Om in te nemen

om in te nemen

BETER CONSORTIUM 01000010 0 1 0 0 0 1 0 1 BETER CONSORTIUM ‘S–GRAVENHAGE / DEN 01010100 DE KUNST VAN GEZONDHEID MEDISCH CENTRUM HAA EGBG • MARTIJN ENGELBREGT WWW.BETERCONSORTIUM 01000101 TEN MINSTE HOUDBAAR TOT 11 JULI 2038 0101001 0 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010

Een uitgave van EGBG in samenwerking met Medisch Centrum Haag

525 GRAM 001 ENGLISH SUMMARY INC BEWAREN OP EEN KOELE, DROGE PLEK BEVAT KUNST, WETENSCHAP EN GEZONDHEID

de kunst van gezondheid

BETER CONSORTIUM

Een uitgave van EGBG in samenwerking met Medisch Centrum Haaglanden en TAAK

BETER CONSORTIUM

‘S–GRAVENHAGE / DEN HAAG DE KUNST VAN GEZONDHEID MEDISCH CENTRUM HAAGLANDEN EGBG • MARTIJN ENGELBREGT WWW.BETERCONSORTIUM.NL TEN MINSTE HOUDBAAR TOT 11 JULI 2038

01000010 01000101 01010100 01000101 01010010

525 GRAM

ENGLISH SUMMARY INCLUDED!

BEWAREN OP EEN KOELE, DROGE PLEK

BEVAT DOSIS KUNST, WETENSCHAP EN GEZONDHEID

Goed mens, Ik ben verheugd dat je dit boek in je handen hebt. Dat jij bestaat en dat dit boek bestaat. Aanleiding voor dit boek, en voor het consortium dat eraan ten grondslag ligt, is mijn eigen en heel persoonlijke ervaring met gezondheid.

Ik werd me pas bewust van mijn gezondheid toen ik niet meer gezond was. En zodra ik me niet meer gezond voelde wilde ik direct weer terug naar de tijd dat ik me nog niet bewust was van mijn gezondheid. Ik wilde zo snel mogelijk weer de oude zijn, de Martijn die ik was voordat ik ziek werd.

Een paar jaar later kan ik zeggen dat ik dankbaar ben dat ik niet meer de oude ben, dankbaar voor de bacterie die me ziek maakte, en zelfs dankbaar dat ik me destijds in de steek gelaten voelde door de gezondheidszorg. Mijn ziekte werd een mogelijkheid om me bewuster te worden van mijn lichaam en gaf me de ruimte om de rust te nemen die ik me heel lang niet had veroorloofd. Ik kreeg voor het eerst bewust contact met mijn lijf en leerde veel signalen herkennen. Het werd duidelijker welke situaties in mijn leven mij energie kosten, en welke mij energie opleveren, en dat was vaak het tegenovergestelde van hoe ik ooit dacht dat het was. Ik ervaar inmiddels dat mijn lijf vaak intelligenter is dan mijn hoofd, en dat het goed in staat is aan te geven wat goed is voor mij.

Ik heb in de periode dat ik ziek was aan den lijve ondervonden hoe kunstmatig we soms met gezondheid omgaan. Kunstmatig als in kunstbeen; onecht. We behandelen ziekte op een geforceerde manier die ver van ons wezen afstaat.

We doen de ziekte tekort door er vooral hard tegen te vechten. We leven in een maatschappij waarin ziekte geen functie meer lijkt te hebben. Een ziekte of ongeval confronteert de mens weliswaar met zijn kwetsbaarheid, maar alles in onze gezondheidszorg is erop gericht om de patiënt zo snel mogelijk weer de oude te maken.

Voor mijzelf was het helend om vanaf een bepaald moment niet meer met mijn ziekte bezig te zijn, maar met mijn gezondheid. Dit was een belangrijk inzicht. Als ik voortdurend mijn aandacht en energie besteed aan het vechten tegen de ziekte, ben ik eigenlijk aan het vechten tegen mezelf. Toen ik me met mijn gezondheid bezig ging houden kon ik ontspannen, en voelde ik me op slag nog beter ook.

Voor het stilstaan bij de betekenis van het ongemak van ziekte enerzijds, en het waarderen van gezondheid anderzijds, is in het ziekenhuis nog geen dienst of afdeling.

Met BETER hebben we denk ik een aanzet gegeven voor zo’n beweging binnen de gezondheidszorg. Ik geloof dat er ontspanning nodig is als het om gezondheid gaat, en ik geloof dat kunst kan bijdragen aan die ontspanning.

Welkom in dit kunstwerk. Het is een gestolde momentopname van mijn voortdurende onderzoek naar hoe ik met kunst de wereld kan verbeteren. De opzet is dat u zich, terwijl u het boek leest, beter zult gaan voelen. Als dit niet het geval is heeft u misschien de placebo in handen. Maar reken, juist als u de placebo heeft, op de helende werking van het placebo-effect.

Veel vreugde!

Martijn Engelbregt Directeur en oprichter EGBG en BETER Consortium 04 3667 5 44377362874 3265

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 05

FOTO GOFFERJÉ

FOTO N ENGELBREGT

06 3667 5 44377362874 3265

68

Neurologisch onderzoek KUNST VERSUS PLACEBOKUNST Hessel Engelbregt, Faye Koolen DE OPACITEIT VAN HET LICHAAM, DE GEEST EN DE KUNST Robert Zwijnenberg

80

Placebo–onderzoek PLACEBO–ONDERZOEK: HET EFFECT VAN DE AANWEZIGHEID VAN BETER Janneke Andersom DE ONBENUTTE POTENTIE VAN KUNST Theo Tegelaers

90

Welzijnsonderzoek HET EFFECT VAN KUNST OP DE BESTRALINGSBEHANDELING R. Schifferstein, A. van den Berg, M. Mast ELKE WIJST MENSEN DE WEG BIJ DE HOOFDINGANG Elsbeth Zanen MAILWISSELING Gijs Frieling, Rick Schifferstein en Martijn Engelbregt HET EFFECT VAN KUNST OP EEN EMG–BEHANDELING Rick Schifferstein, Agnes van den Berg DE VRAAG NAAR ‘PLEZIERIGE’ KUNST HOE OVERLEEF IK EEN WACHTKAMER Elsbeth Zanen HET ZIEKENHUIS, VAN ENG NAAR MOOI Rick Schifferstein EEN HELENDE OMGEVING OP DE AFDELING RADIOTHERAPIE, WIJ ZEGGEN: DOEN! Mirjam Mast KUNST MET EEN DOSIS THEATER Cretien van Campen

124

Thuisonderzoek DE WERKING VAN KUNST OP DE LANGE TERMIJN KORTSLUITING EN BACTERIËN, DE WAARDE VAN ONTREGELING EN ZIEKTE Mar Oomen

138

Kunstroute OPZET VAN DE KUNSTROUTE PATIËNT CARDIO Elsbeth Zanen ANALYSE KUNSTROUTE ONDERZOEK Twan Goosen CATALOGUS KUNSTROUTE INGE DE DOKTERSASSISTENTE Elsbeth Zanen KUNST ALS MEDICIJN OF VENIJN Wieteke Heldens

174

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

OPZET VAN HET ONDERZOEK DE APPARATUUR MENEER HUBÈR IN DE MCH KUNSTCOMMISSIE Elsbeth Zanen DATA-ANALYSE FYSIOLOGISCH ONDERZOEK Joris H. Janssen DIEREN NIET BETER DOOR KUNST KUNST ALS PIL? DE ZIN VAN BETER René van der Stok

PLACEBO–ONDERZOEK

Fysiologisch onderzoek

Colofon

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 07

THUISONDERZOEK

36

WELZIJNSONDERZOEK

BETER INLEIDING BETER CONCLUSIE / CONCLUSION KUNST ALS MEDICIJN Frederique Melman DISCUSSIE OVER PLACEBOKUNST Wereldvreemd MEETBARE KUNST EN DE WINST VAN GEZONDHEID Marjolein Zwakman

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Project

KUNSTROUTE

6

PROJECT

INHOUDSOPGAVE

PROJECT

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

WELZIJNSONDERZOEK

THUISONDERZOEK

KUNSTROUTE

08 3667 5 44377362874 3265

1.1 Meten = weten Met nieuwe technieken zijn we in staat om razendsnel data te creëren over de fysiologische en emotionele toestand van mensen. Deze technieken zijn op steeds grotere schaal bruikbaar. Aan data dus geen gebrek, maar zijn het de apparaten die ons vertellen of we gezond zijn? En wat is gezondheid precies?

De gezondheidszorg wordt steeds meer langs de meetlat gelegd. Er is minder tijd en geld voor persoonlijke aandacht en de kwaliteit van de omgeving. Aandacht voor de helende werking van omgevingsfactoren heeft een aangetoond positief effect

1.3 Participatie en publiek Belangrijke doelgroep van BETER waren de gemiddeld 12.300 bezoekers per week van het Medisch Centrum Haaglanden. De dagelijkse toestroom van patiënten, bezoekers en medewerkers, grotendeels afkomstig uit het directe zorggebied van het ziekenhuis waarin 99 nationaliteiten vertegenwoordigd zijn, bood BETER de unieke kans in gesprek te gaan met een cultureel zeer diverse doelgroep.

Daarnaast kwamen er ook veel mensen speciaal voor de onderzoeksexpositie naar het ziekenhuis, vanwege hun interesse in de combinatie van kunst en gezondheid.

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 09

PROJECT PLACEBO–ONDERZOEK

op het herstel van de patiënt, en kan dus positief vertaald worden naar het zorgbudget. De rol die kunst hierin kan spelen is echter nog onduidelijk.

Het is bekend dat mensen het prettig vinden om naar mooie dingen te kijken, en dat ‘echte kunst’ een ander effect heeft op mensen dan ‘nepkunst’.

Maar er was nog niet onderzocht of kunst expliciet goed kan zijn voor de gezondheid.

1.2 Wat maakt mij BETER? BETER, de kunst van gezondheid sloeg een brug tussen zorg, wetenschap, kunst en maatschappij, en stelde kritische vragen aan de samenleving. De doelstelling van BETER was om een zo breed en divers mogelijk publiek te betrekken, en hen te prikkelen om na te denken over vragen zoals: ‘Wat is gezond voor mij? Hoe richt ik mijn omgeving zo in dat ik mij beter voel? Is dat met onderzoeken en apparaten te meten?’

WELZIJNSONDERZOEK

Over zorg en cultuur worden in deze tijden van bezuinigingen verhitte discussies gevoerd. Er is een groeiend spanningsveld tussen de roep om aantoonbaar nut en effect enerzijds, en de behoefte aan subjectieve waarden en kwaliteit van leven anderzijds. Veel mensen zijn het erover eens dat kunst ons leven verrijkt en daarmee goed is voor ons welzijn. Maar is een mogelijk heilzame werking van kunst ook meetbaar? Het BETER Consortium, een samenwerkingsverband tussen partners uit de kunst-, zorg- en wetenschappelijke sector onder leiding van Martijn Engelbregt, onderzocht de impact van kunst en placebo’s van kunst op de gezondheid.

Binnen èn buiten de gebaande paden zocht BETER naar antwoord op de vraag ‘Heeft kunst effect op de gezondheid?’. Zo stimuleerde BETER de discussie over het belang van kunst, de kwaliteit van zorg, en de meetbaarheid van beide.

THUISONDERZOEK

1. Uitgangspunten

KUNSTROUTE

BETER INLEIDING

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

BETER, de kunst van gezondheid was een interactieve onderzoeksexpositie in het Medisch Centrum Haaglanden in Den Haag, van 9 november 2012 t/m 8 februari 2013. Voor het eerst werd op wetenschappelijke wijze, in een voor iedereen toegankelijke expositie, onderzocht of kunst effect op de gezondheid heeft.

PROJECT

2. Behring Institute for Medical Research

Main contributed Placebos categories

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK

2.1 Placebo’s voor kunst Wanneer men ervan uitgaat dat kunstwerken een heilzame werking kunnen hebben op de gezondheid wordt kunst feitelijk gezien als een soort medicijn. Om de werking van medicijnen te meten wordt soms gebruik gemaakt van placebomedicijnen. Kan er ook zoiets bestaan als placebokunst?

Voor het beantwoorden van deze vraag richtte EGBG, het onderzoeksbureau van Martijn Engelbregt, eind 2011 het Behring Institute for Medical Research op. Vanuit dit instituut werd een internationale oproep aan kunstenaars gedaan: ‘Gezocht: Placebo’s voor Kunst.’

PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK

Daarbij werd in het midden gelaten wat een placebo voor kunst precies zou moeten zijn of doen. Is een placebo voor kunst alles wat kunst niet is (en wat is kunst dan eigenlijk?), of is het een reproductie, of is het kunst die op echte kunst lijkt, of volkskunst, of iets heel anders dan kunst, dat toch hetzelfde effect heeft (maar is het dan niet toch weer kunst?)?

KUNSTROUTE

Door de betekenis van het begrip placebokunst in het midden te laten gaf placebo-instituut Behring de inzenders de vrijheid om het concept een eigen invulling te geven, zonder op vooraf bedachte definities te hoeven reageren. Op de oproep kwamen meer dan 350 reacties binnen, en ruim 201 placebo’s voor kunst uit 24 landen.

In de voorstellen voor placebo’s was een grote verscheidenheid te vinden aan media, onderwerpen en concepten. Er werden vanuit de hele wereld werken ingezonden, door personen met een grote diversiteit aan achtergronden.

Aan de hand van de ingezonden werken en de daarbij ontketende discussies ontstond de algemeen aanvaarde definitie van de placebo voor kunst: iets dat zich voordoet als kunst maar het niet is.

2.2 Het meetbaar maken van kunst Vanuit EGBG wilden Martijn Engelbregt en Pavèl van Houten (creatief bij EGBG) de relaties tussen kunst, gezondheidszorg en meetbaarheid graag verder onderzoeken. Aan de hand van de verzamelde placebokunst werd gedacht aan een expositie waarin de drie elementen bij elkaar zouden moeten komen. Het zou een speels commentaar moeten worden op de (on)mogelijkheid van het meten, maar ook een actieve oproep voor het bewandelen van nieuwe wegen bij het ‘meten’ van kunst en gezondheid.

Via Theo Tegelaers (senior curator bij SKOR / TAAK) kwam EGBG in contact met het Medisch Centrum Haaglanden (MCH) aan de rand van de Schilderswijk in Den Haag. De kunstcommissie van het MCH had behoefte aan een nieuwe benadering van kunst in het ziekenhuis.

Na een enthousiaste ontvangst van het gepresenteerde plan kreeg EGBG de vraag het placebo-idee uit te werken voor een kunstproject in het MCH. De veel geuite zorg was of kunst überhaupt meetbaar te maken zou zijn. EGBG ging in gesprek met diverse wetenschappers zoals Rick Schifferstein van de TU Delft, wetenschapper Joris Janssen, werkzaam bij Philips Research en Twan Goosen, werkzaam aan het Max Planck Institute for Psycholinguistics. Uit deze gesprekken bleek dat niet alleen het meten van kunst een heikel punt was; het meten van gezondheid was minstens zo moeilijk. In weerwil van het idee dat gezondheid

010 3667 5 44377362874 3265

PROJECT KUNSTROUTE

THUISONDERZOEK

WELZIJNSONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Contributed Placebos for Art a selection of the 201 contributions

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 011

PROJECT

Origin of contributed Placebos

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

Contributed Placebos sub categories WELZIJNSONDERZOEK

THUISONDERZOEK

KUNSTROUTE

012 3667 5 44377362874 3265

FOTO M ENGELBREGT

3.2 BETER onderzoeksvraag In samenspraak met de wetenschappelijke partners formuleerden we de onderzoeksvraag als volgt: ‘Heeft kunst een positieve uitwerking op de gezondheid van mensen?’

De reguliere onderzoeken naar gezondheid vonden plaats achter de schermen, in afgebakende condities, met nauwkeurig geselecteerde proefpersonen.

Deze onderzoeken vonden dubbelblind plaats, met een controlegroep die placebo’s kreeg toegediend.

Wij wilden een open laboratorium inrichten dat zowel toegankelijk was voor de patiënten en bezoekers van het MCH, als voor mensen van buitenaf.

Voor BETER werd besloten dat de veronderstelde helende werking van een kunstwerk afhangt van de kunstenaar. De kunstenaar kan elementen aan een werk toevoegen, waarvan hij of zij veronderstelt dat ze een helende werking hebben.

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 013

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK

3.1 BETER Consortium Het placebo-instituut Behring Institute for Medical Research in Dresden leek niet langer het ideale vehikel om dit project uit te voeren. We formeerden een nieuw samenwerkingsverband, het BETER Consortium. Hierin bundelden de organiserende partijen EGBG, MCH en TAAK hun krachten met partners uit de wetenschap (TU Delft, Hersencentrum, Natuurvoormensen en Mindmedia) en partners uit de kunst (GEMAK, De Paviljoens en HEDEN).

We vroegen kunstenaars of zij dachten dat hun werk een helende werking heeft. Kunstschilder Gijs Frieling antwoordde op deze vraag: ‘Ja, inderdaad, ik hoop dat mijn werk een helende werking heeft.

Belangrijkste factor hierbij is dat ik probeer de kleuren in mijn schilderingen een opwekkende en harmoniserende werking te geven. Ik geloof dat een schilderij via de blik de perceptie in beweging brengt. Ook vind ik het belangrijk dat de kleuren in een muurschildering de toeschouwer van top tot teen “bestralen”. Dat is denk ik te vergelijken met een massage, waarbij gebieden worden aangeraakt en bewogen die normaal eerder tot verstarring en verkramping geneigd zijn. Zo bevorder je het gevoel van doorstroming dat volgens mij een basisnotie van gezondheid is. Het gevoel dat alle delen van het lichaam op een harmonische en levende manier met elkaar zijn verbonden. Een pendelslag tussen wakker maken en in slaap laten vallen, tussen verontrusten en bevestigen, is naar mijn overtuiging gezondmakend.’

WELZIJNSONDERZOEK

3. BETER, de kunst van gezondheid

Tijdens ons vooronderzoek hadden we een definitie voor placebo’s voor kunst geformuleerd, maar om de wetenschap te kunnen betrekken moesten we ook de échte kunstwerken die we wilden onderzoeken definiëren. Uit de gesprekken die we met wetenschappers voerden bleek dat voor een degelijk wetenschappelijk onderzoek een veronderstelde werking nodig was van de kunst die we wilde onderzoeken. Omdat we wilden onderzoeken of kunst goed kan zijn voor de gezondheid moesten we op zoek naar kunst waarvan de maker veronderstelt dat deze goed is voor de gezondheid, zogenaamde helende kunst.

THUISONDERZOEK

De individuele, zeer subjectief geachte beleving van kunst kan dus wellicht heel goed in verband gebracht worden met de al even subjectieve beleving van gezondheid. We besloten een projectvoorstel te maken om de driehoeksverhouding tussen meetbaarheid, kunst en gezondheid nauwkeurig te onderzoeken op een ongekend transparante manier.

Een laboratorium waarin zicht- en voelbaar zou worden hoe de wetenschap met state-of-the-art techniek probeert de gezondheidsgraad van individuen in kaart te brengen.

KUNSTROUTE

iets concreets is dat valt te meten en te controleren, zoals voedingsmiddelenfabrikanten, farmaceuten, technologiebedrijven en de medische wereld graag beweren, blijkt gezondheid heel moeilijk in kaart te brengen. Het gaat om een ingewikkelde relatie tussen een fysieke en mentale gesteldheid die uiterst subjectief is. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is de beste manier om te achterhalen hoe gezond iemand zich voelt nog altijd om de betreffende persoon te vragen hoe deze zich voelt.

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK

3.3 Kunstplacebo Door het benoemen van het helende element van een specifiek kunstwerk werd het mogelijk om er een placebo op maat voor te maken.

Placebo’s zijn werken die zich manifesteren als kunst, maar die geen kunst zijn. Omdat het kunstbegrip bepaald wordt door de maker, laten we deze dus bepalen of zijn werk een placebo is of niet. Als de maker het werk maakt met de intentie om een placebo te maken, dan is het een placebo. Als hij of zij werk maakt met de intentie kunst te vervaardigen, dan is het kunst. Precies zoals onderzoekers een pil kunnen maken met de verwachting dat de pil werkzame stoffen bevat, of een placebopil waarin deze ontbreken. Het placebowerk moest lijken op het veronderstelde helende kunstwerk, maar het helende element van het betreffende kunstwerk diende eraan te ontbreken.

PLACEBO–ONDERZOEK

3.4 Oproep helende kunst BETER Consortium deed een brede oproep voor helende kunst, waarbij makers en eigenaars van kunst werd gevraagd werk in te sturen waarvan zij veronderstelden dat het goed zou zijn voor de gezondheid. De inzenders konden vervolgens aangeven of het een kunstwerk of een placebo betrof, en waarom zij dachten dat het kunstwerk goed was voor de gezondheid. Ook moest benoemd worden welk onderdeel, aspect of element van het kunstwerk helend zou zijn.

WELZIJNSONDERZOEK

Aan de oproep werd gehoor gegeven met ruim 273 voorstellen van zeer uiteenlopende kunstwerken. Erg blij waren we met de werken die we in bruikleen kregen van drie gerenommeerde kunstinstellingen: Museum de Paviljoens, Museum voor Religieuze Kunst en HEDEN. Via SKOR kregen we de gelegenheid om werken te meten die specifiek waren gemaakt voor de zorginstellingen Ter Gooi Ziekenhuizen en het Vijfde Seizoen. Uit de alle inzendingen en bijdragen werden de werken gekozen die vanuit inhoudelijk en praktisch oogpunt het beste opgenomen konden worden in de onderzoeksexpositie in het ziekenhuis.

THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

We nodigden ook een aantal kunstenaars uit om nieuw werk te maken dat speciaal was afgestemd op een specifiek onderzoek. Zo ging Gijs Frieling om tafel met Rick Schifferstein van de TU Delft om tot een site-specific werk te komen voor de afdeling Radiologie, maakten Sachi Miyachi en Domenique Himmelsbach de Vries een werk voor de kunstroute, en kregen Frank Koolen, Melanie Bonajo en Gabriel Lester de vraag om zowel een helend kunstwerk als een bijbehorend placebo te ontwerpen voor het BETER Thuisonderzoek.

3.5 BETER Onderzoeksexpositie Uiteindelijk werden er verschillende onderzoeken opgezet en uitgevoerd door de verschillende partners van het BETER Consortium. De onderzoeken vielen uiteen in zes onderdelen.

3.5.1 BETER Kunstroute. Op de eerste drie verdiepingen van het ziekenhuis werd de BETER Kunstroute ge������������������������������������ ï����������������������������������� nstalleerd, bestaande uit kunstwerken en placebo’s. Op strategische posities stonden manshoge brievenbussen met formulieren en pennen. Bezoekers werden uitgenodigd de werken langs de kunstroute te beleven en te beoordelen op de vragen: 1. Is dit kunst? en 2. Is dit goed voor uw gezondheid? Op de vide van Medisch Centrum Haaglanden, boven het restaurant in de centrale hal, werd het BETER Laboratorium ingericht. Hier bevonden zich de volgende onderdelen:

3.5.2 BETER EEG-onderzoek, met medewerking van het Hersencentrum. Hoe reageren hersenen op (placebo)kunst?

3.5.3 BETER Fysiologisch onderzoek. Hoe reageren lichamen op (placebo)kunst? Apparatuur van Mind Media werd ingezet om lichamelijke reacties te meten, zoals temperatuurschommelingen, spiersamentrekking, zweetsecretie en stabiliteit van de hartslag.

3.5.4 BETER Datacentrum. Met medewerking van EGBG. Hier werden alle data verzameld en inzichtelijk gemaakt.

3.5.5 BETER Welzijnsonderzoek op behandelafdelingen. Ook zijn er op verschillende behandelafdelingen onderzoeken verricht: op de oogpoli, de afdeling radiotherapie, de EMG-afdeling, het slaapcentrum en de haemodialyse. Dit betrof welzijnsonderzoeken, waarin gemeten werd hoe kunst de ervaring van de omgeving bij patiënten positief kan beïnvloeden. Tevens werden hier onderzoeken verricht door de TU Delft en door onderzoeksbureau Natuurvoormensen.

3.5.6 BETER Thuisonderzoek. Het BETER Thuisonderzoek werd uitgevoerd in de huiselijke omgeving van de deelnemers. Deelnemers kregen een kunstwerk of placebo thuis gestuurd en werden vanaf dat moment wekelijks gemonitord op hun gezondheid.

3.5.7 BETER Placebo-onderzoek. Onderzoek naar de invloed op het welzijn van bezoekers van het ziekenhuis voor, tijdens en na het project BETER, de kunst van gezondheid.

014 3667 5 44377362874 3265

PROJECT PLACEBO–ONDERZOEK

Of iets kunst is of niet, wordt in eerste instantie bepaald door de maker(s).

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

KUNST

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

DEFINITIEF #1

KUNSTROUTE

De beste manier om te onderzoeken hoe gezond iemand is, is de betreffende persoon te vragen hoe hij of zij zich voelt.

THUISONDERZOEK

GEZOND

WELZIJNSONDERZOEK

DEFINITIEF #2

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 015

PROJECT

DEFINITIEF #3

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

HELENDE KUNST

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

Kunst waarvan de maker veronderstelt dat het goed is voor de gezondheid.

PLACEBO–ONDERZOEK

DEFINITIEF #4 WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK

PLACEBO VOOR KUNST Iets dat zich voordoet als kunst, maar het niet is.

KUNSTROUTE

016 3667 5 44377362874 3265

BETER Fysiologisch onderzoek Het BETER Consortium voerde een fysiologisch onderzoek uit waarbij gekeken werd of (placebo) kunst fysiologische reacties teweeg kan brengen.

Proefpersonen werden in een rolstoel door een parcours gereden, waarbij zij naar kunstwerken of placebokunstwerken keken terwijl zij waren aangesloten op apparatuur die registreerde wat er gebeurde met hun ademhalingsfrequentie, zweetsecretie/huidgeleiding, hartslag, spanning van de gezichtsspieren (lachspieren) en huidtemperatuur.

BETER Physiological research BETER conducted a study to measure physiological response of subjects who were looking at art and placebo art. Subjects were placed in a wheelchair, and exposed to a number of diverse artworks and placebo artworks while connected to a device which measures their respiratory rate, perspiration, heart rate, tension in the facial muscles (‘laughing muscles’) and body temperature. The results of the research showed that the respiratory rate, body temperature and heart rate of subjects who state that they make art themselves decrease significantly lower when

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 017

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

PROJECT

Dit zijn de belangrijkste conclusies van het BETER Consortium na drie maanden lang onderzoek te hebben gedaan naar de relatie tussen kunst en gezondheid in het Medisch Centrum Haaglanden in Den Haag. De onderzoeksvraag van BETER was: heeft kunst een positieve uitwerking op de gezondheid van mensen? Na een lange periode van voorbereiding en overleg tussen wetenschappers, kunstenaars en professionals uit de zorg kwam een onderzoeksexpositie tot stand waarbij geëxperimenteerd werd met verschillende manieren om de onderzoeksvraag te beantwoorden.

These are the most important conclusions of the BETER Consortium after three months of research concerning the relationship between art and health in the hospital MCH Westeinde in The Hague. The research question of BETER, the art of health was: does art have a positive effect on people’s health? After extensive preparation and in close consultation with scientists, artists and healthcare professionals, a research exposition was realized, in which an attempt was made to answer the research question through a number of different experiments and studies.

PLACEBO–ONDERZOEK

Regardless of their social, cultural or demographic background, people recognize art as art.

People prefer art with a presupposedly healing effect over ‘placebo art’; art in which this active ingredient is intentionally left out. People consider art to be healthier than placebo art.

On people who create art themselves, art has a measurable relaxing physical effect. Colourful and positive images are appreciated more than dull or somber images. Artworks in which natural elements are depicted tend to be valued as healthy. Large-scale art projects have a positive effect on the psychological well-being of people.

WELZIJNSONDERZOEK

Mensen herkennen kunst als kunst, ongeacht hun sociaal-culturele en demografische achtergrond.

Mensen verkiezen kunstwerken met een veronderstelde helende werking boven placebokunstwerken zonder deze veronderstelde helende werking. Kunst wordt door mensen als gezonder beoordeeld dan placebokunst. Voor mensen die zelf kunst maken blijkt het beschouwen van kunst een fysiek meetbaar rustgevend effect te hebben. Kleurrijke en positieve beelden worden door mensen hoger gewaardeerd dan grauwe en sombere beelden. Het gebruik van natuurlijke elementen in kunst wordt als gezond ervaren. Grootschalige kunstprojecten zijn goed voor het psychisch welbevinden van mensen.

THUISONDERZOEK

CONCLUSION

KUNSTROUTE

CONCLUSIE

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Uit de resultaten van dit onderzoek bleek dat de huidgeleiding/zweetsecretie significant meer daalde tijdens het kijken naar kunst dan tijdens het kijken naar placebokunst bij mensen die zelf kunst maken.

Deze daling is een indicatie van ontspanning. Hetzelfde effect werd gevonden voor huidtemperatuur en hartslag. Kunst lijkt dus voor mensen die zelf kunst maken een rustgevender effect te hebben dan placebokunst.

NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK

BETER Neurologisch onderzoek In samenwerking met het Hersencentrum onderzocht het BETER Consortium de invloed van kunst op hersenactiviteit. Op een laagdrempelige manier werd de hypothese onderzocht dat kijken naar kunst zorgt voor een toename in de hoeveelheid thèta-activiteit in het centraal-frontale gedeelte van de neocortex. De veronderstelling was dat de thètaactiviteit toeneemt wanneer een persoon betrokken is in een creatief proces, of zich bezighoudt met het uitvoeren van een moeilijke taak. Proefpersonen kregen steeds twee reeksen met beelden te zien; een reeks kunstbeelden en een reeks placebokunstbeelden. Met een EEG-meting werd de thèta-activiteit gemeten. De hoeveelheid thèta-activiteit beïnvloedde de snelheid van de reeksen: als er weinig thètaactiviteit was stopte de reeks beelden met afspelen.

Dit leidde tot een onmiddellijk onderzoeksresultaat: het verschil in tijdsduur dat het bekijken van de filmpjes door de proefpersonen in beslag nam. De laagdrempeligheid van de onderzoeksopzet had tot gevolg dat er geen significante resultaten werden behaald die de hypothese konden ondersteunen of weerspreken. De meetapparatuur werd nog te grof bevonden voor het meten van eventuele subtiele verschillen. De invloed die de omgeving op het functioneren van de mens heeft is echter duidelijk, en met een grondiger onderzoeksopzet kan deze in de toekomst meetbaar gemaakt worden.

THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

BETER Welzijnsonderzoeken Het BETER Consortium heeft ook onderzoek gedaan naar het effect van kunst op patiënten tijdens hun behandeling op diverse afdelingen van het ziekenhuis. Op de afdeling Radiotherapie werd het effect van kunst op de subjectieve beleving van een bestralingsbehandeling onderzocht. Hiervoor werden drie verschillende bestralingsruimtes gebruikt: in ruimte 1 werden kunstwerken opgehangen, in ruimte 2 werden placebo’s opgehangen, en in ruimte 3 (de controlegroep) werden lege doeken opgehangen. Patiënten die een behandeling ondergingen vulden vragenlijsten in over hun gevoelens voor en na de behandeling. Hen werd ook gevraagd een oordeel te geven over de uitstraling van de bestralingsruimte en de gebruikte schilderijen. De

they are looking at a work of art than when they are looking at a placebo for art. This indicates that subjects who make art themselves experience physical relaxation when they look at art.

BETER Neurological research In cooperation with Hersencentrum, BETER conducted research into the effect of art on a person’s brain activity. In a simple and accessible setup, the hypothesis was tested that looking at art increases one’s theta activity in the central and frontal part of the neocortex. The idea was that theta activity in the brain increases when a person engages in a creative process. Subjects were exposed to two series of images: one consisting of artistic images, one consisting of placebos. An EEG device measured theta activity; the more measured theta activity meant that the series of images would play faster.

Because of the simplicity of its design, the study produced no significant results. The measuring equipment proved to be insufficiently accurate to measure potential subtle differences between the response to art and placebo art. However, the influence of a person’s surroundings on his or her well-being is evident, and a research setup with a more precise design will undoubtedly be capable to measure this in the future.

BETER Welfare research In different hospital spaces a study was conducted to see if art could have an effect on patients during their treatment. In the Radiology Department, the effect of art on the experience of a radiation therapy was studied. Three radiation rooms were used for this study. In one room an artwork was displayed, in another a placebo artwork. In a third room an empty canvas was placed (control group).

Patients filled out a questionnaire before and after their treatment. The results did not show a positive effect of art on the patients’ experience of the treatment. Neither the placebos nor the artworks had an effect on the patients’ evaluations. A majority of the patients did indicate that they liked images of nature.

The same study was done in the electromyography room, where patients undergo painful treatments. The same conditions were tested: art, placebo art and control group. The results of this study showed that patients who did not notice any art in the room experienced more feelings of sadness than the patients who did notice an artwork or a placebo artwork. Patients who did not notice any artworks also gave an overall

018 3667 5 44377362874 3265

Gezondheidsscore Health score

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK placebo

art

Zowel op gemiddelde gezondheidsscore als gemiddelde kunstscore scoort kunst significant hoger (beide p<0,001) dan placebo.

Art score as well as health score is significantly higher for real art than it is for placebo art (p<0.001 for both)

Gezondheidsscore Health score

without nature

with nature

WELZIJNSONDERZOEK

average health score

average art score

Ku nstscore Art score

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

art

PLACEBO–ONDERZOEK

without nature

with nature

Er is een significant verschil gevonden (p=0,011) op gemiddelde kunstscore tussen werken die natuur bevatten en werken die geen natuur bevatten (between-subject).

Werken met natuur (gemiddelde score 4,00) worden gemiddeld als ‘kunstiger’ beschouwd dan werken zonder natuur (3,39).

Er is een significant verschil gevonden (p=0,037) op gemiddelde gezondheidsscore tussen werken die natuur bevatten en werken die geen natuur bevatten (between-subject). Werken met natuur (gemiddelde score 3,58) worden gemiddeld als gezonder beschouwd dan werken zonder natuur (3,15).

A significant difference was found (p=0.011) between the average art score for works which contained natural elements and the score for works without natural elements (betweensubject). Works with natural elements (average score 4,0) are seen as ‘artier’ than works without nature (3,39).

A significant difference was found (p=0.037) between the average health score for works which contained natural elements and the score for works without natural elements (betweensubject). Works with natural elements (average score 3,58) are seen as healthier than works without nature (3,15)

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 019

THUISONDERZOEK

placebo

KUNSTROUTE

average art score

average health score

Ku nstscore Art score

PROJECT

Kunstroute onderzoek Art route research

Fysiologisch onderzoek Physiological research PROJECT

Huidgeleiding Perspiration

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Een afname in huidgeleiding duidt op meer ontspanning. Op basis van deze grafiek lijkt men meer te ontspannen bij kunst dan bij placebo’s. Dit verschil is echter niet significant.

A decrease in perspiration is an indication of relaxation. This graph indicates that looking at art relaxes more than looking at a placebo. However, the difference found was not significant.

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

time (sec.)

Hartslag Heart rate

PLACEBO–ONDERZOEK

Een afname van de hartslag duidt op meer ontspanning. Op basis van deze grafiek lijkt men meer te ontspannen bij kunst dan bij placebo’s. Dit verschil is echter niet significant.

A decrease of the heart rate is an indication of relaxation. This graph indicates that looking at art relaxes more than looking at a placebo. However, the difference found was not significant.

WELZIJNSONDERZOEK

time (sec.)

Huidtemperatuur Skin temperature

THUISONDERZOEK

Een toename van huidtemperatuur duidt op meer ontspanning.

Op basis van deze grafiek lijkt men meer te ontspannen bij kunst dan bij placebo’s. Dit verschil is echter niet significant.

A decrease in skin temperature is an indication of relaxation. This graph indicates that looking at art relaxes more than looking at a placebo. However, the difference found was not significant.

KUNSTROUTE time (sec)

020 3667 5 44377362874 3265

BETER Kunstroute Door de gangen van het ziekenhuis zette het BETER Consortium een kunstroute uit, waarbij in totaal 58 werken tentoongesteld werden. Van deze werken was er een aantal aangemerkt als kunst en een aantal als placebokunst. Ook was van elk werk bekend of er natuur in voorkwam of niet. Bezoe-

BETER Home research To measure potential long-term health effects of exposure to art, an experimental home research has been conducted. A group of volunteers received an artwork or a placebo for art. They were asked to display it prominently in their homes or at their offices, and observe the work attentively on a daily basis. The volunteers were asked to fill out a weekly questionnaire about their mental health. The results indicate that the real artworks

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 021

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK

BETER Art route BETER arranged an art walk through the public spaces of the hospital, displaying 58 works along the route. Some were real artworks, some were placebos. The presence or absence of natural elements in the work was monitored.

The map of the art walk included a form on which visitors could fill in whether they considered an artwork to be a piece of art or not, and whether they thought the work had a positive influence on their health.

The collected data show that people, regardless of their education, age or gender, recognized real artworks significantly more often as art than they recognized placebos as art. Works that received a higher art score also received a higher health score. The presence of natural elements had a significant positive effect on the health score of a work. Real artworks were assessed healthier than placebos.

WELZIJNSONDERZOEK

Het onderzoek naar het effect van kunst op patiënten tijdens de behandeling werd ook uitgevoerd in de Oogpolikliniek, in het Slaapcentrum en op de afdeling voor haemodialyse. Bij deze afdelingen waren er te weinig data om te kunnen spreken van een representatief onderzoek. Uit de antwoorden op de open vragen van de ingevulde enquêtes kon wel een indruk worden verkregen van de patiëntervaringen van het onderzoek. Patiënten bleken het contact met de behandelend arts als goed te beoordelen.

Men gaf aan het ziekenhuis te vertrouwen en zich er op zijn gemak te voelen. De onderzoeksruimte werd daarentegen minder gunstig beoordeeld. Uit de antwoorden op de open vragen blijkt dat er een specifieke behoefte was aan ‘plezierige’ kunst in de ruimte, waarbij termen als kleurrijk, vrolijk en figuratief gebruikt werden om deze te omschrijven.

An identical study on the effect of art on patients during their treatment was conducted in the eye clinic in the sleep center (where patients with sleep disorders are treated) and in the rooms for haemodialysis. These three studies did not produce enough data to be considered representative. However, the answers to the open questions of the questionnaire did provide impressions of the experience of the treatment by the patients. In general, patients were positive about their doctors. They indicated that they trusted the hospital and felt comfortable while being treated. The rooms for treatment were evaluated less positive, however. The answers to the open questions show a demand for ‘pleasant’ art. Qualifications like ‘colourful’, ‘cheerful’ and ‘decorative’ were used to specify this the desired art.

THUISONDERZOEK

Een ander onderzoek naar de invloed van kunst op patiënten werd uitgevoerd in de elektromyografieruimte, waar patiënten een pijnlijke behandeling ondergaan. Net als op de afdeling Radiotherapie werd hier gekeken of de aanwezigheid van kunst of placebokunst invloed had op de evaluatie van de behandeling door de patiënt. Ook hier werden drie condities getest: kunst, placebokunst en blanco canvassen.

Uit de resultaten van dit onderzoek bleek dat de patiënten die aangaven dat ze geen werken in de kamer hadden zien hangen zich droeviger voelden dan de patiënten die wel een kunst- of placebokunstwerk hadden gezien. Patiënten die geen werken gezien hadden beoordeelden de ruimte in zijn algemeenheid als minder mooi. Ook werden er aanwijzingen gevonden dat patiënten de echte kunstwerken als aangenamer ervoeren dan de placebokunstwerken. Net als op de afdeling Radiotherapie gaf het grootste deel van de patiënten aan een voorkeur te hebben voor natuurbeelden.

more negative evaluation of their treatment.

There was some indication that patients liked real artworks better than placebos. The patients again indicated that they preferred works which depicted nature, as was the case in the radiotherapy research.

KUNSTROUTE

resultaten gaven geen aanleiding om te veronderstellen dat de blootstelling aan kunst een effect heeft op de gevoelens die patiënten ervaren na de behandeling in de bestralingsruimte. Noch de placebo’s, noch de kunstwerken hadden een effect op de evaluatie van de patiënten. Wel gaf de meerderheid van de patiënten aan een voorkeur te hebben voor afbeeldingen uit de natuur.

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

kers van BETER vulden tijdens het lopen van de kunstroute formulieren in waarop zij bij elk werk konden invullen of zij het als kunst beschouwden, en of zij vonden dat het werk een positieve invloed had op hun gezondheid. Uit de verzamelde data van de kunstroute bleek dat mensen, ongeacht hun opleidingsniveau, leeftijd of geslacht, kunstwerken significant vaker als kunst inschatten dan zij placebokunst als kunst inschatten. Ook gold dat werken met een hogere kunstscore vaak een hogere gezondheidsscore kregen. De aanwezigheid van natuur in de kunstwerken had een significant effect op de gezondheidsscore van het werk. Tevens werden kunstwerken gemiddeld als significant gezonder ingeschat dan placebokunstwerken.

had a more positive influence on their health than the placebos for art did.

BETER Thuisonderzoek Om de effecten van kunst op de gezondheid op de langere termijn te meten heeft het BETER Consortium een thuisonderzoek opgezet. Een groep proefpersonen kreeg een kunstwerk of placebokunstwerk thuisgestuurd met de opdracht om het een prominente plek te geven en het werk dagelijks goed in zich op te nemen. De proefpersonen vulden wekelijks een vragenlijst in over hun psychische gezondheid. Zo kon inzicht worden verkregen in de toestand van de persoon over een langere periode.

Uit de resultaten kan worden opgemaakt dat de kunstwerken een positievere invloed op de gezondheid hebben gehad dan de placebowerken.

BETER Conclusion Although not all research studies provided significant results, the greater part of the test results point towards a positive influence of art on health. The relationship between art and health has not been examined this way before. We hope that others who are interested in the relationship between art and health can be inspired by this research project, and will be able to build on its results in the future.

The BETER research project was not solely motivated by the hope to obtain scientific results.

An important point of departure of the project has been the desire to question the problematic assumption that art can be measured in the first place. Art is a multi-interpretable concept, and a potential healing effect of art is not easily captured in numbers. The question ‘Can one measure art?’ was therefore essential to this project. This question can be approached from different perspectives. Does one take the perspective of the artist, or the perspective of the spectator? BETER combined both. The artists determined the art works and placebo’s for art for the exposition, and the spectators judged the (placebo’s for) art on their own terms.

As difficult as the demarcation of art is the definition of health. Although people often assume differently, the best and scientifically most valid way of measuring a person’s health is to simply ask the person how he or she feels. The state of a person’s health is decided by a combination of physical and mental factors, and current technology is not able to measure the balance of these factors accurately yet. In addition to the conclusion that art is healthy, BETER wants to emphasize that both art and health are very subjective concepts. Both notions do not allow for generally applicable definitions at present, and are hard to express in numbers. We hope

BETER Placebo–onderzoek Teneinde de invloed te meten van de aanwezigheid van het BETER Consortium op de psychische gezondheid van de mensen in het ziekenhuis, heeft het BETER Consortium een placebo–onderzoek verricht. De psychische gezondheid van mensen in het ziekenhuis werd gemeten aan de hand van vragenlijsten die zij zelf invulden. Hun psychische gezondheid werd gemeten in drie verschillende periodes: twee weken voorafgaand aan de expositie, tijdens de expositie, en twee weken na het afbreken van de expositie. Uit de resultaten bleek dat de aanwezigheid van BETER Consortium een positief effect had op de psychische gezondheid van mensen.

BETER Conclusie Hoewel niet alle onderzoeken significante resultaten opleverden, wijst het merendeel van de onderzoeken erop dat kunst een positieve invloed kan hebben op de gezondheid. De relatie tussen kunst en gezondheid werd nog niet eerder op deze manier bekeken. Wellicht dat in de toekomst andere partijen zich bezig zullen houden met de relatie tussen kunst en gezondheid, en zullen kunnen voortborduren op de onderzoeksresultaten van BETER.

BETER Placebo research A placebo study was designed to measure the effect of the presence of the BETER Consortium on the mental health of the people in the hospital. Through questionnaires their mental health was measured in three periods: two weeks before the build-up of the BETER exposition, during the BETER exposition, and two weeks after the break-down of the BETER exposition. The results showed that the presence of the BETER Consortium had a positive effect on the mental health of the people in the hospital.

022 3667 5 44377362874 3265

Graag legt het BETER Consortium de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid bij het bepalen van gezondheid en bij het bepalen van wat helende kunst is. Wanneer een expert u probeert wijs te maken dat een specifiek canvas een prachtig kunstwerk is (al dan niet met veronderstelde helende krachten), laat u dan niets wijsmaken en ga op uw eigen gevoel af.

Bedenk wat u belangrijk vindt. Wanneer u wordt verteld dat u ziek bent, ga dan eerst bij uzelf na hoe u zich voelt. Bent u echt ziek? Wat kunt u er zelf aan doen? Natuurlijk is het logisch dat behandeling de beste optie is wanneer een röntgenfoto aantoont dat uw been gebroken is. Maar wanneer u obscure medicijnen krijgt voorgeschreven waarvan de lijst met mogelijke bijwerkingen u meer beangstigt dan het ziektebeeld zelf, is het allicht zaak om uzelf eens de vraag te stellen: ‘Hoe gaat het eigenlijk echt met me?’.

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 023

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK

‘How am I actually feeling?’.

THUISONDERZOEK

Even ongrijpbaar als het begrip kunst is de term gezondheid. Hoewel vaak anders gedacht wordt, blijkt de beste en wetenschappelijkste manier om iemands gezondheid te meten nog altijd door te vragen hoe het met hem of haar gaat. Iemands gezondheid wordt bepaald door een combinatie van fysieke en mentale factoren, en met de huidige stand van de techniek is het nog niet mogelijk om hier een accurate meting van te maken. Bij het presenteren van de conclusie dat kunst goed is voor de gezondheid wil het BETER Consortium daarom benadrukken dat zowel kunst als gezondheid zeer subjectieve termen zijn; voor de begrippen staan geen algemeen geldende definities vast en ze zijn moeilijk in cijfers uit te drukken. Het BETER Consortium hoopt discussies over dit thema met dit onderzoek aan te wakkeren.

that our research will lead to more discussions concerning these matters.

The BETER Consortium wants to emphasize the importance of acknowledging a person’s individual responsibility in judging what kind of art could potentially be healthy for him or her, and in evaluating the general condition of his or her mind and body. When an expert tries to convince you of the beauty of a certain artwork (with or without potential healing qualities), don’t let the expert’s opinion overrule your own judgment, and try to think of what you find important in art yourself. When someone tells you that you are sick, check for yourself: how do I feel? Am I really sick? What can I do myself? You should obviously be treated when an x-ray shows that your leg is broken. But when a doctor prescribes you some obscure drug with side effects that sound worse than the actual illness it is supposed to cure, it might be appropriate to first ask yourself:

KUNSTROUTE

Het wetenschappelijke experiment was niet het enige uitgangspunt voor het BETER Consortium om de onderzoeksexpositie op te zetten. Een andere belangrijke aanleiding voor de expositie was de problematiek rondom de meetbaarheid van kunst en de meetbaarheid van gezondheid. Kunst is een veelomvattend begrip, en een veronderstelde helende werking van kunst laat zich niet zomaar in cijfers vatten. De vraag ‘Kun je kunst überhaupt meetbaar maken?’ was voor dit project daarom ook essentieel. Bij het beantwoorden van deze vraag zijn verschillende perspectieven mogelijk; neem je het perspectief van de kunstenaar of neem je het perspectief van de toeschouwer? BETER heeft de twee perspectieven gecombineerd door de kunstenaars te laten bepalen wat (placebo)kunst is, en door de toeschouwers op hun beurt uit te nodigen deze (placebo)werken te beoordelen.

Placebo–onderzoek Placebo research PROJECT

Totale gezondheidsscore Total health score FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK

Gezondheidsscore naar opleiding Health score and education

PLACEBO–ONDERZOEK

low education middle education high education

WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK

Total health score Totale gezondheidsscore

Gezondheidsscore naar Health score and frequency of health care institution visits zorgbezoek

many visits few visits

KUNSTROUTE

024 3667 5 44377362874 3265

Vier uur. Het bezoekuur in ziekenhuis Medisch Centrum Haaglanden aan de rand van de Haagse Schilderswijk is begonnen. De centrale hal stroomt vol. In het café even verderop wordt koffie en gebak geserveerd. De deuren van de lift gaan open. Vier mannen stappen uit. Honkbalpetjes, joggingbroeken. De oudste kerel, bleek, ongeschoren, tatoeages op zijn rechter hand, heeft het verband nog om zijn pols zitten. “Het is mooi geweest”, zegt hij met een dik Haags accent. “We gaan een biertje drinken”, zegt een ander.

Dan houden ze stil bij een foto aan de muur. Een bevreemdende foto van een parkeerplaats bij nacht waar een half kale boom en vijf kleine struikjes door flitslicht worden opgelicht. Wat vinden de mannen van het kunstwerk? “Wel mooi”, zegt John, die zijn behandeling voor epilepsie zojuist zelf gestaakt heeft. “Ja”, zegt zijn maat, de dikste van het stel, “ik vind het ook wel mooi.” “Kijk maar uit”, zegt een derde. “Hij neemt ‘m zo mee, hij jat alles wat los en vast zit.”

Kunst aan de muur van een ziekenhuis. Niets bijzonders. Aan de meeste ziekenhuismuren hangt kunst. Maar deze foto is onderdeel van een wetenschappelijk onderzoek naar de vraag of kunst goed is voor de gezondheid. De kunstsector verkeerd in zwaar weer. Subsidies worden teruggeschroefd of stopgezet. Steeds vaker rijst de vraag: wat is eigenlijk het nut van kunst? “Daarom wil ik onderzoeken wat het effect van kunst op de gezondheid is”, legt kunstenaar Martijn Engelbregt uit. Eerder verwierf hij nationale bekendheid met projecten als Het Tegenscript, (een vragenlijst om telemarketeers van repliek te dienen) en Het illegalenformulier waarmee hij in 2003 Amsterdamse gezinnen vroeg of ze bereid waren illegalen aan te geven.

Aan zijn laatste onderzoek, BETER genaamd, doen ruim vijftig kunstenaars mee, waaronder Gijs Frieling, Frank Koolen, Fransje Killaars en Job Koelewijn. Onderzoekers van de TU Delft en de Rijksuniversiteit Groningen hielpen het onderzoek opzetten en zullen ook de data analyseren. “En net als in het

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 025

WELZIJNSONDERZOEK

Overgenomen uit VPRO-Gids nummer 2 2013. Tekst: Frederique Melman

THUISONDERZOEK

KUNST ALS MEDICIJN

KUNSTROUTE

FOTO M ENGELBREGT

PLACEBO–ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

PROJECT

Is kunst gezond? Om dat te onderzoeken worden in een Haags ziekenhuis kunst én nepkunst ingezet.

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK

geneesmiddelenonderzoek maken ook wij gebruik van placebo’s”, vertelt Engelbregt. “Dat is kunst die op kunst lijkt, maar het niet is. Het veronderstelde heilzame element hebben we er uitgefilterd.

Voorbeelden? Die kan ik natuurlijk niet geven. Dat beïnvloedt het onderzoek.”

Over de wetenschappelijkheid van het onderzoek valt te twisten. “Liever zouden we het in het lab doen, waarin we alle factoren constant houden: dokter, behandelingsduur, laborant, omgeving,” zegt deelnemend onderzoeker Rick Schifferstein van de TU Delft. “Maar dat gaat niet, dit is veldonderzoek.”

Uitzicht BETER bestaat uit een aantal onderdelen. Zo kun je op de vide van het Haagse ziekenhuis laten testen hoe je reageert op het zien van (placebo)kunst.

Terwijl je relaxt zit in een rolstoel, rijdt een lieftallige assistente je van werk naar werk. Ondertussen worden lichaamstemperatuur, hartslag, ademhaling en werking van je lachspieren gemeten. Ook is er voor zowel patiënten als bezoekers een kunstroute dwars door het ziekenhuis uitgestippeld. Met een vragenlijst in de hand scoor je elk van de 49 (placebo) kunstwerken op ‘gezondheid’ en ‘echtheid’.

“Of dit kunst is? Ik weet het niet.” Een vrouw van rond de zeventig gaat met haar neus nog eens heel dicht op het schilderij staan. Een portret van een clownesk figuur met flaporen, pet en lelijke bruine blouse. Ze drukt haar bril eens goed tegen de rug van haar neus. “Ik denk van wel”, zegt ze dan beslist.

Het is zo kunstig geschilderd.” Ze zet twee kruisjes op het vragenformulier. Ja, dit is kunst. En ja, het werk is goed voor de gezondheid. “Mijn man hier vindt het helemaal niks, die kunst”, glimlacht ze.

“Kom Jos, zie jij nummer 31 hangen?”

Zowel Engelbregt als Schifferstein verwachten dat kunst in een ziekenhuis nut zal blijken te hebben.

Dat valt misschien ook wel te verwachten.

WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

Veldonderzoek Het is voor het eerst dat onderzoek gedaan wordt naar de effecten van kunst op de gezondheid. Wel is er eerder gekeken naar de helende werking van natuur of afbeeldingen ervan. Zo sloeg het onderzoek dat psycholoog Roger Ulrich in 1984 publiceerde in als een bom. Ulrich liet zien dat patiënten na een zware operatie aan hun galblaas sneller herstelden en minder pijnbestrijding nodig hadden in een ziekenhuiskamer met ramen en uitzicht dan patiënten in een kamer zonder ramen. Een open deur? Niet in die tijd. In een vervolgstudie bond Ulrich aan het voeteneind van het bed van hartpatiënten schilderijen met ofwel een rustgevend landschap ofwel abstracte, geometrisch vormen. Vreemd genoeg moest hij dat onderzoek voortijdig afbreken. Sommige patiënten werden namelijk agressief van het abstracte werk.

In MC Haaglanden geen confronterende kunst. De ambigue video waarin een donkere gestalte in een mistig landschap langzaam uit een grijs meer stapt, staat bij een tweede bezoek uit. Een rij linnenkarren staat voor de ingang van de videokamer geparkeerd.

Ook een spiegelvloer in een van de liften haalde het niet

Andere wereld Loop door het Stedelijk Museum of Rijksmuseum en de kans dat je geraakt wordt door minstens één kunstwerk is groot. Ook als je geen kunstliefhebber bent. Kunst biedt een raam naar een andere wereld.

Als je er voor open staat, maakt het je aan het lachen, ontroert of relativeert het waardoor je je eigen sores even vergeet of juist beter onder ogen ziet.

Zo werd een Française verliefd op een maagdelijk wit doek van schilder Cy Twombly en plantte een rode lippenstiftkus op het canvas, kun je in een Barnett Newman verdrinken, barstten heel wat bezoekers ontroerd in tranen uit tijdens hun stilzwijgende zit tegenover performance kunstenaar Marina Abramovic en hielp het kijken naar kunst schrijver Joost Zwagerman over zijn depressie heen. En zeg nou zelf: als je niet een klein beetje moet glimlachen om de pindakaasvloer van Wim T. Schippers wordt het tijd voor de dokter.

Het meest fascinerende kunstwerk in ziekenhuis Haaglanden is misschien wel het project BETER zelf. Het toetst, verweeft, reageert, rammelt, kantelt, benoemt, mystificeert en refereert als elk ander goed kunstwerk zou moeten doen. Het enige wat mist is een placebo-project om de ervaringen van BETER echt op waarde te kunnen schatten.

Als gevolg van voorafgaand artikel in de VPRO-Gids ontstond op de blog Wereldvreemd een discussie.

026 3667 5 44377362874 3265

Kunst is kunst omdat het kunst genoemd wordt.

Ik denk dat dat de enige definitie van kunst is die door een redelijk aantal mensen wordt onderschreven. Een andere definitie is: ‘Het is kunst omdat ik het maak. En ik ben kunstenaar.’

Dat is een definitie die vaak door kunstenaars wordt gehanteerd. Maar wat doet zo’n kunstenaar dan?

In de twintiger jaren heeft Marcel Duchamp ooit een urinoir in een New Yorks museum gelegd om het als kunst te laten bewonderen. Sindsdien zijn er vele “objets trouvés” als kunst gepresenteerd.

Ze werden als kunst beschouwd, omdat ze als zodanig in een museum werden gepresenteerd.

En het was die presentatie, en niet het object zelf, die als kunst moest worden beschouwd.

Maar als je nu zo’n urinoir in het ziekenhuis op een voetstuk legt, is het dan kunst of placebokunst? Om de kunst in het ziekenhuis waar het onderzoek wordt uitgevoerd te onderscheiden van de placebo-kunst kun je er moeilijk bordjes bij hangen die aangeven of het als kunst of als placebo is bedoeld.

Kweetal 12 januari 2013 Beste Porphyrios, Het valt wel mee met mijn kunstkennis.

Tijdens mijn opleiding heb ik ook colleges Filosofie van de kunst gevolgd. En ik ben een liefhebber van moderne kunst.

Het ging mij om het onderscheid tussen kunst en placebo-kunst. Ik kom daar niet uit.

Een eigenschap van placebo’s is dat de betrokkenen niet doorhebben dat het placebo’s zijn, zoals ik schrijf. Maar hoe doe je dat met betrekking tot kunst, waarbij in feite alles wat een kunstenaar produceert kunst kan zijn, ook al lijkt het op wat mijn 10-jarig nichtje produceert? Hoe zie ik of iets niet waardeloos is?

Is een hoop afval, als dat door een kunstenaar is neergelegd, kunst, en als het door een willekeurige employee van het ziekenhuis wordt neergelegd placebo?

A. Atsou-Pier 13 januari 2013 Merkwaardig, “kunstverdwazing” leverde een jaar geleden slechts een stuk of 5 hits, nu 44 ! Ik kom niet verder dan : Kunst is kunst als er kunst op staat.

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 027

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK

Om het effect van kunst op de toeschouwer te onderzoeken werken ze met vragenlijsten, en tonen ze ook zogenaamde placebo-kunst. Maar wat moet ik onder dat begrip verstaan? Hoe zou echte kunst zich van placebo-kunst moeten onderscheiden? En dan ook nog zodanig, dat de toeschouwer die placebo-kunst niet van echte kunst kan onderscheiden? Wat maakt kunst tot kunst?

Voor een deel heb je gelijk dat door het tonen van objecten als kunst aan proefpersonen de grens tussen kunst en niet-kunst vervaagt, omdat het experiment de proefpersonen dwingt om met een bepaalde onalledaagse blik naar objecten te kijken, vergelijkbaar met het plaatsen van alledaagse objecten in een museum. Maar het is niet hetzelfde, omdat kunstenaars die alledaagse objecten in een museum zetten niet zomaar objecten in een museum zetten maar bewust artikelen nemen die op zichzelf het tegendeel van kunst zijn (iets ordinairs als een urinoir) en zodoende de toeschouwer verrassen en hem dwingen tot het herijken van zijn opvattingen over kunst en het ordinaire.

WELZIJNSONDERZOEK

Kweetal In de VPRO gids #2 staat onder het kopje ‘wetenschap’ een verhaal over een ‘wetenschappelijk’ experiment genaamd BETER, uitgevoerd door een stel kunstenaars, naar de effecten van kunst op gezondheid. Het is een leuk verhaal, maar is het ook wetenschap?

Porphyrios 12 januari 2013 Beste Kweetal, in je betoogje laat je vooral zien niets van kunst te weten of te begrijpen: je zou echt eens op zijn minst een cursusje esthetica moeten volgen…

THUISONDERZOEK

Fragmenten uit het blog Wereldvreemd op www.filosofie.be van 10 tot 20 januari 2013.

Reacties: 45

A. Atsou-Pier 12 januari 2013 TU Delft en RUG zijn er inderdaad bij betrokken om wetenschappelijk onderzoek te doen, maar niet kunnen vinden wat ze precies doen.

KUNSTROUTE

Discussie over placebokunst op de blog Wereldvreemd

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Porphyrios 13 januari 2013 Goed te horen dat het wel meevalt met je kunstkennis. Je wekte echter wel de indruk nooit iets over kunst te hebben gelezen of van kunst te hebben begrepen met je tekst waarin je niet verder komt bij het doorgronden van het wezen van kunst dan ‘Kunst is kunst omdat het kunst genoemd wordt.’

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

Als je een meer serieuze opvatting hanteert van wat kunst is, dan ontstaat jouw probleem van kunst vs placebo-kunst helemaal niet: alleen als je per definitie kunst opvat als iets intrinsiek waardeloos zoals je lijkt te doen (‘Kunst is kunst omdat het kunst genoemd wordt.’), dan is er inderdaad geen verschil tussen kunst en andere waardeloze prullen en is het experiment onzinnig.

Als je aanneemt dat kunst niet waardeloos is, en niet hetzelfde is als iets wat je 10-jarig nichtje ook kan, dan is er dus verschil tussen kunst en placebokunst.

PLACEBO–ONDERZOEK

Wel denk ik dat maar heel weinig mensen kunst herkennen als kunst: voor de meesten is alle kunst waardeloze placebo-kunst. Maar misschien is dat het aardige van het experiment: misschien levert het op dat kunst op een meer onbewust niveau toch een ander effect heeft dan placebo-kunst, ook al kunnen de meesten niet zeggen wat placebo en wat de echte kunst is.

WELZIJNSONDERZOEK

Kweetal 13 januari 2013 Waar het mij om gaat is dat er stomweg geen algemeen geldende definitie van kunst is, zoals jij in je eerste reactie ook al aangaf.

Maar als dat zo is, hoe kun je dan vaststellen wat placebo-kunst zou moeten zijn? En als kunst zo veelvormig is, wat is er dan in die kunst dat het genezingsproces van zieke mensen zou moeten beïnvloeden?

THUISONDERZOEK

Stefan Noppen 13 januari 2013 Misschien doen ze beter onderzoek naar de ‘helende werking’ van zich kunstzinnig leren uiten. Wanneer mensen leren zich creatief uiten op een kunstzinnige wijze, dan kan die act op zich wel een vorm van genezingsproces op gang brengen. Mensen leren dan zich op een andere manier uiten of proberen dan uitdrukking te geven aan wat ze voelen, denken, mooi of interessant vinden.

KUNSTROUTE

Mike Ligthart 14 januari 2013 Het probleem bij dit onderzoek is de experimentele set-up. Er zijn twee grote problemen:

1) in tegenstelling tot medisch onderzoek waarbij er tussen een medicijn en een nep-medicijn concrete verschillen zijn is die scheidslijn afwezig tussen gewone kunst en haar placebo. Hierdoor kun je met geen enkele analysemethode significante conclusies trekken. Bovendien zou je je normaal bij het ontbreken van verschil tussen de placebo- en normale groep kunnen afvragen of het medicijn wel gewerkt heeft. Nu zijn er allerlei andere vragen die eerst beantwoord moeten worden zoals: ‘Heeft iemand een placebo-kunstwerk wellicht ervaren als een echt kunstwerk?’

2) Er is geen goede controlegroep. Het zou beter zijn als de conditie zou zijn: aan- en afwezigheid van kunst. Bijvoorbeeld op elke afdeling een kamer met kunst en zonder kunst. De verschillen tussen kamers kunnen dan vergeleken worden. Dan kun je pas echt zeggen of kunst effect heeft op de gezondheid. livinus 14 januari 2013 Dag Mike, dat bijvoorbeeld muziek, toch ook een kunstvorm, een helende werking op mensen kan hebben is haast zo goed als proefondervindelijk bewezen. Ik kan me best voorstellen dat kleuren en vormen ook invloed hebben op mensen en positief effect kunnen scoren op de gezondheid, al was het maar op een geestelijk goed gevoel, dat dan positieve stoffen in het lichaam doet produceren die dan een helende werking kunnen hebben. livinus 14 januari 2013 Het lijkt me op zich wel een interessant onderzoeksdomein om te testen welke kleuren (golflengtes) en vormen en welke geluiden, klanken, frequenties en ritmes al dan niet effect hebben op de mens. Zoals de therapie met diepe sub-bastonen die mensen rustig kunnen maken of het tempo van een hartslag die baby’s rustig kan stemmen, kleuren die rustig maken, of nerveus, enz.... aliaspg 14 januari 2013 Mij lijkt dat experiment dat je beschrijft eminent geschikt om zelf het etiket ‘kunst’ te krijgen. Het is een kunstproject, geen wetenschappelijk project.

Pieter Voorhans 15 januari 2013 Genieten van kunst is als het genieten van een goeie grap en zo zijn er dan ook talloze manieren om kunst te maken, net als grappen. futurosoof 16 januari 2013 Je kan schilderijen of andere kunst onderzoeken op kennelijke ‘kunstzinnige

028 3667 5 44377362874 3265

Er zal heel wat onderzoek nodig zijn om te bepalen wat (voor wie) genezing bevordert.

Porphyrios 18 januari 2013 Wat in verband met het experiment ‘placebo-kunst’ is lijkt me niet zo moeilijk in te schatten: je zet een tekening van je 10-jarig nichtje naast een tekening van Appel en een waterverfwerkje op een voorbedrukt papier van je oom naast een echt kunstwerk. Het eerste is dan de ‘placebo-kunst’. Maar waarom is dan dat geklieder van Appel wel kunst en dat van mijn nichtje niet?

Kweetal 18 januari 2013 Het gaat hier om wetenschappelijk onderzoek. Wetenschap streeft naar objectiviteit. Om objectief te kunnen vaststellen wat kunst of placebo-kunst is, heb je exacte definities nodig. Wat is jouw wetenschappelijke definitie van kunst en van placebo’s?

Porphyrios 18 januari 2013 Nu je over objectiviteit begint: de ervaring van het sublieme bracht Kant ertoe de hele ethiek in het subjectieve te brengen. Het is onze rede die de zedelijke wet voortbrengt: er is niets objectief goed of kwaad in een handeling.

Schoonheid en het sublieme zijn producten van onze rede. Het is dus onmogelijk iets te vinden in

Porphyrios 19 januari 2013 Beste Kweetal, niemand die iets van kunst begrijpt zal het een serieus probleem achten hoe kunst van placebo-kunst te onderscheiden, omdat kunst per definitie verheffend is en placebo-kunst per definitie niet verheffend is zodat het verschil niet groter kan zijn.

Porphyrios 19 januari 2013 Je hebt geen definitie van kunst nodig om kunst van placebo-kunst te kunnen onderscheiden en dus om het experiment te kunnen doen. Het enige wat je nodig hebt is een experimentator dat kunst van placebo-kunst kan onderscheiden en proefpersonen die dat niet kunnen (zoals dat met alle experimenten met placebo’s het geval is).

Stefan Noppen 20 januari 2013 Misschien is een verrassend element of een verrassende zienswijze hetgeen dat kunst doet onderscheiden van placebo-kunst, maar dan heb je nog altijd geen objectief criterium om vast te leggen wat nu kunst doet onderscheiden van placebo-kunst.

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 029

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK

Ook zonder schok zijn wel helende werkingen denkbaar, net als een natuurlijke omgeving de genezing bevordert en muziek (denk aan groeiverschillen van planten bij verschillende muziek), teksten, licht, voeding, ontspanningsoefeningen, visualisering, meditatie, een positieve instelling (placebo’s), intensieve sociale begeleiding, extreem hoge koorts, vasten enzovoorts.

Kweetal 19 januari 2013 Beste Porphirios, je schrijft ‘voor het experiment is het dan ook genoeg dat mensen (en bijvoorbeeld geen inktvissen die waarschijnlijk niet over de benodigde rede beschikken) de placebo-werken en echte kunstwerken selecteren.’ En dat zouden ze dan moeten doen op basis van schoonheid. Maar wat is dan de zin van zo’n placebo, als iedereen die gemakkelijk als placebo kan herkennen? Zoals ik al diverse malen heb geschreven: een placebo dient niet werkzaam te zijn, maar mag niet als zodanig herkenbaar zijn. Anders is het geen placebo.

WELZIJNSONDERZOEK

futurosoof 18 januari 2013 Hoewel ik het nog niet van A tot Z overzie, voel ik het meest voor een psychologische benadering. Wat brengt een kunstobject teweeg?

Dat kan van alles zijn tot en met een grote schok, die zowel traumatiserend als helend kan zijn.

Kunstwerken zijn bij uitstek in staat om paradigma’s te ontstijgen, ook persoonlijke ‘paradigma’s’.

THUISONDERZOEK

Hoe lijkt dat?

een object dat het objectief mooi maakt: een object kan hooguit onze rede stimuleren om een moreel of esthetisch oordeel te geven. Wel is dat subjectieve bij Kant natuurlijk iets universeel menselijks of redelijks: als iets mooi of goed is, dan is het mooi of goed voor alle redelijke wezens.

Elk redelijk wezen met een wil kan dus vaststellen of iets mooi of lelijk is: voor het experiment is het dan ook genoeg dat mensen (en bijvoorbeeld geen inktvissen die waarschijnlijk niet over de benodigde rede beschikken) de placebo-werken en echte kunstwerken selecteren.

KUNSTROUTE

werkzaamheid’ door van alles op te hangen en dan te kijken welke reacties er al dan niet door opgeroepen worden.

De schilderijen die geen reactie oproepen zijn de placebo’s voor volgende experimenten.

PROJECT

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

WELZIJNSONDERZOEK

THUISONDERZOEK

KUNSTROUTE

030 3667 5 44377362874 3265

MEETBARE KUNST EN DE WINST VAN GEZONDHEID

PROJECT PLACEBO–ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Marjolijn Zwakman is multidisciplinair kunstenaar.

Doordat de maatschappelijke waarde van kunst in deze tijd van bezuinigingen wordt heroverwogen, ontwikkel ik mijn kunst van proces tot uitkomst in relatie tot reële maatschappelijke vraagstukken.

02-12-2012 ‘Beste Marjolijn, Ik doe wetenschappelijk onderzoek in het Medisch Centrum Haaglanden, wees welkom om rond te kijken. Groet Martijn’

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 031

THUISONDERZOEK

13-12-2012 In het Medisch Centrum Haaglanden word ik welkom geheten door een formulier: ‘Wij heten u welkom namens het BETER Consortium, onderzoek zelf: Wat is kunst en wat maakt u beter?

STAP 1 Volg de nummers van de kunstroute STAP 2 Vul uw waarneming in op het formulier STAP 3 Wij analyseren de resultaten.’

Dat klinkt goed! Ik ben zelf beeldend kunstenaar, dus ga ik er sowieso vanuit dat kunst goed voor me is. Gewapend met pen en formulier loop ik naar het eerste nummer dat ik zie. Er hangt een stuk bos naast het nummer, secuur vastgeplakt aan de muur.

Ik hou van bos, ik hou van secuur. Vraag 1: Is dit goed voor mijn gezondheid? Ja, ik word er vrolijk van. Vraag 2: Is dit kunst? Het is een nummer van de kunstroute dus het zal zo zijn, maximale punten.

Het volgende nummer, waar is het volgende nummer? Wat een drukte met al die zieke mensen. Ik kan het nummer niet vinden. Wel zie ik een man in een rolstoel met een infuus eraan gebonden. Het

KUNSTROUTE

01-12-2012 ‘Niets is genoeg’, lees ik op een grote poster aan de muur van het Medisch Centrum Haaglanden. Er is niet genoeg, en toch moeten we het delen, dus we zullen de broekriem aan moeten halen, want wij zitten in een economische crisis. Gek hoe makkelijk ik die tekst in mijn hoofd automatisch afmaak met allerlei zinnen die ik ken uit het nieuws en die ik lees in de krant. Wie heeft die poster daar opgehangen? Ik ga het googelen... Ene Martijn. Ik besluit hem te mailen: ‘Beste Martijn, Ik heb ook nooit genoeg.

Waar ben je? Dan kunnen we erover praten. Groet Marjolijn.’

WELZIJNSONDERZOEK

Multidisciplinair kunstenaar Marjolijn Zwakman reageert in beeld en taal op BETER.

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK

lijkt alsof zijn tanden zijn mond uitwandelen als hij praat, hij brabbelt tegen een vrouw met een witte jas. Ze leunt naar hem toe en groet ondertussen haar collega. Die eet een kroket. Achter hem hangen opgeblazen letters, één letter is leeggelopen. Ik kijk naar de man met de kroket. Vreemd. Dit voelt niet goed, de letter is al bijna op de grond gevallen.

Hij loopt gewoon door. Dit kan niet de bedoeling zijn. Maar er hangt een nummer naast. Wat moet ik nou? Minimale waardering.

Ik word doorverwezen naar de lift, op de volgende verdieping gaat de route verder. In de lift weer een nummer met een tip ernaast: ‘KOP OP’. Dat maak ik zelf wel uit. De lift vertrekt niet. Ik kijk mezelf aan in de spiegeling van de woorden op het fotopapier. Hoe laat is het inmiddels? Hoeveel nummers moet ik nog? Het is warm, ik voel me niet lekker.

Een beetje duizelig zelfs. Dit is zeker geen kunst, welk nummer is dit? Dikke onvoldoende.

Nog de helft te gaan. Vastgebonden werkje op een tafel, nummer met een lijst er omheen, brandblusser, een vriendelijke vrouw op sloffen. Hé, de vriendelijke vrouw op sloffen praat tegen me.

Ik praat terug: ‘Ja mevrouw ik doe mee aan het onderzoek, o nee nee geen medisch onderzoek, een ander onderzoek, dat over die kunst. Bent u al bijna beter? Nee nee ik ben zelf niet ziek, of nou ik ben een beetje draaierig...’ Ze knikt begrijpend en sloft verder.

Dit werkt niet voor mij om me beter te laten voelen. Dit is niet voldoende maar te veel. Nummer 35 en nog meer dan 10 te gaan, veel te veel voor nu. Ik gooi het formulier in de daarvoor bestemde box en rijd naar huis. Ik sluit mijn ogen en teken met zwarte pen stipjes in mijn hoofd. De beelden en woorden van de dag dansen een verwarrende dans achter mijn ogen. Niets is genoeg – Martijn – Wetenschappelijk onderzoek – Kunst – Organisatie – Martijn is organisatie – Gezondheid – Formulier – Meten – Man met wandelende tanden........ De woorden worden begrippen die niets met elkaar te maken hebben. Elk trekken ze hun eigen spoor van stippen over het papier in mijn bed.

PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

032 3667 5 44377362874 3265

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

Het duizelt me, wie is Edith Schippers? Nog een nieuwe naam om in verband te brengen met de begrippen die niets met elkaar te maken lijken te hebben. Niets is genoeg - DBC’s – Meetbaarheid – Gezondheidswinst – Bezuinigen – Edith Schippers. Ik zoek naar een logische ordening, een grid om tot rust te kunnen komen, en denk aan Piet Mondriaan. Zijn werk met de elementaire kleuren.

Ik concentreer me als ik lijnen trek op papier, welke

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

kan worden van kunst dan vergroot zijn welbevinden en vermindert zijn stress. En hoe minder stress iemand heeft hoe gezonder iemand zich voelt en hoe beter iemand geneest. Hoe gezonder iemand is, hoe minder geld het kost. Ja, het klinkt misschien een beetje ziek, maar zo werkt het in deze tijd wel.

Op dit moment is de gedachtegang dat we moeten bezuinigen, en dat moet georganiseerd worden via beleid en protocollen. Interessant dus dat er binnen dat kader ook aan de hand van zoiets subjectiefs als een kunstervaring onderzoek gedaan wordt naar gezondheidswinst. Benieuwd hoe dat gaat passen in het beleid van minister Edith Schippers hahaha.’

KUNSTROUTE

THUISONDERZOEK

WELZIJNSONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

14-12-2012 Ik vertel over het onderzoek van het BETER Consortium aan mijn huisgenoot, die verpleegkundige is. ‘O wat fijn,’ reageert zij, ‘eindelijk wordt er eens verder gekeken dan het gebied van de DBC’s.’ ‘Wat zijn DBC’s?’, vraag ik haar. ‘Ja, er wordt alweer over betere methoden nagedacht, maar het principe is zo: als iemand bij ons in het ziekenhuis binnenkomt wordt er een DBC in zijn dossier gehangen, die bepaalt wat voor behandeling hij gaat ontvangen. DBC staat voor Diagnose Behandel Combinatie, dus er is een diagnose en daar hoort een standaardbehandeling bij. Voor zo’n DBC staat dan een geldbedrag. Gezondheid heeft waarde, en gezondheid is uit te drukken in geld. Dat is de reden waarom we op dit moment zo gericht zijn op dat meten, omdat we moeten kunnen bepalen welke zorg welke waarde heeft.

Zorg moet gemeten worden en uiteindelijk moet gekeken worden: wat is gezondheidswinst? En wat levert die gezondheidswinst de samenleving dan weer op aan geld?’ Gezondheidswinst? ‘Wat is gezondheidswinst?’ ‘Nou, als iemand gelukkiger

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 033

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK

richting gaan ze uit? Wat is een basis om op verder te denken? Ik teken een kader met daarin hokjes die ik opvul met rood, geel en blauw.

Ik googel Edith Schippers. VVD-minister van Volksgezondheid. Ik lees: ‘Uw gezondheid –en die van uw familie– is voor u heel belangrijk.

Volkomen terecht hecht u dan ook veel belang aan goede gezondheidszorg. De kosten van de zorg lopen echter zo enorm op, dat het onbetaalbaar dreigt te worden. Zorg moet daarom zinnig en zuinig zijn, zodat de beste zorg tegen een redelijke prijs wordt geleverd. Dit alles in het belang van patiënt en premiebetaler.’

Edith Schippers, de vrouw achter de VVD-posters met zijn letters in oranje en donkerblauw.

De kleuren van het liberale gedachtegoed dat Edith gebruikt om haar problemen op te lossen.

Meten is weten schiet er door mijn hoofd. Je wilt wat je meemaakt kunnen structureren in stap 1, 2 en 3, en erover kunnen praten zodat je met anderen plannen kunt maken, iets organiseren. Jezelf zinnig maken, om met Edith te spreken. Zij denkt over zinnige zorg in een grid van donkerblauw en oranje, ik teken hokjes met geel, blauw en rood.

PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK KUNSTROUTE

17-01-2013 Ik besluit dat ik Martijn op moet zoeken om hem de tekeningen te laten zien die ik gemaakt heb. Als ik het BETER Laboratorium inloop zie ik mannen en vrouwen in witte MCH-jassen, ze lijken druk bezig. Martijn is nergens te bekennen. Ik ga op een van de draaistoelen zitten. De onderzoekster vertelt me dat ze bijna klaar is met haar laatste fysiologische onderzoek en dat ik tot het zover is mag wachten en zelf een kopje thee kan pakken. Ik zie hoe ze sensoren op het gezicht van een dame plakt die ernstig naar een beeldscherm kijkt waar harde straatgeluiden uitknallen. Videokunst. Ze neemt een slokje van haar thee en wordt dan naar het volgende kunstwerk begeleid. Als ik vooroverbuig om de reactie op haar gezicht te kunnen zien word ik aangesproken: ‘Hallo, bent u van dat kunstonderzoek?’ Er staat een man voor me met een stok in de hand en een hoed op het hoofd. Ik kijk naar het formulier dat voor me ligt op de balie waar ik achter ben gaan zitten. ‘Ik heb helemaal niets met kunst,’ vervolgt hij. ‘Ik kom hier alleen vrij regelmatig op de longafdeling want ze hebben plekken op mijn longen gevonden, maar deze kunst hier maakt mij zeker niet beter.’ Ik besluit dat ik niet van het kunstonderzoek ben. ‘Nee ik werk hier niet, maar wat voor werk doet u als ik vragen mag?’ De man kucht hartgrondig en gaat naast me zitten achter de balie. ‘Ik ben elektromonteur, ik hou van alles 034 3667 5 44377362874 3265

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 035

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK THUISONDERZOEK

18-01-2013 Ik ben klaar met werken in mijn atelier en spring op mijn fiets, op weg naar het MCH. Ik voel me onrustig. De vrouw in de witte jas heeft me gister langs de verschillende kunstwerken in het BETER Laboratorium begeleid, ik heb nu dus ook het fysiologische kunstonderzoek gedaan. Ik snap nog niet waar ik aan mee heb gewerkt. Een kunstervaring meetbaar maken, wie wil dat? Ik wil structuur aanbrengen in mijn ervaring, want gek genoeg bood het invullen van de formulieren mij juist helemaal geen structuur, in tegendeel, het leverde verwarring op. Ik loop de trap op naar het BETER Laboratorium. De ruimte voelt als een dorpspleintje. Een ontmoetingsplek waar de verschillende groepen mensen die in het ziekenhuis horen -patiënten, artsen, bezoekers en nu dus ook kunstenaars- twintig minuten van hun tijd vrij maken om ervaringen te delen en van gedachten te wisselen. Eenmaal in het BETER Laboratorium neem ik een kopje thee en schuif achter een van de tafels. De onderzoekers zijn met hun werk bezig. Ik zie nu ook een glimp van Martijn, hij loopt met een telefoon aan zijn oor door de ruimte en wordt steeds aan zijn jasje getrokken voor een gesprek of een vraag. Ik denk terug aan de woorden op de poster die ik een maand geleden las, ‘Niets is genoeg’, en aan mijn behoefte te weten te komen wie er achter die woorden schuilde, omdat de woorden in mijn

KUNSTROUTE

dat beweegt. Ze zouden hier iets moeten maken op waterkracht. Een kunstwerk dat beweegt, en dan niet op brandstof maar op natuurlijke bronnen zoals licht of water. Dat zou een kick zijn.’ Hij pakt me bij mijn bovenarm en leunt dichter naar me toe. ‘Met al die platte dingen aan de muur hier heb ik dus echt helemaal niets.’ Ik denk hardop na terwijl ik de man en mezelf nog een kopje thee inschenk. ‘Weet je wat het lastige is van deze tentoonstelling? Er is geen doelgroep.

Hoe kan je nou iets passends maken voor “de” mens die ziek is? Ik denk dat Edith ook tegen dat probleem aanloopt in haar werk.’ De man knijpt zijn ogen samen ‘Wie is Edith?’ Ik vind dat we een oplossing moeten bedenken, dus ik vraag hem: ‘Wat voor kunstwerk zou je kunnen maken waar iedereen zich beter door zal voelen?’ De man neemt een slokje en kijkt voor zich uit. ‘Ja! Ik weet het!’ Hij zet zijn kopje op de balie zodat zijn armen vrij kunnen gebaren. ‘Turbo hondjes!

Allemaal robothondjes die op je bed kunnen springen. Een heleboel van die radiografisch bestuurbare, die ook kunnen keffen! Zie je het al voor je? Allemaal van die hondjes op je bed?’ De onderzoekster met de witte jas staat voor ons. ‘Ik ben klaar voor de volgende, komt u mee?’

PROJECT

FYSIOLOGISCH ONDERZOEK

NEUROLOGISCH ONDERZOEK

PLACEBO–ONDERZOEK

WELZIJNSONDERZOEK

THUISONDERZOEK

KUNSTROUTE

FOTO ZWAKMAN

036 3667 5 44377362874 3265

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 037

PROJECT FYSIOLOGISCH ONDERZOEK NEUROLOGISCH ONDERZOEK PLACEBO–ONDERZOEK WELZIJNSONDERZOEK

Martijn, BETER Consortium, ik heb door regelmatig tijd door te brengen in de onderzoekstentoonstelling begrippen met elkaar in verband gebracht die ik daarvoor niet aan elkaar koppelde. Ik heb hardop over deze begrippen nagedacht en anderen na horen denken over de zinnigheid en de mogelijkheden van kunst en de mogelijkheden van een kunstenaar. Misschien is het gegeven dat er voor een paar maanden een plek was waar deze uitwisseling heeft kunnen plaatsvinden als een eerste stap wel genoeg. Veel groeten, Marjolijn.

THUISONDERZOEK

08-02-2013 Beste Martijn, best BETER Consortium, De afgelopen weken heb ik rondgehangen in het BETER Laboratorium in het MCH. Een van de dingen die mij onrustig hadden gemaakt tijdens het lopen van de kunstroute is het gegeven dat een kunstenaar zich opstelt als een organisatie, en kunst inzet om wetenschappelijk onderzoek te doen.

Waarom zou iemand dat willen? Door met mijn huisgenoot (de verpleegkundige) te praten kreeg ik er al een helderder gevoel over. Zij zei ‘Tja, zo werkt het nu eenmaal: achter alles zit een organisatie en een beleid, dus ook achter een kunstenaar.’

Door de kunstroute te lopen en het fysiologisch onderzoek te doen in het BETER Laboratorium kwamen er allerlei nieuwe begrippen mijn belevingswereld binnen die ik niet kende. Of beter gezegd, begrippen die ik niet in verhouding tot elkaar kende: gezondheid in relatie tot winst, kunstervaring in relatie tot meetbaarheid. Ik ken ze wel als gescheiden begrippen die geen last van elkaar hebben, maar niet in hetzelfde verband gebracht, alsof ze iets met elkaar te maken zouden kunnen of moeten hebben.

Het grappigste voorbeeld van wat er gebeurt als twee mensen met verschillende begrippenkaders

elkaar proberen te bereiken, hoorde ik in een gesprek tussen een arts van de oogafdeling en een kunstenaar. Er was een kunstwerk dat de oogarts zorgen baarde: een grote foto met de afbeelding van drie stoelen zou in haar wachtkamer opgehangen worden, maar ze vroeg zich af of dit wel veilig was. De slechtziende patiënten zouden het kunstwerk per abuis voor een echte zitplek aan kunnen zien, en per ongeluk proberen op de foto te gaan zitten, of nog erger, ernaast vallen! De kunstenaar stelde voor om naast zijn werk een extra bordje te hangen met de tekst: ‘Dit zijn geen stoelen’, naar het beroemde voorbeeld van de kunstenaar Magritte, die op zijn schilderij van een pijp de tekst ‘Ceci n’est pas une pipe’ schreef.

Iedereen moest lachen, en hoewel de kunstenaar en de oogarts elkaars gezichtspunt duidelijk niet helemaal hadden kunnen volgen, was er wel even contact geweest. De twee deelden een concreet probleem, dat was gecreëerd door de aanwezigheid van het gevaarlijke kunstwerk, en ze wilden het met elkaar oplossen. Een oplossing voor een probleem dat zonder deze tentoonstelling niet gezocht had kunnen worden.

KUNSTROUTE

hoofd automatisch te maken hebben met begrippen als bezuinigen en economische crisis. Begrippen waarvan ik nu weet dat ze voor Edith Schippers belangrijk zijn, maar die ik nog steeds lastig te plaatsen vind in mijn eigen begrippenkader.

Een van de onderzoekers stelt me voor aan de radioloog die naast me aan tafel schuift. De radioloog legt uit dat zij voordat ze de bestralingsbehandeling begint aan haar patiënten vraagt of ze naar een kunstwerk willen kijken, en daarna op een formulier in willen vullen hoe de ervaring op hen heeft ingewerkt. Het komt me vreemd voor. Die mensen staan in een heel kwetsbaar moment van hun leven, ze zijn ziek en weten niet of ze beter worden. Willen ze dan wel geconfronteerd worden met de vraag ‘Wat betekent kunst voor mij?’ Ik moet denken aan de meneer met de hoed van gister, en zijn opmerking over ‘die platte dingen aan de muur’ waar hij niets mee heeft. De radioloog bijt in een koekje, ik deel mijn twijfel. ‘Willen die mensen wel mee doen aan uw kunstonderzoek? Zijn die vragen over hun ervaring bij het zien van kunst op dat moment zinnige vragen?’

De radioloog veegt wat kruimels van haar jas. ‘Weet je, het verbaast mij ook hoe zorgvuldig en serieus de meeste mensen het formulier invullen.’ ‘Waarom doen ze dat dan?’ vraag ik haar. Ze glimlacht. ‘Dat heb ik gevraagd en een patiënt gaf me het antwoord: “Het is fijn dat er aandacht is voor hoe ik mij van binnen voel.”’

COLOFON BETER, de kunst van gezondheid is een project van EGBG • Martijn Engelbregt in samenwerking met Medisch Centrum Haaglanden en TAAK.

BETER Consortium BETER Georganiseerd door EGBG Medisch Centrum Haaglanden TAAK BETER Onderzoekspartners Behring Institute for Medical Research Hersencentrum Hogeschool voor de Kunsten Utrecht Mind Media Onderzoeksbureau Natuurvoormensen TU Delft BETER Kunstpartners De Paviljoens Galerie Maria Chailloux GEMAK Heden Het Vijfde Seizoen Museum voor Religieuze Kunst Ter Gooi Ziekenhuizen BETER Mede mogelijk gemaakt door Innovatiefonds Zorgverzekeraars Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) Mondriaan Fonds Nefarma SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte Stichting Andersom Stichting DOEN VSBfonds BETER Comité van aanbeveling Elco Brinkman Ine van Hest Ad Poppelaars Henk Smid

BETER Onderzoeksexpositie BETER Concept, Ontwerp en uitvoering EGBG; Martijn Engelbregt en Pavèl van Houten BETER Projectbegeleiding TAAK; Simone Kleinhout Theo Tegelaers BETER Projectbegeleiding MCH; Gerard van Asselt Wim van Eck Mirjam Mast BETER Fondsenwerving Christiane Bosman BETER Kunstenaars Johan Andersom Gerard van Asselt Geert Baas Joost Baljeu Leni van den Band Sara Benhamou Melanie Bonajo Eelco Brand Nedem el Chelabi Malou Cohen Levap Conti Mathilde Cuypers Elle D. Maartje Dendermonde Sander van Deurzen Ninke Donkers Klaartje Dullemond Martijn Engelbregt Gijs Frieling Johan van Geluwe Ad Gestel Studio Anne-Marie Geurink Jeroen Glas Noortje Haegens Domenique Himmelsbach de Vries Els Hoonhout Pavèl van Houten Studio Claudy Jongstra Fransje Killaars Job Koelewijn Frank Koolen Malcolm Kratz Niels van der Kuur Ine Laurent

Justine Leenarts Ilse Leenders Lina van der Lende Gabriel Lester Philip Lüschen Adrianus van Maaskant van Amerom Myrthe Mandemakers Frederik van der Meer Sachi Miyachi Mireille Moya Janpeter Muilwijk Marc Mulders Jeanine Oostland Martijn Oostra Joyce Overheul Henk Peeters Jacques Pisteau Altiery Ratzk Barbara Rink Jaap Robben Julie Smith Donat Sperling Niels Staal Marie Louise van der Steenstraten Marijke Wessendorp Ytilaer m.k.

Sabine Zwikker BETER HKU Projectgroep Ilse van Asten Esther Cazant Sirma Culceski Laurie Heskes BETER Laboratoriumbouw Jonathan Janssen BETER Floormanager Iris Heuvelink BETER Grafisch en ruimtelijk Ontwerp EGBG; Martijn Engelbregt Jeroen Giessenburg Pavèl van Houten Nikki Laros Thomas van der Lee Thomas van der Vlis BETER Ondersteuning MCH Gerard van Asselt Maria Barendse Marijke Barendse Daphne van den Berg Matthijs den Braber Paul Dennesen Wim van Eck Quirina Gedrojc – Koehler

0176 3667 5 44377362874 3265

Willem Geerlings Philippe Hubèr Maurits Joosse Jolanda Jousma Mirjam Mast Hans van Nunspeet Gabrielle Ponjee Rob Jan Schimsheimer Geraldine Schutten Henk Struikmans Bertus Wessel Ria Zock Lisette van Zoelen Daniëlle Zuijdgeest BETER Communicatie Christiane Bosman Susan Kraaijveld (MCH) Caroline Wortman (MCH) BETER Laboranten Nikki Engelbregt Myrthe van der Heyde René van der Stok

BETER Onderzoekers TU-Delft Marijke Melles Rick Schifferstein Studenten TU Delft Pamela Leon Loreto Sandra Lup BETER Advies en Dataverwerking Twan Goosen Joris Janssen Onderzoeksbureau Natuurvoormensen Agnes van den Berg Student RUG Janke Wesselius MindMedia Tim Keren Rinse Rooker Hersencentrum Hessel Engelbregt Faye Koolen

BETER Publicatie

BETER Symposium

BETER goede vrienden

BETER Concept EGBG; Martijn Engelbregt en Pavèl van Houten

BETER Productie TAAK; Christiane Bosman, Simone Kleinhout

BETER Redactie Martijn Engelbregt Pavèl van Houten René van der Stok Richtje Reinsma

BETER Advies TAAK; Theo Tegelaers

Carla Brown Kees van Dorsser Marieke Nooren Lia van Straalen Joost Tennekes Verhoog Liesbeth Zandstra Noek Zwaan

BETER Grafisch Ontwerp Jeroen Giessenburg Martijn Engelbregt Nikki Engelbregt

BETER Vormgeving EGBG; Helen Boon en Martijn Engelbregt

BETER Data-visualisatie Stijn Verhagen BETER EGBG Productie Iris Heuvelink Pavèl van Houten BETER Drukwerk NPN Drukkers BETER Schrijvers Agnes van den Berg Cretien van Campen Hessel Engelbregt Martijn Engelbregt Twan Goosen Wieteke Heldens Pavèl van Houten Joris Janssen Faye Koolen Mirjam Mast Frederique Melman Mar Oomen Rick Schifferstein René van der Stok Theo Tegelaers Elsbeth Zanen Marjolijn Zwakman Robert Zwijnenberg

BETER Locatie MCH Westeinde

BETER Sprekers o.v.

Cretien van Campen Martijn Engelbregt Willem Geerlings Pavèl van Houten Joris Janssen Theo Tegelaers Henry Weinstein Marjolijn Zwakman

Verkrijgbaar in Nederland via EGBG, beter@egbg.nl www.egbg.nl www.gezondekunst.nl www.beterconsortium.nl ISBN 978-90-816017-2-6

BETER Website BETER ontwerp EGBG; Thomas van der Vlis BETER programmering DGVL, Henrik van Leeuwen

BETER Film BETER Camera en montage Erik Heuvelink BETER Film Productie Iris Heuvelink

BETER Fotografen Gerard van Asselt Julia Denat Jan Engelbregt Martijn Engelbregt Nikki Engelbregt Paul Gofferjé Michel Groen Erik Heuvelink Iris Heuvelink Pavèl van Houten Marc Padberg

BETER 01000010 01000101 01010100 01000101 01010010 0177

EGBG/ BETER Consortium heeft de grootst mogelijke aandacht en zorg besteed aan de gegevens en informatie in deze publicatie. Desalniettemin is het mogelijk dat er in ‘Om in te nemen’ onjuistheden of onvolkomenheden voorkomen. EGBG aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade als gevolg van deze onjuistheden of onvolkomenheden, noch voor problemen die worden veroorzaakt door het gebruiken of verspreiden van deze gegevens en informatie.

EGBG/ BETER Consortium aanvaardt evenmin aansprakelijkheid voor geleden verlies, gederfde winst of gederfde levensvreugde die voortkomt uit het gebruiken of verspreiden van de informatie, dan wel voortkomt uit technische gebreken. Aan de inhoud van deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend. © EGBG – Martijn Engelbregt, auteurs en fotografen, 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912j° het Besluit van 20 juni 1975, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere complicatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

CONSORTIUM BETER is een initiatief van

in samenwerking met

BETER onderzoekspartners

Behring Institute

BETER kunstpartners

MRK

Museum voor Religieuze Kunst

BETER is mede mogelijk gemaakt door

TAAK

EN

!