βόρειου τείχους και το μεσαίο ανατολικό και καταλήγει στις διαδοχικές και πολύ εντυπωσιακές οχυρώσεις που «κρέμονται» πάνω από το χωριό.

Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Δεν συνιστάται σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα πεζοπορίας 2- 3 ώρες (περιήγηση σε όλη την Ακρόπολη). Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, βορειοδυτικά Οίτη, Καλλίδρομο, βόρεια Ακόντιο και στο βάθος Χλωμό, Ανατολικά Πτώο και Μεσσάπιο, Καντήλι, νοτιοανατολικά και νότια Ελικώνας. Πεδιάδες: Όλη την πεδιάδα του Βοιωτικού Κηφισού και μέρος του κάμπου της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός.

Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: πύργος Ακοντίου, ακρόπολη Ορχομενού και από την κορυφή η ακρόπολη του Πανοπέα. Αρχιτεκτονικά Η μεθοριακή θέση της Χαιρώνειας, η ανάγκη ελέγχου Στοιχεία της κοιλάδας του Κηφισού και οι αυξημένες αμυντικές ανάγκες της επέβαλλαν την ύπαρξη τειχισμένης ακρόπολης ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους. Η ακρόπολη της Χαιρώνειας είναι κτισμένη επάνω στις πέντε απανωτές προεξοχές της κορυφογραμμής του όρους Πετραχού, που αρχίζουν από το βράχο του Θεάτρου κι ανεβαίνουν στην πιο ψηλή κορυφή του βουνού. Από τους πύργους, τους περιβόλους και τους διαδρόμους σώζονται αλλού μόνο θεμέλια κι αλλού το τείχος σε ύψος 2 μ. και 4 μ. και πλάτος από 1 μ. ως 2 μ. Ενδείξεις για οχύρωση υπάρχουν ήδη από την μυκηναϊκή περίοδο, όταν τείχος χτισμένο κατά το «κυκλώπειο» σύστημα (δηλ. με μεγάλους πολυγωνικούς ογκόλιθους) περιέλαβε την κορυφή του υψώματος. Αιώνες αργότερα, στους αρχαϊκούς χρόνους, η οχύρωση επεκτάθηκε στην ανατολική πλευρά του λόφου. Η δεύτερη αυτή φάση αναγνωρίζεται από τον «λέσβιο» τρόπο δόμησης (με πολυγωνικούς, καλά επεξεργασμένους, εφαπτόμενους λίθους) και πιθανόν περιορίστηκε μόνο στην ανατολική και δυτική πλαγιά, καθώς οι υπόλοιπες πλευρές ήταν βραχώδεις και δυσπρόσιτες. Η αρχαϊκή οχύρωση ενισχύθηκε ίσως τον 4ο αι. π.Χ. με ισοδομικό τείχος (κατασκευασμένο με ορθογώνιους πελεκημένους λίθους). Πρόκειται για την καλύτερα σήμερα σωζόμενη οικοδομική φάση της οχύρωσης. Αυτή η οχύρωση είχε αμυντικούς πύργους και 53

επισκευάστηκε μια τουλάχιστον φορά, κατά το ισόδομο σύστημα. Μια τέταρτη και τελευταία συμπλήρωση της οχύρωσης έγινε με με χυτή τοιχοποιϊα (χυτά υλικά σε ξυλότυπο). Ίχνη της συναντούμε στην ανατολική πλευρά, που ήταν και η πιο ευάλωτη. Στην δυτική κορφή της Ακρόπολης βρίσκονται ερείπια μικρού πύργου, που χρησιμοποιούντα σαν παρατηρητήριο και φρυκτωρία. Δίπλα βρίσκεται μικρό σπήλαιο (περίπου 80 τ.μ.). Εκεί εικάζεται ήταν ο τόπος όπου αποσυρόταν και συνέγραφε τα συγγράμματά του ο Πλούταρχος. Χρήσιμες Στη Χαιρώνεια γεννήθηκε και έζησε ο Πλούταρχος (45 πληροφορίες – 120 μ. Χ.) ιστορικός, βιογράφος & δοκιμιογράφος. Magistratus, (άρχων) της πόλης και Ιερέας του Δελφικού ναού. Έργα του: Βίοι παράλληλοι, Ηθικά, Ερωτήσεις. Το έργο του επηρέασε σημαντικά την αγγλική και τη γαλλική λογοτεχνία Βορειοανατολικά: το πεδίο της μάχης που έγινε το 338 π.Χ ανάμεσα στο Φίλιππο της Μακεδονίας και στις ενωμένες δυνάμεις των Αθηναίων, Βοιωτών, Θηβαίων, Μεγαρέων, Ευβοέων κ.ά., και κατέληξε σε συντριπτική ήττα των συμμάχων. Για την ιστορία, το Λιοντάρι, το Μουσείο και το Αρχαίο Θέατρο, περισσότερα δες ΕΔΩ Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ και ΕΔΩ

4. Μεσαιωνικός πύργος Θουρίου

Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα Θουρίου,

(πρώην Πράμαγα) Τοποθεσία Σε ύψωμα 1,5 χιλιόμετρα (σε ευθεία) ανατολικά του Συντεταγμένες χωριού Θούριο Λιβαδειάς. google maps 38.475803, 22.907096 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 227 μ. Ύψος από την ≈115 μ. αφετηρία Χρόνος 13ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Φράγκικο Τύπος κάστρου Πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Μάλλον κακή Πρόσβαση - Στην Παλαιά Εθνική Οδό Λιβαδειάς - Λαμίας , 700 μ. στάθμευση μετά τη διασταύρωση του Αη Γιάννη πηγαίνοντας συντεταγμένες από τη Λιβαδειά προς τη Χαιρώνεια, στο αριστερό άνοιγμα της μεγάλης δεξιάς στροφής. 38.473518, 22.913308 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Μονοπάτι Δεν υπάρχει μονοπάτι σημαδεμένο, ή εμφανές. ποιότητα - Κοιτώντας δυτικά βλέπουμε στο ύψωμα τον πύργο. διαδρομή Ανεβαίνουμε την πλαγιά του βουνού από την αριστερή πλευρά διασχίζοντας τον υπάρχοντα δρόμο και στη συνέχεια τον κατεστραμμένο. Όταν 61

φτάσουμε ακριβώς κάτω από τον πύργο σκαρφαλώνουμε ανάμεσα στα βράχια. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα πεζοπορίας 15- 20’ Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, βορειοδυτικά Οίτη, Καλλίδρομο, βόρεια Ακόντιο και στο βάθος Χλωμό, ανατολικά Πτώο, Μεσσάπιο, Καντήλι, νοτιοανατολικά και νότια Ελικώνας. Πεδιάδες: Όλη την πεδιάδα του Βοιωτικού Κηφισού και τον κάμπο της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: πύργος Ακοντίου, ακρόπολη Ορχομενού, πύργος Πύργου Αρχιτεκτονικά Οι διαστάσεις του πύργου είναι 7,60 μ. Χ 7,60 μ. και Στοιχεία το πάχος τοίχων 1,85 μ.. Το μέγιστο σωζόμενο ύψος είναι 8 μέτρα. Σε αντίθεση με τους περισσότερους πύργους της περιοχής, η τοιχοποιία του δεν ενσωματώνει αρχαίο υλικό και προέρχεται από τις πέτρες του λόφου. Ένα άλλο στοιχείο που αξίζει να αναζητήσει και να εντοπίσει ο επισκέπτης, είναι τα ίχνη στους τοίχους όπου φαίνεται ότι η οροφή του ισογείου ήταν ξύλινη και ότι δεν υπήρχε κεραμοσκέπαστος ισόγειος 62

χώρος, όπως στους άλλου πύργους της περιοχής. Στην νοτιοανατολική γωνία υπάρχει τρύπα από την οποία υπάρχει η δυνατότητα εισόδου στον Πύργο. Η δυτική πολεμίστρα έχει θέα προς τον κάμπο του άνω Κηφισού. Το βορινό άνοιγμα «βλέπει» προς τον κάμπο και το όρος Ακόντιο. Χρήσιμες πληροφορίες Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

Πύργος Θουρίου, φωτογραφίες

5. Κάστρο και καταλανικός Πύργος Λιβαδειάς Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων Τοποθεσία Στην κορφή του λόφου που δεσπόζει πάνω από το Συντεταγμένες φαράγγι της Κρύας, στη νότια πλευρά της πόλης. google maps 38.430360, 22.873479 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 380 μ. Ύψος από την ≈ 190 μ. αφετηρία Χρόνος Μετά το 1311 μ. Χ., (στη σημερινή μορφή) κατασκευής Προέλευση Καταλανικό Τύπος κάστρου Καστροπολιτεία Κατάσταση Μάλλον κακή Πρόσβαση - Στον χώρο στάθμευσης στην περιοχή Κρύα της στάθμευση Λιβαδειάς, εφόσον επισκεφθούμε τον μεγάλο Πύργο συντεταγμένες - προμαχώνα, στη βορειοανατολική γωνία, δίπλα στις πηγές και το μαντείο του Τροφωνίου. στη συνέχεια ανηφορίζουμε παράλληλα με το Κάστρο από τη βόρεια πλευρά του. 38.432900, 22.875082 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Εναλλακτικά, από τη συνοικία του Αγίου Νικολάου, (Ζαγαρά), μπορούμε να φτάσουμε ως τα σκαλιά της Κεντρικής Πύλης και εκεί να αφήσουμε το 68

αυτοκίνητο. 38.431295, 22.871751 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Μονοπάτι - Από τον Πύργο - προμαχώνα, μπορούμε να ποιότητα ανηφορίσουμε τον πλακόστρωτο δρόμο παράλληλα με τον πρώτο εξωτερικό περίβολο ως πάνω την κεντρική Πύλη του Κάστρου. Το μονοπάτι μέσα στο Κάστρο είναι εμφανές. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Μεμονωμένα τμήματα Γυμνασίου, Λυκείου. Όλο τον σχολική χρόνο. επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 1 ώρα περίπου για την περιήγηση στο Κάστρο. πεζοπορίας Θέα Όρη: Η θέα είναι περιορισμένη λόγω των πολλών και μεγάλων πεύκων και κυπαρισσιών που έχουν φυτρώσει παντού στο Κάστρο. Δυτικά Παρνασσός, βόρεια Ακόντιο και στο βάθος Χλωμό όρος, ανατολικά και νότια Ελικώνας. Πεδιάδες: Μέρος της πεδιάδας της Κωπαΐδας. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: Ακρόπολη Ορχομενού, πύργος Πύργου. Αρχιτεκτονικά Πρόκειται για πανάρχαιο κάστρο που Στοιχεία ανακατασκευάστηκε από τους Βυζαντινούς και αργότερα από τους Φράγκους. Τη σημερινή του 69

μορφή, την απέκτησε όταν στην περιοχή επικράτησαν οι Καταλανοί, γι’ αυτό θεωρείται ότι είναι ένα από τα τέσσερα Καταλανικά κάστρα που σώζονται στην Ελλάδα. Το κάστρο χτίστηκε στον βραχώδη λόφο που ορθώνεται πάνω από το φαράγγι της Έρκυνας και είναι απροσπέλαστος, καθώς έχει φυσική οχύρωση. Η μόνη πρόσβαση βρίσκεται στα βορειοανατολικά. Το τείχος του κάστρου κατηφορίζει απότομα προς την Κρύα. Το σχήμα του είναι τριγωνικό και έχει έκταση περίπου 20 στρέμματα. Διακρίνονται τρεις περίβολοι που απλώνονται σε βαθμίδες στη βόρεια πλευρά του βράχου. Ο πρώτος περίβολος ήταν ο ευρύς περίβολος της μεσαιωνικής πόλης, ο δεύτερος του φρουρίου στην κορυφή και ο τρίτος περιέκλειε την κατοικία του διοικητή στο ισχυρότερο σημείο του λόφου. Πρώτος-εξωτερικός περίβολος Το τείχος του πρώτου περιβόλου διατηρείται σε μεγάλο βαθμό. Πρόκειται για ένα κατακόρυφο τείχος με ευθύγραμμα τμήματα, που ενισχύεται με ορθογώνιους πύργους και εσωτερικά διασώζει τμήμα του περιδρόμου, του διαδρόμου δηλαδή κίνησης των αμυνόμενων. Η τοιχοποιία του είναι χαρακτηριστική, με αδρούς κατεργασμένους λίθους σε σειρές και άφθονα σπασμένα κεραμίδια στους αρμούς. Το πάχος του είναι 1,70 μ. -1,80 μ. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό ως προς το μέγεθος είναι το ανατολικό τμήμα του περιβόλου που καλύπτει μία μεγάλη κατηφορική πλαγιά και καταλήγει στο ανατολικό του άκρο σε ογκώδη ορθογώνιο πύργο στην είσοδο στο φαράγγι της Έρκυνας και τις πηγές

της Κρύας. Ο πύργος αυτός έχει διαστάσεις περ. 8,50μ. Χ 15μ. και ύψος 12μ., με ελάχιστα ανοίγματα. Η βάση του είναι κτισμένη από μεγάλους λαξευτούς αρχαίους βράχους και ανήκει πιθανόν σε παλαιότερο κτήριο. Τα ανώτερα τμήματα ακολουθούν την τοιχοποιία του περιβόλου και σε διάφορες στάθμες ανοίγονται τοξοθυρίδες. Στο εσωτερικό του διαμορφώνεται στο άνω τμήμα ένα δωμάτιο, το οποίο πιθανόν περιβαλλόταν από ξύλινο εξώστη. Από το δωμάτιο στο εσωτερικό του πύργου ξεκινά κτιστή σκάλα που φθάνει τρεις ορόφους χαμηλότερα μέχρι την βάση του, όπου υπήρχε πηγή του ποταμού. Ο βασικός λόγος για τον οποίο κατασκευάστηκε ο πύργος και πιθανόν και το τείχος που απολήγει εδώ, ήταν καταρχήν η ανάγκη να διασφαλισθεί η προμήθεια νερού και ακολούθως να ελεγχθεί η πρόσβαση στο φαράγγι. Δεύτερος περίβολος Ο δεύτερος περίβολος, το φρούριο της πόλης, προς την πλευρά του οικισμού, από όπου έχει πρόσβαση, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός με ένα ισχυρό τείχος που προστατεύεται από τρεις ορθογώνιους πύργους. Και εδώ η πύλη ανοίγεται στα πλευρά πύργου, ενώ εξωτερικά της διαμορφώνεται μικρό προτείχισμα. Το τείχος του εσωτερικού περιβόλου έχει πάχος 1,20-1,50μ και τοιχοποιία παρόμοια με εκείνη του εξωτερικού περιβόλου της πόλης. Σώζεται μέχρι τις επάλξεις. Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του φρουρίου είναι ο μεγάλος πύργος δίπλα στην δεύτερη πύλη, με

πλευρά 8,70 μ. Το μοναδικό κτήριο που διατηρείται σήμερα μέσα στον δεύτερο περίβολο είναι ένα μικρό διώροφο οικοδόμημα, ο όροφος του οποίου στεγάζει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, ενώ το ισόγειο την εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας. Τρίτος περίβολος-Ακρόπολη Η κορυφή του λόφου καταλαμβάνεται από ένα τελευταίο εσωτερικό κάστρο, σχεδόν τριγωνικό σε κάτοψη, στο οποίο δεσπόζει ένας κεντρικός πύργος. Πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο των αμυνομένων, το ακροπύργιο του κάστρου, έδρα προφανώς του διοικητή του. Τα τείχη του τρίτου αυτού περιβόλου έχουν καταστραφεί και διατηρούνται μόνο στο κατώτερο τμήμα τους. Το ακροπύργιο έχει μήκος πλευράς 7 μ., και η είσοδός του θα ήταν στον όροφο που δεν διασώζεται σήμερα.

Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία για το Κάστρο της Λιβαδειάς προέρχονται την ιστοσελίδα: «Ελληνικά κάστρα». Χρήσιμες Περισσότερες πληροφορίες και εκπαιδευτικό υλικό πληροφορίες για το Κάστρο της Λιβαδειάς, δες το Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Το λιβαδείτικο κάστρο ζωντανεύει και

αφηγείται την ιστορία του», του 2ου Γυμνασίου Λιβαδειάς, ΕΔΩ Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ και ΕΔΩ

Καταλανικό κάστρο Λιβαδειάς, φωτογραφίες

πηγή: https://arachne.dainst.org

6. Πύργος Κορώνειας

Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα, Κορώνειας

(πρώην Κουτουμουλάς), Τοποθεσία Στην βορειοανατολική του λόφου Λουτρό, πριν την Συντεταγμένες Κορώνεια, όπου και τα ερείπια της αρχαίας google maps Κορώνειας. 38.393224, 22.961450 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 175 μ. Ύψος από την ≈ 30 μ. αφετηρία Χρόνος 13ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Φράγκικο Τύπος κάστρου Αμυντικός - εποπτικός πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Ερείπιο Πρόσβαση - Στο 12ο χλμ. της οδού Λιβαδειάς - Θηβών, βρίσκεται στάθμευση η διασταύρωση για τον Άγιο Γεώργιο. Πριν την συντεταγμένες είσοδο του χωριού και πριν τη διασταύρωση για Αγία Τριάδα και Αγία Άννα υπάρχει διασταύρωση και πινακίδα αριστερά «Ιερά Μονή Αγίας Σκέπη». Μπορούμε να αφήσουμε εκεί το αυτοκίνητο. 38.398202, 22.954069 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Εναλλακτικά στο 13ο χλμ. της οδού Λιβαδειάς 80

Θηβών, βρίσκεται η διασταύρωση για την Κορώνεια. Μετά από 1 χλμ. στο τέλος της ευθείας προς την Κορώνεια, στο δεξί χέρι, υπάρχει διασταύρωση με χωματόδρομο. 38.392165, 22.965742 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Μονοπάτι - Και από τις δύο προσβάσεις υπάρχει πολύ καλός ποιότητα χωματόδρομος που φτάνει στη βρύση, 50 μ. κάτω από τον Πύργο. Μπορεί να φτάσει ως εκεί και αυτοκίνητο. Η διαδρομή όμως μες στον ελαιώνα αποζημιώνει όποιον την επιλέξει. Πεζοπορία: Από την πλευρά του Αγίου Γεωργίου: μετά τη στάθμευση του αυτοκινήτου και αφού περάσουμε το γεφυράκι, συνεχίζουμε για περίπου 1.000 μ. με τα πόδια. 50 μ. πάνω από τη βρύση που θα βρούμε στο δεξί μας χέρι βρίσκεται ο Πύργος. Από την πλευρά τη Κορώνειας: μετά τη στάθμευση του αυτοκινήτου και αφού περάσουμε το ποταμάκι, συνεχίζουμε για περίπου 1.000 μ. με τα πόδια. Ο Πύργος είναι συνεχώς ορατός αριστερά μας. Συναντάμε τη βρύση και ανηφορίζουμε για 50 μ. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, φθινόπωρο, χειμώνα και αρχές άνοιξης. σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 15’ πεζοπορίας Θέα Όρη: Δυτικά Βαρδαβίτσα, βορειοδυτικά Ακόντιο, βόρεια Χλωμό, ανατολικά Πτώο και Σφίγγιο, υπώρειες Ελικώνα, νότια δεν έχει θέα (ο λόφος του πύργου – Λουτρός κι από πάνω ο Ελικώνας). Πεδιάδες: Παρά το μικρό υψόμετρο έχει εκπληκτική θέα προς την πεδιάδα της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: Ακρόπολη Ορχομενού, πύργος Πύργου Αρχιτεκτονικά Από τον πύργο σώζεται μόνο ένας τοίχος του, ο Στοιχεία νότιος, ενώ οι υπόλοιποι έχουν καταρρεύσει. Ο επισκέπτης ωστόσο μπορεί, από τα ερείπια που βρίσκονται δίπλα στον πύργο, να αντιληφθεί τις διαστάσεις του. Ο τοίχος που έχει απομείνει, έχει ύψος 8,5 μ., πλάτος 6 μ. και πάχος 1,70 μ.. και έχει πάρει μικρή κλίση. Πάνω του παραμένει ίχνος από την αψιδωτή στέγαση του ισόγειου χώρου, ο οποίος διαθέτει τρία παράθυρα. Τα παράθυρα εσωτερικά είναι τετράγωνα 0,9 μ. Χ 0,9 μ. με μονοκόμματο λίθινο πρέκι. Αντίθετα οι άλλοι πύργοι της εποχής και της περιοχής έχουν τοξωτά παράθυρα. Ακόμα δυο παράθυρα σώζονται στον πρώτο όροφο. Γύρω από τον πύργο φαίνεται πως υπήρχε οικισμός στα χρόνια της ακμής του. Χρήσιμες Περισσότερα για την αρχαία Κορώνεια, δες το πληροφορίες ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: «Η αρχαία Κορώνεια

και η γεωστρατηγική της θέση, ως αποφασιστικός παράγοντας στην ομώνυμη μάχη», ΕΔΩ

Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

7. Πύργος Υψηλάντη

Δήμος – χωριό Δήμος Αλιάρτου Θεσπιέων, τοπική κοινότητα Υψηλάντη, (πρώην Βρασταμίτες) Τοποθεσία Στην βόρεια πλαγιά της Μοτσάρας του Ελικώνα, Συντεταγμένες πάνω από το χωριό Υψηλάντης και πριν το google maps Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου. 38.364250, 23.014483 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 350 μ. Ύψος από την ≈ 0 μ, ο δρόμος ανεβοκατεβαίνει με μικρές υψομετρι αφετηρία κές διαφορές. Χρόνος 13ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Καταλανικό Τύπος κάστρου Εποπτικός πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Όχι καλή Πρόσβαση - 2,6 χλμ. μετά τον Υψηλάντη προς τη Μονή Αγίου στάθμευση Νικολάου, σε μια κλειστή αριστερή στροφή, συντεταγμένες βρίσκεται η δεύτερη αριστερή διασταύρωση με χωματόδρομο. Εκεί μπορούμε να αφήσουμε το αυτοκίνητο. 38.368490, 22.998213 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Μονοπάτι - Από τη διασταύρωση ξεκινάει μέτριος προς κακός χωματόδρομος (ανάλογα τις καιρικές συνθήκες και 88

ποιότητα μόνο με 4Χ4). Περνάει από τη βρύση στο δεξί χέρι και συνεχίζει ως το πάνω μέρος, στη βόρεια πλευρά του Πύργου. Συνολική απόσταση περ. 1,8 χλμ.. Σχεδόν σε όλη τη διαδρομή ο Πύργος είναι ορατός μπροστά μας και αριστερά. Κατά διαστήματα τον κρύβουν οι θεόρατες βαλανιδιές και τα αιωνόβια πλατάνια που, σε συνδυασμό με τη θέα στον κάμπο, κάνουν τη διαδρομή μοναδική. Μετά τον Πύργο ο χωματόδρομος συνεχίζει και καταλήγει στον καταρράκτη της Πέτρας, περισσότερα δες ΕΔΩ Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, όλο τον χρόνο σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 30’ – 40’ πεζοπορίας Θέα Όρη: Δυτικά πλαγιές Μοτσάρας, βορειοδυτικά Ακόντιο, βόρεια Χλωμό, βορειοανατολικά Καντήλι, ανατολικά Δίρφυ, Πτώο, υπώρειες Ελικώνα, νότια, από πάνω βρίσκεται η κορφή Μοτσάρα. Πεδιάδες: Παρά το μικρό υψόμετρο έχει εκπληκτική θέα προς την πεδιάδα της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα:

Ακρόπολη Ορχομενού, πύργος Πύργου Αρχιτεκτονικά Ο πύργος έχει ομοιότητες με τον πύργο του Στοιχεία Αλιάρτου. Είναι τριώροφος και οι διαστάσεις του είναι 9,15 μ. Χ 9,30 μ.. Το πάχος τειχών είναι 1,50 μ. στο ισόγειο και σταδιακά μειώνεται προς την κορυφή. Ο ισόγειος χώρος στεγαζόταν με καμάρα και χωριζόταν σε δύο μέρη από έναν μεσότοιχο 0,70 μ.. Στον τοίχο του πρώτου ορόφου υπάρχουν 6 παράθυρα και μία πόρτα που μάλλον ήταν η είσοδος του πύργου. Τα πατώματα των επάνω ορόφων ήταν ξύλινα και στηρίζονταν σε σκαλότρυπες ανοιγμένες στον εσωτερικό τοίχο. Ο τελευταίος όροφος στεγαζόταν με καμάρα και είχε δύο λίθινα τόξα για την υποστήριξη του αμυντικού δώματος που βρίσκονταν από πάνω. Χρήσιμες Το σημερινό όνομα το χωριό Υψηλάντης το οφείλει πληροφορίες στον αγωνιστή της επανάστασης του 1821, Δημήτριο Υψηλάντη ο οποίος αντιμετώπισε επιτυχώς τους Τούρκους στην μάχη της Πέτρας που διεξήχθη στην περιοχή το 1829. Στο Μοναστήρι που βρίσκεται κοντά στον Πύργο είχε το στρατηγείο του, περισσότερα δες ΕΔΩ Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

Κάτοψη ισογείου

Κάτοψη πρώτου ορόφου

Βορειοανατολική όψη

Νοτιοανατολική όψη 91

Νοτιοδυτική όψη

Βορειοδυτική όψη

8. Μεσαιωνικός πύργος Αλιάρτου

Δήμος – χωριό Δήμος Αλιάρτου, (πρώην Μούλκι - Κριμπάς) Τοποθεσία Στην είσοδο του Αλιάρτου, στο δρόμο ΘήβαςΣυντεταγμένες Αλιάρτου, στα αριστερά, πάνω από το σπηλαιώδες google maps άνοιγμα, στην άκρη της αποξηραμένης λίμνης της Κωπαΐδας. 38.367838, 23.118504 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 115 m Ύψος από την ≈10 m αφετηρία Χρόνος 13ος αιώνας κατασκευής Προέλευση Καταλανικο Τύπος κάστρου Πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Όχι καλή Πρόσβαση - Κάτω από τον Πύργο και μπροστά από τη σπηλιά στάθμευση υπάρχει μεγάλο άνοιγμα, όπου μπορεί κανείς να συντεταγμένες αφήσει το αυτοκίνητο. 38.367649, 23.121263 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Μονοπάτι - Το μονοπάτι είναι πολύ σύντομο 100μ. Η ανάβαση ποιότητα γίνεται αριστερά από τη σπηλιά, το εγκαταλειμμένο κυλικείο και το χάλασμα και μετά από αυτά δεξιά.

Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, όλο τον χρόνο. σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητ α

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 1’- 2’ πεζοπορίας Θέα Όρη: Δυτικά Ελικώνας, Παρνασσός, βορειοδυτικά Ακόντιο και στο βάθος Χλωμό, βόρεια Μεγαλοβούνα, βορειοανατολικά Πτώο και Μεσσάπιο, νότια Ελικώνας. Πεδιάδες: Ο κάμπος της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: πύργος Ακοντίου, ακρόπολη Ορχομενού, πύργος Πύργου Αρχιτεκτονικά Είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα δείγματα Στοιχεία μεμονωμένων οχυρωματικών έργων των Σταυροφόρων ιπποτών στην Ελλάδα, παρόλο που μέρος από το βόρειο τμήμα του έχει καταρρεύσει από σεισμούς. Η βάση του πύργου έχει διαστάσεις 7,93 μ. Χ 7,79 μ. Το ύψος του είναι 17 μ. και ήταν τριώροφος. Για την ανέγερσή του χρησιμοποιήθηκε πέτρα και υλικά που προέρχονταν από αρχαιοελληνικά ή βυζαντινά κτίσματα της περιοχής, με κεραμίδια ή τούβλα ως συνδετικό υλικό.

O πρώτος και ο τέταρτος όροφος υποστηρίζονταν με πέτρινους θόλους, ενώ ο δεύτερος και ο τρίτος όροφος είχαν πατώματα. Οι όροφοι επικοινωνούσαν μεταξύ τους με ξύλινες σκάλες προσαρμοσμένες στο εσωτερικό και εξωτερικό μέρος του κτηρίου με μεγάλες και ισχυρές δοκούς. Η αίθουσα του τετάρτου ορόφου φωτιζόταν από ένα και μοναδικό παράθυρο που είχε τη μορφή καμάρας, το οποίο βρισκόταν σε ευθεία γραμμή πάνω από την είσοδο του τρίτου ορόφου. Το παράθυρο αυτό χρησιμοποιούνταν για την εκτόξευση βλημάτων κατά ανεπιθύμητων επισκεπτών. Η είσοδος του τρίτου ορόφου έκλεινε με ξύλινη πόρτα, η οποία στο εξωτερικό της μέρος είχε ειδική ξύλινη πλατφόρμα από δοκούς που στερεώνονταν σε οπές στον πέτρινο τοίχο. Συνδυασμοί δοκών συνέδεαν τις εξωτερικές σκάλες του Πύργου. Σε διάφορα σημεία του κτίσματος είχαν κατασκευαστεί μικρά και στενά παράθυρα που χρησίμευαν ως πολεμίστρες για εκτόξευση βελών. Στο νότιο μέρος του, τέτοιες πολεμίστρες υπήρχαν στο δεύτερο και τρίτο όροφο, ενώ στο δυτικό και ανατολικό μέρος είναι εμφανείς και στον πρώτο όροφο. Υπήρχαν, επίσης, μικρά ξύλινα μπαλκόνια στο εξωτερικό περίζωμα του τοίχου για τον έλεγχο του περιβάλλοντα χώρου. Όπως φαίνεται τα δοκάρια στερέωσης των ξύλινων κατασκευών μπορούσαν να τοποθετούνται και σε διαφορετικές τρύπες των εσωτερικών τοίχων. Συνεπώς οι ξύλινες σκάλες πρόσβασης στον πύργο θα πρέπει να ήταν κινητές,

για μεγαλύτερη ασφάλεια. Ο πρώτος όροφος λειτουργούσε ουσιαστικά ως αποθήκη. Χρήσιμες πληροφορίες Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ και από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

Κάτοψη πρώτου ορόφου

Κάτοψη ισογείου 99

Κάτοψη τρίτου ορόφου

Κάτοψη δευτέρου ορόφου

Τομή

100

101

102

103

104

9. Μεσαιωνικός πύργος Πύργου

Δήμος – χωριό Δήμος Ορχομενού, τοπική κοινότητα Πύργου Τοποθεσία Σε ύψωμα πάνω από το χωριό Πύργος, (πάνω το Συντεταγμένες κοιμητήριο), τρία χιλιόμετρα ανατολικά από τον google maps Ορχομενό. 38.513234, 23.035194 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 130 μ Ύψος από την ≈ 30 μ αφετηρία Χρόνος 1415 κατασκευής Προέλευση Φράγκικο Τύπος κάστρου Εποπτικός πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Όχι καλή Πρόσβαση - Στην είσοδο του χωριού Πύργος, δεξιά στον πέτρινο στάθμευση τοίχο μπορούμε να αφήσουμε το αυτοκίνητο και να συντεταγμένες συνεχίσουμε με τα πόδια προς το κοιμητήριο. 38.511448, 23.033606 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Εναλλακτικά φτάνουμε στο κοιμητήριο με το αυτοκίνητο, (200 μ. από το κέντρο του χωριού). 38.512596, 23.033917 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο.

105

Μονοπάτι - Δεν υπάρχει μονοπάτι εμφανές, η διαδρομή ωστόσο ποιότητα είναι πολύ σύντομη και εύκολη. Από το κοιμητήριο ανηφορίζουμε στην πλαγιά και σε 100 μ. βρίσκεται ο Πύργος. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, όλο τον χρόνο. σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 5’ πεζοπορίας Θέα Η θέα είναι περιορισμένη επειδή γύρω από τον Πύργο υπάρχουν μεγάλα πεύκα. Κατηφορίζοντας στην πλαγιά ανοίγει κάπως το οπτικό πεδίο. Όρη: Δυτικά Παρνασσός, νότια Ακόντιο όρος και στο βάθος ο Ελικώνας, νοτιοανατολικά Ελικώνας και Κιθαιρώνας Πεδιάδες: Πεδιάδα της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: Ακρόπολη Ορχομενού, πύργοι Θουρίου, Κορώνειας, Υψηλάντη, Αλιάρτου Αρχιτεκτονικά Έχει ύψος 10,25 μ. Η βάση του πύργου έχει διαστάσεις Στοιχεία 8,0 μ. Χ 8,0 μ. Το πάχος των τοίχων είναι 1,85 μ. Χρήσιμες Ο πύργος κτίστηκε το 1415 από τον τοπικό άρχοντα πληροφορίες Τζιοβάννι Πελιτέο. Την εποχή εκείνη η περιοχή ανήκε

106

στο Δουκάτο των Αθηνών στο οποίο ηγεμόνευε ο Αντόνιο Ατσαϊόλι. Ο οίκος των Ατσαγιόλι ήταν Φλωρεντιανή οικογένεια, τραπεζίτες του βασιλικού οίκου της Νάπολης. Ένας κλάδος της οικογένειας βασίλεψε στο Δουκάτο των Αθηνών από το 1385 έως το 1458. Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες σε μορφή βίντεο ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

Κάτοψη ισογείου

Κάτοψη πρώτου ορόφου

107

Νοτιοανατολική όψη

Μεσαιωνικός πύργος Πύργου, φωτογραφίες

108

109

110

111

10. Ακρόπολη Ορχομενού

Δήμος – χωριό Δήμος Ορχομενού, (πρώην Σκριπού και

Πετρομαγούλα). Τοποθεσία Βρίσκεται στον λόφο της Δραγατσούλας, πάνω από Συντεταγμένες τη συνοικία της Σκριπούς, δυτικά του Ορχομενού. google maps 38.495188, 22.959584 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Υψόμετρο ≈ 233 μ Ύψος από την ≈ 133 μ αφετηρία Χρόνος β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. κατασκευής Προέλευση Αρχαιοελληνική, μακεδονική Τύπος κάστρου Ακρόπολη και φρυκτωρία Κατάσταση Καλή. Πρόσβαση - Έξω από τον χώρο του Αρχαίου Θεάτρου. στάθμευση 38.493374, 22.975656 συντεταγμένες Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Μονοπάτι - Δίπλα στην Παναγία τη Σκριπού μπορούμε να ποιότητα αφήσουμε το αυτοκίνητο. Μετά το Αρχαίο Θέατρο, ανηφορίζει τσιμεντόδρομος που διασχίζει τη συνοικία της Δραγατσούλας. Μετά από 600 μ. τελειώνει ο δρόμος. Εκεί είναι οι βάσεις του Ασκληπιείου και το υδραγωγείο. Και εκεί υπάρχει

112

επίσης δυνατότητα στάθμευσης. Από εδώ και πάνω μπαίνουμε σε βραχώδες έδαφος. Η δεξιά κατεύθυνση οδηγεί στον αρχαίο λιθόστρωτο δρόμο που αποτελούσε την έξοδο του Ορχομενού όταν ακόμα η Κωπαΐδα ήταν λίμνη. Ο αρχαίος αυτός δρόμος από βουνό σε βουνό, ακολουθούσε περιμετρικά τη λίμνη. Συνεχίζοντας την ανάβαση, συναντάμε το οχυρωματικό τείχος δεξιά και αριστερά μας, (βόρειο και νότιο). Στη βάση του βράχου της Ακρόπολης βρίσκεται η σκάλα που οδηγεί στον επιβλητικό Πύργο. Τα σκαλοπάτια είναι σκαλισμένα στον βράχο και είναι αρκετά απότομα. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Δεν συνιστάται σχολική επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα 45’ – 60’ (με χαλαρό περπάτημα και λήψη πεζοπορίας φωτογραφιών) και 1- 2 ώρες (για περιήγηση στην Ακρόπολη και την περιοχή). Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, Ανατολικά Πτώο και Μεσσάπιο, νότια Ελικώνας, νοτιοανατολικά Ελικώνας, Κιθαιρώνας και Πάρνηθα. Πεδιάδες: Ο κάμπος της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: Πύργοι Αλιάρτου, Υψηλάντη, Κορώνειας, Θουρίου, 113

Πύργου, Κάστρο Λιβαδειάς, Ακροπόλεις Χαρώνειας και Πανοπέα. Αρχιτεκτονικά Τα οχυρωματικά τείχη του Ορχομενού αρχίζουν Στοιχεία από τους ανατολικούς πρόποδες του Υφάντειου λόφου, σχηματίζουν ένα τεράστιο τρίγωνο, αγκαλιάζουν με την πλατιά τους βάση την πλαγιά του βουνού, πάνω από τον θολωτό τάφο του Μινύα και φτάνουν με το οξύ τους μέρος στην κορυφή. Εκεί, πάνω σ' ένα πελώριο βράχο υψώνεται ένας τετράγωνος κι επιβλητικός πύργος. 88 σκαλιά, πελεκημένα στον βράχο, οδηγούν στον πύργο. Στο εσωτερικό του βρίσκεται μεγάλη, πελεκημένη κι αυτή στο βράχο, δεξαμενή που εξασφάλιζε στους υπερασπιστές του πύργου το νερό. Τμήματα του κάστρου αποτελούνται εξωτερικά από τεράστιους ογκόλιθους και εσωτερικά από μικρότερους λίθους. Άλλα τμήματα είναι χτισμένα με πολυγωνικό τρόπο κι άλλα με ισοδομικό. Ο πύργος διατηρεί ακόμα τις δυο του μεγάλες καστρόπορτες. Η βορεινή είναι ερειπωμένη και άσκεπη, αλλά η νότια στέκει ανέπαφη σκεπασμένη με δυο τεράστιους υπέρθυρους λίθους. Ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας, μετά τη μάχη της Χαιρώνειας στα 338 π.Χ. κι ο γιός του Αλέξανδρος, μετά την καταστροφή της Θήβας στα 335 π.Χ. επισκεύασαν τα τείχη του κάστρου του Ορχομενού, που τα είχαν γκρεμίσει οι Θηβαίοι το 364 π.Χ. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι το κάστρο του Ορχομενού, λόγω της θέσης του, χρησιμοποιήθηκε και σαν παρατηρητήριο- φρυκτωρία.

114

Χρήσιμες Από την ίδια αφετηρία μπορείς να επισκεφθείς τον πληροφορίες Μυκηναϊκό Θολωτό Τάφο του Μινύα, το Αρχαίο Θέατρο του Ορχομενού και τον Πρωτοχριστιανικό ναό της Παναγίας της Σκριπούς. Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ και από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

115

116

117

118

119

120

121

11. Μεσαιωνικός πύργος Ακοντίου

Δήμος – χωριό Δήμος Λεβαδέων, τοπική κοινότητα Ακοντίου Τοποθεσία Σε ύψωμα στη δυτική πλευρά του όρους Ακόντιο Συντεταγμένες 800 μ. πάνω από το χωριό Ακόντιο. google maps 38.509989, 22.872387 Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο Υψόμετρο ≈ 175 μ Ύψος από την ≈ 90 μ αφετηρία Χρόνος 13-14ος αι. κατασκευής Προέλευση Φράγκικος Τύπος κάστρου Εποπτικός πύργος – φρυκτωρία Κατάσταση Κακή Πρόσβαση - Απέναντι από το Λιοντάρι αρχίζει η επαρχιακή στάθμευση οδός Χαιρώνειας – Ακοντίου. Στα 2,8 χλμ., (περ. συντεταγμένες 600 μ. μετά το τέλος της ευθείας), υπάρχει αριστερή διασταύρωση με χωματόδρομο που ανηφορίζει στον λόφο για 600 μ.. Υπάρχει πινακίδα «Προς Άγιο Βασίλειο». Από το χωριό Ακόντιο, ακολουθούμε αντίστροφα τη διαδρομή προς Χαιρώνεια και στα 600 μ. συναντούμε πάλι τη διασταύρωση. 38.510375, 22.872065 122

Κλικ στις συντεταγμένες για να δεις το σημείο. Μονοπάτι - Το αυτοκίνητο φτάνει στον περίβολο του Πύργου ποιότητα και της εκκλησίας. Δυσκολία

ελάχιστη

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Συνιστάται για Ναι, όλο τον χρόνο, (αν και δεν έχει ιδιαίτερο σχολική ενδιαφέρον). επίσκεψη Επικινδυνότητα

φυσιολογική

μικρή

μέτρια

μεγάλη

πολύ μεγάλη

Ώρα πεζοπορίας Θέα Όρη: Δυτικά Παρνασσός, νότια ο Ελικώνας, νοτιοανατολικά Ελικώνας και Κιθαιρώνας Πεδιάδες: Πεδιάδα της Κωπαΐδας. Κηφισός ποταμός. Πύργοι – φρυκτωρίες, κάστρα: πύργοι Θουρίου, Αλιάρτου, Ακρόπολη Χαιρώνειας και Πανοπέα Αρχιτεκτονικά Υπάρχουν μόνο απομεινάρια του πύργου. Γύρω Στοιχεία του έχουν γίνει άστοχες παρεμβάσεις, έχουν φυτευτεί πικροδάφνες και κατασκευαστεί τσιμεντένιοι πάγκοι και σκαλοπάτια, που έχουν αλλοιώσει τελείως τα όποια ανιχνεύσιμα χαρακτηριστικά του. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον πύργο αυτό. Ωστόσο το μεγάλο πεδίο διόπτευσης και το μικρό μέγεθος που έχει, συνηγορούν ότι πρόκειται για φρυκτωρία.

123

Χρήσιμες πληροφορίες Geocaching Μπες στο παιχνίδι από ΕΔΩ

Επικοινωνία με άλλους πύργους

Φωτογραφίες Περισσότερες ΕΔΩ Βίντεο ΕΔΩ

124

125

Φύλλα εργασίας Ιωάννης Ηλίας, Σοφία Μπαδήλα

Εάν χρειάζεσαι βοήθεια: στο Επίμετρο στη σελίδα 144 θα βρεις την απόδοση των αρχαίων κειμένων στα νέα ελληνικά. 1ο Φύλλο εργασίας

Να κυκλώσεις τη σωστή απάντηση: 1. Η έκφραση «Ναυπλίου Ευβοϊκά πυρπολήματα» σημαίνει: Α. Οι πυρσοί του Ναυπλίου είναι οι καλύτεροι



Β. Ο Ναύπλιος πυρπόλησε την Εύβοια



Γ. Τις παγίδες που καραδοκούν



2. Το σύστημα των φρυκτωριών ανακάλυψε ο: Α. Πολύβιος;



Β. Παλαμήδης;



Γ. Κλεόξενος με τον Δημόκλειτο;



3. Οι φρυκτωρίες ήταν: A. Ένα σύστημα οπτικής επικοινωνίας; Β. Σύνολο πέτρινων πύργων με σκοπό τη μετάδοση μηνυμάτων; Γ. Αναμμένοι πυρσοί επάνω σε πέτρινους πύργους;



126

2ο Φύλλο εργασίας

Να βρεις τις κρυμμένες λέξεις στο κρυπτόλεξο

127

3ο Φύλλο εργασίας

Να βρεις την ακροστιχίδα ………………………………………..

Έγραψε την «απολογία» του.

………………………………………..

Ήταν ο σκοπός των φρυκτωριών.

………………………………………..

Εκεί βρίσκεται ένα καταλανικό κάστρο.

………………………………………..

«……. Πυρ».

………………………………………..

Ανάποδα ο Πολύβιος.

Αφού διαβάσεις τα αποσπάσματα των κειμένων, να συμπληρώσεις τα κενά με την κατάλληλη λέξη:  Η λέξη _________________ σημαίνει την επιδεξιότητα των χεριών, αλλά και την επινοητικότητα και την ευφυΐα.  Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τη λέξη ___________________ για να εννοήσει πως πλησιάζουν εχθροί.  Ο Αισχύλος ονομάζει το άσβεστο πύρ ____________ ____ .  Η λέξη «σελήνη» είναι ετυμολογικά συγγενής προς τη λέξη _________.

128

4ο Φύλλο εργασίας

Με βάση το τετράγωνο του Πολυβίου, μπορείς να αποκρυπτογραφήσεις το μήνυμα; Κάθε φρυκτωρία περιλάμβανε «δύο τοίχους με ύψος αναστήματος ανδρός» και

Οι φρυκτωροί διέθεταν από πέντε πινακίδες με αναγραμμένα τα γράμματα

του αλφαβήτου χωρισμένα σε πεντάδες. Οι αριστεροί πυρσοί από το μέρος του «πομπού» φρυκτωρού αναφέρονταν στον αριθμό της πινακίδας, ενώ οι δεξιοί στη

τη δυνατότητα ανάρτησης πέντε πυρσών στον καθένα.

σειρά του γράμματος της συγκεκριμένης πινακίδας.

Το Τετράγωνο του Πολυβίου

_____________

129

5ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον Πύργο –φρυκτωρία, ή το κάστρο με τον τόπο που βρίσκεται χτισμένη,

(παλαιά ονομασία). Πύργος

Τόπος

Πανοπέας



 Μπεσχένι

Αλιάρτου



 Κουτουμουλάς

Ορχομενού



 Βρασταμίτες

Θουρίου



 Άγιος Βλάσης

Παρορίου



 Μπιζμπάρδι

Χαιρώνεια



 Μούλκι

Κορώνειας



 Πράμαγα

Υψηλάντη



 Σκριπού

Ακοντίου



 Άρνη & Κάπραινα

130

6ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον Πύργο – φρυκτωρία, ή το κάστρο, με αυτούς που επικοινωνεί οπτικά Πανοπέας



 Ορχομενού

Αλιάρτου



 Υψηλάντη

Ορχομενού



 Χαιρώνειας

Θουρίου



 Θουρίου

Παρορίου



 Ακοντίου

Χαιρώνειας



 Πανοπέας

Κορώνειας



 Πύργου

Υψηλάντη



 Αλιάρτου

Ακοντίου



 Λιβαδειάς

Λιβαδειάς



 Παρορίου

Πύργου



 Κορώνειας

131

7ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον πύργο – φρυκτωρία, ή το κάστρο σύμφωνα με την προέλευσή του Υψηλάντη



Χαιρώνειας



Ορχομενού



Λιβαδειάς



 Καταλανικός

 Τούρκικος Παρορίου



Αλιάρτου



 Φράγκικος Πύργου



Πανοπέας



 Αρχαιοελληνικός Ακοντίου



Θουρίου



 Βυζαντινός Κορώνειας



132

8ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον Πύργο – φρυκτωρία, ή το κάστρο, με το βουνό που είναι χτισμένο Υψηλάντη



 Φιλοβοιωτός

Χαιρώνειας



 Λουτρός (Ελικώνας)

Ορχομενού



 Ζαγαράς (Ελικώνας)

Λιβαδειάς



 Πανοπέας

Παρορίου



 Θούριο

Αλιάρτου



 Ακόντιο

Πύργου



 Μεγαλοβούνα

Πανοπέας



 Ακόντιο

Ακοντίου



 Πετραχός

Θουρίου



 Ελικώνας

Κορώνειας



 Γαρδαβίτσα, (Ελικώνας)

133

9ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον Πύργο – φρυκτωρία ή το κάστρο με τη φωτογραφία του Υψηλάντη





Χαιρώνειας





Ορχομενού





Λιβαδειάς





Παρορίου





Αλιάρτου





Πύργου





Πανοπέας





Ακοντίου





Θουρίου





Κορώνειας





134

10ο Φύλλο εργασίας

Να αντιστοιχίσεις τον Πύργο – φρυκτωρία, ή το κάστρο, με δύο κοντινούς, (πριν και μετά από

αυτόν, σύμφωνα με τη διαδρομή μας) Υψηλάντη





Χαιρώνειας





Ορχομενού





Λιβαδειάς





Παρορίου





Αλιάρτου





Πύργου





Πανοπέας





Ακοντίου





Θουρίου





Κορώνειας





135

11ο Φύλλο εργασίας

Σε τι πιστεύεις ότι χρησίμευαν οι Πύργοι – Φρυκτωρίες; Σωστό

Λάθος

Για να αναχαιτίσουν ή να εμποδίσουν τη διέλευση μεγάλων στρατών



Για να αντισταθούν σε μικρής κλίμακας και έντασης επιδρομές



Για να ελέγχουν κάποιο πέρασμα (δίαυλο) χερσαίο ή θαλάσσιο



Για να επικοινωνούν μεταξύ τους καθυστερημένα



Για να επιβάλλουν τον έλεγχο του φεουδάρχη



Για να εμπνέουν ανασφάλεια στους δουλοπάροικους



Για να κατοικεί ο φεουδάρχης



Για να συλλέγονται οι φόροι



136

12ο Φύλλο εργασίας

Να συμπληρώσεις τις φράσεις: Μέσο υψόμετρο Πύργων από τη θάλασσα



 δύο πατώματα

Μέσο υψόμετρο από το κοντινότερο πλάτωμα, (κοιλάδα, ή πεδιάδα)



 στον πρώτο όροφο

Συνήθως βρίσκονται



 60 τετρ. μέτρα

Οι Πύργοι έχουν



 ανεμόσκαλα

Οι Πύργοι είναι όλοι



 μεγάλη ικανότητα διόπτευσης

Ο συνολικός ωφέλιμος χώρος των Πύργων ήταν ως



 σε παρακείμενο ύψωμα κάποιου οικισμού

Οι Πύργοι είχαν ως



 150 – 380 μέτρα

Οι Πύργοι δεν είχαν είσοδο



 10 – 150 μέτρα

Η είσοδος βρίσκεται συνήθως



 στο ισόγειο

Για να μπει κανείς χρησιμοποιούσε μάλλον



 τετράγωνοι

137

13ο Φύλλο εργασίας

Αφού διαβάσεις την ενότητα σχετικά με τα δομικά, αρχιτεκτονικά και οχυρωματικά στοιχεία, να συμπληρώσεις τα κενά με την κατάλληλη λέξη:  Οι Πύργοι – φρυκτωρίες που παρουσιάζονται στη συνέχεια ήταν ________ έκτασης και ___________ και _____ μπορούσαν να αναχαιτίσουν ή να εμποδίσουν τη διέλευση μεγάλων στρατών.  _____________ βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο, (κυμαίνεται από ____ – ____ μέτρα από τη θάλασσα και από _____ – ____ μέτρα από το κοντινότερο πλάτωμα, κοιλάδα, ή πεδιάδα.  Συνήθως βρίσκονται σε παρακείμενο ___________ κάποιου οικισμού.  Σχεδόν όλοι έχουν μεγάλη ικανότητα _________________ και ως προς στο ___________ του παρατηρούμενου πεδίου και ως προς το ____________ της γωνίας της παρατήρησης.  Σε σχέση με τις μεταξύ τους θέσεις, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κατηγορίες: α) στους ____________________ λογικής χωροθέτησης, χτισμένοι παράπλευρα σε κάποια διέλευση – οδική αρτηρία της εποχής και β) στους ___________________ που βρίσκονται συνήθως δίπλα σε κάποιον οικισμό.  Οι Πύργοι είναι όλοι __________________ με διαστάσεις πλευρών τα 8,5 μέτρα περίπου.  Όσο αυξάνεται το ύψος του Πύργου, _________________ το πάχος των τοίχων.  Ο συνολικός ωφέλιμος χώρος των Πύργων δεν ξεπερνούσε τα ________________ τετραγωνικά μέτρα συνολικά.  Στους Πύργους υπήρχαν ανοίγματα. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζονταν η μεγαλύτερη __________________, ο ____________________ τους καλοκαιρινούς μήνες και η μείωση του _______________ τους χειμερινούς  Ο τελευταίος όροφος καλυπτόταν με _______________________, που δημιουργούσε ένα σταθερό δώμα για την ___________________ του Πύργου.  Η είσοδος, ________ βρίσκονταν στο ______________, αλλά σε ________________ και επιτυγχάνονταν μέσω ενός συστήματος ξύλινων _______________ και ______________.  Το ισόγειο χρησιμοποιούνταν ως _______________, ή και για τη συλλογή ______________ _____________ που προέρχονταν από την είσπραξη των _____________, σε είδος.

138

14ο Φύλλο εργασίας

Να βρεις και να καταγράψεις πέντε λέξεις που ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τη λέξη «πυρσός» και «φρυκτός».

139

15ο Φύλλο εργασίας

Να σημειώσεις στον χάρτη τα βουνά όπου βρίσκονταν οι φρυκτωρίες του Αγαμέμνονα, (550 χλμ. Τροία –

Μυκήνες), μέσω των οποίων διαδόθηκε, σε μια νύχτα, η είδηση ότι η Τροία έπεσε. Μετά να σχεδιάσεις και τη διαδρομή που ακολούθησε το μήνυμα.

140

16ο Φύλλο εργασίας

Υπόβαθρο χάρτη:

Να σημειώσεις στον χάρτη τους πύργους

141

17ο Φύλλο εργασίας

Να ενώσεις στον χάρτη τους πύργους που έχουν

Υπόβαθρο χάρτη:

οπτική επαφή μεταξύ τους

142

18ο Φύλλο εργασίας

Το σταυρόλεξο των φρυκτωριών 1 2

9 10

ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 4. Σε αυτά βασίζονται οι κώδικες 6. Μια γυναίκα φρυκτωρός 7. Αλλιώς παρατηρητήριο

ΚΑΘΕΤΑ 1. Τοπωνύμιο που παραπέμπει στον Θούριο του Ρήγα Φεραίου 2. Τοπωνύμιο που παραπέμπει σε

8. Αρχαίος συγγραφέας που αναφέρεται στον θάνατο του Παλαμήδη 11. Τα μηνύματα που μετέδιδε το ωρονόμιο 13. Αρχαίος συγγραφέας που αναφέρει τον εφευρέτη των φρυκτωριών 14. Οι πύργοι έχουν τέτοιο σχήμα

διακριτικό βασιλέα 3. Οι περισσότεροι πύργοι σήμερα είναι 5. Μυκηναϊκή ακρόπολη της Βοιωτίας 9. Οικισμός που πήρε το όνομά του από ήρωα του 1821 10. Για λόγους ασφαλείας βρίσκονταν σε όροφο 12. Αναγραμματισμός του ΟΣΤΡΑΚ

143

Καλωσήρθατε στο παιχνίδι του Geocaching Αντώνης Καλύβας

Τί είναι το Geocaching Το Geocaching είναι ένα παιχνίδι για χρήστες GPS που συνδυάζει διασκέδαση και περιπέτεια. Οι συμμετέχοντες μέσα από το παιχνίδι ανακαλύπτουν τις δυνατότητες και τα χαρακτηριστικά μιας συσκευής GPS, αλλά ταυτόχρονα ανακαλύπτουν και τη φυσική ομορφιά που έχει να μας προσφέρει ο πλανήτης μας. Η βασική ιδέα είναι να κρύψουν κουτιά (ονομάζονται «γεωκρύπτες» ή «κρύπτες», στα αγγλικά «geocaches» ή «caches») οπουδήποτε στον κόσμο και να δημοσιεύσουν τις συντεταγμένες των κρυπτών σε ιστοσελίδες που υπάρχουν γι' αυτό τον σκοπό. Μία κρύπτη είναι συνήθως ένα μικρό αδιάβροχο κουτί (π.χ. τάπερ) που περιέχει ένα ημερολόγιο, ένα μολύβι για να υπογράψει στο ημερολόγιο αυτός που θα βρει την κρύπτη και τον «θησαυρό», που συνήθως είναι μικρά παιχνιδάκια και διάφορα αντικείμενα μικρής αξίας. Άλλοι παίκτες με την βοήθεια συσκευών GPS αναζητούν τις κρύπτες αυτές. Όποιος βρει μια κρύπτη υπογράφει στο ημερολόγιο και εάν θέλει γράφει και δυο λόγια για την κρύπτη π.χ. πως την ανακάλυψε, τη διαδρομή του μέχρι εκεί, έναν χαιρετισμό προς τους άλλους επισκέπτες κ.λπ. Ο μοναδικός κανόνας που ισχύει για όποιον βρει μια κρύπτη είναι: Εάν πάρετε ένα αντικείμενο από την κρύπτη, πρέπει να αφήσετε ένα νέο αντικείμενο στην κρύπτη.

Κρύπτες Σήμερα υπάρχουν πάνω από 1.900.000 κρύπτες καταχωρημένες σε διάφορες ιστοσελίδες που είναι αφιερωμένες σε αυτό το παιχνίδι. Οι κρύπτες είναι τοποθετημένες σε περισσότερες από 200 χώρες σε όλο τον κόσμο, και στις επτά ηπείρους, συμπεριλαμβανομένης και της Ανταρκτικής. Στο παιχνίδι συμμετέχουν περισσότεροι από 5 εκατομμύρια παίκτες από όλο τον κόσμο. Δυστυχώς, το παιχνίδι στην Ελλάδα δεν είναι ακόμη πολύ διαδεδομένο. Στην χώρα μας υπάρχουν σήμερα (Οκτώβριος 2012) περίπου 1.750 κρύπτες στις οποίες παρατηρείται δραστηριότητα κυρίως το καλοκαίρι από πολλούς επισκέπτες που έρχονται για τουρισμό. Αντιθέτως σε άλλες χώρες της Ευρώπης όπως η Γερμανία, η Ελβετία, η Αυστρία υπάρχουν 271.262, 18.237 και 27.933 κρύπτες αντίστοιχα. 144

Οδηγός σύνδεσης και λειτουργίας του Geocaching Βήμα 1ο: Μεταβαίνετε στην ιστοσελίδα του Geocaching και βλέπετε το παρακάτω περιβάλλον:

Βήμα 2ο: Δημιουργείτε εκ νέου έναν λογαριασμό χρήστη ή συνδέεστε με το προφίλ που ήδη έχετε στο Facebook:

145

Βήμα 3ο: Μπορείτε να αναζητήσετε τις γεωκρύπτες που θέλετε είτε στην περιοχή που βρίσκεστε είτε σε μια άλλη περιοχή της αρεσκείας σας:

146

Βήμα 4ο: Σημειώστε τις συντεταγμένες από κάθε γεωκρύπτη, δείτε τις φωτογραφίες ώστε να αποκτήσετε πληροφορίες για το κάθε σημείο και τέλος μελετήστε την περιγραφή της κάθε γεωκρύπτης:

147

Βήμα 5ο: Ενεργοποιήστε το gps του κινητού σας, κατεβάστε την εφαρμογή από το Google Play (Κινητά με Android) και εγκαταστήστε την. Επίσης, αν δεν έχετε κινητό και gps μπορείτε να μεταβείτε στο σημείο με ένα συμβατικό gps και να σημειώστε τις συντεταγμένες:

148

Βήμα 6ο: Η διαδικασία φτάνει στο τέλος της όταν ξαναμπείτε στην επίσημη ιστοσελίδα και δηλώσετε στο προφίλ της κρύπτης ότι την βρήκατε. Αν θέλετε μπορείτε να γράψετε και σχόλιο που φαίνεται ως ημερολόγιο στο ιστορικό της Κρύπτης: Βήμα 7ο: Για να δημιουργήσετε μια γεωκρύπτη ακολουθείτε την εξής διαδικασία : 

Επιλέγετε τον χώρο που θέλετε να κρύψετε τον θησαυρό σας.



Ετοιμάζετε την θήκη και το περιεχόμενό της.



Σημειώνεται τις συντεταγμένες και φωτογραφίες για να περιγράψετε την κρύπτη σας.



Προχωράτε στην δημιουργία κρύπτης μέσα στην επίσημη ιστοσελίδα. Το σύστημα κατευθείαν θα σας δώσει έναν κωδικό που θα λειτουργεί ως όνομα της κρύπτης. Παράλληλα προσθέτετε /συμπληρώνετε και όποια και ό,τι άλλα στοιχεία, συντεταγμένες και φωτογραφίες έχετε για να περιγράψετε με λεπτομερή στοιχεία την θέση της κρύπτης:

Καλή αρχή στη νέα σας ενασχόληση (χόμπυ)! Εμείς το βρήκαμε αρκετά ενδιαφέρον και ασχοληθήκαμε, ελπίζουμε να το βρείτε και εσείς.

149

Επίμετρο, απόδοση στα νέα ελληνικά των αρχαίων κειμένων ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΡΟΔΙΟΣ, ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΑ, ΒΙΒΛΙΟ Δ. (στ. 482-485) Οἱ δ᾽ ἄ μυδις πυρσοῖο σέλας προπάροιθεν ἰδόντες, τό σφιν παρθενικὴ τέκμαρ μετιοῦσιν ἄ ειρεν, Κολχίδος ἀ γχόθι νηὸ ς ἑὴν παρὰ νῆα βάλοντο ἥρωες· Μόλις οι ήρωες είδαν μπροστά τους το φως του πυρσού, το οποίο το κορίτσι είχε υψώσει σα σημάδι για να πλησιάσουν, προσέγγισαν(πλεύρισαν) με το δικό τους καράβι, το καράβι των Κολχέων.

ΑΙΣΧΥΛΟΣ, ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ (στ. 280- 330) ΧΟΡΟΣ ποίου χρόνου δὲ καὶ πεπόρθηται πόλις; ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ τῆς νῦν τεκούσης φῶ ς τόδ᾽ εὐφρόνης λέγω. ΧΟΡΟΣ 280καὶ τίς τόδ᾽ ἐξίκοιτ᾽ ἂ ν ἀ γγέλων τάχος; ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ Ἥ φαιστος, Ἴ δης λαμπρὸ ν ἐκπέμπων σέλας· φρυκτὸ ς δὲ φρυκτῷ δεῦρ᾽ ἀ π᾽ ἀ γγάρου πυρὸ ς ἔπεμπεν, Ἴ δη μὲν πρὸ ς Ἑ ρμαῖον λέπας Λήμνου· μέγαν δὲ πανὸ ν ἐκ νήσου τρίτον 285 Ἀ θῷ ον αἶπος Ζηνὸ ς ἐξεδέξατο· ὑπερτελής τε, πόντον ὥ στε νωτίσαι ἰσχὺς πορευτοῦ λαμπάδος πρὸ ς ἡδονὴν, πεύκη, τὸ χρυσοφεγγὲς ὥ ς τις ἥλιος σέλας παραγγείλασα Μακίστου σκοπαῖς· 290ὃ δ᾽ οὔ τι μέλλων οὐδ᾽ ἀ φρασμόνως ὕπνῳ νικώμενος παρῆκεν ἀ γγέλου μέρος, ἑκὰ ς δὲ φρυκτοῦ φῶ ς ἐπ᾽ Εὐρίπου ῥ οὰ ς Μεσσαπίου φύλαξι σημαίνει μολόν. οἳ δ᾽ ἀ ντέλαμψαν καὶ παρήγγειλαν πρόσω, 150

295 γραίας ἐρείκης θωμὸ ν ἅ ψαντες πυρί· σθένουσα λαμπὰ ς δ᾽ οὐδέ πω μαυρουμένη ὑπερθοροῦσα πεδίον Ἀ σωποῦ δίκην φαιδρᾶ ς σελήνης πρὸ ς Κιθαιρῶ νος λέπας ἤγειρεν ἄ λλην ἐκδοχὴν πομποῦ πυρός. 300 φάος δὲ τηλέπομπον οὐκ ἠναίνετο φρουρά, πλέον καίουσα τῶ ν εἰρημένων· λίμνην δ᾽ ὑπὲρ Γοργῶ πιν ἔσκηψεν φάος, ὄ ρος τ᾽ ἐπ᾽ Αἰγίπλαγκτον ἐξικνούμενον ὤ τρυνε θεσμὸ ν †μὴ χαρίζεσθαι† πυρός· 305 πέμπουσι δ᾽ ἀ νδαίοντες ἀ φθόνῳ μένει φλογὸ ς μέγαν πώγωνα, καὶ Σαρωνικοῦ πορθμοῦ κάτοπτον πρῶ ν᾽ ὑπερβάλλειν πρόσω φλέγουσαν· εἶτ᾽ ἔσκηψεν, εἶτ᾽ ἀ φίκετο Ἀ ραχναῖον αἶπος, ἀ στυγείτονας σκοπάς· 310 κἄ πειτ᾽ Ἀ τρειδῶ ν ἐς τόδε σκήπτει στέγος φάος τόδ᾽ οὐκ ἄ παππον Ἰ δαίου πυρός, τοιοίδε τοί μοι λαμπαδηφόρων νόμοι, ἄ λλος παρ᾽ ἄ λλου διαδοχαῖς πληρούμενοι· νικᾷ δ᾽ ὁ πρῶ τος καὶ τελευταῖος δραμών. τέκμαρ τοιοῦτον ξύμβολόν τέ σοι λέγω ἀ νδρὸ ς παραγγείλαντος ἐκ Τροίας ἐμοί. ~~~ ΧΟΡΟΣ Και πόσο καιρό έχει που κυριεύθηκε η πόλη; ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ Σου λέω, από τη νύχτα που γέννησε την αυγή αυτή. ΧΟΡΟΣ Και ποιος έτσι γρήγορα θα έφτανε το μήνυμα να φέρει; ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ Ο Ήφαιστος λάμψη στέλνοντας τρανή απ’ το βουνό της Ίδης. Η μια φωτεινή σηματοδοσία στην άλλη με αγγαρεμένη φωτιά έφερνε το μήνυμα. Η Ίδη στο βράχο του Ερμή τον απόκρημνο της Λήμνου. Απ’ το νησί αυτό Τρίτη το τρανό το φως η κορυφή του Δία στον Άθω το δέχθηκε κι αυτή όντας πιο ψηλά απ’ το σκοπό, ώστε να περάσει της ταξιδεύτρας 151

λάμψης, τη χαρούμενη λάμψη πάνω από τη θάλασσα η δάδα σαν ήλιου φως, χρυσοφώτεινη το φως το έστελνε σ’ αυτούς που φύλαγαν σκοπιά στο βουνό Μάκιστο. Κι αυτοί, χωρίς καιρό να χάνουν και δίχως αστόχαστα ο ύπνος να τους πάρει, πίσω δεν έμειναν στο χρέος για το μήνυμα. Η λάμψη της φωτεινής σηματοδοσίας στου Ευρίπου τις ροές πηγαίνει και φέρνει μήνυμα στου Μεσσάπιου τους σκοπούς. Κι αυτόι πάλι φλόγα σήκωσαν και πιο πέρα την έστειλαν ανάβοντας φωτιά μ’ ‘ένα σωρό ρείκια ξερά που βρήκαν. Κι η λάμψη δυνατή και χωρίς να πέφτει διόλου, πηδώντας πάνω απ’ την πεδιάδα του Ασωπού σα λαμπερή σελήνη προς του Κιθαιρώνα την ψηλή κορφή ξεσήκωσε μιαν άλλη συνέχεια της λάμψης που το ταξίδι έκανε αυτό. Και καμιά από τις βίγλες του υπαίθρου δεν αμέλησε να στείλει μακριά τη φλόγα. Και πέρασε το φως πάνω απ᾽ τη Γοργώπη λίμνη και φθάνοντας στο Αιγίπλαγκτο σήμανε να δώσουν απ᾽ εκεί το σύνθημα της φλόγας. Στέλνουν κι αυτοί μ᾽ όλη την προθυμία τους ανάβοντας μεγάλες γλώσσες πύρινες, που ᾽λαμπαν τόσο, ώστε να ξεπεράσουν τ᾽ όρθιο ακρωτήριο του Σαρωνικού πορθμού. Όλο και προχωρούσ᾽ η λάμψη, ώς που έφθασε στην κορφή του Αραχναίου, στις βίγλες πια που ᾽ναι Κοντά στην πόλη. Κι έπειτ᾽ αστράφτει ώς εδώ στων Ατρειδών τη στέγη το φως, που πρωτογέννησε της Ίδης η φωτιά. Τέτοιες διαταγές έδωσα στους λαμπαδηφόρους, να μεταδώσουν ένας στον άλλο της πυράς το σύνθημα. Αξίζει βέβαια ο πρώτος όσο κι ο τελευταίος που ᾽τρεξε. Αυτό το σύνθημα και το τεκμήριο μου ᾽στειλε, λέω, ο άνδρας μου από την Τροία.

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΙ ΒΙΒΛΙΟ Β’, ΚΕΦ.94 [2.94.1] ἐς δὲ τὰ ς Ἀ θήνας φρυκτοί τε ᾔροντο πολέμιοι καὶ ἔκπληξις ἐγένετο οὐδεμιᾶ ς τῶ ν κατὰ τὸ ν πόλεμον ἐλάσσων. οἱ μὲν γὰ ρ ἐν τῷ ἄ στει ἐς τὸ ν Πειραιᾶ ᾤ οντο τοὺς πολεμίους ἐσπεπλευκέναι ἤδη, οἱ δ᾽ ἐν τῷ Πειραιεῖ τήν τε Σαλαμῖνα ᾑρῆσθαι καὶ παρὰ σφᾶ ς ὅ σον οὐκ ἐσπλεῖν αὐτούς· ὅ περ ἄ ν, εἰ ἐβουλήθησαν μὴ κατοκνῆσαι, ῥ ᾳ δίως ἐγένετο, καὶ οὐκ ἂ ν ἄ νεμος ἐκώλυσεν. [2.94.2] βοηθήσαντες δὲ ἅ μ᾽ ἡμέρᾳ πανδημεὶ οἱ Ἀ θηναῖοι ἐς τὸ ν Πειραιᾶ ναῦς τε καθεῖλκον καὶ ἐσβάντες κατὰ σπουδὴν καὶ πολλῷ θορύβῳ ταῖς μὲν ναυσὶν ἐπὶ τὴν Σαλαμῖνα ἔπλεον, τῷ πεζῷ δὲ φυλακὰ ς τοῦ Πειραιῶ ς καθίσταντο.

152

~~~ 2.94.1] Τότε με πυρσούς δόθηκε το σήμα του συναγερμού στην Αθήνα και προκάλεσε πανικό όπως ποτέ άλλοτε στην διάρκεια του πολέμου αυτού. Οι Αθηναίοι νόμιζαν ότι ο εχθρός είχε κιόλας μπει στο λιμάνι του Πειραιά και οι Πειραιείς νόμιζαν πως η Σαλαμίνα είχε κυριευτεί κι από στιγμή σε στιγμή θα έμπαινε ο εχθρός στο λιμάνι. Τούτο θα μπορούσε εύκολα να γίνει, αν το είχαν αποτολμήσει οι Πελοποννήσιοι, και ούτε άνεμος θα τους είχε εμποδίσει. [2.94.2] Αλλά με την αυγή, σύσσωμος ο λαός της Αθήνας έτρεξε στον Πειραιά, έριξαν τα καράβια τους στην θάλασσα, μπήκαν μέσα βιαστικά και με φωνές πήγαν στην Σαλαμίνα, ενώ το πεζικό οργάνωσε την φρούρηση του Πειραιά.

ΒΙΒΛΙΟ Γ’, ΚΕΦ.80 [3.80.1] ὁ δὲ δῆμος τῶ ν Κερκυραίων ἐν τούτῳ περιδεὴς γενόμενος μὴ ἐπιπλεύσωσιν αἱ νῆες, τοῖς τε ἱκέταις ᾖσαν ἐς λόγους καὶ τοῖς ἄ λλοις, ὅ πως σωθήσεται ἡ πόλις, καί τινας αὐτῶ ν ἔπεισαν ἐς τὰ ς ναῦς ἐσβῆναι· ἐπλήρωσαν γὰ ρ ὅ μως τριάκοντα προσδεχόμενοι τὸ ν ἐπίπλουν. [3.80.2] οἱ δὲ Πελοποννήσιοι μέχρι μέσου ἡμέρας δῃ ώσαντες τὴν γῆν ἀ πέπλευσαν, καὶ ὑπὸ νύκτα αὐτοῖς ἐφρυκτωρήθησαν ἑξήκοντα νῆες Ἀ θηναίων προσπλέουσαι ἀ πὸ Λευκάδος· ἃ ς οἱ Ἀ θηναῖοι πυνθανόμενοι τὴν στάσιν καὶ τὰ ς μετ᾽ Ἀ λκίδου ναῦς ἐπὶ Κέρκυραν μελλούσας πλεῖν ἀ πέστειλαν καὶ Εὐρυμέδοντα τὸ ν Θουκλέους στρατηγόν. ~~~ [3.80.1] Στο μεταξύ οι δημοκρατικοί της Κερκύρας, που είχαν πάντα τον φόβο μην τους επιτεθεί ο πελοποννησιακός στόλος, άρχισαν διαπραγματεύσεις με τους ικέτες και τους άλλους ολιγαρχικούς, για να βρεθεί τρόπος να σωθεί η πολιτεία. Έπεισαν μερικούς να μπουν πληρώματα στα καράβια και κατόρθωσαν να επανδρώσουν τριάντα. [3.80.2]. Οι Πελοποννήσιοι, όμως, αφού έως το μεσημέρι, ρήμαξαν την γη έφυγαν. Όταν έπεσε η νύχτα πληροφορήθηκαν με φωτεινά σήματα ότι στόλος από εξήντα αθηναϊκά καράβια ερχόταν απ᾽ τη Λευκάδα. Τα έστειλαν οι Αθηναίοι με αρχηγό τον Ευρυμέδοντα του Θουκλέους, όταν πληροφορήθηκαν τις ταραχές της Κερκύρας και όταν έμαθαν ότι ο στόλος του Αλκίδα επρόκειτο να πάει στο νησί.

153

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΡΗΣΟΣ ΕΚΤΩΡ Στ.55. Ἐς καιρὸν ἥκεις, καίπερ ἀγγέλλωνφόβον· ἅνδρες γὰρ ἐκ γῆς τῆσδε νυκτέρῳ πλάτῃ λαθόντες ὄμμα τοὐμὸν ἀρεῖσθαι φυγὴν μέλλουσι· σαίνει μ' ἔννυχος φρυκτωρία. ΕΚΤΟΡΑΣ Καλά έκανες και ήρθες έγκαιρα, αν και αυτά τα μαντάτα είναι κακά. Αποφάσισαν να φύγουν οι Αργείοι μέσα στο σκοτάδι της νύχτας για να ξεφύγουν από τα μάτια μας πιο εύκολα. Οι φωτιές μέσα στη νύχτα αυτή την υποψία μου βάζουν. ΑΙΝΕΙΑΣ Στ. 130. κἂν μὲν αἴρωνται φυγήν, στείχοντες ἐμπέσωμεν Ἀργείων στρατῷ· εἰ δ' ἐς δόλον τιν' ἥδ' ἄγει φρυκτωρία, μαθόντες ἐχθρῶν μηχανὰς κατασκόπου βουλευσόμεσθα· τήνδ' ἔχω γνώμην, ἄναξ. ΑΙΝΕΙΑΣ Εγώ λέω πως πρέπει να αφήσουμε το στρατό μας να ξεκουραστεί από την κούραση της μάχης και να στείλουμε κάποιον κατάσκοπο, όποιον θέλει να πάει. Αν όντως ετοιμάζονται να φύγουν τότε να τους επιτεθούμε αιφνιδιαστικά. Αλλά αν οι φωτιές τους είναι απάτη τότε πρέπει να το σκεφτούμε. Αυτή είναι η γνώμη μου, Άρχοντα.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ / ΠΟΜΠΙΗΟΣ 24. ἦν δὲ καὶ ναύσταθμα πολλαχόθι πειρατικὰ καὶ φρυκτώρια τετειχισμένα, καὶ στόλοι προσέπιπτον οὐ πληρωμάτων μόνον εὐανδρίαις οὐδὲ τέχναις κυβερνητῶ ν οὐδὲ τάχεσι νεῶ ν καὶ κουφότησιν ἐξησκημένοι πρὸ ς τὸ οἰκεῖον ἔργον, ἀ λλὰ τοῦ φοβεροῦ μᾶ λλον αὐτῶ ν τὸ ἐπίφθονον ἐλύπει καὶ ὑπερήφανον, στυλίσι χρυσαῖς καὶ παραπετάσμασιν ἁ λουργοῖς καὶ πλάταις ἐπαργύροις, ὥ σπερ ἐντρυφώντων τῷ κακουργεῖν καὶ καλλωπιζομένων. ~~~ 24. Υπήρχαν επιπλέον και λιμάνια πειρατικά σε πολλά σημεία και 154

πύργοι (φάροι) με τείχη και στόλοι σταματούσαν σε διάφορα μέρη εξαιρετικοί στο έργο τους όσον αφορά την ορθή εκλογή των πληρωμάτων του, για την τέχνη (επιδεξιότητα) των κυβερνητών και για την ελαφρότητα και ταχύτητα των πλοίων τους. Αλλά περισσότερο από φόβο, ενέπνεαν την αγανάκτηση η επίφθονος πολυτέλεια και υπερηφάνεια τους, διότι εφόσον είχαν εντρυφήσει στο κακούργημα, καυχιόνταν γι’ αυτό και έβαζαν σε χρυσά στυλάρια τις σημαίες και κάλυπταν με πορφυρά παραπετάσματα και ασήμι τις πλάτες των κουπιών τους.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΟΥ Τοσοῦτος δὲ ἦν ὁ κόσμος, καὶ μάλιστα τῶ ν φρυκτωρ[ι]ῶ ν, κατὰ διαδοχὰ ς πυρσευόντων ἀ λλήλοις ἐκ περάτων τῆς ἀ ρχῆς μέχρι Σούσων καὶ Ἐ κβατάνων, ὥ στε τὸ ν βασιλέα γιγνώσκειν αὐθημερὸ ν πάντα τὰ ἐν τῇ Ἀ σίᾳ καινουργούμενα.

Μάλιστα τόσος ήταν ο κόσμος που μάλιστα με τις φρυκτωρίες, ανάβοντας διαδοχικά τους πυρσούς ο ένας (φρυκτωρός) στον άλλο, απ’ άκρη σ’ άκρη μέχρι τη Σούσα και την Εκβάτανα, επιτρέπονταν στο βασιλιά να γνωρίζει κάθε τι καινούργιο έχει συμβεί στην Ασία την ίδια κιόλας ημέρα.

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΕΛΕΝΗ, στ.761-771 ΕΛΕΝΗ: είεν τα μεν δή δεύρ αει καλώς έχει. όπως δ' έσώθης, ώ τάλας, Τροίας άπο, κέρδος μεν ουδέν ειδέναι, πόθος δέ τις τα των φίλων φίλοισιν αισθέσθαι κακά.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ: ή πόλλ' ανήρου μ' εν ολίγω,μιά θ' οδώ. τί σοι λέγοιμι αν τας εν Αιγαίω φθοράς, τα Ναυπλίου τ' Ευβοϊκά πυρπολήματα, Κρήτην τε, Λιβύην θ' ας επεστράφην πόλεις, σκοπιάς τε Περσέως, ου γαρ εμπλήσαιμί σε 155

μύθων, λέγων τ' άν σοι κάκι, αλγοίην έτι.

ΕΛΕΝΗ: Ως τώρα πάνε όλα καλά· απ᾽ την Τροία, δύστυχε, και να μάθω πώς εσώθης, κανένα κέρδος· όμως λαχταρούμε ν᾽ ακούσουμε τα πάθη των δικών μας.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ. Με ρώτησες πολλά μ᾽ ένα σου λόγο. Τί να σου πω για τους χαμούς στο Αιγαίο, κατάνακρα στην Εύβοια τις πανούργες

φωτιές του Ναύπλιου, τα γυρίσματά μου στην Κρήτη, στη Λιβύη και στου Περσέα τον ψηλό κάβο; Δεν θα σε χορταίναν τα λόγια μου κι εγώ θα τυραννιόμουν τα πάθη τα παλιά ιστορώντας· έτσι διπλά θα μας βασάνιζε κι η θλίψη.

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ 33. ἀ λλ᾽ ἥ γέ τοι σοφία, ὦ Σώκρατες, ἀ ναμφισβητήτως ἀ γαθόν ἐστι: ποῖον γὰ ρ ἄ ν τις πρᾶ γμα οὐ βέλτιον πράττοι σοφὸ ς ὢ ν ἢ ἀ μαθής; τί δέ; τὸ ν Δαίδαλον, ἔφη, οὐκ ἀ κήκοας ὅ τι ληφθεὶς ὑπὸ Μίνω διὰ τὴν σοφίαν ἠναγκάζετο ἐκείνῳ δουλεύειν καὶ τῆς τε πατρίδος ἅ μα καὶ τῆς ἐλευθερίας ἐστερήθη καὶ ἐπιχειρῶ ν ἀ ποδιδράσκειν μετὰ τοῦ υἱοῦ τόν τε παῖδα ἀ πώλεσε καὶ αὐτὸ ς οὐκ ἐδυνήθη σωθῆναι, ἀ λλ᾽ ἀ πενεχθεὶς εἰς τοὺς βαρβάρους πάλιν ἐκεῖ ἐδούλευε; λέγεται νὴ Δί᾽ , ἔφη, ταῦτα. τὰ δὲ Παλαμήδους οὐκ ἀ κήκοας πάθη; τοῦτον γὰ ρ δὴ πάντες ὑμνοῦσιν ὡ ς διὰ σοφίαν φθονηθεὶς ὑπὸ τοῦ Ὀ δυσσέως ἀ πόλλυται. λέγεται καὶ ταῦτα, ἔφη. ἄ λλους δὲ πόσους οἴει διὰ σοφίαν ἀ νασπάστους πρὸ ς βασιλέα γεγονέναι καὶ ἐκεῖ δουλεύειν; Όμως ή σοφία τουλάχιστο, Σωκράτη, είναι αναμφισβήτητα αγαθό. Γιατί ποιο πράγμα δε θα έκανε κανείς καλύτερα, άν ήταν σοφός παρά αν ήταν άμαθης. Και τί λες για το έξης: Δεν έχεις ακούσει, είπε, για το 156

Δαίδαλο ότι. αφού πιάστηκε από το Μίνωα εξαιτίας της σοφίας του(8), αναγκαζότανε να δουλεύει (ως δούλος) σ' αυτόν και σύγχρονα στερήθηκε την πατρίδα και την ελευθερία του, κι όταν αποπειράθηκε να δραπετεύσει μαζί με το για του, και το παιδί του έχασε κι ό ίδιος δεν μπόρεσε να σωθεί, άλλα αφού τον πήγαν με τη βία στη χώρα των βαρβάρων, ξανάγινε εκεί δούλος;

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ 26. ἀ λλ᾽ οὐδὲ μέντοι ὅ τι ἀ δίκως ἀ ποθνῄσκω, διὰ τοῦτο μεῖον φρονητέον: οὐ γὰ ρ ἐμοὶ ἀ λλὰ τοῖς καταγνοῦσι τοῦτο αἰσχρόν [γάρ] ἐστι. παραμυθεῖται δ᾽ ἔτι με καὶ Παλαμήδης ὁ παραπλησίως ἐμοὶ τελευτήσας: ἔτι γὰ ρ καὶ νῦν πολὺ καλλίους ὕμνους παρέχεται Ὀ δυσσέως τοῦ ἀ δίκως ἀ ποκτείναντος αὐτόν. Διότι εγώ βεβαίως όχι μία φορά, αλλά πολλές φορές επιθυμώ να πεθάνω, εάν αυτά (που λέγονται) είναι αληθινά. Αφού και για εμένα τον ίδιο η συναναστροφή με αυτούς εκεί θα είναι ευχάριστη, διότι θα είναι δυνατόν να συνομιλώ με τον Παλαμήδη και όλους τους υπόλοιπους ήρωες της αρχαιότητος που καταδικάστηκαν αδίκως σε θάνατο· και πού πολύ πιο όμορφους ύμνους έχουν γράψει απ’ ό,τι για τον Οδυσσέα που άδικα τον σκότωσε αυτόν.

ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΦΩΚΑΣ, ΠΕΡΙ ΠΑΡΑΔΡΟΜΗΣ ΠΟΛΕΜΟΥ «όπως ήνικα κίνησις των εχθρών γένηται και οι βιγλάτορες τα αύτης αίσθωνται, δια των καμινοβιγλών και ο στρατηγός των εξέλευσιν των εχθρών προγιγνώσκει…».

«την ώρα που λαμβάνει, λοιπόν, χώρα εχθρική κίνηση και οι προστάτες του παρατηρητηρίου την αντιλαμβάνονται, δια μέσου των φωτεινών παρατηρητηρίων, είναι σε θέση να γνωρίζει εκ των προτέρων την άφιξη των εχθρών και ο στρατηγός…»

157

158

Βιβλιογραφικές πηγές «Αρχαίο

θέατρο

Χαιρώνειας».

Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.diazoma. gr/GR/Page_04-01_AT-080.asp, (02/02/2018). «Αρχαιολογικό μουσείο Χαιρώνειας», Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, (φυλλάδιο). «Χαιρώνεια, Αρχαιολογικό μουσείο». Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://odysseus. culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3430, (17/02/2018). Liddlel & Scott. (2007). «Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας» (Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού). Αθήνα: Πελεκάνος. Αισχύλος. (χ.χ.), «Αγαμέμνων», (μτφ. Τάσος Ρούσσος). Αθήνα:. Κάκτος. Αραβαντινός, Α. «Αρχαίο θέατρο Χαιρώνειας». Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.diazoma.gr/200-Stuff-06-Theatres/Datasheet_Xaironias_ v1.pdf, (20/02/2018). Αραβαντινός, Β. (χ.χ.). «Αρχαίο θέατρο Χαιρώνειας». Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού Θ, Εφορία Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.diazoma.gr/site-assets/Datasheet_Xaironias_v1.compressed.pdf

«ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ, στον κύκλο του χρόνου», Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας & Θρησκευμάτων. Αθήνα: 2015. Γρηγορόπουλος, Κ., Μπελέζος, Δ., Παπαδημητρίου, Κ. (2009). «Μεγάλες Μάχες: Χαιρώνεια 338 π.Χ.». Αθήνα: Περισκόπιο. Δάλκας, Ε. (1982). «Λιβαδειά, Ιστορικοί Περίπατοι Β'». Αθήνα: χ.εκ. Δάλκας, Θ. (1981). «Χαιρώνεια». Αθήνα: χ.ε.. Δείναρχος. (χ.χ.) «Έν τῇ Αἰσχίνῃ συνηγορίᾳ κατὰ Δεινίου». Δικτυακός τόπος: http://paroriviotiass.blogspot.gr/ Δικτυακός τόπος: http://www.geocachinggr.com/grpages/Yiannisp/Geo_Page/index.html, (30/11/2017). Δικτυακός τόπος: http://www.orchomenos.gr/08mnimeia/08.03.akropoli_orchom.htm Δικτυακός τόπος: TRAVELOGUES, ME TO BΛΕΜΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ, http://el.travelogues.gr/tag.php?view=235 Δικτυακός τόπος: ΔΙΑΖΩΜΑ: http://www.diazoma.gr/siteassets/Datasheet_ Xaironias_v1.compressed.pdf Δικτυακός τόπος: Ελληνικά κάστρα, http://www.kastra.eu/, (17/02/2018). Δικτυακός τόπος: http://www.leivaditis.gr/index.php/el/monopatiaellada/geocaching-in-greece/201-ti-einai-to-geocaching-kaipos-pezete, (30/11/2017). Ιστοσελίδα: ancientgreece.gr.(Η σελίδα έχει καταργηθεί) 159

Καλαϊτζάκης, Ε. (2002). «Η Ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο Μεσαίωνα, 1400-1500». Αθήνα: Ηρόδοτος. Καλαντζής, Α. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: Κάστρα της Ελλάδας, https://kalantzisalexandro.wixsite.com/kastraelladas , (15/02/2018). Λάζος, Χ. (1997). «Τηλεπικοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων». Αθήνα: Αίολος. Νατσούλης Τ. (2007). «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις». Αθήνα: Σμυρνιωτάκης. Πολύβιος, «Ιστορίαι». Αθήνα, περ. Ιστορία. Πορετσάνο, Γ. (1980). «Ιστορία της επικοινωνίας». Αθήνα: Αθηνά. Προκόπιος ο Καισαρεύς. (1996). «Ιστορία των πολέμων», Αθήνα: Νέα Σύνορα-Λιβάνη. Ρούσσαρης, Α. (2009). «Μύθοι και ιστορίες της αρχαίας Βοιωτίας». Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση. Σουίδας, «Λεξικό, τόμος 2, Κ-Ψ», (Lexicon: post Ludolphum Kusterum ad codices manuscriptos. K - Psi, (αναφορά στη σελ.2.114). Σταθόπουλος Φ. (2014). «Η αρχιτεκτονική των μεμονωμένων πύργων

της Βοιωτίας». Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μεταπτυχιακή εργασία. Συλλογικό. (1997). «Χάρτες και χαρακτικά της Βοιωτίας από ξένους περιηγητές του 18ου και του 19ου αιώνα». Πρακτικά του παγκόσμιου συνεδρίου απόδημων Βοιωτών 19 -27 Ιουλίου 1997. Αθήνα: Εργαστήριο χαρακτικής Η. Κουβέλη. Τσάκου-Κουβερτίνο, Τ. (2003). «Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Βοιωτίας». Αθήνα: Πάραλος. Τσεβάς, Γ. (2006). «Ιστορία των Θηβών και της Βοιωτίας, επίτομο Α’ &

Β’ τόμος». Αθήνα: Κουλτούρα. Φωκάς, Ν., (Αυτοκράτωρ). (2016). «Περί παραδρομής πολέμου». Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

160

Δίκτυο Τοπικής Ιστορίας Βοιωτίας Υπεύθυνος: Μαϊστρέλης Ευστράτιος, Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Βοιωτίας Εκπαιδευτικό πρόγραμμα:

ΠΥΡΓΟΙ, ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ & ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ της κοιλάδας του Κηφισού & της Κωπαΐδας Συντάκτες του προγράμματος οι εκπαιδευτικοί του Εργαστηρίου Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης & Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Λιβαδειάς,

με έδρα τη Χαιρώνεια: Ηλίας Ιωάννης



Δ/ντης/ Φυσ. Αγωγής

Μπαδήλα Σοφία



Φιλόλογος ΕΑΕ

Καλύβας Αντώνιος



Πληροφορικής ΕΑΕ

ISBN: 978-618-83774-0-0

Δίκτυο Τοπικής Ιστορίας Βοιωτίας Δίκτυο Τοπικής Ιστορίας Βοιωτίας Υπεύθυνος: Μαϊστρέλης Ευστράτιος, Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Βοιωτίας Εκπαιδευτικό πρόγραμμα:

ΠΥΡΓΟΙ, ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ & ΑΚΡΟΠΟΛΕΙΣ της κοιλάδας του Κηφισού & της Κωπαΐδας Συγγραφείς του προγράμματος οι εκπαιδευτικοί του Εργαστηρίου Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης & Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Λιβαδειάς,

με έδρα τη Χαιρώνεια: Ηλίας Ιωάννης



Δ/ντης/ Φυσ. Αγωγής

Μπαδήλα Σοφία



Φιλόλογος ΕΑΕ

Καλύβας Αντώνιος



Πληροφορικής ΕΑΕ

ISBN: 978-618-83774-0-0