Psychogeography· sensory mapping and spatial dérive by Efterpi K. Spanelli

[ψυχογεωγραφία]

συναισθηματική χαρτογράφηση και αστικές περιπλανήσεις

ф δράση: περιπλάνηση ф δράστης: πλάνητας ф πεδίο: Λισαβώνα

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ | ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ | ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΣΠΑΝΕΛΛΗ ΕΥΤΕΡΠΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ: 2018-19 | ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2019

λίγα λόγια πριν ξεκινήσουμε την ανάγνωση Το γεγονός ότι ως αρχιτέκτονες καλούμαστε να σχεδιάζουμε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους που αφορούν και επηρεάζουν τη ζωή τρίτων, είναι κάτι που πάντα με απασχολεί. Οι παραπάνω χώροι οφείλουν να απαντούν στις ανάγκες και τις επιθυμίες των χρηστών τους διαφορετικά θεωρούνται αποτυχημένοι. Στην περίπτωση των ιδιωτικών χώρων η επιτυχία του σχεδιασμού είναι σχεδόν αναπόφευκτή, καθώς ο χρήστης ορίζει εξαρχής τις ανάγκες του και ο αρχιτέκτων καλείται να τις λάβει υπόψη του κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού. Εκεί που η πολυπλοκότητα και ο κίνδυνος για αποτυχία αυξάνονται, αφορά στον σχεδιασμό χώρων δημόσιου χαρακτήρα. Συνήθως πριν τον σχεδιασμό ενός χώρου ελεύθερου προς το κοινό, οι αρχιτέκτονες προβαίνουν σε ανάλυση της περιοχής, όπως δομημένο-αδόμητο, πράσινο, κυκλοφορία οχημάτων κ.α.. Αυτό που είναι δυσκολότερο να λάβουμε υπόψη και να αναλύσουμε είναι το ίδιο το άτομο και τις επιθυμίες του. Η σχέση ατόμου και χώρου είναι αμφίδρομη και η ύπαρξη του ενός εξαρτάται άμεσα από του άλλου, γεγονός που καθιστά απαραίτητη την μελέτη και την ανάλυση της σχέσης αυτής από τους σχεδιαστές πριν προβούν στον σχεδιασμό. Ένα από τα εργαλεία ανάγνωσης της πόλης μέσα από την εμπειρία των ατόμων αποτελεί η Ψυχογεωγραφία, έννοια που θα μας απασχολήσει σε όλη την εργασία.

Η έρημος ολοένα μεγαλώνει Νίτσε Φ.

ευχαριστίες Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια κυρία Δήμητρα Νικολάου για την υποστήριξη και βοήθεια που μου προσέφερε καθ’όλη τη διάρκεια της ‘περιπλάνησης’ μου. Επίσης, ευχαριστώ την καθηγήτρια Teresa Marat Mendes για την βοήθεια της στα πρώτα βήματα της έρευνας κατά την διάρκεια της διαμονής μου στη Λισαβώνα. Ένα ευχαριστώ στους φίλους μου που έλαβαν μέρος στην έρευνα και έκαναν εφικτή την ολοκλήρωση της εργασίας. Σε αυτούς που άκουσαν τους προβληματισμούς μου και έκαναν τις πρώτες αναγνώσεις.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

.....8

Κεφάλαιο 1: Η Πόλη Παιχνίδι 1.1: Ψυχογεωγραφία και ορισμοί

....13

1.2: Η στασιμότητα της αστικής μορφής και η επίδραση

....16

της στην ανθρώπινη συμπεριφορά 1.3. Το Συντακτικό του Χώρου του Bill Hillier

....21

1.4: Ο πλάνητας(Flâneur) και η περιπλάνηση(dérive)

....26

Κεφάλαιο 2: Ψυχογεωγραφικά Παραδείγματα και οι Καταστασιακοί 2.1: Πρώτες μορφές ψυχογεωγραφίας και οι Λεττριστές

....34

2.2: Καταστασιακοί και Ενιαία Πολεοδομία

....40

2.3: Ψυχογεωγραφικοί χάρτες και η “The Naked City” του Guy Debord

....45

Κεφάλαιο 3: Αρχιτεκτονική και Πόλη Εμπειρία 3.1: Σχέση Αρχιτεκτονικής και “Νέου Πολιτισμόυ”

....53

3.2: Καταστασιακή Πόλη

....68

3.3: New Babylon, η πόλη εμπειρία

....72

Κεφάλαιο 4: Ψυχογεωγραφική ανάλυση της Λισαβώνα, με βασικό εργαλείο την Περιπλάνηση

4.1: Η Ψυχογεωγραφία ως εργαλείο ανάγνωσης της πόλης

....85

4.2: Το παράδειγμα της Λισαβώνα

....88

4.3: Τα συμπεράσματα των χαρτών

...104

Επίλογος

...114

Πηγές Βιβλιογραφία

...118

Άρθρα

...118

Επιστημονικές εργασίες

...119

Διάλεξη

...120

Ταινίες

...120

Συνεντεύξεις

...120

Ιστοσελίδες

...121

Εικονογραφία

...121

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τον όρο “Ψυχογεωγραφία” και στοχεύει στη διερεύνηση της έννοιας ως εργαλείο ανάγνωση της πόλης κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού. Η πρώτη επαφή με τον όρο και ταυτόχρονα η αφορμή του θέματος της εργασίας έλαβε χώρα δύο χρόνια πριν, μέσα από το μάθημα Ιστορία και Θεωρία 7. Η συγκυρία μας οδήγησε στον καλλιτέχνη Constant Anton Nieuwenhuys, τον δημιουργό της New Babylon. Ο σχεδιασμός της τελευταίας πραγματοποιήθηκε μέσα από ψυχογεωγραφικά εργαλεία αποσκοπώντας στη δημιουργία μιας πόλης-παιχνίδι, το περιεχόμενο της οποίας θα μελετηθεί αναλυτικά στο κεφάλαιο 3. Διαβάζοντας, λοιπόν, για τον Constant η έρευνα μας έφερε αντιμέτωπους με την Ψυχογεωγραφία. Γνωρίζοντας πλέον το θέμα που θα αφορούσε τη μελέτη, μια σειρά άρθρων και διαδικτυακών αναρτήσεων πέρασε από μπροστά μας αποκαλύπτοντας την πορεία/σκοπό της έρευνας. Στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση και πληρέστερη κατανόηση της εν λόγω έννοιας και η απόπειρα απάντησης των ερωτημάτων: πώς η Ψυχογεωγραφία συμβάλλει στην “ανάγνωση” μιας πόλης. Και περαιτέρω πώς μπορεί η Ψυχογεωγραφία, ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο ανάγνωσης του αστικού τοπίου, να αποτελέσει εργαλείο σχεδιασμού και να συμβάλλει στο αστικό διέξοδο; Η πορεία της μελέτης πέρασε από ποικίλα στάδια έχοντας πάντοτε ως βασικό γνώμονα την Ψυχογεωγραφία και τη βασική μέθοδο πραγμάτωσης της, την Περιπλάνηση. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Πλάνητας ή αλλιώς Flâneur, ο μοναχικός ταξιδιώτης που, υπακούοντας στο ένστικτο του, περιδιαβαίνει την πόλη. Έτσι κι η εργασία, όπως ο Πλάνητας, προχωρούσε σταδιακά, ένα βήμα τη φορά, “εξερευώντας” οτιδήποτε καινούριο βρισκόταν για μελέτη. Μέσα από την ανάγνωση βιβλίων, άρθρων και επιστημονικών εργασιών επί του θέματος σιγά σιγά κάθε κομμάτι της μελέτης αποκτούσε μορφή, ενώ καθοριστικά συνέβαλε και η παρακολούθηση ταινιών μικρού μήκους για το ψυχογεωγραφικό Παρίσι και Λονδίνο. Το πρώτο κεφάλαιο ασχολείται με τον όρο καθαυτό, προσπαθώντας να δώσει, όσο γίνεται έναν ακριβή ορισμό. Ακολούθως, επιχειρείται μια

σύντομη ιστορική αναδρομή σχετικά με την εμφάνιση του όρου και τις ρίζες του. Στη συνέχεια δίνονται οι ορισμοί τον όρων “Πλάνητας” και “Περιπλάνηση” και αναλύεται η άρρηκτη σχέση τους με την Ψυχογεωγραφία. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στην στασιμότητα της αστικής μορφής και πώς αυτή επιδρά στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Για την καλύτερη κατανόηση των εννοιών εντοπίζονται και μελετώνται οι πρώτες ψυχογεωγραφικές μορφές και η εφαρμογή τους στην αρχιτεκτονική. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στους “Καταστασιακούς”, δηλαδή την καλλιτεχνική ομάδα που εφάρμοσε θεωρητικά και πρακτικά την Ψυχογεωγραφία και τις βασικές μεθόδους πραγμάτωσης της. Την ίδια στιγμή περιγράφονται οι πρώτοι “Ψυχογεωγραφικοί χάρτες” και ο τρόπος κατασκευής τους. Στη συνέχεια, μελετάται ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στη δημιουργία ενός “Νέου Πολιτισμόυ” που βασίζεται στην Ψυχογεωγραφία ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο ανάλυσης της πόλης και στην Περιπλάνηση ως βασική μέθοδος πραγμάτωσης της Ψυχογεωγραφίας. Τα χαρακτηριστικά αυτού του νέου πολιτισμού απαντώνται στην πόλη των Καταστασιακών. Μέλος των Καταστασιακών αποτελεί ο Constant Anton Nieuwenhuys, ο οποίος υποβάλλοντας σε πρακτική την Ψυχογεωγραφία σχεδίασε τη θεωρητική πόλη New Babylon. Μετά την ολοκλήρωση των παραπάνω, έχοντας κατανοήσει πλήρως τους όρους και κατακτήσει την απαραίτητη γνώση μέσα από θεωρίες και απτά παραδείγματα, είναι θεμιτή η προσπάθεια ανάλυσης μιας σύγχρονης πόλης μέσα από ψυχογεωγραφικά κριτήρια. Η πόλη που επιλέχθηκε είναι η Λισαβώνα, η πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Πόλη με ποικίλες όψεις και πολλές μεταπτώσεις μεταξύ μέρας και νύχτας, πρόθυμη να φιλοξενήσει οποιονδήποτε πλάνητα και να του χαρίσει αξέχαστες και απρόσμενες διαδρομές. Η ανάλυση έγινε με μία σειρά χαρτογραφήσεων της πόλης οι οποίες συντάχτηκαν από φοιτητές Erasmus που κατοίκησαν την πόλη για ένα διάστημα. Η μελέτη των χαρτών αυτών καταδεικνύει την αξία και την ουσιαστική συμμετοχή του χρήστη στην σχεδιαστική πράξη.

[Η Πόλη Παιχνίδι] ф ψυχογεωγραφία ф περιπλάνηση ф πλάνητας

1.1: Ψυχογεωγραφία και ορισμοί Ο όρος “Ψυχογεωγραφία” αποτελεί τον συνδυασμό των λέξεων Ψυχολογία και Γεωγραφία, η σειρά εμφάνισης των οποίων παίζει καθοριστικό ρόλο στην ετυμολογία της λέξης. Πρόκειται λοιπόν, για την ψυχική αντίδραση (ψυχολογία) σε ένα συγκεκριμένο χώρο (γεωγραφία), η οποία οδηγεί στην αλληλεπίδραση των δύο βασικών πτυχών του ανθρώπου: πνευματική και ψυχική.1 Αφορά συνεπώς το άτομο και τον τόπο και πραγματώνεται μέσω της χωρικής περιπλάνησης του ατόμου.

Διάγραμμα 1.1: Ορισμός Ψυχογεωγραφίας

Η εμφάνιση της λέξης Ψυχογεωγραφία χρονολογείται το 1950 στο Παρίσι από τον Guy Debord, τον δημιουργό της πρωτοποριακής ομάδας Καταστασιακή Διεθνής. Το 1953 πραγματοποιείται η πρώτη απόπειρα καθιέρωσης του όρου από έναν αναλφάβητο και το 1955 συντάσσεται ο πρώτος ορισμός από τον Guy Debord, σύμφωνα με τον οποίον η “Ψυχογεωγραφία” αποτελεί τη μελέτη συγκεκριμένων κανόνων και επιρροών του γεωγραφικού περιβάλλοντος, συνειδητά οργανωμένων ή μη, πάνω στα συναισθήματα και την συμπεριφορά των ατόμων.2

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Στο άρθρο A New Way of Walking του Joseph Hart, ενδιαφέρον προκαλεί η προσέγγιση του συγγραφέα επί του θέματος. Ψυχογεωγραφία αποτελεί οτιδήποτε μπορεί να αποσπάσει τους πεζούς από τα καθιερωμένα μονοπάτια και πορείες τους, ώστε να τους εισάγει σε διαδικασία αναγνώρισης και βιωματικής εμπειρίας του αστικού τοπίου. Συνεπώς, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν περιγράφεται μια προκαθορισμένη πορεία στο αστικό περιβάλλον, όπως για παράδειγμα η διαδρομή προς τον χώρο εργασίας. Αντιθέτως, αναφερόμαστε για μια διαδρομή-περιπλάνηση που προκύπτει διαισθητικά, καθοδηγούμενη από τις χωρικές ενότητες που συναντά στο διάβα του ο περιπλανητής. Έτσι η πόλη γίνεται ένα κουτί παιχνιδιών, γεμάτο από ευφάνταστες και δημιουργικές στρατηγικές διερεύνησης της.3 Οι προαναφερθέντες ορισμοί είναι αυτοί που κυριαρχούν περισσότερο με επικρατέστερο αυτόν του Guy Debord. Παρόλα αυτά έχει γίνει προσπάθεια από πολλούς για έναν ακριβέστερο προσδιορισμό της έννοιας. Πιθανότατα, ο συνδυασμός των στοιχείων κάθε ορισμού να είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός. Εντούτοις ο πιο απλός και ταυτόχρονα κατανοητός ορισμός είναι ότι η Ψυχογεωγραφία αποτελεί βασικό μεθοδολογικό εργαλείο ανάγνωσης του αστικού τοπίου, το οποίο με την σειρά του επιδρά στην ψυχολογία των ατόμων ή και το αντίστροφο. Πρόκειται δηλαδή για μια καταγραφή συναισθημάτων που παράγονται σε συγκεκριμένο χώρο. Κρίνεται απαραίτητο, όμως, ο χώρος να διαθέτει τις ανάλογες χωρικές εναλλαγές και ποιότητες, ώστε να παρακινήσει το άτομο να διαγράψει μια τέτοια διαφορετική πορεία. Ο Kevin Lynch στο βιβλίο του ‘The image of the city’ διαχωρίζει τα στοιχεία μιας πόλης σε διαδρομές(paths) ,άκρα(edges), συνοικίες(districts) ,κόμβους(nodes) και ορόσημα(landmarks).

Εικόνα 1.1: Όλα τα συναισθήματα είναι έγκυρα

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

1.2: Η στασιμότητα της αστικής μορφής και η επίδραση της στην ανθρώπινη συμπεριφορά Αποτελεί γεγονός ότι υπάρχουν αρκετά διαφορετικές απόψεις σύμφωνα με τις οποίες προκύπτει ένα άρτιο αστικό περιβάλλον. Άρτιο αστικό περιβάλλον, σύμφωνα με ψυχογεωγραφικούς όρους, αποτελεί αυτό που βασίζεται και οργανώνεται γύρω από τον δημόσιο χώρο, ο οποίος περιγράφεται από μια ποικιλία χωρικών σχέσεων και χαρακτηριστικών, ικανών να παρασύρουν τον περιπλανητή. Δυστυχώς, σπάνια συναντάμε τέτοια αστικά κέντρα και ο τρόπος βελτίωσης των υπαρχόντων αποτελεί πλέον φλέγον θέμα μεταξύ αρχιτεκτονικών συζητήσεων. Η απάντηση στο παραπάνω θέμα δεν έχει βρεθεί για ποικίλους λόγους. Βασική αιτία αποτελεί το γεγονός ότι κάθε πόλη χαρακτηρίζεται από διαφορετικές ιδιότητες και κατοικείται από ανθρώπους με διαφορετική κουλτούρα, συνεπώς δεν είναι δυνατό να βρεθεί κοινή λύση που να απαντά στα προβλήματα κάθε πόλης. Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι οι άνθρωποι-κάτοικοι παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην διαμόρφωση των πόλεων, συμβαίνει όμως και το αντίθετο. Πολλές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με χώρους που μας μεταφέρουν την ατμόσφαιρα τους και μας προκαλούν δέος, ασφάλεια, φόβο, δυσφορία κ.α. Πρόκειται, λοιπόν, για μια αμφίδρομη σχέση κατοίκου-πόλης(ατόμου-χώρου) και σύμφωνα με τον Winston Churchill “Διαμορφώνουμε τα κτίρια μας και στη συνέχεια μας διαμορφώνουν”. Παρόλα αυτά ίσως η απάντηση στο πώς η ανθρώπινη δραστηριότητα διαμορφώνει αστικά περιβάλλοντα είναι σε κάποιο βαθμό ευκολότερο να προσδιοριστεί. Για παράδειγμα ο Andres Sevtsuk στο δοκίμιο How we shape our cities, and then they shape us δίνει το παράδειγμα με τα σταυροδρόμια. Αναφέρεται στην διασταύρωση δύο ή περισσότερων δρόμων, η οποία δημιουργεί μια κεντρικότητα καθώς αποτελεί σημείο προσπέλασης μεγάλου αριθμού ατόμων και οχημάτων. Έτσι εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι άτομα με επιχειρηματικές βλέψεις επιθυμούν να τοποθετήσουν τις επιχειρήσεις τους επί των βασικών αξόνων που οδηγούν στο σταυροδρόμι. Το ίδιο συμβαίνει κοντά σε σταθμούς τρένων, αεροδρό-

Εικόνα 1.2: Οδός Rua de Santa Justa στη Λισαβώνα

μια κ.α.. Ανάλογα λειτουργεί και η διαδικασία τοποθέτησης των κατοικημένων περιοχών. Οι άνθρωποι τείνουν να επιλέγουν ήσυχες περιοχές και απομακρισμένες από τις εμπορικές ζώνες, με δείγματα πρασίνου και χαρακτήρα γειτονιάς (πάρκα, πλατείες, κήπους).4 Αυτό που συνήθως χαρακτηρίζεται ως δυσκολότερο προς κατανόηση είναι πώς το αστικό περιβάλλον επηρεάζει την κοινωνική ζωή. Ίσως μπορούμε να το αντιληφθούμε καλύτερα εξετάζοντας ένα μικρότερης κλίμακας έργο, για παράδειγμα ένα κτίριο, που αποτελεί τη μικρογραφία μιας πόλης. Η σύγκριση μεταξύ ενός άρτια φωτισμένου χώρου και προσανατολισμένου στο νότο με τα κατάλληλα ανοίγματα για την επίτευξη του απαραίτητου αερισμού και ενός υποφωτισμένου χώρου, βόρια προσανατολισμένο με μοναδικό άνοιγμα, αποτελεί απτό παράδειγμα της διαφορετικής ψυχικής επίδρασης που υποβάλει ο χώρος στο άτομο που τον βιώνει.5 Παράλληλα, η επιβολή της αστικής μορφής πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά γίνεται κατανοητή αν αναλογιστούμε ότι υποσυνείδητα κατηγοριοποιούμε τις περιοχές(κακόφημες, φτωχές, πλούσιες) και διακρίνουμε την πόλη σε ζώνες με διαφορετική ψυχική διάθεση. Τα άτομα γνωρίζουν ότι υπάρχουν ευχάριστες αλλά και ζοφερές περιοχές, τις τελευταίες μάλιστα τείνουν να τις αποφεύγουν. Η πλειοψηφία προτιμάει να διασχίζει τους μεγάλους και φωταγωγημένους δρόμους καθώς αισθάνεται ασφάλεια, παρά να εξερευνήσει στενά και σκοτεινά δρομάκια, θεωρώντας τα επικίνδυνα και καταθλιπτικά.6 O William Holly White, στο βιβλίο του “The social life in small urban spaces” (1980), ασχολείται με την παρατήρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς στον δημόσιο χώρο. Όπως ακριβώς ο χώρος επιβάλλεται στην ανθρώπινη συμπεριφορά, με ανάλογο τρόπο επιβάλλεται στο άτομο η σύγχρονη κοινωνία και οι ρυθμοί της. Τα καθημερινά καθήκοντα των ατόμων, σε συνδυασμό με τα παραπάνω, δεν τους επιτρέπουν να ακολουθήσουν διαφορετικές διαδρομές μέσα στην πόλη. Τα άτομα έχοντας ως μοναδικό σκοπό τον προορισμό τους και ταυτόχρονα την ταχύτητα και ασφάλεια τους, περιδιαβαίνουν καθημερινά τους ίδιους δρόμους. Μάλιστα, σε αρκετές περιπτώσεις τα άτομα δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν φωτογραφίες

Εικόνα 1.3: Συνοικία Rato στη Λισαβώνα

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

από τις περιοχές που περπατούν καθημερινά για να πάνε στη δουλειά, το σχολείο, το σουπερμαρκετ κ.α., διότι δεν δίνουν προσοχή σε λεπτομέρειες παρά μόνο σε βασικά χαρακτηριστικά που τους βοηθούν να θυμούνται τη διαδρομή.7 Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι πέρα από την ύπαρξη των κατάλληλων χωρικών δεδομένων, κρίσιμο ζήτημα αποτελεί η στάση του ατόμου απέναντι στην καθημερινότητα του. Εντούτοις, εξακολουθεί να προκαλεί ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα άτομα κατά τη διάρκεια μιας διαδρομής μέσα στην πόλη δεν παρατηρούν τι συμβαίνει γύρω τους και απλά προχωρούν τυφλά με σκοπό να φτάσουν στον προορισμό τους. Με αποτέλεσμα να γεννάται το ερώτημα αν το παραπάνω γεγονός οφείλεται στην απόλυτη υποταγή του ατόμου στην καθημερινότητα και σε ό,τι αυτή προστάζει ή και στην στασιμότητα του χώρου, καθώς αυτός δεν τους προκαλεί πλέον ενδιαφέρον;

Εικόνα 1.4: Εμπορική οδός Rua Augusta, Λισαβώνα

1.3. Το Συντακτικό του Χώρου του Bill Hillier Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ’90 εμφανίζεται έντονα ο προβληματισμός αναφορικά με τη σχέση της γεωμετρικής οργάνωσης του αστικού ιστού με τη διαδικασία σχηματισμού και μορφοποίησης των πόλεων μέσα από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Απάντηση στον παραπάνω προβληματισμό προσπάθησε να δώσει η ερευνητική ομάδα του University College στο Λονδίνο μέσα από την δημιουργία της θεωρίας του Συντακτικού του Χώρου, με βασικό εκπρόσωπο τον Bill Hillier. Η θεωρία αυτή συμβάλλει στην περιγραφή της οργάνωσης του κτιριακού και του αστικού χώρου ως ενός συστήµατος χωρικών σχέσεων. Το Συντακτικό του Χώρου βασίζεται στην άποψη ότι ο τρόπος µε τον οποίο χρησιµοποιείται ή λειτουργεί ο χώρος δε σχετίζεται µε τις ιδιότητες μοναδιαίων χώρων, αλλά µε τις σχέσεις µεταξύ των χώρων που συναποτελούν ένα κτίριο ή μια πόλη και πώς αυτές αλληλοεπηρεάζονται (τα λεγόμενα χωρικά συστήματα). Σκοπός της θεωρίας είναι να αποσαφηνίσει τις ιδιότητες της χωρικής οργάνωσης όντας πιο αφηρημένες σε σχέση με τις µετρικές ιδιότητες του χώρου, τις οποίες μπορεί πιο εύκολα κανείς να αντιληφθεί.8 Με πιο απλά λόγια, η θεωρία του Συντακτικού του Χώρου διερευνά και προσπαθεί να ερμηνεύσει την σχέση του αστικού χώρου και της κοινωνικής ζωής, εστιάζονται στο πώς η η μορφή της οργάνωσης του χώρου επηρεάζει την ανθρώπινη δραστηριότητα, ερώτημα που θέσαμε στην προηγούμενη ενότητα. Παράλληλα, πρόκειται για βασικό αρχιτεκτονικό εργαλείο, καθώς είναι σε θέση να προβλέψει τον κοινωνικό αντίκτυπο κάθε νέου έργου. Η προσομοίωση αυτή επτυγχάνεται μέσα από την εξήγηση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης των συστατικών του χωρικού συστήματος, της ανάλυση του ως δίκτυο επιλογών και της αναπαράστασης του με χάρτες και γραφήματα που εξηγούν τις σχέσεις και αλληλοεπιδράσεις των επιμέρους χώρων.9 Όπως ο Bill Hillier αναφέρει στο βιβλίο του “Space is the Machine”, σχεδιάζουμε κτίρια για τους ανθρώπους, οπότε οι σχέσεις μεταξύ τους είναι αναπόφευκτες, εφόσον το ένα προορίζεται για το άλλο. Κατ’έπέ-

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

κταση η πόλη σχεδιάζεται για να εξυπηρετεί τα άτομα και η μη ύπαρξη των τελευταίων αναιρεί τον λόγο υπαρξη της. Συνεπώς, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι αναφερόμαστε σε σχέσεις μεταξύ συνόλων και όχι μονάδων, καθώς ένα κτίριο προσδιορίζεται για μια ομάδα ατόμων και μια πόλη αποτελείται από ένα σύνολο κτιρίων.

Εικόνα 1.5: Οι ιδιότητες της χωρικής οργάνωσης και πώς επηρεάζουν τον χρήστη

Επιστρέφουμε στην αρχική θέση του Συντακτικού του Χώρου, η οποία στηρίζει ότι το άτομο αντιλαμβάνεται τον χώρο μέσα από τις ιδιότητες της χωρικής οργάνωσης, η οποία καθορίζει την δυνατότητα κίνησης σε αυτόν, και όχι τόσο από τα μετρικά του χαρακτηριστικά. Για να γίνει πιο αντιληπτό το παραπάνω επιχείρημα θα προσπαθήσουμε να το εξηγήσουμε μέσα από ένα παράδειγμα. Παρατηρώντας λοιπόν την Εικόνα 1.5a και b διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για δύο πανομοιότυπες κατόψεις κτιρίων με ίσο αριθμό δωματίων και ανοιγμάτων, με μόνη διαφορά τη διάταξη των τελευταίων. Παρά το γεγονός ότι τα κτίρια είναι ίδια και το μόνο που διαφέρει είναι η θέση των ανοιγμάτων, διαπιστώνουμε ότι η χωρική εμπειρία του επισκέπτη είναι τελείως διαφορετική καθώς οι κινή-

σεις που μπορεί να πραγματοποιήσει στις δύο περιπτώσεις διαφέρουν. Στην πρώτη περίπτωση ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να διαγράψει κυκλική πορεία γύρω από την κεντρική αίθουσα και τελικά να καταλήξει σε αυτή. Στη δεύτερη περίπτωση διαμορφώνεται μια κεντρική και παράλληλα γραμμική τροχιά μέσα στον χώρο καθιστώντας τις αίθουσες ισότιμες και τον επισκέπτη αντιμέτωπο με το δίλημμα αν θα κινηθεί προς τα αριστερά ή δεξιά. Παράλληλα, σε αυτή την περίπτωση το άτομο έχει καλύτερη οπτική φυγή, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται καλύτρα τον χώρο στον οποίο κινείται. Ύστερα από αυτό το παράδειγμα αντιλαμβανόμαστε ακόμη ότι η αναφορά σε μονάδες, ένα κτίριο και ένα άτομα, δεν έχει νόημα εφόσον τα κτίρια και συνεπώς οι χωρικές ενότητες αποτελούνται από πολλές χωρικές μονάδες που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και με την σειρά τους επηρεάζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα αναλόγως.10 Την παραπάνω θέση έρχεται να συμπληρώσει η παραδοχή ότι η γεωμετρική και τοπολογική πολυπλοκότητα των πόλεων αποτελεί καθοριστικό ρόλο στον τρόπο κίνησης των ατόμων μέσα σε αυτές. Ο Bill Hillier και η Lida Shinichi υποστηρίζουν μέσα από το δοκίμιο “Network effects and psychological effects: a theory of urban movement”, ότι μπορούν να προκύψουν σημαντικά γνωστικά συμπεράσματα από δεδομένα συγκεντρωτικών αστικών ροών. Μάλιστα αναφέρουν ότι η αστική κίνηση τόσο των οχημάτων όσο και των πεζών σχηματοποιούνται περισσότερο από τις γεωμετρικές και τοπολογικές ιδιότητες του αστικού κανάβου παρά από τα μετρικά του χαρακτηριστικά.11 Για να υποστηρίξουν την τελευταία θέση παραθέτουν το παράδειγμα των αστικών οδικών δικτύων, τα οποία είναι ικανά να επηρεάσουν και τελικά να διαμορφώσουν την κίνηση των ατόμων, λόγω των τοπολογικών και γεωμετρικών τους χαρακτηριστικών. Μέχρι τώρα η πολεοδομική κοινότητα υποστήριζε ότι η κίνηση των περιπλανητών μέσα στην πόλη βασίζεται στα μετρικά χαρακτηριστικά της, παρ’όλα αυτά πρόσφατες έρευνες αποδεικνύουν ότι η ανθρώπινη αντίληψη περί απόστασης καθορίζεται από τις οπτικές, γεωμετρικές και τοπολογικές ιδιότητες του δι-

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

κτύου. Συνεπώς, ενώ συνειδητά προτιμάμε τις συντομότερες διαδρομές, γνωστικά δεν είμαστε σε θέση να τις αναγνωρίσουμε.

Εικόνα 1.6: Το παράδειγμα των αστικών οδικών δικτύων

Στην Εικόνα 1.6. παρουσιάζεται ένα ενδεικτικό αστικό δίκτυο με έναν βασικό άξονα, σταυροδρόμι, πλευρικούς δρόμους και έναν πίσω δρόμο. Ας υποθέσουμε ότι όλοι οι δρόμοι είναι εξίσου το ίδιο κατοικημένοι και τα άτομα μετακινούνται μεταξύ τους επιλέγοντας τις πιο σύντομες και απλές διαδρομές. Είναι προφανές ότι η περισσότερη κίνηση συγκεντρώνεται επί του οριζόντιου κύριου άξονα και των κάθετων που καταλήγουν σε αυτόν, καθώς είναι αυτός που συνδέει και κατά συνέπεια τροφοδοτεί τους υπόλοιπους δρόμους. Συνεπώς, είναι λογικό ότι τα καταστήματα προτιμάται να τοποθετούνται εκεί που συγκεντρώνεται το πλήθος, δηλαδή κυρίως επί του οριζόντιου άξονα. Έτσι λοιπόν, μέσα από αυτό το απλό παράδειγμα γίνεται πιο εύκολα αντιληπτό πως το δίκτυο, με τα τοπολογικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά του, επηρεάζει την κίνηση των ατόμων.12 Στο ίδιο δοκίμιο οι δύο ακαδημαϊκοί προσεγγίζουν το ίδιο θέμα κάτω από πραγματικές συνθήκες μέσα στα αστικά συστήματα. Συγκεκριμένα αναφέρουν ότι κάθε πόλη αποτελείται από μεγάλο αριθμό δρόμων και κόμβων, οι οποίοι ενώνονται μεταξύ τους με αποτέλεσμα να

αποτελούν κέντρα που συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες ροές ατόμων. Συνεπώς, θα ήταν συνετό και εφόσον επιθυμούμε να μελετήσουμε την κίνηση των ατόμων μέσα στην πόλη με βάση την μετρική απόσταση, να υπολογιστεί η απόσταση μεταξύ των κόμβων. Όμως, βασιζόμενοι σε αυτή τη λογική σημαίνει ότι τα άτομα επιλέγουν να κινηθούν μόνο σε περιοχές γειτνίασης, κάτι το οποίο πρακτικά δεν ισχύει εφόσον ο καταμερισμός των χρήσεων δεν είναι ομαλός. Συνήθως τα άτομα αλλού κατοικούν, δουλεύουν και διασκεδάζουν, έχουν φίλους και συγγενείς. Ταυτόχρονα, η πορεία των ατόμων είναι κάθε άλλο παρά τυχαία· πρόκειται για προγραμματισμένη πορεία με αρχή και τέλος ή και ενδιάμεσους σταθμούς. Συνεπώς, κανένας μαθηματικός υπολογισμός δε μπορεί να την ελέγξει. Σύμφωνα με τους Hillier και Lida υπάρχουν δύο κατηγορίες κίνησης των ατόμων, αυτή που από ένα σημείο εκκίνησης έχει στόχο έναν συγκεκριμένο προορισμό (to-movement) και αυτή που έχει ως σκοπό να διαγράψει πορεία περνώντας από διάφορα ενδιάμεσα σημεία (through-movement). Έτσι λοιπόν, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η πορεία είναι προκαθορισμένη και επιλέγεται από το ίδιο το άτομο με βάση τις προσωπικές επιθυμίες. Παρ’όλα αυτά, έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα άτομα επιλέγουν συχνά κοντινούς κεντρικούς (κόμβους) προορισμούς σε αντίθεση με μακρινούς, φαινόμενο που οφείλεται στα αστικά δίκτυα. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει στις διαδρομές με ενδιάμεσες στάσεις. Τα άτομα τείνουν να επιλέγουν να επισκεφτούν κομβικά σημεία στα οποία συνήθως συγκεντρώνονται τα περισσότερα σημεία έδιαφέροντος.13 Κάνουμε λόγο, λοιπόν, για μια κατάσταση στην οποία τα άτομα κινούνται με βάση ορισμένα χωρικά δεδομένα, πέρα από τις προσωπικές προτιμήσεις. Δηλαδή έχοντας ως τελικό στόχο τον προορισμό τους ή μια διαδρομή με ενδιάμεσες στάσεις(προσωπική προτίμηση), οι χωρικές ποιότητες είναι εκείνες που θα καθορίσουν την επιλογή της διαδρομής. Στην σύγχρονη κοινωνία του θεάματος (The Society of the Spectacle, Guy Debord) που βιώνουμε, ο άνθρωπος ‘επιλέγει’ μια συγκεκριμένη κοινωνική στάση, η οποία με την σειρά της του επιβάλλει την πορεία των αστικών δικτύων και της ασφάλειας και όχι την πορεία των χωρικών εναλλαγών και της διαίσθησης.

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

1.4: Ο πλάνητας(Flâneur) και η περιπλάνηση(dérive) Στη μέχρι τώρα πορεία της εργασίας αναφερόμαστε στα χαρακτηριστικά εκείνα του χώρου, τα οποία είναι ικανά να εγείρουν την φαντασία του περιπλανητή και να αποτελέσουν το κριτήριο της περιπλάνησης του. Την ίδια στιγμή, για την επίτευξη της περιπλάνησης που παρασύρεται από τα χωρικά δεδομένα, είναι απαραίτητο το άτομο να είναι σε κατάσταση απόλυτης ελευθερίας κίνησης και απαλλαγμένο από τις υποχρεώσεις που η καθημερινότητα προστάζει. Αναφερόμαστε στον περιπλανητή, το άτομο εκείνο που περιδιαβαίνει και αφουγκράζεται την πόλη, δημιουργώντας αστικές εμπειρίες. Το όνομα αυτού Πλάνητας ή αλλιώς Flâneur (προέρχεται από το γαλλικό ρήμα flana, το οποίο σημαίνει περιπλάνηση χωρίς σκοπό). Πρόκειται για φιγούρα που πρωτοεμφανίστηκε στο Παρίσι και το Λονδίνο.14 Κάνοντας μια σύντομη αναδρομή στα μέσα του 19ου αιώνα διαπιστώνουμε ότι ο Πλάνητας αποτελεί λογοτεχνικό προϊόν, το οποίο πρώτη φορά εντοπίζεται πειραματικά μέσα από την σύντομη ιστορία του Edgar Allan Poe το 1840 με τίτλο The Man of the Crowd (Ο Άνθρωπος του Πλήθους). Ο συγγραφέας καταγράφει στο έργο του την παρατήρηση του πλήθους και την εμμονική παρακολούθηση ενός άνδρα ανάμεσα στα κακόφημα στενά του Λονδίνου, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον άνθρωπο του πλήθους. Η παραπάνω προσέγγιση του Poe θεωρείται ένα από τα πρώτα παραδείγματα παρομοίωσης του πλήθους με την μοντέρνα πόλη, που σιγά σιγά έκανε την εμφάνιση της στα τέλη του αιώνα, προμηνύοντας την εξαφάνιση του ίδιου του Flâneur.15 Ήδη κάναμε αναφορά στο Λονδίνο και το Παρίσι, καθώς αποτελούν τόπο γέννησης του πλάνητα και κατά συνέπεια της περιπλάνησης. Ο Poe παίρνει τη θέση του περιπλανητή και αφήνεται να περιηγηθεί στην πόλη λαβύρινθο-Λονδίνο, μέσα σε σκοτεινό και γοτθικό φόντο. Ταυτόχρονα, παριστά τον Flâneur, τον ταξιδιώτη που περιπλανάται άσκοπα κάτω από τις κομψές στοές του Παρισιού του 19ου αιώνα. Όμως σύντομα ο τόπος γέννησης του Flâneur αποτελεί και τον τόπο εξαφάνισης του.

Ο Baudelaire ήταν από τους πρώτους που προσπάθησε να προσδιορίσει την έννοια του πλάνητα αναλύοντας την προσέγγιση του Poe. Ο πρώτος αναφέρει ότι μέσα από την ιστορία του Poe γίνεται αντιληπτή η εμφάνιση ενός νέου αστικού τύπου, μέσα στον οποίο ο πλάνητας είναι μέρος του πλήθους αλλά συγχρόνως και απομονωμένος από αυτό. Πρόκειται ουσιαστικά για την περιγραφή ενός ατόμου που περιπλανιέται εμμονικά και χάνεται μέσα στο πλήθος χωρίς όμως να αλληλεπιδρά και να ενσωματώνεται σε αυτό, γεγονός που οδηγεί στο αντιφατικό συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον άνθρωπο του πλήθους χωρίς όμως να αποτελεί μέρος του. Το άτομο που αρνείται να είναι μόνο του αλλά και να συναναστραφεί. Η σύγχυση αυτή αποδίδεται κατά τον Baudelaire στο γεγονός της άφιξης της μοντέρνας πόλης στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς εξηγεί ότι ο Flâneur όντας άνθρωπος του πλήθους τώρα έρχεται αντιμέτωπος με τα δεδομένα της νέας αστικής κατάστασης, τα οποία έρχονται σε αντίθεση με τον λόγο της ύπαρξης του. Το Παρίσι πλέον στα τέλη του αιώνα είχε φτάσει σε σημείο μη αναγνώρισης από τους ίδιους του τους κατοίκους. Η πλοήγηση ενός κατοίκου μέσα στην πόλη θα μπορούσε να συγκριθεί με αυτή του τουρίστα. Οι δρόμοι πλημμυρίζουν από οχήματα, οι δημόσιοι χώροι αντικαθίστανται από ιδιωτικούς και η περιπλάνηση στην πόλη μετατρέπεται σε βόλτα για ψώνια. Έτσι, ο πλάνητας έχασε το “σπίτι” του με τις αλλαγές που επέφερε ο 20ός αιώνας και αναγκάστηκε να προσαρμοστεί ή και να εξαφανιστεί.16

Εικόνα 1.7: Ο Πλάνητας του 19ου αιώνα στο Παρίσι

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Ενδιαφέρον προκαλεί και η προσέγγιση του Γερμανού φιλόσοφου Walter Benjamin, ιδιαίτερα μέσα από το έργο του Arcades Project. Αντιμετωπίζει τον Πλάνητα σαν έναν αστικό παρατηρητή(Εικόνα 1.8), για τον οποίο η περιπλάνηση είναι εργαλείο αστικής ανάλυσης αλλά και τρόπος ζωής. Είναι αεικίνητος, ανήσυχος, πυρετώδης και παλλόμενος, χαρακτηριστικά που αποδίδονται κατά καιρό στον μοντέρνο άνθρωπο. Αποτελεί το υποκείμενο της εξερεύνησης του αστικού τοπίου και περιφέρεται στο πλήθος της μεγαλούπολης παρατηρώντας και αναζητώντας έμπνευση μέσα από την ένταση των τυχαίων συναντήσεων. Ο πλάνητας αποτελεί κομβική φιγούρα και απελευθερωμένη από κάθε δεδομένη χωρική σταθερά, ο οποίος διαμορφώνει ελαστικές χωρικές και διαπροσωπικές σχέσεις αλληλεπίδρασης. Το γεγονός ότι είναι ακτήμονας και δεν έχει οργανική σχέση με αυτούς που αλληλεπιδρά, τον καθιστά αυτόματα αντικειμενικό παρατηρητή του χώρου. Η αντικειμενικότητα αυτή πηγάζει από την αποστασιοποίηση και την παθητικότητα του και εφόσον είναι απαλλαγμένος από δεσμεύσεις, επέρχεται η ελευθερία. Έτσι λοιπόν, είναι ελεύθερος να κρίνει και να επιβλέπει τις καταστάσεις με βάση γενικότερα και αντικειμενικότερα ιδανικά, χωρίς προκαταλήψεις. Παράλληλα, σημαντικό είναι ότι στις ενέργειες του, εκείνος δεν δεσμεύεται από την συνήθεια ή το παρελθόν και έτσι βρίσκεται ταυτόχρονα κοντά και μακριά από τους γύρω του, πράγμα που τον καθιστά ιδανικό παρατηρητή της αστικής ζωής. 17 Έχοντας αποσαφηνίσει την έννοια του πλάνητα, σειρά έχει πλέον η περιπλάνηση (dérive) για την ολοκλήρωση του κεφαλαίου. Η θεωρία του dérive, λοιπόν, εισάγεται από τη Λεττριστική Διεθνή (Lettrist International) και αναπτύσσεται από την Καταστασιακή Διεθνή (Situationist International) αργότερα, ως αισθητική μα και πρακτική του να χάνεσαι μέσα στην πόλη.18 Πλάνητας και περιπλάνηση, δύο λέξεις με κοινή ρίζα και άρρηκτα συνδεδεμένες. Πρόκειται ουσιαστικά για το εργαλείο/ενέργεια που χρησιμοποιεί/πραγματώνει ο πλάνητας για την ανάγνωση της πόλης. Όπως αναφέρει ο Debord στο έργο του Θεωρία της Περιπλάνησης (Theory of

Εικόνα 1.8: Αστικός παρατηρητής του σήμερα, Λισαβώνα

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Dérive), κατά την διάρκεια της περιπλάνησης τα άτομα απαρνιούνται τις καθημερινές τους δραστηριότητες, που επηρεάζουν τις πορείες που διαγράφουν μέσα στην πόλη και αφήνονται ελεύθεροι να οδηγηθούν στη διαδρομή που θα προκύψει μέσα από τις διάφορες χωρικές καταστάσεις που συναντούν. Αυτό που στην πραγματικότητα επιζητά ο πλάνητας, είναι το βίωμα που η εναλλαγή των ατμοσφαιρών προκαλεί καθώς διέρχεται από διαφορετικά σημεία της πόλης, με διαφορετικό χαρακτήρα και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, σε συνδυασμό και με τους δικούς του όρους διάθεσης. Το γεγονός ότι η περιπλάνηση του ατόμου επηρεάζεται απο τις ψυχολογικές του συνιστώσες τη δεδομένη στιγμή την καθηστούν κάθε άλλο παρά τυχαία πράξη.19 Παραπάνω αναφέρθηκε ότι δεν αποτελεί τυχαία πραξη γι’αυτο και δεν αποτελεί προβλέψιμη διαδικασία/πορεία. Μπορεί παρ’όλα αυτά από άτομο σε άτομο με κοινή αφετηρία η διαδρομή που θα ακολουθήσει να είναι διαφορετική, όπως και συμβαίνει συνήθως. Το παραπάνω στηρίζεται στο γεγονός ότι κάθε άτομο είναι μονάδικο και με διαφορετικές προσλαμβάνουσες και επιθυμίες. Αναφερόμαστε σε επιθυμίες, τον πόθο δηλαδή που κινητοποιεί το άτομο από συναίσθημα και οχι από ανάγκη ή συνήθεια. Αυτή είναι η διαδικασία της περιπλάνησης, η διαδρομή μέσα σε ένα χωρικό σύστημα με κινητήρια δύναμη το συναίσθημα.

Εικόνα 1.9: Αντικειμενικός παρατηρητής της πόλης

Η ΠΟΛΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Υποσημειώσεις Κεφαλαίου 1: 1. Janicijevic Aleksandar, Psychogeography now- Window to an urban future, http://photoblog.urbansquares.com, Τορόντο, Σεπτέμβριος 2008 2. Guy Debord, Introduction to a Critique of Urban Geography, στο περιοδικό Les Lèvres Nues #6, 1955 3. Hart Joseph, A New Way of Walking, Utne Reader, 2004 4. Sevtsuk Andres, How we shape our cities, and then they shape us, MAJA: the Estonian Architectural Review, 2012 5. Brekke Harald, How does the built environment affect behaviour and cognition?, Conscious Cities: Architecture and Neuroscience, 2016 6. Guy Debord, Introduction to a Critique of Urban Geography, στο περιοδικό Les Lèvres Nues #6, 1955 7. Hart Joseph, A New Way of Walking, Utne Reader, 2004 8. Λευκαδίτης Γεώργιος, Μαλικούτη Σταματίνα, Γεωμετρία: από την Επιστήμη στην Εφαρμογή, Πειραιάς, 2012 9. Hillier Bill, Between Social Physics and Phenomenology: explorations towards an urban synthesis?, 2005 10. Hillier Bill, Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture, 2007(electronic edition) 11. Hillier Bill, Lida Shinichi, Network effects and psychological effects: a theory of urban movement, 2005, σελ.553 12. Hillier Bill, Lida Shinichi, Network effects and psychological effects: a theory

of urban movement, 2005, σελ.553-555 13. Hillier Bill, Lida Shinichi, Network effects and psychological effects: a theory of urban movement, 2005, σελ.556-557 14. https://en.wikipedia.org/wiki/Fl%C3%A2neur 15. Poe Edgar Allan, The Man of the Crowd, 1840 16. Coverley Merlin, Psychogeography: Paris and the Rise of the Flâneur, 2006 17. Benjamin Walter, The Arcades Project, translation: Howard Eiland, Kevin McLaughlin, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1999, σελ. 316, 489 18. https://en.wikipedia.org/wiki/D%C3%A9rive 19. Debord Guy, Theory of Dérive, στο περιοδικό Les Lèvres Nues #9, 1956

[Ψυχογεωγραφικά Παραδείγματα και οι Καταστασιακοί] ф άνθρωπος του πλήθους ф Καταστασιακοί ф Ενιαία Πολεοδομία ф ψυχογεωγραφικοί χάρτες ф ενότητες ατμόσφαιρων

2.1: Πρώτες μορφές ψυχογεωγραφίας και οι Λεττριστές Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο και συγκεκριμένα στην τελευταία ενότητα, τα πρώτα δείγματα ψυχογεωγραφίας έκαναν την εμφάνισή τους μέσα από λογοτεχνικά κείμενα κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα. Ακριβώς δηλαδή στο μεταίχμιο μεταξύ παλιάς και μοντέρνας πόλης, η οποία οριστικοποιήθηκε για τα καλά με την έλευση του 20ού αιώνα. Ο καλλιτεχνικός κύκλος της εποχής εκείνης, έχοντας ήδη αφουγκραστεί τις κοινωνικές αλλαγές που σύντομα θα ακολουθούσαν έπειτα από τις σημαντικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις (βιομηχανία, πρώτα καπιταλιστικά σημάδια), εξέφρασε τις ανησυχίες του μέσα από το έργο του. Έτσι λοιπόν, την περίοδο αυτή και με αφορμή την κοινωνικοοικονομική κατάσταση έγιναν οι πρώτες αναφορές περί πλάνητα και περιπλάνησης, των δύο βασικών μέσων πραγμάτωσης της ψυχογεωγραφίας. Επινοώντας την φιγούρα αυτή και τη νέα τεχνική πλοήγησης μέσα στην πόλη αντιστοίχως, οι καλλιτέχνες προσπάθησαν να περιγράψουν και να εξετάσουν τις νέες συνθήκες που θα επέφερε η νεωτερικότητα στην αστική ζωή και τις κοινωνικές τάξεις.20 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του Edgar Allan Poe με τίτλο “The Man of the Crowd” για το οποίο έγινε αναφορά στην ενότητα 1.4 και πρόκειται μια από τις πρώτες απόπειρες προσέγγισης του θέματος μέσα από τη λογοτεχνία. Στο έργο αυτό ο Poe, ο ίδιος ο συγγραφέας έχοντας απομονωθεί λόγω ενός προβλήματος υγείας, βρίσκει ενδιαφέρον στην παρακολούθηση των ατόμων που περνούν μπροστά από το καφέ που κάθεται στο Λονδίνο. Καθώς, λοιπόν, το φως του ηλίου υποχωρούσε, το πλήθος αυξανόταν και στους δρόμους επικρατούσε συνωστισμός. Παρ’όλα αυτά ο συγγραφέας αναφέρει ότι τα χαρακτηριστικά των ατόμων που περνούσαν από μπροστά του ήταν τόσο έκδηλα, που εύκολα μαρτυρούσαν την κοινωνική τους θέση μέσα στην πόλη. Ευγενείς, δικηγόροι, έμποροι, υπάλληλοι, χαρτοπαίκτες, πορτοφολάκιδες, όλοι όσοι ανήκουν στην ίδια κατηγορία εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους που με προσεκτική παρατήρηση είναι εύκολο να τους εντοπίσεις. Ξαφνικά και καθώς το βράδυ είχε πέσει, το βλέμμα του Poe σταματά σε μια ηλικιωμένη φιγούρα που το πλέον έμπειρο μάτι του αδυ-

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

νατούσε να εντοπίσει σε ποια κοινωνική κατηγορία ανήκε. Συνεπαρμένος από το γεγονός, αποφασίζει να τον ακολουθήσει μέχρις ότου τον “κατανοήσει”. Διασχίζοντας πλατείες, στενά δρομάκια, ανοιχτές αγορές και μαγαζιά, ο άγνωστος πήγαινε πέρα δώθε περνώντας πολλές φορές από το ίδιο σημείο έχοντας πάντα το ίδιο μυστηριώδες βλέμμα. Το βήμα του άλλοτε χαλαρό και άλλες φορές ρυθμικό και γρήγορο που δήλωνε φόβο ή αγωνία. Περιπλανιέται με σιγουριά, σα να ξέρει την πορεία αλλά όχι τον προορισμό. Ακατάπαυστη περιπλάνηση, σα να αναζητάει την ώσμωση με το πλήθος αλλά ταυτόχρονα να την αρνείται. Η παρακολούθηση του αγνώστου συνεχίστηκε όλο το βράδυ και διήρκησε μέχρι και το επόμενο σούρουπο όπου ο περιπλανητής συνέχιζε ακούραστος τις διαδρομές του. Σε αυτό το σημείο ο Poe συνειδητοποιώντας ότι πρόκειται για μια ατέρμονη πλάνη, κατονομάζει τον άγνωστο ως άνθρωπο του πλήθους, ο οποίος αρνείται να είναι μόνος αλλά και να αλληλεπιδρά με αυτό.21 Το έργο “The Man of the Crowd” απασχόλησε αργότερα τον Baudelaire, ο οποίος αναφέρει μέσα σε κείμενα του ότι ο Poe κατάφερε να περιγράψει μια νέα αστική φιγούρα που αποτελεί προϊόν της μοντέρνας πόλης. Συγκεκριμένα γράφει ότι αυτή η φιγούρα αναγγέλλει ταυτόχρονα τον ερχομό της νέας πόλης αλλά και το τέλος της παλιάς, καθώς η άσκοπη περιπλάνηση έρχεται σε αντίθεση με το αστικό σκηνικό και το φυσικό περιβάλλον που συνεχώς απειλείται. Ένας ακόμη φιλόσοφος που ασχολήθηκε με το παραπάνω έργο είναι ο Benjamin, ο οποίος εξέφρασε την τοποθέτηση του επί του αστικού ζητήματος, που επρόκειτο να επιφέρουν οι κοινωνικοοικονομικές αλλαγές.22 Στη συνέχεια και περίπου στα μέσα του 20ού αιώνα, η ψυχογεωγραφία συναντάται ξανά μέσα από την πολιτικοκαλλιτεχνική ομάδα των Λεττριστών, η οποία αντιμετωπίστηκε ως τεχνική αστικής εξερεύνησης. Οι Λεττριστές ήταν μια ομάδα πρωτοποριακών καλλιτεχνών με σουρεαλιστική παράδοση που έδρασαν την περίοδο 1952-1957 με έδρα το Παρίσι. Επρόκειτο για εξαιρετικά ριζοσπαστικούς καλλιτέχνες, με μποέμικο στιλ το οποίο γοήτευσε τον 19χρονο Debord. Ο τελευταίος μάλιστα στη συ-

νέχεια έγινε και ένας από τους κύριους εκπρόσωπούς τους, μαζί με τον Ivan Chtcheglov.

Εικόνα 2.1: Ο Πλάνητας του 20ου αιώνα

Το 1952 οι Λεττριστές με βασικό εκπρόσωπο τον Debord ίδρυσαν την ομάδα “Lettrist International”, η οποία είχε ως αυτοσκοπό την αναζήτηση νέων μεθόδων παρέμβασης στην καθημερινή ζωή. Οι ίδιοι πίστευαν ότι η μοντέρνα πόλη άλλαξε οριστικά την ως τότε ζωή στην πόλη, καθώς έθεσε άλλες ανάγκες και προτεραιότητες. Αυτές οι αλλαγές επηρέασαν αναπόφευκτα τα άτομα και τον χώρο και κατά συνέπεια την μεταξύ τους σχέση. Πρόθυμοι να εκφράσουν τις σκέψεις τους, οι Λεττριστές εξέδιδαν το περιοδικό “Potlatch”, στο οποίο διατυπώθηκαν όλες οι θεωρίες τους αλλά και οι πρώτες ιδέες των Σιτουασιονιστών, ομάδα θα αναλύσουμε παρακάτω. “Η νέα ομορφιά θα είναι ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΗ, δηλαδή προσωρινή και βιωμένη.” (Potlatch No5, Ιούλιος 1954)23

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

Οι Λεττριστές ήταν οι πρώτοι που έθεσαν σε εφαρμογή την τεχνική της περιπλάνησης μέσα σε πραγματικές χωρικές συνθήκες και συγκεκριμένα στους δρόμους του Παρισιού. Πραγματοποίησαν πολυάριθμες περιπλανήσεις μέσα στο αστικό περιβάλλον για ώρες ή μερικές φορές ακόμα και μέρες. Μέσα από αυτές τις περιπλανήσεις προέκυψε και ο όρος ψυχογεωγραφία, ο οποίος προτάθηκε για πρώτη φορά το 1953 από έναν αναλφάβητο που ένιωσε την ανάγκη να χαρακτηρίσει με τον όρο ψυχογεωγραφία το σύνολο των συναισθηματικών πεδίων που διαπερνούν μια πόλη. Μιλώντας για συναισθηματικά πεδία μιας πόλης, αναφερόμαστε στα συναισθήματα που προκύπτουν και χαρακτηρίζουν συγκεκριμένα σημεία της πόλης, σύμφωνα πάντα με την προσωπική διάθεση του κάθε περιπλανητή. Για παράδειγμα, μια γειτονιά μπορεί λόγω χαμηλού φωτισμού, στενών δρόμων και εγκατελελειμμένων κτιρίων να δημιουργεί το αίσθημα της ανασφάλειας ή της περιπέτειας σε κάποιο άλλο άτομο, καθώς πάντα ρόλο παίζει και ο ίδιος ο πλάνητας. Έτσι λοιπόν, η διαδικασία της περιπλάνησης θα τους επέτρεπε να καταγράψουν αυτές τις συναισθηματικές παρατηρήσεις και να χαρτογραφήσουν την πόλη μέσα από τη συναισθηματική περιγραφή.24

Διάγραμμα 2.1: Γενεολογικό διάγραμμα Καταστασιακή Διεθνής

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

2.2: Καταστασιακοί και Ενιαία Πολεοδομία Η Καταστασιακή Διεθνής (Situationist International) ή αλλιώς ομάδα των Σιτουασιονιστών αποτελεί μια παγκόσμια κίνηση ριζοσπαστών καλλιτεχνών και θεωρητικών που έδρασε κυρίως στον Ευρωπαϊκό χώρο την περίοδο 1957-1972. Η προέλευση της ομάδας εντοπίζεται κυρίως στον αντιεξουσιαστικό μαρξισμό και τα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών του 20ού αιώνα. Η κίνηση γεννήθηκε μέσα από τρεις προγενέστερες ομάδες, τους Λετριστές, το Φανταστικό Μπαουχάους και τη Ψυχογεωγραφική Επιτροπή του Λονδίνου. Για το γεγονός αυτό οι βασικοί εκπρόσωποι της Κ.Δ. αποτελούν μέλη των προαναφερθέντων ομάδων. Συγκεκριμένα καταστασιακά μέλη ήταν οι Guy Debord, Asger Jorn, Constant Nieuwenhuys, Alexander Trocchi, Ralph Rumney, Attila Kotanyi, Michelle Bernstein και Raoul Vaneigem. Βασικά ζητήματα που έθετε η Κ.Δ. αφορούσαν την ομογενοποίηση της κοινωνίας μέσα από την αστικοποίηση και τη διχοτομία ανάμεσα στην εργασία και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Οι Καταστασιακοί υποστήριζαν ότι τα φαινόμενα της αστικοποίησης και του καπιταλισμού που χαρακτηρίζουν την μοντέρνα πόλη δημιούργησαν νέες ανάγκες, με αποτέλεσμα να ανατρέψουν την σχέση ατόμου και χώρου. Οι ελεύθεροι χώροι της πόλης πλέον ιδιωτικοποιούνται, ώστε να καλύψουν τις νέες ανάγκες για καταναλωτισμό και θέαμα. Η εργασία αποτελεί αυτοσκοπό και κυριαρχεί στη ζωή των ανθρώπων. Αντιθέτως, ο ελεύθερος χρόνος πέρα από το γεγονός ότι συνεχώς μειώνεται, έχει παραδοθεί πλέον στην αναψυχή και το shopping. Τα παραπάνω θέματα οι Καταστασιακοί φρόντιζαν να τα αναλύουν και να παραθέτουν τη γνώμη τους μέσα από το περιοδικό “Situationist International”.25 Η δράση των Καταστασιακών αφορούσε την τέχνη, πολιτική, αρχιτεκτονική και πραγματικότητα. Παρ’όλα αυτά οι ίδιοι μέσα από τις δημοσιεύσεις τους στο περιοδικό τους “Situationist International” έδιναν σαφείς απαντήσεις σε όσους είχαν την τάση να τους αποκαλούν καλλιτεχνικό ή πολιτικό κίνημα. Συγκεκριμένα ανέφεραν ότι οι καλλιτέχνες της εποχής είχαν πάψει να παράγουν αληθινή τέχνη καθώς σταμάτησαν να αφουγκράζονται την κοινωνία, με αποτέλε-

σμα να δημιουργούν τέχνη όπως και οι επιχειρήσεις. Η παραπάνω κατάσταση αποτελεί απειλή στη δομή της κοινωνίας, η οποία σύμφωνα με τους Καταστασιακούς μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με την εξασφάλιση της ενσωμάτωσης της τέχνης στην τέχνη της ζωής.

Εικόνα 2.2: “Internationale Situationniste”, το περιοδικό των Καταστασιακών

Οι ίδιοι λοιπόν απαντούν στο ερώτημα αν θεωρούνται καλλιτέχνες ή όχι μέσα από την δημοσίευση “Καταστασιακή Διεθνής” v.9, γράφοντας ακριβώς “Δεν είμαστε καλλιτέχνες μόνο και μόνο με το να μην είμαστε τίποτα περισσότερο από καλλιτέχνες: δημιουργούμε τέχνη.”. Στη συνέχεια, επιχειρηματολογούν ώστε να αποκαταστήσουν την αλήθεια περί πολιτικοποίησης της ομάδας λέγοντας ότι ένα πολιτικό κίνημα βασίζεται σε συγκεκριμένες πράξεις και πεποιθήσεις των ηγετών τους που αποσκοπούν στην παθητικότητα της μάζας, η οποία θα αποτελέσει την κύρια δύναμη για την μελλοντική τους εξουσία. Η Καταστασιακή Διεθνής αποσκοπεί στην επαγρύπνυση και ενεργοποίηση της μάζας. Ταυτόχρονα, στοχεύει στο να αποτελέσει ένα υψηλότερο επίπεδο της επαναστατικής συνείδησης διεθνώς. Αυτός είναι ο λόγος που προσπαθεί να αποσαφηνίσει και να συντονίσει τις πράξεις άρνησης αλλά και τα σημάδια της δημιουργικότητας που καθορίζουν τη νέα μορφή του προλεταριάτου, την ακατάβλητη θέληση για χειραφέτηση.26

Το πλάνο των Καταστασιακών επικεντρωνόταν στον εκτοπισμό της συμβατικής τέχνης και την υλοποίηση της στην καθημερινή ζωή. Τα μέσα που πίστευαν ότι είναι ικανά να συμβάλουν στην πραγματοποίηση των παραπάνω είναι η κατασκευή καταστάσεων, η Ψυχογεωγραφία και η Ενωτική Πολεοδομία. Ο πρωταρχικός τρόπος αντιμετώπισης του θεάματος, βασικό κοινωνικό πρόβλημα της εποχής, σύμφωνα με τους Καταστασιακούς, είναι η κατασκευή καταστάσεων. Η πόλη των φωτεινών επιγραφών είναι απαραίτητο να επαναπροσδιοριστεί και να αποκτήσει εκείνες τις χωρικές σχέσεις που θα επαγρυπνήσει τις ανώτατες επιθυμίες των ατόμων. Πρόκειται δηλαδή για κατασκευή στιγμών ζωής μέσα στο αστικό περιβάλλον που έχουν κατασκευαστεί σκόπιμα για την αναζωογόνηση και την επιδίωξη αυθεντικών επιθυμιών, την εμπειρία του αισθήματος της ζωής και της περιπέτειας και την απελευθέρωση της καθημερινής ζωής. Έπειτα από την κατασκευή καταστάσεων, η περιπλάνηση μέσα στην πόλη θα πάρει θετική τροπή και θα συμβάλει στην καταγραφή και μελέτη των επιπτώσεων του γεωγραφικού περιβάλλοντος πάνω στην συμπεριφορά των ατόμων. Την ανάλυση των συναισθημάτων που προέκυπταν μέσα από το πέρασμα ενός συγκεκριμένου αστικού χώρου. Η επεξεργασία του παραπάνω υλικού, που συλλέγεται μέσω της περιπλάνησης, ορίζεται ως ψυχογεωγραφία. Ως εργαλείο οι Καταστασιακοί χρησιμοποιούσαν την Ενιαία ή αλλιώς Ενωτική Πολεοδομία. Πρόκειται για τη θεωρία της συνδυασμένης χρήσης τέχνης και τεχνικής, ως μέσα που συνεισφέρουν στην δόμηση ενός ενιαίου περιβάλλοντος διαβίωσης. Κάθε τέτοιο κατασκευασμένο περιβάλλον έρχεται σε δυναμική σχέση με πειράματα συμπεριφοράς. Δεν αναφερόμαστε σε κάποιο σύστημα αστικής ανάπτυξης αλλά σε μια κριτική της αστικής ανάπτυξης. Η Ενωτική Πολεοδομία αντιτίθεται στην αποκρυστάλλωση των πόλεων μέσα στον χρόνο και κηρύσσει τον διαρκή μετασχηματισμό τους, μια επιταχυνόμενη κίνηση εγκατάλειψης και ανοικοδόμησης της πόλης με όρους χρονικότητας, αλλά και χωρικότητας. Ταυτόχρονα, ως θεωρία έρχεται αντιμέτωπη με την πάγια

Εικόνα 2.3: Η υλοποίηση της τέχνης στην τέχνη της ζωής

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

χωροθέτηση ή τακτοποίηση των ανθρώπων σε συγκεκριμένες αστικές περιοχές.27

Διάγραμμα 2.2: Κατασκευή καταστάσεων

Στα πλαίσια της Ενιαίας πολεοδομίας οι Καταστασιακοί χρησιμοποιούν την περιπλάνηση και το παιχνίδι ως δύο πρακτικές που βοηθούν στην αντίστροφη διαδικασία παραγωγής θεάματος και τελικά στο βίωμα. Προσπαθούν με αυτόν τον τρόπο να δημιουργήσουν θύλακες ελευθερίας, εφήμερες έστω προεικονίσεις μιας άλλης ζωής, μιας άλλης αντίληψης της ευτυχίας, ακόμα και μιας άλλης κοινωνίας σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης των δυνατοτήτων που κρύβει το παρόν. Η ενωτική πολεοδομία είναι το “ολικό έργο τέχνης” όπου ο “καλλιτέχνης” δεν παράγει πλέον μορφές, αλλά δημιουργεί τις συνθήκες πραγμάτωσης της φιλοσοφίας και της τέχνης. Ο Μαρξ είχε πει: “Η φιλοσοφία για να πραγματωθεί προϋποθέτει την κατάργηση του προλεταριάτου. Και το προλεταριάτο για να καταργηθεί προϋποθέτει την πραγμάτωση της φιλοσοφίας.”28

2.3: Ψυχογεωγραφικοί χάρτες και η “The Naked City” του Guy Debord Οι περιπλανήσεις, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, καταγράφονταν με τη μορφή χαρτών οι οποίοι και ονομάζονται “ψυχογεωγραφικοί χάρτες”. Γνωρίζοντας ότι το τέλος κάθε περιπλάνησης ερχόταν συνήθως μετά από βιολογική κόπωση, φρόντιζαν να κατασκευάζουν τους χάρτες από μνήμης μετά το πέρας της περιπλάνησης, διότι αποζητούσαν την μελέτη όσο το δυνατόν περισσότερων συνθηκών που θα επικρατούσαν κατά τη διάρκεια της. Οι χάρτες αυτοί ουσιαστικά αποτελούνταν από κομμάτια γνήσιων χαρτών των πόλεων, στις οποίες πραγματοποιούνταν η περιπλάνηση. Μέσα από τις περιπλανήσεις, οι Καταστασιακοί προσδοκούσαν να εντοπίσουν τις λεγόμενες “ενότητες ατμοσφαιρών”. Σύμφωνα με τον Debord πρόκειται για κατασκευασμένες καταστάσεις ή καταστάσεις που προϋπάρχουν στην πόλη και γίνονται αντιληπτές μέσα από τις ψυχογεωγραφικές διαδρομές. Ο ίδιος αναφέρει ότι οι ενότητες ατμοσφαιρών αποτελούνται από πολλά στοιχεία, ως σημαντικότερα σημειώνει τα “μαλακά” μεταβλητά στοιχεία της αστικής σκηνής: το παιχνίδι παρουσίας-απουσίας, φωτός και ήχου, της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμα και του χρόνου, την εμπλοκή ιδεών, των αναμνήσεων. Και τα “σκληρά” στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος, όπως το σχήμα, το μέγεθος, το στιλ και άλλες χωρικές ποιότητες. Τέλος, είτε μιλάμε για κατασκευασμένες καταστάσεις είτε για μη, αυτός που όριζε τις συνθήκες των ατμοσφαιρών αυτών ήταν ο περιπλανητής.29 Έτσι λοιπόν, οι “ενότητες ατμοσφαιρών” της συγκεκριμένης περιπλάνησης κοβόντουσαν και τοποθετούνταν με τρόπο άσχετο με τον προσανατολισμό, αλλά με τρόπο ο οποίος είχε να κάνει με τη διαδρομή που ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης. Οι “κόμβοι” αναδεικνυόντουσαν σε σχέση με τις ‘δευτερεύουσες’ ενότητες, χρησιμοποιώντας το μέτρο της κλίμακας ή της τοποθέτησης σε πλησιέστερο σημείο στον “ψυχογεωγραφικό χάρτη”. Στη συνέχεια, τα στοιχεία αυτά συνδεόντουσαν με βέλη, τα οποία υποδείκνυαν την πορεία του περιπλανώμενου καθώς και τα σημεία εκκίνησης και τερματισμού της περιπλάνησης.

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

Οι χάρτες, όπως αναφέρθηκε, δεν είχαν κλίμακα, συνεπώς για να τονιστεί μια “ενότητα” έπρεπε να προβληθεί σε μεγαλύτερο μέγεθος. Το αποτέλεσμα ήταν μια μικρή γειτονιά να εμφανιζόταν μεγαλύτερη από μια ολόκληρη συνοικία, αν η ατμόσφαιρα αυτής ήταν πιο ισχυρή. Την ίδια στιγμή ωστόσο δεν υπήρχε αξιολογικό σύστημα στην απεικόνιση των ατμοσφαιρών με αυστηρό τρόπο, καθώς δεν υπήρχε πάγια κλίμακα απεικόνισης των ατμοσφαιρών των ενοτήτων. Παρόλα τη μοναδικότητα του κάθε χάρτη, η σύγκριση μεταξύ τους είναι εφικτή καθώς η έκφραση κάθε χάρτη βασίζεται στην συγκριτική μέθοδο. Μέσω της μεθόδου αυτής, ο εξωτερικός παρατηρητής είναι σε θέση να κατανοήσει τις χωρικές σχέσεις και ποιότητες που περιγράφονται και εν τέλη να τις συγκρίνει. Παράλληλα αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το οποίο προέκυπτε δεν ήταν ένα δίκτυο “θραυσμάτων” πόλης. Το θραύσμα εμπεριέχει αναγκαστικά την έννοια του συνόλου. Αν τα μέρη αυτά είναι μέρος ενός συνόλου τότε αναγκαστικά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το σύνολο υπακούει σε κάποιον αδιάβλητο κανόνα. Τα μέρη αυτά στην πράξη αποτελούσαν γεγονότα όχι ενός ιστού αλλά ενός πεδίου δυνάμεων.30

Εικόνα 2.4: Πρώτος ψυχογεωγραφικός χάρτης της γερμανιικής ομάδας SPUR

Εικόνα 2.5: Ψυχογεωγραφικός Οδηγός του Παρισιού, Guy Debord, Asger Jorn, 1957

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του κεφαλαίου οι πρώτες απόπειρες καταγραφής των εμπειριών, που προέκυπταν μέσα από τις περιπλανήσεις, πραγματοποιήθηκαν από τους Λεττριστές. Παρόλα αυτά ο πρώτος επίσημος ψυχογεωγραφικός χάρτης είναι ο λεγόμενος “Ψυχογεωγραφικός Οδηγός του Παρισιού” (Guide psychogeographique de Paris), ο οποίος σχεδιάστηκε ως πτυσσόμενος χάρτης για να διανεμηθεί σε τουρίστες, ενώ στην ουσία είναι ένας χάρτης που προσκαλεί το χρήστη να χαθεί ανάμεσα στα χωρικά στοιχεία της πόλης. Προτείνεται, λοιπόν, στον υποψήφιο επισκέπτη να ακολουθήσει τα βέλη που του υποδεικνύουν μια προκαθορισμένη πορεία προς τις ενότητες ατμοσφαιρών, που έχουν προκύψει μέσα από τη διαδικασία της περιπλάνησης. Αργότερα το ίδιο έτος του 1957 δημιουργήθηκε ο χάρτης “Naked City” που αφορά και πάλι το Παρίσι, με δημιουργούς τους Guy Debord και Asger Jorn. Το “the Naked city” δανείστηκε το όνομά του από την ομώνυμη ταινία του 1948. Βλέποντας την ταινία δίνεται η εντύπωση ενός ανακατασκευασμένου αστικού τοπίου, μιας πόλης που είναι έτοιμη να εξαφανιστεί, καθώς δεν ανήκε και αλληλεπιδρούσε πλέον με τον πεζό. Με μια παρόμοια κατάσταση ήρθε αντιμέτωπος ο Debord στην πόλη του Παρισιού, γι’αυτό και έδωσε το ίδιο όνομα στον ψυχογεωγραφικό χάρτη.31 Για την συνθέση, λοιπόν, του χάρτη της “Naked City” χρησιμοποιεί 19 ασπρόμαυρα, κομμένα τμήματα ενός κανονικού χάρτη του Παρισιού. Τα τοποθετεί με τέτοιο τρόπο ώστε να απεικονίζονται οι πορείες των περιπλανητών μέσα στην πόλη ως χαλαρές ροές και όχι με βάση τον βορρά ή την ακριβή χωρίκη σχέση μεταξύ τους. Στη συνέχεια, ενώνει τα κομμάτια με κόκκινα βέλη, τα οποία περιγράφουν την αυθόρμητη πορεία που δίεγραψε ο πλάνητας στον αστικό χώρο. Τα κομμάτια αυτά λειτουργούν ως ενότητες ατμοσφαιρών, δηλαδή ενεργά πεδία, σταθμούς ή περάσματα, κόμβους της ψυχογεωγραφικής ροής του Παρισιού.32 Τα κομμένα τμήματα του χάρτη είναι νησιά, ενώ τα βέλη είναι θραύσματα όλων των πιθανών περιπλανήσεων, τροχιές στο κενό, πνευματική περιφορά μεταξύ αναμνήσεων και κενών. Ανάμεσα στα πλεούμενα τμήματα βρίσκεται ο κενός χώρος της αστικής αμνησίας. Η ενότητα της

Εικόνα 2.6: The Naked City, Guy Debord, Asger Jorn, 1957

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΑΚΟΙ

πόλης μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της ενότητας αποσπασματικών αναμνήσεων. Η πόλη είναι ένα νοητό τοπίο που συντίθεται μέσω των οπών, ολόκληρα κομμάτια έχουν ξεχαστεί ή σκόπιμα διαγραφεί για να κατασκευάσουν μια απειρία “πιθανών” πόλεων στο κενό. Οι κατεστραμμένες γραμμές του κανάβου του συμβατικού χάρτη, ορατές στα θραύσματα του “The Naked City”, υπογραμμίζουν την ασυμβατότητα της καρτεσιανής λογικής με την πραγματική εμπειρία της πόλης.33 Καθώς λοιπόν το dérive τούς επέτρεπε να καταγράψουν αυτές τις ενότητες ατμοσφαιρών, αυτά τα αποτελέσματα θα μπορούσαν στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν ως βάση για να οικοδομηθεί ένα σύστημα ενιαίας πολεοδομίας. Ένα αστικό σύστημα πλοήγησης που θα λειτουργούσε ανεξάρτητα από το κυρίαρχο σύστημα κυκλοφορίας. 34 Άλλωστε, οι Καταστασιακοί υποστήριζαν ότι με εργαλείο την αρχιτεκτονική και βάση τα αποτελέσματα των ψυχογεωγραφικών χαρτών, θα ήταν εφικτό να δημιουργηθεί αυτός ο “νέος πολιτισμός” που ονειρεύονταν.

Υποσημειώσεις Κεφαλαίου 2: 20. Coverley Merlin, Psychogeography: Paris and the Rise of the Flâneur, 2006 21. Poe Edgar Allan, The Man of the Crowd, 1840 22. Coverley Merlin, Psychogeography: Paris and the Rise of the Flâneur, 2006, σελ. 60 23. Λετριστική Διεθνής, Potlatch No5: Ο Χάρτης της Φύσης. Βρυξέλλες, 1954 24. https://en.wikipedia.org/wiki/Letterist_International 25. https://en.wikipedia.org/wiki/Situationist_International 26. Καταστασιακοί, “Καταστασιακή Διεθνής” v.9, Αύγουστος 1964 27. Ewen Chardronnet, A Brief History of Unitary Urbanism and Psychogeography at the Turn of the Sixties, May 2003 28. Internationale Situationniste #3, Unitary Urbanism at the end of the 1950s, December 1959 29. Salder Simon, The Situationist City, MIT Press, 2001, σελ. 70 30. Μόρας Αντώνιος, Η περιπλάνηση μέσα στη πόλη ως αρχή σχεδιασμού αυτής, στη θεωρία της ‘ενωτικής πολεοδομίας’ της Καταστασιακής Διεθνούς, 2005, σελ: 4 31. Sadler Simon, The Situationist City, MIT Press, 2001, σελ. 61 32. McDonough Thomas, Guy Debord and the Situationist International: text and documents, Cambridge: The MIT Press, 2002, σελ. 241-243 33. Sadler Simon, The Situationist City, MIT Press, 2001, σελ. 90 34. Sadler Simon, The Situationist City, MIT Press, 2001, σελ. 88

[Αρχιτεκτονική και Πόλη Εμπειρία] ф νέος πολιτισμός ф αρχιτεκτονική ф τεχνολογία ф δόμηση καταστάσεων ф παιχνίδι ф New Babylon

3.1: Σχέση Αρχιτεκτονικής και Νέου Πολιτισμού Τις πρώτες επίσημες αναφορές σε αρχιτεκτονική και Νέα Πολεοδομία συναντάμε μέσα από το κείμενο του Ivan Chtcheglov με τίτλο “Formulary for a New Urbanism”. Η ροή του κειμένου οδηγείται από την σκέψη του συγγραφέα ότι πλέον η πόλη έχει φτάσει σε ένα τέλμα, με αποτέλεσμα η πλήξη να στοιχειώνει τον άνθρωπο. Αναφέρεται στο αστικό τέλμα που επέφερε ο 20ός αιώνας και την εμφάνιση της ραγδαίας αστικοποίησης και του καπιταλισμού. Περιγράφει μια προβλέψιμη πόλη, των φωτεινών επιγραφών και πλασματικών αναγκών που εξυπηρετεί κυρίως το θέαμα. Το μόνο που προκαλεί πλέον ενδιαφέρον μέσα στην πόλη είναι τα μνημεία. Τα άτομα ζουν παγιδευμένα σε έναν αστικό χώρο που συνεχώς αναβιώνει το παρελθόν.

Εικόνα 3.1: Όλα είναι εντάξει, κανένας δεν είναι χαρούμενος

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Έχουμε ανάγκη από αλλαγές, ώστε να κρατήσουμε την πόλη ζωντανή ή καλύτερα να την “αναστήσουμε”. Σκοπός δεν είναι να αγνοήσουμε τη σημασία του παρελθόντος, αλλά να το εντάξουμε στη σύγχρονη πραγματικότητα. Πρέπει να εμπλουτίσουμε και να αναζωογονήσουμε την πόλη παίρνοντας έμπνευση από τα παραμύθια και τους μυθικούς ήρωες, διότι ενώ διανύουμε τον 21ό αιώνα η φαντασίωση μας είναι στοιχειωμένη από τα παλιά αρχέτυπα χωρίς να συμμεριζόμαστε την πολυπλοκότητα των μηχανών και τις δυνατότητες της τεχνολογίας. Η τεχνολογία πρέπει να χρησιμοποιηθεί στην αρχιτεκτονική όχι μονοσήμαντα, κάνοντας τη ζωή των ατόμων πιο εύκολη και υποθετικά καλύτερη. “Η αρχιτεκτονική είναι το απλούστερο και ταυτόχρονα το καταλληλότερο μέσο άρθρωσης του χρόνου και χώρου.”35

Εικόνα 3.2α: Οι σκέψεις μου έχουν αντικατα- Εικόνα 3.2β: Τα όνειρα πηγάζουν από την πραγματικότητα και πραγματοποιούνται σταθεί από κινούμενες εικόνες. μέσα σε αυτή

Η αρχιτεκτονική του αύριο με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα κατορθώσει να εκφράσει έναν “νέο πολιτισμό”, πιο πειραματικό και παιχνιδιάρικο που θα έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την εφεύρεση νέων καταστάσεων τροποποίησης της αστικής ζωής και χωρικής εμπειρίας, καθώς δεν προορίζεται μόνο να εξυπηρετεί την εφήμερη ομορφιά αλλά να διεγείρει τις επιθυμίες των ατόμων και να συντελεί στην πραγματοποίηση τους. Είναι αναγκαία η απελευθέρωση των ατόμων από την κοινωνία του θεάματος.

“The architecture of tomorrow will be a mean of modifying present conceptions of time and space. It will be a mean of knowledge and a mean of action.”, Ivan Chtcheglov

Η κατασκευή των καταστάσεων αυτών μέσα στην πόλη χρησιμοποιώντας την αρχιτεκτονική, τον χρόνο και τον χώρο αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του “νέου πολιτισμού”. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του καλλιτέχνη Chirico, ο οποίος είναι από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με την παρουσία και την απουσία του χρόνου και χώρου. Συγκεκριμένα μέσα από το έργο του περιγράφεται μια κατάσταση στην οποία μπορεί με την πρώτη επίσκεψη σε έναν χώρο η παρουσία ενός αντικειμένου να μη γίνει αισθητή και κατά συνέπεια ο επισκέπτης να μην το παρατηρήσει καθόλου. Παρόλα αυτά, κατά την διάρκεια της δεύτερης επίσκεψης και με την απουσία του ίδιου αντικειμένου ο επισκέπτης δεν θα έχει την ίδια εμπειρία στον χώρο. Μέσα από αυτό το απλό παράδειγμα περί χρόνου και χώρου(εκφρασμένοι μέσω αρχιτεκτονικής), γίνεται αντιληπτή η δυναμική του συνδυασμού αυτών και των σημαντικών αλλαγών που μπορούν να επιφέρουν μέσα στο αστικό περιβάλλον. Τέλος, σε πολλά έργα του αποδίδει μεγάλους κενούς χώρους που προσφέρουν την πολυτέλεια του άπλετου χρόνου και διεγείρουν την φαντασία του παρατηρητή.36

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Εικόνα 3.3: Piazza d’Italia, Giorgio de Chirico, 1913

Ένας ακόμη καλλιτέχνης που ασχολήθηκε με την εφαρμογή της Νέας Πολεοδομίας για τη δημιουργία ενός “νέου πολιτισμού”, είναι ο Constant Nieuwenhuys. Ο Constant έγραψε μια σειρά από κείμενα επηρεασμένος από το έργο του Chtcheglov με τίτλο ‘Formulary for a New Urbanism’ και εμπνευσμένος από κάποια μαθήματα και διαλέξεις που παρακολούθησε από την ομάδα των Λεττριστών με θέμα την Ενωτική Πολεοδομία. Τα κείμενά του αποτελούν σταθμό για το πώς η αντίληψη του για τον χώρο εξελίχθηκε στην έκφραση ενός ολοκληρωμένου αστικού περιβάλλοντος καθώς και γιατί ο κοινωνικός χώρος θεωρείται απαραίτητος για την ανάπτυξη της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Πιο συγκεκριμένα, μέσα από το κείμενο του ‘The Path to Unitary Urbanism’ στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο Constant σε συνεργασία με τον Debord ανέπτυξαν ένα μοναδικό αστικό σύστημα βασισμένο στην Ενωτική Πολεοδομία, το οποίο χρησιμοποίησε στη συνέχεια στη New Babylon.

Ο Constant ξεκινάει το κείμενο του με τη φράση “η ζωή μας είναι ένα παιχνίδι”, κάτι που οι σύγχρονες κοινωνίες αρνούνται να κατανοήσουν. Προσθέτει λέγοντας ότι ενώ ο κόσμος γύρω μας συνεχώς μεταβάλλεται και η επιστήμη και η τεχνολογία εξελίσσονται ακατάπαυστα, οι πόλεις παραμένουν το ίδιο ανιαρές. Παρά τις αμέτρητες ευκαιρίες που προσφέρονται καθημερινά δεν έχουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα όσον αφορά την ποιότητα ζωής, καθώς αυτό που αισθητά λείπει είναι το παιχνίδι. Τα άτομα παραμένουν αμέτοχα ακόμα και σε θέματα που αφορούν την προσωπική τους ζωή, παραδίδοντας τα ηνία σε επιστήμονες και μηχανικούς οι οποίοι αποφασίζουν πώς πρέπει να ζούμε. Πέρα όμως από την συνολική απάθεια, ο συγγραφέας τονίζει ότι ένας δεύτερος λόγος που αποτυγχάνουμε να επιλύσουμε το πρόβλημα είναι ότι προσπαθούμε να δώσουμε λύση λαμβάνοντας ως αφετηρία το άτομο και όχι το σύνολο. Η επιθυμία για αιωνιότητα θεωρείται πλέον αναχρονιστική κι αντικαθίσταται από την κατασκευή προσωρινών καταστάσεων. Ο Constant υπογραμμίζει ότι ούτε η τέχνη αλλά ούτε και το έργο τέχνης πρέπει να είναι μόνιμα παρά μόνο η διαδικασία παραγωγής της, αυτό δηλαδή που αποτελεί την ουσία της ζωής μας. Μέσω της αρχιτεκτονικής θα δημιουργηθούν καταστάσεις που θα ποικίλουν ανάλογα με την ώρα, εποχή ή και κίνηση των ατόμων. Δεν θα υπάρχουν παθητικοί δέκτες και άπραγοι παρατηρητές, το παιχνίδι των καταστάσεων θα αφορά όλους. Σύμφωνα με τα παραπάνω λοιπόν, η λύση απέναντι στις ανιαρές πόλεις είναι η δημιουργία νέων καταστάσεων οι οποίες θα δώσουν στον χώρο νέα σημασία. Στην κατασκευή αυτών των καταστάσεων θα συμβάλει η αρχιτεκτονική. Την ίδια στιγμή η τεχνολογία θα παίξει τον δικό της ρόλο, καθώς η χρήση αυτοματισμών θα δημιουργήσει ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες και ταυτόχρονα θα αυξήσει τον ελεύθερο χρόνο των ατόμων αφήνοντας χώρο για περισσότερο παιχνίδι. Το παιχνίδι θα φέρει τα άτομα πιο κοντά και η πολιτιστική συμβολή του καθενός θα λάβει θετική τροπή. Τα όρια μεταξύ επιστήμης, τεχνολογίας και τέχνης θα πάψουν να είναι διακριτά, εστιάζοντας στη μεγάλη εικόνα μέσα από μια ενιαία στάση.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η απαρχή των παραπάνω σκέψεων του καλλιτέχνη χρονολογικά τοποθετείται περίπου 8 χρόνια νωρίτερα της κυκλοφορίας του κειμένου ‘The Path to Unitary Urbanism’. Το 1952 ο Constant αντίκρισε τη βομβαρδισμένη εικόνα του Λονδίνο και περπατώντας ανάμεσα στα συντρίμμια συνειδητοποίησε ότι ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζονται οι πόλεις έχει τον αντίστοιχο αντίκτυπο στις ζωές των ατόμων, οι ζωές των ατόμων καθρεφτίζουν τα χωρικά δεδομένα. Ο καλλιτέχνης διαπίστωσε ότι οι κατασκευές γύρω μας είναι περισσότερο πρακτικές και αβάσταχτα βαρετές, χωρίς να αφήνουν κανένα περιθώριο για δημιουργικό τρόπο ζωής.

Εικόνα 3.4: Chilla II, Constant, 1957

Εικόνα 3.5: Χωρικός χρωματισμός, Constant and Gerrit Rietveld για το πολυκατάστημα De Bijenkorf, 1954

Εικόνα 3.6: Χωρικός χρωματισμός, Constant and Gerrit Rietveld για το πολυκατάστημα De Bijenkorf, 1954

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η εμπειρία αυτή λοιπόν, τον φέρνει αντιμέτωπο με μια νέα πραγματικότητα και όπως ήταν αναμενόμενο το έργο του παίρνει άλλη στροφή. Πλέον πέρα από την επιδίωξη της συλλογικής τέχνης, ο Constant επιδιώκει την διάλυση των ορίων μεταξύ των τεχνών(γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική), ώστε να σπάσει την μονοτονία της αστικής φόρμας. Το έργο του περιγράφεται ως πιο αφηρημένο, αναπτύσσοντας τον χωρικό πειραματισμό και την αρχιτεκτονική, αποσκοπώντας στον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής και του αστικού περιβάλλοντος. Σε συνεργασία λοιπόν, με τον Aldo van Eyck δημοσιεύουν ένα μανιφέστο με θέμα τον χωρικό χρωματισμό. Το μανιφέστο αποτελεί ένα πείραμα με αναφορά στον χώρο και το χρώμα, ως αντίδραση στον παθητικό ρόλο που παίζει το χρώμα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Παράλληλα, την ίδια περίοδο ασχολήθηκε με την δημιουργία κατασκευών μικρής και μεγάλης κλίμακας, οι οποίες ορισμένες φορές τοποθετούνταν μέσα στην πόλη επηρεάζοντας την κίνηση αλλά και την πύκνωση-αραίωση των ατόμων της περιοχής.37

Εικόνα 3.7: Monument voor de wederopbouw, Constant, 1955

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

3.2: Η Καταστασιακή Πόλη Στην παραπάνω ενότητα αναφερθήκαμε στον όρο “νέος πολιτισμός” χωρίς καμία διευκρίνιση. Σκόπιμα λοιπόν, δόθηκε η ευκαιρία στον αναγνώστη να πλάσει ένα δικό του σενάριο για μια πειραματική πόλη που υπακούει μόνο στα κριτήρια της περιπλάνησης και του παιχνιδιού. Απελευθερωμένος από την καθημερινή ρουτίνα, λογική, κανόνες και περιορισμούς αφέσου στους ρυθμούς της φαντασίας και σκέψου μια τέτοια πόλη, έναν “νέο πολιτισμό”. Αν αφέθηκες, τότε κατάφερες με την σκέψη σου και δημιούργησες μια φανταστική πόλη με παραμυθένια κυρίως στοιχεία. Η σύλληψη μιας πλασματικής πόλης, θεωρείται σχετικά απλή και κάθε φορά γίνεται όλο και πιο σύνθετη προσθέτοντας παραπάνω χαρακτηριστικά και χώρους σε αυτή. Τι γίνεται όμως όταν θες να αποδόσεις αυτές τις σκέψεις στο χαρτί ή πιο συγκεκριμένα να δημιουργήσεις έναν χάρτη αυτής της πόλης; Ακολουθώντας την παραπάνω διαδικασία, διαπιστώνει κανείς ότι στο μυαλό μας δημιουργούμε κομμάτια που απαρτίζουν ένα αστικό περιβάλλον, παρόλα αυτά δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται. Η προαναφερθείσα κατάσταση περιγράφει ακριβώς έναν ψυχογεωγραφικό χάρτη, τα κομμάτια που φανταζόμαστε είναι οι λεγόμενες “ενότητες ατμόσφαιρων” και αυτά που παραλείπουμε είναι τα βέλη ενός τέτοιου χάρτη, που προσδιορίζουν την πορεία αλλά όχι το χαρακτήρα του χώρου.

Στα παραπάνω περιγράφεται το νέο πρότυπο πόλης, το οποίο απαντά στις ανάγκες για παιχνίδι και περιπλάνηση που έθεσαν οι Καταστασιακοί, τη λεγόμενη Καταστασιακή Πόλη. Το συγκεκριμένο πρότυπο πόλης οι Καταστασιακοί θεωρούσαν ότι μπορούσε είτε να “φορεθεί” μέσα στα πλαίσια μιας ήδη υπάρχουσας πόλης είτε να αποτελέσει κριτήριο σχεδιασμού μιας εξολοκλήρου νέας πόλης, όπως αυτή του Constant, τη New Babylon. Ο σχεδιασμός μιας Καταστασιακής Πόλης δεν περιορίζεται στο να καλύψει τις τέσσερις βασικές ανάγκες των ατόμων όπως αυτές έχουν οριστεί, δηλαδή η ανάγκη για διαμονή, εργασία, κυκλοφορία και αναψυχή. Απαιτεί την αντίληψη και εκτίμηση των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου του σήμερα, έχοντας παράλληλα επίγνωση της σύγχρονης αστικής κατάστασης. Όπως ο Constant αναφέρει στο κείμενο του “New Urbanism”, είναι παράλογο στην εποχή της αυτοματοποίησης να σχεδιάζουμε πόλεις που βασίζονται σε απαρχαιωμένα πρότυπα και εργαλεία. Δεν είναι λογικό να κάνουμε λόγο για χτίσιμο εργατικών συνοικιών εφόσον η τεχνολογική πρόοδος παραγκώνισε τη χειρωνακτική εργασία. Την ίδια στιγμή να μιλάμε με αισιοδοξία για ανερχόμενες κηπούπολεις την στιγμή που ο αριθμός των ιδιωτικών αυτοκινήτων πλήττει κάθε ίχνος ζωτικού χώρου μέσα στην πόλη.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η εισβολή της κυκλοφορίας αλλά και στάσης των οχημάτων στον κοινωνικό χώρο είχε ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του ατόμου και του μοναδικού φυσικού μέσου μετακίνησης. Το αίσθημα της έλλειψης ασφάλειας κατά την πεζή μετακίνηση μέσα στην πόλη σε συνδυασμό με τον περιορισμό του χώρου, στενά παραβιασμένα πεζοδρόμια, οδηγεί τα άτομα σε χώρους ιδιωτικού χαρακτήρα. Έτσι πλέον, τα άτομα προτιμούν να συναναστρέφονται σε σπίτια, καφέ ή εστιατόρια και όχι στο δρόμο. Με τον τρόπο αυτό, η πόλη έχει απολέσει τη θεμελιώδη λειτουργία της, αυτή της συνάντησης. Όλα τα παραπάνω είναι ικανά να περιγράψουν την κατάσταση του δημόσιου χώρο και δυστυχώς τις περισσότερες φορές μαρτυρούν την απουσία του. Οι πόλεις όπως προαναφέρθηκε σχεδιάστηκαν επί το πλείστον με στόχο να καλύψουν την ανάγκη για κατοίκηση, εργασία, κυκλοφορία και αναψυχή. Με τον όρο αναψυχή περιγράφεται η διαδικασία αναπλήρωσης της ενέργειας που χάθηκε κατά τη διάρκεια της εργασίας. Σε περίπτωση που υπάρχει πλεόνασμα ενέργειας διαθέσιμο για άλλες δραστηριότητες, τότε μιλάμε για ελεύθερο χρόνο. Κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου το άτομο ανακαλύπτει τη δημιουργικότητα και τον τρόπο ζωής που δεν καθορίζεται από το κέρδος αλλά από το παιχνίδι. Πάνω στις αρχές του ελεύθερου χρόνου και του παιχνιδιού πατάει και η βάση του μοντέλου της καταστασιακής πόλης. Όπως ακριβώς αναφέρει ο Constant, “οφείλουμε να σχεδιάζουμε τον αστικό χώρο έτσι ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες μιας κοινωνίας που διαθέτει ελεύθερο χρόνο”.38 Μέσα σε αυτό το μοντέλο πόλης πρωταρχικής σημασίας κρίνεται η δόμηση καταστάσεων, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία και την αρχιτεκτονική και με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων. Λέγοντας βελτίωση του τρόπου ζωής δεν αναφερόμαστε στο πώς η αρχιτεκτονική, συνάμα με την τεχνολογία θα συνεργαστούν ώστε να δημιουργήσουν κτήρια τελευταίας τεχνολογίας και πλήρης αυτοματοποίησης. Οι Καταστασιακοί θεωρούσαν ότι η ποιότητα ζωής των ατόμων κρίνεται από την εκπλήρωση των ανώτατων επιθυμιών και συναισθημάτων τους, κάτι που δεν προσφέρουν οι σημερινές πόλεις. Για τον

λόγο αυτό λοιπόν, θεωρούν απαραίτητη την δόμηση καταστάσεων, οι οποίες θα δημιουργήσουν τις ευνοϊκές εκείνες συνθήκες για την πραγματοποίηση αυτών των επιθυμιών. Η κατασκευή καταστάσεων δεν αποτελεί μια καλλιτεχνική πράξη, ή τουλάχιστον όχι μόνο, πρόκειται για μια δομημένη κατάσταση σύμφωνα με τις προδιαγραφές που θέτει ο πρωταγονιστής, έτσι ώστε να βιώσει τις συγκεκριμένες επιθυμίες και συναισθήματα. Δηλαδή το ίδιο το άτομο ορίζει τα χωρικά δεδομένα που επιθυμεί να βιώσει μια δεδομένη χρονική στιγμή. Αναφερόμαστε δηλαδή σε μια χωροχρονική κατάσταση, άμεσα συνδεδεμένη με την συμπεριφορά των ατόμων μια δεδομένη χρονική στιγμή. Τα παραπάνω μας περιγράφουν μια σχέση αλληλεξάρτησης δράστη-δράσης, καθώς αρχικά ο δράστης θέτει τα στοιχεία μιας κατάστασης και στη συνέχεια η ίδια η κατάσταση προκαθορίζει την επόμενη, σύμφωνα με τα συναισθήματα που δημιούργησε στον δράστη.39 Σε μια τέτοια πόλη λοιπόν, τα άτομα πρέπει να διαθέτουν ελεύθερο χρόνο ώστε να βρίσκονται σε δημιουργική κατάσταση. Ο ελεύθερος χρόνος θα προκύψει με την βοήθεια των μηχανών, οι οποίες θα λειτουργούν με σκοπό την κάλυψη των τεσσάρων βασικών αναγκών των ατόμων. Έτσι τα άτομα απελευθερωμένα από την καθημερινότητα, το θέαμα και τις πλασματικές ανάγκες που προστάζει, θα είναι έτοιμα για περιπλάνηση και παιχνίδι. Μέσα από την περιδιάβαση της πόλης μπορεί κανείς να αντιληφθεί τα ενδότερα αστικά φαινόμενα και γεγονότα. Μόνο έτσι η πόλη θα πάψει να είναι βαρετή και από “φόντο” στη ζωή μας θα μετατραπεί σε σκηνικό , το οποίο συνεχώς αλλάζει ανάλογα με τις επιθυμίες. Τα άτομα θα δημιουργούν αστικές καταστάσεις σύμφωνα με τα θέλω τους και το παιχνίδι θα επιστρέψει για τα καλά εκεί που ανήκει, στην πόλη.40

← Εικόνα 3.8: Η πόλη του William Wiles

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Why don’t you like today’s urbanism? Strictly speaking, modern urbanists deal with only two aspects of the city: fast traffic and housing construction. Maybe this can be explained by the fast industrialization and the consequent changes reflected in life. But urbanists fail even in this merely practical field due to their limitations. As in most modern cities housing and traffic have become real problems. The main problem however, although rarely or never mentioned, is the slow but complete destruction of the city as a shared living space. The possibilities offered by a city for creating a living space become smaller and smaller. But do you think people watching this now are affected if they live in a big city? Of course they are! This shows by the boredom that can be felt in new urban districts, for example. The recognizable deadlike calm and aridity; the return from the new homes. Everything seems to be sacrificed for the unruled growth of traffic. As such, modern cities and districts have become monuments of boredom and dullness. What you’re saying is nothing new. In that other people don’t agree at all with modern housing. So what distinguishes your New Babylon from other utopias and other ideas about new urbanism? I wouldn’t call New Babylon a utopia. A utopia is an idealized expression of existing notions. I’m referring to things like Tony Garnier’s “Cite Industrielle” from 1901, the design of an ideal city created by Le Corbusier in 1924, or Sant’Elia’s futuristic city from 1913. Those are typical production cities, fully designed and industry, storage of goods and housing for workers. New Babylon is actually a design for a new culture. If I rely on reality and on logic reasoning, I can design a city that is viable if people don’t make war but use their means in a more positive way. The contrast between the individual and the mass which is strongly present in today’s society, will completely disappear in New Babylon. As this contrast is a contrast between freedom,

← Εικόνα 3.9: Κάτοψη Νέας Βαβυλώνας, Constant, 1961

“individual freedom” and bondage, slavery of the mass. New Babylon is a city of play; play as a way of life. Everyone’s creative. Some are more, some are less. But there are no passive observers; only active players. But how do you see a city with nothing but play and with no working? Designers of former cultures didn’t work either. All the useful work was done by slaves. In New Babylon work is also done by slaves. They are the machines, the robots, the electronic brains. People will only do creative work. The spectre of a “Brave new world”, after Aldous Huxley’s famous novel, seems ridiculous to me. It can only be invented by someone who is unable to see technology without practical applications. New Babylon is based on a creative use of machines. Machines in the hands of artists. New Babylon is antilogical. Misunderstanding is not a punishment, but a source of unexpected discoveries and situations. The city relies on disorientation rather than methodicalness. Everything is technical, artificial, antinaturalistic. And this very artificiality allows citizens, by constantly changing their environment.

(συνέντευξη του Constant με θέμα τη New Babylon)

Εικόνα 3.10: Τομή της Νέας Βαβυλώνας, Constant, 1970

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

3.3: New Babylon, η πόλη εμπειρία Όλες εκείνες τις θεωρίες που οι Καταστασιακοί πίστευαν ότι πρέπει να χαρακτηρίζουν μια Καταστασιακή Πόλη, έκανε πράξη ο Constant και εφάρμοσε με τον σχεδιασμό της New Babylon. Ο τελευταίος, ως ενεργό μέλος της ομάδας των Καταστασιακών, γνώριζε και υποστήριζε τις απόψεις περί νέου πολιτισμού και δόμησης καταστάσεων που ευνοούν την πραγματοποίηση των επιθυμιών, καθώς και την λειτουργία της πόλης ως τόπος συνάντησης και συναναστροφής. Πέρα από τις καταστασιακές θεωρήσεις που τον οδήγησαν στον σχεδιασμό της New Babylon, ήταν ήδη επηρεασμένος από μια σειρά γεγονότων που βίωσε προηγουμένως. Αντιμετώπισε την βαρβαρότητα του πολέμου και τα φαινόμενα της αστικοποίησης και του καπιταλισμού που σύντομα ακολούθησαν. Βίωσε την κοινωνική αλλαγή με πρωταγωνιστή την κοινωνία του θεάματος, γεγονός που τον οδήγησε στις σκέψεις της κοινωνίας της ξεγνοιασιάς και του παιχνιδιού. Ταυτόχρονα, ο Constant ως λάτρης της μουσικής ήρθε σε επαφή με τους ήχους των Ρομά αλλά και του νομαδικού τρόπου ζωής τους, που τελικά τον επηρέασε βαθιά και αποτέλεσε το έναυσμα της έναρξης του σχεδιασμού μιας νέας κοινωνίας.

“Αυτή ήταν η μέρα που συνέλαβα το σχέδιο για μια μόνιμη κατασκήνωση για τους τσιγγάνους της Άλμπα και αυτό το project ήταν η αρχή για τη σειρά μακετών της Νέας Βαβυλώνας. Μιας Νέας Βαβυλώνας όπου, κάτω από μία στέγη, με τη βοήθεια κινούμενων στοιχείων, χτίζεται μια συλλογική κατοικία˙ μια προσωρινή, συνεχώς επανασχεδιαζόμενη περιοχή διαβίωσης˙ μια κατασκήνωση για νομάδες σε πλανητική κλίμακα.” Constant, Δεκέμβριο του 1956

Εικόνα 3.11: Εσωτερική διάρθρωση των τομέων της Νέας Βαβυλώνας

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

κοινωνία του παιχνιδιού

κοινωνία της χρησιμότητας

Πρωταγωνιστή της κοινωνίας αυτής ορίζει τον Homo Ludens του Huizinga, τον άνθρωπο του παιχνιδιού. Η κατάσταση του παιχνιδιού τον γοητεύει καθώς αποτελεί αβίαστη πράξη, που δεν απαντά στην εκπλήρωση των βασικών αναγκών του ατόμου. Το παιχνίδι αποτελεί επιλογή κατά βούληση, που λαμβάνει χώρα κατά τον ελεύθερο χρόνο και ταξιδεύει το άτομο σε ένα ειδικό χώρο-χρόνο πέρα από την αβάσταχτη καθημερινότητα.

Όλα τα παραπάνω συνέβαλαν έτσι ώστε το 1956 ο Constant να ξεκινήσει τον σχεδιασμό αυτής της πόλης(environment, όπως αυτός προτιμούσε να την αποκαλεί), η οποία στη συνέχεια πήρε την ονομασία New Babylon. Στο επίκεντρο της New Babylon βρίσκεται ο παιχνιδιάρικος και δημιουργικός άνθρωπος, απελευθερωμένος από την χειρωνακτική εργασία και ελεύθερος να αφιερωθεί στην ανάπτυξη δημιουργικών ιδεών. Η αυτοματοποίηση της παραγωγής και η κοινοκτηματοσύνη απαλλάσσουν τα άτομα από την εργασία και τους προσφέρουν ίσες ευκαιρίες για ελεύθερο χρόνο και κατά συνέπεια για παιχνίδι. Παράλληλα, ο σχεδιαστής προτείνει έναν νομαδικό τρόπο ζωής, ενισχύοντας την συνεχή μετακίνηση και αλλαγή των ατμόσφαιρων. Περιγράφει το νέο αυτό περιβάλλον ως μια απέραντη παιδική χαρά η οποία συνεχώς αναδιαμορφώνεται σύμφωνα με την βούληση των κατοίκων. Το άτομο δε μένει στάσιμο σε ένα μέρος, αντιθέτως μετακινείται διαρκώς με κινητήριο δύναμη το παιχνίδι. Δεν τον ενδιαφέρει να καλύψει τις ανάγκες του για τροφή και ύπνο, καθώς και τα δύο του προσφέρονται σε κάθε χώρο της πόλης.41 Εικόνα 3.12: “η κοινωνία της χρησιμότητας αναφέρεται σε όλες τις γνωστές μορφές κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένου του σύγχρονου καπιταλιστικού και του σοσιαλιστικού κράτους. Διατρανώνει μια θεμελιακή αλήθεια, την ίδια για όλες αυτές τις μορφές κοινοτικής ζωής, παλιές και νέες, δηλαδή την εκμετάλλευση της ανθρώπινης ικανότητας για εργασία. Η “χρησιμότητα” είναι το βασικό κριτήριο για την αξιολόγηση του ανθρώπου και της δραστηριότητάς του.”

Εικόνα 3.13: “κοινωνία του παιχνιδιού - ludic κοινωνία - με τον όρο αυτό καθορίζει τις δραστηριότητες, που απαλλαγμένες από όλη τη χρησιμότητα όπως επίσης και απ’ όλη τη λειτουργικότητα, είναι καθαρά προϊόντα της δημιουργικής φαντασίας. Τώρα, είναι που ο άνθρωπος σαν δημιουργός, και μόνο σαν δημιουργός, μπορεί να εκπληρώσει και να κατακτήσει το ανώτερο υπαρξιακό του επίπεδο.”

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Για αυτό το μοντέλο κοινωνίας, του άπλετου ελεύθερου χρόνου και της δημιουργικότητας, είναι απαραίτητος ο εκ νέου σχεδιασμός της που να απαντά στις νέες ανάγκες για παιχνίδι, εξερεύνηση και περιπέτεια. Τα άτομα πλέον, θα είναι απαλλαγμένα από την επιβολή του ρολογιού και της μόνιμης κατοικίας. Χωρίς χρονοδιάγραμμα να σεβαστεί, χωρίς μόνιμη κατοικία, ο άνθρωπος θα εξοικειωθεί από αναγκαιότητα με ένα νομαδικό τρόπο ζωής σε ένα τεχνητό, πλήρως κατασκευασμένο περιβάλλον. 42 Η New Babylon, σχηματικά, αποτελείται από ένα δίκτυο τομέων (που εκτείνεται σε πάνω από 10 ή 20 εκτάρια) σε ύψος 15-20 μέτρα πάνω από έδαφος. Υπάρχουν δύο σενάρια για την επίλυση της στήριξης του εν λόγω δικτύου πάνω από το έδαφος, μια ‘πλωτή’ δομή, έναν κρεμάμενο τομέα σε ένα ή περισσότερους ιστούς ή εναλλακτικά μια αυτοφερόμενη δομή που πατάει πάνω στο έδαφος και απαιτεί έναν περιορισμένο αριθμό σημείων στήριξης,

την γνωστή μορφή pilotis. Το επίγειο επίπεδο αποτελεί ένα δεύτερο δίκτυο που εξυπηρετεί την μηχανοκίνητη κυκλοφορία. Βασίζεται στη λογική ότι η επιφάνεια της γης παραμένει ελεύθερη και χρησιμοποιείται για τις επίγειες συγκοινωνίες, την αγροτική εκμετάλλευση, την άγρια φύση και τα ιστορικά μνημεία. Η χρήση του εδάφους θα είναι σημαντικά μειωμένη καθώς στο δεύτερο επίπεδο, στο δίκτυο τομέων, θα εκτυλίσσεται η ζωή της πόλης. Τέλος ένα τρίτο επίπεδο, τα δώματα των τομέων, θα χρησιμοποιείται για τις εναέριες μεταφορές. Ο τομέας είναι η βασική δομή (μακρο-δομή) με την οποία κατασκευάζεται ένα περιβάλλον. Στην απλούστερη μορφή του, ο τομέας ενσωματώνει έναν αριθμό οριζόντιων χώρων (μικρο-δομή) τοποθετημένων ο ένας πάνω στον άλλο, ενωμένων μεταξύ τους και με το έδαφος με κατακόρυφα στοιχεία, και έναν ή περισσότερους σταθερούς πυρήνες για υπηρεσίες.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Μέσα, ένας ή περισσότεροι πυρήνες περιέχουν ένα τεχνικό κέντρο και ένα κέντρο υπηρεσιών το οποίο είναι επίσης και ένα κέντρο υποδοχής με ατομικά δωμάτια. Κάποιοι από τους τομείς είναι εφοδιασμένοι με εγκαταστάσεις υγείας και εκπαίδευσης, εγκαταστάσεις αποθήκευσης και διανομής για αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Άλλοι με βιβλιοθήκες, κέντρα επιστημονικής έρευνας και ότι άλλο μπορεί να είναι απαραίτητο. Οι πυρήνες καταλαμβάνουν μέρος του τομέα˙ το υπόλοιπο, το πιο σημαντικό τμήμα της New Babylon, είναι ένας κοινωνικός χώρος με κινούμενες αρθρώσεις: ο παιχνιδότοπος του Homo Ludens. Οι κλιματικές συνθήκες (η ένταση του φωτισμού, η θερμοκρασία, οι υγρομετρικές συνθήκες, ο εξαερισμός) βρίσκονται όλα κάτω από τεχνικό έλεγχο. Μέσα, ένα μεταβαλλόμενο εύρος κλιμάτων μπορεί να δημιουργηθεί και να τροποποιηθεί κατά βούληση. Το κλίμα γίνεται ένα σημαντικό στοιχείο στο παιχνίδι της ‘ατμόσφαιρας’, από τη στιγμή ειδικά, που ο τεχνικός εξοπλισμός είναι προσβάσιμος στον καθένα και η αποκέντρωση (της διανομής) ενθαρρύνει μια ορισμένη αυτονομία του τομέα ή της ομάδας των τομέων. Σύμφωνα με τον δημιουργό της, η New Babylon πρόκειται για έναν κοινωνικό χώρο ο οποίος δεν αρνείται την υλικότητα του, αντιθέτως την χρησιμοποιεί ώστε να αποτελέσει χώρο συνάντησης και συναναστροφής μεταξύ των ατόμων. Ο Constant σημειώνει ότι η χωρικότητα είναι κοινωνική. Ο χώρος ως ψυχική διάσταση (αφηρημένος χώρος) δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον χώρο της δράσης (υλικός χώρος). Ο διαχωρισμός τους δικαιολογείται μόνο σε μια κοινωνία της χρησιμότητας με ακινητοποιημένες κοινωνικές σχέσεις, όπου ο υλικός χώρος έχει αναγκαία έναν αντι-κοινωνικό χαρακτήρα.43

← Εικόνα 3.14: Εξωτερική άποψη Νέας Βαβυλώνας Εικόνα 3.15: Φiγούρες, Constant, 1971

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Έτσι, λοιπόν, ο Constant το 1956 και για τα επόμενα 18 χρόνια αφιερώθηκε στον σχεδιασμό και στην πληρέστερη αναπαράσταση της New Babylon. Τα μέσα που χρησιμοποίησε για να περιγράψει την θεωρητική αυτή πόλη είναι κοινά με εκείνα που χρησιμοποιούν οι αρχιτέκτονες, δηλαδή μακέτες, κατασκευές, σκίτσα, σχέδια κ.α.. Ο καλλιτέχνης θεωρούσε ότι η New Babylon, όπως και κάθε άλλη πόλη με παρόμοιες παραμέτρους, θα είχε την πιθανότητα να περάσει στην σφαίρα της πραγματικότητας μόνο αν περιγραφεί με αρχιτεκτονικούς όρους. Παρά τη διάθεση και την αφοσίωση του Constant, το project δεν έχει καταφέρει να ευδοκιμήσει μέχρι και σήμερα. Οι λόγοι μη πραγματοποίησης της ουτοπικής πόλης ποικίλουν στο περιεχόμενο τους, από τους πιο προφανείς στους πιο ενδότερους. Παρόλα αυτά η New Babylon κατάφερε να τραβήξει τα βλέμματα της αρχιτεκτονικής κοινότητας αλλά και να αποτελέσει παράδειγμα και αφετηρία σε μεταγενέστερα project. Το γεγονός που καθιστά την πόλη αυτή ενδιαφέρουσα για μελέτη, δεν περιορίζεται στην ιδιαιτερότητα της δομής της αλλά κυρίως αφορά τον λόγος ύπαρξης της. Η New Babylon αποτελεί προϊόν του αστικού τέλματος, καθώς επιχειρεί να δώσει απάντηση στην ανιαρή ζωή που βιώνει το άτομο μέσα στην πόλη. Η προαναφερθείσα κατάσταση συνεχίζει να περιγράφει αρκετά αστικά κέντρα ακόμα και σήμερα. Ο Constant, λοιπόν, φαίνεται να οραματιζόταν πιο μπροστά από την εποχή του και η πρόταση του να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του σήμερα. Βέβαια ακόμα και στις σύγχρονες κοινωνίες η New Babylon φαντάζει ουτοπική. Τέλος, διαβάζοντας ότι ο Constant ήταν ένας ρομαντικός και ευαίσθητος καλλιτέχνης που πίστευε στους ανθρώπους και τη δύναμη τους, πιθανολογούμε ότι μέσα από την New Babylon προσπάθησε να προκαλέσει την προσοχή των ατόμων για το τι επρόκειτο να ακολουθήσει, παρά να προτείνει κάποια λύση. Ταυτόχρονα, γνώριζε ότι η τεχνογνωσία για την δημιουργία μιας τέτοιας πόλης δεν είχε κατακτηθεί ακόμη και ότι το ατέρμον παιχνίδι θα μπορούσε να καταλήξει και πάλι σε μια αβάσταχτη καθημερινότητα, χωρίς εναλλαγές και μεταπτώσεις. Συνεπώς, θεωρούμε ότι με το έργο του προσπάθησε να επαγρυπνήσει την ανάγκη των ατόμων για παιχνίδι και ένα κοινωνικό περιβάλλον.

← Εικόνα 3.16: Κινητή σκάλα σε Λαβύρινθο, 1967

Υποσημειώσεις Κεφαλαίου 3: 35. Architecture is the simplest means of articulating time and space, of modulating reality and engendering dreams. It is a matter not only of plastic articulation and modulation expressing an ephemeral beauty, but of a modulation producing influences in accordance with the eternal spectrum of human desires and the progress in fulfilling them. Chtcheglov Ivan, Formulary for a New Urbanism, translated by Ken Knabb, printed in Internationale Situationniste #1, 1953, σελ. 2 36. Chtcheglov Ivan, Formulary for a New Urbanism, translated by Ken Knabb, printed in Internationale Situationniste #1, 1953 37. Fondation Constant: stiching Constant, Toward a Synthesis of Art 1952-1956 38. Nieuwenhuis Constant, New Urbanism, Provo #9, 1966 39. Debord Guy, Preliminary Problems in Constructing a Situation, Situationist International #1, 1958 40. Nieuwenhuis Constant, New Urbanism, Provo #9, 1966 41. Mark Wigley, Constant’s New Babylon The Hyper Architecture of Desire, Witte de With, center for contemporary art/ 010 Publishers, Rotterdam 1998, σελ. 12-13 42. Mark Wigley, Constant’s New Babylon The Hyper Architecture of Desire, Witte de With, center for contemporary art/ 010 Publishers, Rotterdam 1998, σελ. 160-161 43. Mark Wigley, Constant’s New Babylon The Hyper Architecture of Desire, Witte de With, center for contemporary art/ 010 Publishers, Rotterdam 1998, σελ. 162

[Ψυχογεωγραφική ανάλυση της

Λισαβώνα, με βασικό εργαλείο την Περιπλάνηση]

ф εργαλείο ανάγνωσης πόλης ф εργαλείο σχεδιασμού ф συνθήκες περιπλάνησης ф το παράδειγμα της Λισαβώνα ф πειραματικοί χάρτες

4.1: Η Ψυχογεωγραφία ως εργαλείο ανάγνωσης της πόλης Μετά από την μελέτη που προηγήθηκε, είμαστε σε θέση να απαντήσουμε στο ερώτημα που θέσαμε πρώτο: Πώς η Ψυχογεωγραφία συμβάλλει στην ανάγνωση της πόλης; Μέσα από την ανάλυση που έγινε στα τρία προηγούμενα κεφάλαια αποδεικνύεται ότι η Ψυχογεωγραφία αποτελεί ένα από τα βασικότερα εργαλεία ανάγνωσης της πόλης, καθώς δεν ασχολείται μόνο με τα μετρικά στοιχεία της αλλά και με τα ενδότερα που αφορούν το άτομο. Ως αρχιτέκτονες παράγουμε χώρο για τα άτομα, οπότε θα ήταν παράλογη και ελλιπής μια έρευνα που δεν λαμβάνει υπόψη την σχέση μεταξύ ατόμου και χώρου. Η επιρροή του γεωγραφικού χώρου στον ανθρώπινο ψυχισμό αποτελεί γεγονός. Η κίνηση του ατόμου μέσα στον χώρο είναι αποτέλεσμα των χωρικών δεδομένων, καθώς και η τελική εμπειρία που θα αποκτήσει μέσα σε αυτόν. Με ανάλογο τρόπο ο ανθρώπινος παράγοντας επηρεάζει καθοριστικά τα χωρικά δεδομένα. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν μέσα από την ανθρώπινη χωρική εμπειρία επιχειρεί να καταγράψει και να αναλύσει η θεωρία της Ψυχογεωγραφίας. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται για την πραγμάτωση της ψυχογεωγραφικής ανάλυσης είναι η Περιπλάνηση και το μέσο πραγματοποίησης της Περιπλάνησης είναι το ίδιο το άτομο, σε κάθε διάσταση του, σωματική και ψυχική. Η Περιπλάνηση αποτελεί κάθε άλλο παρά τυχαία πράξη. Πρόκειται για την περιδιάβαση του ατόμου μέσα στην πόλη ακολουθώντας το ένστικτο και τις ανώτερες επιθυμίες του. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης το άτομο είναι απαλλαγμένο από κάθε είδους συνήθεια που του επιβάλλει η καθημερινότητα του, με αποτέλεσμα η πορεία του να βασίζεται στην ψυχική του διάθεση και τα χωρικά δεδομένα του περιβάλλοντος. Καλείται λοιπόν, να ανακαλύψει την πόλη ως ελεύθερο άτομο. Η Ψυχογεωγραφία στοχεύει ουσιαστικά στη διαμόρφωση του αστικού μέλλοντος μέσα από βιωματικές διεργασίες και εμπειρίες που η ίδια η πόλη προκαλεί στα άτομα. Αποσκοπεί στον επαναπροσδιορισμό της λειτουργίας της πόλης ως σημείο συνάντησης και συναναστροφής,

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΩΝΑ, ΜΕ ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

επιζητώντας ο μελλοντικός αστικός σχεδιασμός να περιγράφει έναν κοινωνικό χώρο. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι τα συμπεράσματα μιας ψυχογεωγραφικής ανάλυσης μας βοηθούν να κατανοήσουμε την πόλη σε συνάρτηση με το άτομο και ταυτόχρονα μας οδηγούν σε μια σειρά σκέψεων που αφορούν τον αστικό σχεδιασμό. Η θεωρία αυτή μας απασχόλησε από την αρχή της εργασίας, καθώς το δεύτερο βασικό ερώτημα που θέσαμε εξαρχής είναι: Πώς μπορεί η Ψυχογεωγραφία να αποτελέσει εργαλείο σχεδιασμού και να συμβάλλει στο αστικό διέξοδο; Όπως ήδη έχουμε αναφέρει σε προηγούμενο κεφάλαιο, τα αποτελέσματα μιας ψυχογεωγραφικής ανάλυσης περιγράφονται μέσα από τους λεγόμενους ψυχογεωγραφικούς χάρτες. Σκοπός των χαρτών είναι η καταγραφή της διαδικασίας της περιπλάνησης του ατόμου μέσα στον χώρο με κινητήριο δύναμη τα ίδια τα χωρικά δεδομένα και σε συνδυασμό πάντα με τις ανώτερες επιθυμίες του. Δηλαδή, η ανάδειξη και η χαρτογράφηση των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων των σημείων του χώρου, τα οποία με την σειρά τους έχουν επηρεαστεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Για την επίτευξη των ακριβέστερων αποτελεσμάτων είναι απαραίτητο το άτομο να είναι απαλλαγμένο από κάθε είδους σχέση συνήθειας και υποχρέωσης με τον χώρο, ώστε η πορεία που θα διαγράψει να βασίζεται εξολοκλήρου στην ψυχική του διάθεση και τα χωρικά χαρακτηριστικά. Πώς μπορούμε λοιπόν, να πραγματοποιήσουμε μια ψυχογεωγραφική ανάλυση σε μια σύγχρονη κοινωνία που τα άτομα της καταβάλλονται ως επί το πλείστον από τη δύναμη της καθημερινότητας και τους γρήγορους ρυθμούς που αυτή προστάζει; Θα ήταν επιθυμητό να πραγματοποιηθεί μια τέτοια ανάλυση που μελετά την ανθρώπινη εμπειρία στον χώρο και η οποία ίσως οδηγήσει τελικά σε εξαγωγή συμπερασμάτων για την κίνηση του ατόμου μέσα στον αστικό χώρο.

Σκίτσο 4.1: Ψυχογεωγραφία, εργαλείο ανάγνωσης και σχεδιασμού της πόλης

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΩΝΑ, ΜΕ ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

4.2: Το παράδειγμα της Λισαβώνα Η περίπτωση που επιλέξαμε να εξετάσουμε στην παρούσα εργασία είναι εκείνη που τα άτομα δεν έχουν προηγούμενη επαφή με τον χώρο. Με άλλα λόγια, τα άτομα θα κληθούν να περιγράψουν την περιπλάνηση τους μέσα σε έναν νέο για αυτά αστικό χώρο, στον οποίο η δύναμη της συνήθειας δεν έχει προλάβει να αναπτυχθεί. Το συναίσθημα που κυριαρχεί είναι η επιθυμία για εξερεύνηση του άγνωστου χώρου και της κοινωνικής συναναστροφής μέσα σε αυτόν. Μια τέτοια περίπτωση, που διαθέτει αυτές τις ιδανικές συνθήκες για ‘ελεύθερη’ περιπλάνηση, αποτελεί το πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Erasmus. Το πρόγραμμα Erasmus δίνει την ευκαιρία στους φοιτητές να εκπονήσουν ένα ή δύο εξάμηνα από τις σπουδές τους σε ένα ξένο πανεπιστήμιο. Πέρα από το στενά εκπαιδευτικό κομμάτι, το πρόγραμμα παρακινεί τους φοιτητές να ζήσουν σε μια νέα πόλη και περαιτέρω να έρθουν σε επαφή με άτομα διαφορετικής κουλτούρας. Οι παραπάνω συνθήκες είναι εκείνες που επιζητούμε για την πραγματοποίηση μιας ψυχογεωγραφικής ανάλυσης. Πρώτον, άτομα που δεν έχουν πάγια, αλλά δυναμική σχέση με τον χώρο. Και δεύτερον, συνθήκες κάτω από τις οποίες ενισχύεται η λειτουργία της πόλης-χώρου ως σημείο συνάντησης και συναναστροφής (κοινωνικός χώρος). Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζει και η διάρκεια διαμονής στον συγκεκριμένο χώρο, διαφορετικά αντιπροσωπευτικό δείγμα θα μπορούσε να θεωρηθεί και μια παρέα από τουρίστες. Κρίνεται απαραίτητο το άτομο να έχει τον απαιτούμενο χρόνο να εξερευνήσει τον χώρο και παράλληλα να κοινωνικοποιηθεί. Το παραπάνω πείραμα μπορεί να πραγματοποιηθεί σε οποιαδήποτε πόλη που θα μας ενδιέφερε να μελετήσουμε μέσα από την ψυχογεωγραφική ανάλυση. Στην παρούσα μελέτη η πόλη που επιλέχθηκε είναι η Λισαβώνα, η πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Η προσωπική μου συμμετοχή στο πρόγραμμα και με προορισμό τη Λισαβώνα αποτελεί τον λόγο επιλογής της συγκεκριμένης πόλης, καθώς η εμπειρία μου στον χώρο και η έντονη αλληλεπίδραση με αυτόν με οδήγησε στην παρα-

πάνω σκέψη. Ταυτόχρονα η επαφή μου με άλλους φοιτητές εράσμους διευκόλυνε την διαδικασία εύρεσης των ατόμων που θα λάβουν μέρος στην έρευνα. Από την αρχή της εργασίας ήταν έντονη η επιθυμία για την εφαρμογή της θεωρίας της ψυχογεωγραφίας σε πραγματικό αστικό πεδίο και κάτω από ρεαλιστικές συνθήκες. Ταυτόχρονα, το πεδίο ανάλυσης ήταν κι αυτό εξαρχής αποφασισμένο. Η Λισαβώνα, η πόλη που με φιλοξένησε για δέκα μήνες ανάμεσα στα στενά δρομάκια, τις πλατείες με τα υπέροχα ψηφιδωτά δάπεδα και τα δημόσια μπαλκόνια με την απρόσμενη κάθε φορά θέα, μου κέντρισε την προσοχή ακαριαία. Παρόλα αυτά, ο τρόπος με τον οποίο θα πραγματοποιούνταν η μελέτη δεν ήταν γνωστός από την αρχή. Προέκυψε περίπου στη μέση της διαδρομής, καθώς συνειδητοποίησα ότι το απαραίτητο συστατικό του χώρου είναι το ίδιο το άτομο που το βιώνει. Συνεπώς, το υλικό για την μελέτη της Λισαβώνα θα έπρεπε να προκύψει από τα ίδια τα άτομα. Για την πραγματοποίηση της μελέτης ζητήθηκε από έναν αριθμό φοιτητών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα Erasmus να περιγράψουν την χωρική εμπειρία τους μέσα από έναν πειραματικό χάρτη της Λισαβώνα. Εξαρχής τους έγινε γνωστό ότι η έρευνα αυτή πραγματοποιείται με σκοπό τη διερεύνηση της σχέσης ατόμου και χώρου, συνεπώς ο χάρτης πρέπει να αποτελεί προσωπικό προϊόν και όχι να ακολουθεί στοιχεία ενός κανονικού χάρτη. Καλούνται δηλαδή τα άτομα να περιγράψουν την περιπλάνηση τους στην πόλη προσδιορίζοντας τις χωρικές ποιότητες που τους παρακινούν να την εξερευνήσουν. Ταυτόχρονα, ζητήθηκε ένα συμπληρωματικό κείμενο σε περίπτωση που το ίδιο το άτομο επιθυμεί να σημειώσει κάτι για τον χώρο που δεν μπορούσε να το αποδώσει στο χαρτί. Αναζητώντας λοιπόν, τα χωρικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την συμπεριφορά των ατόμων και την ίδια στιγμή την κίνηση τους μέσα στον χώρο, θα να αναλύσουμε τους ακόλουθους χάρτες.

100

101

102

103

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΩΝΑ, ΜΕ ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

4.3. Τα συμπεράσματα των χαρτών Η πρώτη παρατήρηση για τους χάρτες, που οφείλει να ειπωθεί είναι εκείνη της έκφρασης συναισθημάτων αλλά κυρίως της περιγραφής των αισθήσεων που προκαλεί ο χώρος στα άτομα. Η ταύτιση ενός χώρου γίνεται με την μυρωδιά του καφέ, της παγωμένης αίσθησης στα χέρια, ο ήχος της καμπάνας. Ως πρώτη σκέψη, μπορεί να θεωρεί κανείς ότι δεν έχουν σχέση το συναίσθημα και οι αισθήσεις με τον χώρο, καθώς δεν παράγουν χώρο. Παρόλα αυτά, αυτές οι όχι και τόσο μικρές λεπτομέρειες του ήχου, της γεύσης, της αφής και της όσφρησης συμβάλλουν σημαντικά στην εικόνα και συνήθως την κάνουν πιο προσωπική.

Σκίτσο 4.2: Αισθήσεις

Στη συνέχεια, μέσα από την πρώτη κιόλας ανάγνωση των χαρτών αντιλαμβανόμαστε ότι το βασικό χαρακτηριστικό της πόλης, που τα άτομα θεωρούν σημαντικό παράγοντα της χωρικής τους εμπειρίας, είναι η κατακορυφότητα της. Η Λισαβώνα χτισμένη πάνω σε επτά λόφους και σε συνδυασμό με την βύθιση του αναγλύφου της στο κέντρο, δημιουργεί μια νοητή λεκάνη που επιτρέπει αμέτρητες θεάσεις προς κάθε κατεύθυνση. Ως αποτέλεσμα της ιδιαίτερης τοπογραφίας της, οι χωρικές ποιότητες της πόλης χαρακτηρίζονται από εξαιρετικό ενδιαφέρον.

104

Σκίτσο 4.3: Κατακορυφότητα

Σκίτσο 4.4: Γειτνίαση

Τα άτομα μέσα από τους χάρτες περιγράφουν μια χωρική εναλλαγή που φαίνεται να τους εφιστά την προσοχή. Συγκεκριμένα, αναφέρονται στα στενά ανηφορικά δρομάκια με σκάλες ή χωρίς, που καταλήγουν στα ανοιχτά μπαλκόνια της πόλης τα οποία προσφέρουν μαγευτική θέα. Η αντίθεση αυτή, από τα δαιδαλώδη δρομάκια στην απόλυτη εποπτεία της πόλης, αναδύει στους περιπλανητές αισθήματα χαράς και θαυμασμού. Ταυτόχρονα, χτίζεται το αίσθημα της οικειότητας και δημιουργείται η αίσθηση της απόλυτης αντίληψης του χώρου.

105

ΨΥΧΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΩΝΑ, ΜΕ ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

Σκίτσο 4.5: χωρικές εναλλαγές

Σκίτσο 4.6: εποπτεία/οικειότητα

106

Την ίδια στιγμή, μέσα από τους χάρτες αντιλαμβανόμαστε ότι η Λισαβώνα διαθέτει πολυδιάστατο δημόσιο χώρο. Τα άτομα φαίνεται να απολαμβάνουν αλλά και να εκμεταλλεύονται άμεσα τους χώρους και τα στοιχεία της πόλης. Η διαδρομή που περιγράφουν, ως επί το πλείστον, αφορά την μετακίνηση τους μεταξύ χώρων δημόσιου χαρακτήρα. Παρουσιάζουν τον δημόσιο χώρο ενεργό και τελείως αφιερωμένο προς τον περιπλανητή. Περιγράφουν δηλαδή έναν κοινωνικό χώρο. Ο ελεύθερος δημόσιος χώρος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης. Οι κήποι, τα πάρκα, τα μπαλκόνια, οι μεγάλοι πεζόδρομοι και οι πλατείες κυριαρχούν και η σχέση τους με το άτομο χαρακτηρίζεται μοναδική. Ταυτόχρονα, τα στενά δρομάκια, που χαρακτηρίζουν τις δύο χτισμένες πλευρές της πόλης πάνω σε λόφους, σπάνια διασχίζονται από οχήματα αφήνοντας ελεύθερο χώρο για ξέγνοιαστη περιπλάνηση. Η κίνηση των οχημάτων συγκεντρώνεται στους ορθοκανονικούς άξονες που βρίσκονται στο κέντρο του αστικού ιστού ενώ ισάξιος χώρος παραχωρείται για την πεζή μετακίνηση. Πέρα από τους συνηθισμένους χώρους αφιερωμένους προς το κοινό, στην πόλη της Λισαβώνα φαίνεται ότι υπάρχουν κι άλλα στοιχεία δημόσιου χαρακτήρα. Οι πολύχρωμες όψεις των κτιρίων, μοναδικά διακοσμημένες με πλακάκια, δίνουν πνοή στα κτίρια και αυτομάτως τα καθιστούν ζωντανούς οργανισμούς. Τα κρεμασμένα ρούχα στους δρόμους δημιουργούν την αίσθηση ότι περιπλανιέσαι σε μια μεγάλη αυλή, γεγονός που σου ξυπνά το αίσθημα της οικειότητας. Την ίδια στιγμή, το τραμ πέρα από μέσο μεταφοράς αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της όψης της πόλης και απόλυτα εναρμονισμένο με αυτήν. Κάθε τέλος ενός ανηφορικού δρόμου καταλήγει σε ένα δημόσιο μπαλκόνι, το οποίο χαρίζει μοναδική θέα προς τα πολύχρωμα παραδοσιακά κτίρια και το ποτάμι. Το ποτάμι χωρίζει την πόλη στα δύο και η κόκκινη γέφυρα την ενώνει με μοναδικό τρόπο. Ταυτόχρονα, το σύμβολο της απέναντι όχθης φαίνεται να αποτελεί το άγαλμα του Cristo Rei, το οποίο κάνει εμφανή την παρουσία του από κάθε σημείο θέασης. Τα παραπάνω στοιχειά, το ποτάμι, η γέφυρα και το άγαλμα φαίνεται να αποτελούν τα ‘δημόσια’ σύμβολα της πόλης.

107

Ελεύθεροι δημόσιοι χώροι

108

109

Χωρικά χαρακτηριστικά

110

111

Τα σύμβολα της πόλης

112

113

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή, ως αρχιτέκτονες καλούμαστε να σχεδιάζουμε χώρους, κλειστούς ή ανοιχτούς, που αφορούν και επηρεάζουν την ζωή τρίτων. Ο σχεδιασμός ιδιωτικών και κυρίως δημόσιων χώρων χαρακτηρίζεται από μεγάλο βαθμό δυσκολίας, καθώς αφορά σ’ένα ευρύ κοινό και έχει σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή των ατόμων. Το εργαλείο που αναλύσαμε στην παρούσα εργασία έχει ως σκοπό τη διερεύνηση της σχέσης ατόμου και χώρου και ταυτόχρονα την εύρεση κατάλληλων σχεδιαστικών εργαλείων για τη διευκόλυνση των κοινωνικών σχέσεων στο δημόσιο χώρο. Όπως διαπιστώσαμε μέσα από την ψυχογεωγραφική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στη Λισαβώνα, τα άτομα είναι παραπάνω από ικανά να περιγράψουν τον χώρο και να ορίσουν εκείνα τα χωρικά στοιχεία που τον καθιστούν κατάλληλο ή μη, σύμφωνα πάντα με τις δικές τους επιθυμίες. Έτσι λοιπόν, μέσα από μια τέτοια ανάλυση είναι εφικτό να εντοπίσουμε εκείνα τα χωρικά δεδομένα που ενεργοποιούν και ενδεχομένως εκείνα που απωθούν τα άτομα. Ταυτόχρονα, μέσα από τους χάρτες προκύπτει ότι τα άτομα είναι σε θέση να περιγράψουν την χωρική τους εμπειρία σε κλίμακα γειτονιάς αλλά και πόλης. Συνεπώς, μέσα από αυτή την καταγραφή μπορούν να σχηματιστούν συμπεράσματα για τον σχεδιασμό μικρής και μεγάλης κλίμακας χώρων. Τα συμπεράσματα αυτά θα μας οδηγήσουν σε μια σειρά αποτελεσμάτων, τα οποία με την κατάλληλη ανάλυση θα οδηγήσουν σε μια σειρά εργαλείων ικανών να συμβάλλουν στον σχεδιασμό. Με βάση την μέθοδο αυτή, κατά τη διάρκεια της μελέτης και του σχεδιασμού, βασικό ρόλο θα μπορούσε και να έχει η δημιουργία καταστάσεων. Η ύπαρξη σκηνοθετημένων συμβάντων μέσα στον ιστό της πόλης δημιουργεί νέες χωρικές συνθήκες, κάθε φορά μεταβαλλόμενες με βάση την ατομική επιθυμία. Η μελέτη αυτών των νέων χωρικών δεδομένων οδηγεί στα συμπεράσματα σχέσης ατόμου και χώρου, τα οποία μαρτυρούν την πιθανή επιτυχία ή αποτυχία του εν λόγω σχεδιασμού. Έτσι λοιπόν, οι μελετητές χρησιμοποιώντας την κατασκευή καταστάσεων, πριν την υλοποίηση της πρότασης, είναι σε θέση να ελέγξουν την αντίδραση και την σχέση ατόμου και χώρου πριν προβούν στην υλοποίηση του.

114

Ακολουθώντας την παραπάνω σχεδιαστική διαδικασία, πετυχαίνουμε αρχικά τη δημιουργία χώρων με την καλύτερη δυνατή σχέση μεταξύ ατόμου και χώρου. Το άτομο αποτελεί την βασική παράμετρο παραγωγής χώρου, καθώς τα εργαλεία σχεδιασμού προκύπτουν μέσα από την χωρική του εμπειρία. Ταυτόχρονα, η πόλη αποκτά εκ νέου την βασική της λειτουργία, αυτή της συνάντησης και συναναστροφής των ατόμων μέσα στους δημόσιους χώρους της. Κάνουμε λόγο, δηλαδή, για έναν κοινωνικό δημόσιο χώρο, ο οποίος διευκολύνει τις κοινωνικές σχέσεις και επηρεάζει την μετέπειτα πορεία της ψυχολογίας και συμπεριφοράς των εμπλεκόμενων ατόμων μέσα σε αυτόν. Η σημερινή κοινωνία και κατά συνέπεια η αστική ζωή ολοένα και απομακρύνονται από τον άνθρωπο, καθώς δεν υπάρχει πλεόνασμα ελεύθερου χρόνου αλλά ούτε τα απαραίτητα χωρικά ερεθίσματα. Η καθημερινή διαστρέβλωση των αναγκών και επιθυμιών των ανθρώπων έχει οδηγήσει σε μια έρημο συναισθημάτων και κοινωνικής συναναστροφής. Η διαρκής απομάκρυνση από τις αληθινές ανάγκες που είναι ικανές να επιφέρουν πραγματική ευτυχία, αποτελεί γεγονός στις σύγχρονες κοινωνίες. Είναι αναγκαία η απελευθέρωση των ατόμων από την κοινωνία του θεάματος. Στην απελευθέρωση αυτή θα συμβάλλει σημαντικά η προσωπική συμμετοχή των ατόμων στον σχεδιασμό, καθώς θα τα φέρει σε άμεση επαφή με τον χώρο και ταυτόχρονα τα καθιστά υπεύθυνα για αυτόν. Η ζωή στην πόλη αφορά όλους μας. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι είναι οι χωρικοί παράμετροι το κυρίαρχο στοιχείο κατανόησης της εμπειρίας του χώρου. Παράμετροι που διαμορφώνουν την συμπεριφορά των ανθρώπων και ταυτόχρονα επηρεάζονται από αυτή.

115

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

O que me dói não é O que há no coração Mas essas coisas lindas Que nunca existirão… São as formas sem forma Que passam sem que a dor As possa conhecer Ou as sonhar o amor. São como se a tristeza Fosse árvore e uma a uma, Caíssem suas folhas Entre o vestígio e a bruma *** What hurts me is not What is in the heart But those beautiful things Which will never be. They are the forms without form That go by without pain Being able to know Or love to dream them They are as if sadness Were a tree and one by one, Its leaves were falling Between the trace and the mist.

Fernando Pessoa, in “Cancioneiro”

116

Εικόνα 4.1: Λισαβώνα, σου ανήκει η καρδιά μου

117

ΠΗΓΕΣ

Βιβλιογραφία: Λευκαδίτης Γεώργιος, Μαλικούτη Σταματίνα, Γεωμετρία: από την Επιστήμη στην Εφαρμογή, Πειραιάς, 2012 Benjamin Walter, The Arcades Project, translation: Howard Eiland, Kevin McLaughlin, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1999 Coverley Merlin, Psychogeography: Paris and the Rise of the Flâneur, Pocket Essentials, 2006 Debord Guy, The Society of the Spectacle, 1967, μετάφραση: Knabb Ken, 1994, Rebel Press, London, 2005 Hillier Bill, Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture, 2007 Huizinga Johan, Homo Ludens: A study of the Play-Element in Culture, 1944, μετάφραση: Routledge & Kegan Paul, London, Boston and Henley, 1971 Lynch Kevin, The Image of the City, 1918, the MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1960 McKenzie Wark , 50 Years of Recuperation of the Situationist International, Princeton Architectural Press, New York, 2008 Poe Edgar Allan, The Man of the Crowd, 1840 Salder Simon, The Situationist City, MIT Press, 2001 Wigley Mark, Constant’s New Babylon: The Hyper Architecture of Desire, Witte de With, center for contemporary art/ 010 Publishers, Rotterdam, 1998

Άρθρα: Καταστασιακοί, “Καταστασιακή Διεθνής” v.9, Αύγουστος 1964 Λετριστική Διεθνής, Potlatch No5: Ο Χάρτης της Φύσης. Βρυξέλλες, 1954 Μόρας Αντώνιος, Η περιπλάνηση μέσα στη πόλη ως αρχή σχεδιασμού αυτής,

118

στη θεωρία της ‘ενωτικής πολεοδομίας’ της Καταστασιακής Διεθνούς, 2005, σελ: 4 Brekke Harald, How does the built environment affect behaviour and cognition?, 2016 Chtcheglov Ivan, Formulary for a New Urbanism, translated by Ken Knabb, printed in Internationale Situationniste #1, 1953 Debord Guy, Introduction to a Critique of Urban Geography, στο περιοδικό Les Lèvres Nues #6, 1955 Debord Guy, Preliminary Problems in Constructing a Situation, Situationist International #1, 1958 Debord Guy, Theory of Dérive, στο περιοδικό Les Lèvres Nues #9, 1956 Fondation Constant: stiching Constant, Toward a Synthesis of Art 1952-1956 Janicijevic Aleksandar, Psychogeography now- Window to an urban future, Τορόντο, Σεπτέμβριος 2008 Hart Joseph, A New Way of Walking, Utne Reader, 2004 Internationale Situationniste #3, Unitary Urbanism at the end of the 1950s, December 1959 Nieuwenhuis Constant, New Urbanism, Provo #9, 1966 Sevtsuk Andres, How we shape our cities, and then they shape us, MAJA: the Estonian Architectural Review, 2012

Επιστημονικές εργασίες: Hillier Bill, Between Social Physics and Phenomenology: explorations towards an urban synthesis?, 2005 Hillier Bill, Lida Shinichi, Network effects and psychological effects: a theory of urban movement, 2005

119

ΠΗΓΕΣ

McDonough Thomas, Guy Debord and the Situationist International: text and documents, Cambridge: The MIT Press, 2002, σελ. 241-243

Διάλεξη: Ewen Chardronnet, A Brief History of Unitary Urbanism and Psychogeography at the Turn of the Sixties, May 2003

Ταινίες: Patrick Keiller’s trilogy about psychogeographic London: https://www.bfi. org.uk/news-opinion/news-bfi/features/where-begin-british-psychogeography-cinema London(1994) Robinson in Space (1997) Robinson in Ruins (2010)

Συνεντεύξεις: Συνέντευξη Constant Nieuwenhuys για την New Babylon, https://www.youtube.com/watch?v=Mkmk8Xdz9Ps&t=0s&list=PLgeoY-clMUptmOPx0EqsX2TNRTnL3vDp4&index=10 Συνέντευξη του Mark Wigley, συγγραφέας του: Constant’s New Babylon: The Hyper-Architecture of Desire, στο Art Basel, https://www.youtube.com/ watch?v=Bgv4cL77n38&t=8s&list=PLgeoY-clMUptmOPx0EqsX2TNRTnL3vDp4&index=8

Ιστοσελίδες: http://www.greekarchitects.gr http://www.wordstocount.com/psixogeografia-kai-poli/

120

http://www.notbored.org/UU.html http://theconversation.com/psychogeography-a-way-to-delve-into-the-soulof-a-city-78032 https://arthausdotme.wordpress.com/2012/09/26/psychogeography/ https://www.ccities.org/from-non-discursive-qualities-of-space-to-consciousdesign/ http://buttes-chaumont.blogspot.com/2009/01/un-flneur.html https://www.theparisreview.org/blog/2013/10/17/in-praise-of-the-flaneur/ http://www.rebelnet.gr/articles/view/a-brief-history-of-unitary-urbanism-andpsychogeog

Πηγές εικονογράφησης: Το εξώφυλλο της εργασίας αποτελεί αρχείο της Ελένης Ζωγραφίνη. σελ. 4: προσωπικό αρχείο, καρτ ποστάλ Μαρόκο σελ. 10-11: διάγραμμα από προσωπικό αρχείο, http://www.neilrsmith.com/ learning/land/land_assignments/a5/psychogeography/

Διάγραμμα 1.1: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.1: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.2: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.3: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.4: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.5: http://discovery.ucl.ac.uk/3881/1/SITM.pdf Εικόνα 1.6: http://spacesyntax.tudelft.nl/media/Long%20papers%20I/hillieriida. pdf (σελ.555) Εικόνα 1.7: http://buttes-chaumont.blogspot.com/2009/01/un-flneur.html

121

ΠΗΓΕΣ

Εικόνα 1.8: προσωπικό αρχείο Εικόνα 1.9: προσωπικό αρχείο

Διάγραμμα 2.1: προσωπικό αρχείο Διάγραμμα 2.2: http://contestingarchitecture.blogspot.com/2012/07/exitreview-excerpts-contd.html Εικόνα 2.1: http://buttes-chaumont.blogspot.com/2009/01/un-flneur.html Εικόνα 2.2: https://situationnisteblog.wordpress.com/ Εικόνα 2.3: https://www.google.com/search?q=917521469e5cf23a00b23e7bc6605af1--situationist-internationa Εικόνα 2.4: http://1995-2015.undo.net/it/mostra/50855 Εικόνα 2.5: https://mappingweirdstuff.wordpress.com/2009/06/14/mappingweird-stuff-psychogeography/ Εικόνα 2.6: https://paulwalshphotographyblog.wordpress.com/2013/07/08/ the-naked-city/

Εικόνα 3.1: https://www.pinterest.com/pin/526991593887385606/?lp=true Εικόνα 3.2: https://www.pinterest.com/pin/526991593887385606/?lp=true Εικόνα 3.3: https://www.pinterest.com/pin/526991593887385606/?lp=true Εικόνα 3.4: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.5: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.6: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.7: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.8: https://www.iconeye.com/404/item/3287-psychogeography Εικόνα 3.9: https://www.artbasel.com/catalog/artwork/17086/ConstantGrundriss-New-Babylon-%C3%BCber-Slotermeer

122

Εικόνα 3.10: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.11: σκαναρισμένο αρχείο από το βιβλίο: Constant’s New Babylon: The Hyper Architecture of Desire, Wigley Mark Εικόνα 3.12: https://blogs.wsj.com/chinarealtime/2015/10/23/cramped-offices-long-fridays-the-workspace-in-china/ Εικόνα 3.13: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.14: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.15: https://stichtingconstant.nl/ Εικόνα 3.16: https://stichtingconstant.nl/

Σκίτσο 4.1-4.6: προσωπικό αρχείο σελ. 90: χάρτης Julia Grycner σελ. 92: χάρτης Davide Giraldo σελ. 94: χάρτης Verona Santer σελ. 96: χάρτης Igor Soares σελ. 98: χάρτης Σοφία Καλογερομήτρου σελ. 100: χάρτης Giulio Del Prete σελ. 102: χάρτης Άννα Ζούλια Εικόνες σελ.108-113: προσωπικό αρχείο Εικόνα 4.1: προσωπικό αρχείο

123

124